ШАИТАНАТНИНГ ТУРФА ОЛАМИ
ТОХИР МАЛИК
ШАЙТАНАТНИНГ
ТУРФА ОЛАМИ
ТОХИР МАЛИК
ËJIFOH
УМИДЛАР
ДАШТИ
Роббимиз Аллоунинг пок номини юракка
жо цилган %олда азиз ёшларимизни зулмат
фалокатидан авайлаш мацсадини кузлаб
иш бошлаяпмиз.
Бандаларни офату балолардан асрагув-
чи Тангрим, Узинг хайрли oiçuôam бергай-
сан. Омийн!
ЛЙТАНАТНЩНГ ТУРФА ОЛАМИ
ТОХИР МАЛИК
I I; ОН УМИДЛАР
ДАШТИ
Роман
Биринчи китоб
САМУМ
Иккинчи китоб
ЧИМИЛДИК, ЕТИМ КДЛДИ
О 01ТЦУСН1“ НАШРИЁТ-МАТБАА ИЖОДИЙ УЙИ
ТОШ КЕНТ — 2018
YŸK: 821.512.1 3 3 -3 2
К Б К 84.(5^)б
M 79
Гиё^вандликни вабога ухшатишади. Аслида барча хасталик-
лардан \ам батаррок, булган бу офат дунёни ларзага солиб ту-
рибди. Афюнфурушларга карши олиб борилаётган кураш хам-
ма мамлакатларнинг диктат марказида. Ёш жонларга таадид
солаётган бу жиноятчилар кимлар, улар цайдан пайдо булади —
„Самум“ асарида шу каби саволларга жавоб топишга \аракат
цилинган.
Т ак,ризчи лар:
Ш . ЁЦУБОВ, jçytçyiçuiyHoaiuK фанлари номзоди,
М. ХАЙИТОВ, Хуцуцшунос.
ISBN 978-9943-22-259-5 ©То^ир МАлик
© ,,0‘qituvchi“ НМИУ, 2018
6 То%ир М алик
Бисмиллсщир Роцманир Рох;ийм
„...У лар дузахда тинимсиз эсиб турадиган, баданларни
илма-тешик цилиб юборувчи тят иссиц, захррли шамол-
ларда ва ута цайноц суеда азоб чекадилар. Одамга ёцим-
сиз, на салцин, на фойдали булган цора тутун ичида азоб
тортадилар. Чунки улар %аёти дунёда хирсу х,авасга мук-
кадан кетган, нозу неъматларга буркалиб, доим катта
гуно^лар цилишда давом этган эдилар... Улар заццум да-
рахтининг мевасини егувчилар. Ш у дарахтнинг мевасидан
цоринларини туйтзадилар. Сунгра чанцаганларида маст-
чанцоц туянинг ютоциб ичганига ухшаб цайноц сувдан ича-
дилар. Уларнинг Кцёмат кунидаги зиёфатлари ана шундан
иборат“ .
( „В о ц е а “ сурасидаги оятлар маъносининг таржимаси)
Самум 7
МУАЛЛИФДАН
Адабиётимизнинг мухтарам мухлислари билан янги
асар ба\онасида учраштираётган роббимиз Алло\ таолога
\амду санолар айтиш билан суз бошлаяпман.
Ассалому алайкум, азизлар, садоцатли китоб му\ибла-
ри. Сизни янги асар дастурхонига таклиф кдиишдан аввал
мухтасар тарзда булса-да, изо\ беришни лозим топдим.
Турли учрашувларда „Нима учун жиноят олами ^ак,ида
ёздингиз?“ деб сурайдилар. Каминанинг макради: китоб-
хонни жиноятчилар оламининг турли зулмлари билан та-
ништиришгина эмас. Биласиз, „Крзонга якин юрсанг, кр-
раси юкдди“ , деган макрл бор. Афсусли ери шундаки,
ёшларимиз, азиз фарзандларимиз \аёт тажрибасига эга
эмасликлари ок^батида атрофларидат зулм крзонини дар-
ров кура олмайдилар.
„Нодонликлари туфайли“ , дея олмайман, айнан таж-
рибасизликлари туфайли, яхшини ёмондан ажрата олмас-
ликлари ок^батида бу машъум крраликни юк^ириб олади-
лар-у, сунг умрлари азоб ва укубатда утади.
Шайтонлар етовидаги жиноятчилар, аникрок, айтилса —
„шайтанат“ деб номлаганимиз жиноятчилар олами ёшлар-
ни узига мафтун этишга уринади. Угри фак,ат угирлик
билан шугулланмайди, ёнига норасидаларни тортишга ин-
тилади, гиёх,ванд фак^ат томирига дори юбориб хузурлан-
майди, балки бу балога. усмирларни, хдгто энг як,ин к,а-
риндошларини \ам тортишга ^аракат кдлади. „Наркома
фия“ деб аталувчи офат факдт бало кукунларини сотмай-
ди, балки харидорларини купайтириш йулида \еч нарсадан
тап тортмайди. Сиз билан бизнинг вазифамиз ардоьути
фарзандларимизни бу балолардан асраш. барчамиз
\амиша дуолар к,иламиз. Бу яхши. Аммо дуонинг узи ки-
фоя эмас, )(ар биримиздан ^аракат, аникроги — тарбия та-
лаб кдлинади.
8 Тоодир М алик
Кдбристонларда булганимда тошлардаги ёзувларга куз
ташлайман: ёшларнинг кабрларини курганимда юрагим
эзилади. Агар мозористонда унта ёшнинг кдбри булса, де
мак, ташк.арида унлаб оилалар жигаргушалари \ажрида
эзилаётган эканлар. Бу ёшларнинг айримлари авто\ало-
катда жон бергандирлар, айримлари к,айсидир бошк,а са-
баблар билан — бизга номаълум. Лекин биламизки, хаста-
лик ёки автохдлокатда жон берганлардан кура, гиё\ванд-
лик балосидан улим топганлар купрок,. Авто\алокат бир
нафаслик э\гиётсизлик ок^батида юз беради. Четда куза-
таётганлар бу фалокатни бартараф этишга ожизлар. Гиё\-
вандлик-чи? Халк, тилида „наркоман“ деб аталаётган гиёх,-
ванд уз улимига ойлар, ^атто йиллар давомида боради.
Унинг улим сари бораётганини куп одам куради, бири
ачиниб, бири эса эътиборсиз, лок,айд кузатади. Ёш жон
кррадори туфайли улим топса, биров ачинади, биров эса...
Х,атто айрим ота-оналарнинг „Улгани яхши булди, узи х,ам
кугулди бу балодан, биз \ам...“ деганларини эшитганмиз.
Бир одамнинг улигини ёк^б, кулларини иситиб олади-
ганларни нима деб атаймиз? Ёшларга „наркота“ деб ном-
ланган балони етказиб берувчи, бунинг эвазига бойиб
юрувчиларни „Одам“ дея оламизми? Улар керилиб яшаёт-
ган сароймонанд уйларнинг пойдеворида корадоридан
улганларнинг ру^и чирк^раб ётмаётганмикин? Уларнинг
маишатини гуллатаётган, жигилдонларига хуш ёк,аётган
маймикин ё улик жонларнинг к,онларимикин? Умр ба-
^орида уйнаб-кулиши, нуфузли укув юртларида билим
олиши, чиройли чимилдикдарда утириши керак булган
жонларнинг мозористондаги совук, тошлар остида, цоронру
ла^адда ётишларига кимлар айбдор? Бу офатнинг йулини
тусиш мумкинми?
Куп саволларга биргаликда жавоб топишга уриниб
к>файлик.
Барчаларингизнинг хонадонларингизни бу бало-офат-
лардан Алло\нинг Узи асрасин.
Сиз, азизларга хайрли дуолар ва цалб э^тиромини йул-
лаб кдгсаман.
Самум 9
МУКДДДИМА УРН ИДА
1985 йил, Кемерово
Эгри косое тегиши билан гулхандан сачраган учкунлар
шодаси крронгиликни поралаб ташлашга к,асд кдлгандай
сапчиди-ю, сунг чорасизликдан куйиб, зулмат багрига к,о-
ришиб кетди. Бурон ч>т остидаги картошкани косов билан
тортиб олиб, кулини кокди. Бу камок, лагерига келган
куниёк, овлокдаги су\батга чорланганидан ажабланган йи-
гит эса унинг бамайлихотир ^аракатини жимгина кузатди.
Камок^а биринчи марта тушганига к,арамай, бунак,а одам-
ларнинг феъли унга маълум. Бундайларнинг кукрагига к,а-
нак,а офат ажда^оси жойлашганини билмайди, холос. Чуг
остида картошка пишириш цанчалик осон ва марокути бул-
са, одамни тириклигича куйдириб ташлаш буларга чут эмас.
Бу ердагилар тилида „зона“ деб аталувчи камок, лагерига
хос ёзилмаган конунни билмайдиган кимса овлок^а чор-
ланса, улим билан юзма-юз келгандай тиззалари цалтирай
бошлайди. Йигитда бу хавотир йук,. Чунки у биринчи чор-
лов улим фгкми эмас, огоугантириш эканидан хабардор.
Огоэугантиришни менсимаган одамга озгина фурсат бери-
лади, улимнинг совук, лабидан улич олгунига к;адар азоб
жомини сипкрриб, \аётдан туйишига имкон яратилади.
Бурон йигитга тикилиб караб, унинг кузларида сароси-
ма учкунини курмади. „Узи шунака безми ё мен билмаган
суянган том ари борми?“ деб уйлаб, гаши келди. Косовни
яна ч>т орасига тикиб кавлаштирди, аммо кррайган картош
кани тортиб олмади, баттар куйишини кузатиб утираверди.
— Курк,япсанми? — деди сачраётган учкунлардан куз
\змай.
— Йук,, — деди йигит хотиржам равишда.
— Шунакд зурмисан? — деди Бурон унга газабли ниго-
\ини укдай к;адаб.
— Йук, зур эмасман, — деди йигит тобелик билан. —
Куркадиган иш кдпмадим.
10 Тоодир М алик
— Сени бу ерга жойлаб куйганлар гурга хдм тик^пилари
мумкинлигини уйламадингми?
— Гурга тик,кдлари келса, бу оромижон „курорт“ га
юбориб, овора булиб утиришмасди.
— Шунак,а ак^лимисан? Каллангни нимага олдинрок,
ишлатмадинг? Угриларнинг одатларини билиб туриб,
уларнинг оиласига бурнингни тикдингми?
— Мен шуртумшук^арни \амиша ютиб келганман, уша
куни ютишлари мумкин эмасди.
— Ютишни билган одам ютк^зишга х,ам чидаши керак.
— Халол ютишса чидардим.
— „Халол ютишса“ дейсанми? К,иморда \алол ютиш
мумкин эканми? Х,аёт билан киморда \алоллик булмайди.
Халол яшайман деган одам гирром улим топади. Шунга
аьушнг етмасмиди? Халоллик фацат угриларнинг оиласида
булади.
— Мен \ам шундайдир деб уйлаб, улардан ёрдам су-
ровдим.
— Угриларнинг \алоллигига ишонмайсанми \али?
— Бу ерга тициб куйишмаганида ишонардим.
— Бу гирром уйинни узинг танладинг. Иккита кайик,-
к,а икки оёгини куйиб жон сакдамокчи булган пайтава-
фадмнинг ахроли нима булади? Чатанога йирилиб улади, а?
Сен Кобрага арз кдпдингми, булди, Бугайга нимага ялток,-
ланасан, а^мок;! Бу ерга келиб кщганингдан кувонишинг
керак. Чатанорингни йириб ташлаши керак булган одамлар
менга тегишли йигитлар эди. Менга хдмюрт эканлигингни
билишиб, масла\ат сурашди. Кимлигингни билмайман, кд-
накэ аблах/1игингни \ам билмайман. Бир жойдан булганинг
учун улигинг хор булмасин деб, жонингни сотиб олдим.
— Улгунимча кимдан миннатдор булар эканман, деб
бошим котиб турувди. Сизга кул крвуштириб тураркан-
ман-да?
Бу илмокли гапдан кейин Бурон газабини жиловлай
олмади: гулханни худци кдлич каби чопиб ташламок^и
булгандай, косов билан кдрсиллатиб урди. Титрок, учкун-
лар мушак шодаси каби атрофга сачради.
— Миннатдорчилигингни пишириб е! Сен ула-улгу-
нингча менинг кулим буласан! Жонимга теккан кунинг
уласан. Унгача яшайвер.
Самум 11
— К,иморда мени лакдллатганларни улдиришлари керак
зди, ваъдаларини бажаришмади. Уларни ким...
— Овозингни учир! Кимни улдириб, кимни цолдириш-
ни узлари билишади.
— Билишса билиша крлишсин. Кдмокдан чикданимдан
кейин менам нима кдпишни узим биламан.
Бу сафар гулханни саваламай, косовни йигитга к,араб
отди. Йигит бу \аракатни кутганмиди, сергаклик к,илиб,
узини четга олди. Косов икки кдцам наридаги кулмакка
тушиб, жизиллади. Бурон бундан цаноатланмай, йигитга
як,инлашди-да, ёк;асидан буриб олди ва:
— Билмайсан! — деди газаб билан. — Икки кулоганг би-
лан эшитиб ол: билмайсан! Одамларнинг такдирини ^ал
к,илишга угридан бошк.а \еч кимнинг \ак^и йук,! Сен мана
шуни билсанг етарли. Урриларнинг бу крнунини \еч ким
буза олмайди! Бундан буён кулингда карта курмай. Биз
Киморбоапардан нафратланамиз. Сен гарромлигинг туфай-
ли бизга рупара булдингми, бурадан буён лак;абинг „Рир-
ром“ булади. Гурингга шу лакаб билан кирасан.
***
1989 йил, Тошкент
Полковник Равшанов хонага кириб келганда бошлик,
телевизорда берилаётган хабарни диктат билан тинглаётган
эди. Экранда аввал темир эритувчи печ огзидан уфураёт-
ган аланга тили, кейин сал нарига тартиб билан териб
куйилган бир неча к,оп куринди. Сунг крплардаги гиё\-
ванд молдалар печ огаига ардарилгач, мухбирнинг хдяжон-
ли овози янгради:
— Катта микдордаги наркотик моддаларни республика-
миз худудидан олиб утишга уриниш шу тарзда уз якунини
тогтди. Жиноятчилар гурухини фош этишда республикамиз
ички ишлар идоралари ходимларининг фидокорона хиз-
матларини алоадда таъкидлашни истар эдик. Милиция хо
димларининг тинимсиз изланишлари натижасида гиё\ванд
моддаларни олиб утишга уриниш, хукукдлунослар тили би
лан айтилгаррда, наркотрафикка бутунлай бар\ам берилди.
Бошлик, бу гапни эшитиб, бошини чайкдганича исте^зо
билан кулимсираб, Равшановга кдради:
12 Tojfup М алик
— Ана, дунёни титратиб турган наркотрафикни мухбир
укамиз бир огаз суз билан яксон килиб куя кдлди. Биз
бечораларга ши колдирмади. Унинг гапига ишонсак, Ер
юзини ургимчак туридай чирмаб ётган „наркомафия“ де-
ган балойи офат \ам цолмабди.
— Огаз билан иш бита радиганларни тезкор гуру\га ку-
шиб куйсак, уч-турт кунда наркотрафик нималигини би-
либ оларди, — деди Равшанов бошлигининг фикрини да-
вом эттириб.
— Куйинг, билмай тургани маъкул. Оёгангиз Таги
ла уралашиб халакит беради, — бошлик, шундай деб тугма-
ни босиб, телевизорни учирди. — Бу ишимизни мухбир
тугул идора ходимлари \ам билмаслиги керак. Тезкор ки-
дирувга дойр таклифларингиз билан танишиб чикдим.
Асосан, маъкуллайман. Лекин кутилмаган тасодифлар э\-
тимоли назарга олинмаган, — у урнидан туриб, харитага
як,инлан т и -ла, кдндайдир нукдани кддиргандай, тикилга-
нича бир зум жим к,олди. Кейин гапини уйчан тарзда
давом эттирди. — Поездда ёки автобусларда утишга ури-
нувчи майда наркокурьерларга чалгамаслигингиз тугри.
Бунакдлар билан бошкд тезкор гурух шурулланаверади.
Наркокурьерлар тоглар орасидан янги йул топадилар, дега-
нингиз )^ам тутри, — у курсатгич бармогани харита буйлаб
юрризди. — Юсуфкрра, Х укш бурун, Кдгскуприк орк,али
юриш \ам К.ИЙИН, \ам хатарли. „Бу йуналишда милиция
булмайди“ , деб уйлашлари табиий. Лекин эски йулдан \ам
воз кечмасликлари мумкин. Буни инкор этмаслик керак.
Бошлик, угирилиб, „Гапим маъкулми?“ деган маънода
Равшановга каради.
— Як,ин орада эски йулдан юрмасликлари аник^ — деди
Равшанов режасидаги фикрини \имоя кдгсиб.
— Нимага ишониб айтяпсиз, буни? „Илон изидан кдйт-
майди“ , демоктримасмисиз?
— Афгондаги узгаришлардан кейин улар бу йулдан уч
марта утишга уриниб, учинчисида тузокха тушдилар. Олиб
утишга мулжалланган к,орадорйнинг ярмидан купи изсиз
йуколди. Гумондаги шахе сирли равишда улди.
— Ёки сирли равишда изсиз йукдлди, туррими? — деди
бошлик; унинг гапини булиб. — Ахир унинг улигини \еч
ким курмаган-ку? Сибирдаги „зона“ларда огзини очиб
Самум 13
утирган ^амкасбларимизнинг лаллайиши туфайли изсиз
йутфлганларнинг уч-турттаси бурнингиз тагида пайдо бу-
либ крлишса, довдираб юрманг, тагин.
— Буни ^исобга олганмиз. Лекин анита: корадори Яс-
ситепа атрофида крлгапи аник,- Демак, янгисини олиб
утишдан олдин яширилганини топишга-уринишади.
— Хар иккисини бир вакхла амалга оширишга \аракат
к^шишса-чи?
— Буни ^ам ^исобга олганмиз.
— Мен бир масаланинг тугунини ечолмай гарангман.
Билишимча, „Бурон“ лакдбли уф и кдмокдан чик^б келиб,
уша томондан макон топибди. Рецидивистнинг тинч ути-
ришига сиз ишонасизми?
— „У ф ининг жойи к^мокда!“ деган ак^дасидан воз
кечган булса, ишониш мумкиндир?
— Шунак,ами? Менинг эса ишонгим йук,. Бошига тож
кийдирилган уф и узининг севган дунёсидан осонгина чи-
к^б кетмаса керак? Мени яна бир бошк,а нарса сергаклан-
тирди: Бурон уф и , Улат наркомафиянинг одами, Рирром
легани к?шорбоз. Уччови бир „зона“да утирган. Бу тасо-
лиф эмасдир дейман? Кугулиб чик^ач, иккитаси бир жой-
ла топишишди, биттасининг такдири бизга номаълум. „Кр-
чишга уринганда улдирилди“ деган маълумотлардан кейин
кднчадан-к^нча жиноятчилар яна тирилиб крлганини унут-
маслигимиз керак.
— Гумонингизда жон бор. Бунака катта ишда таваккал
куишнмайди. Тасодиф соясида пухта ишланган режа ётади.
— Бир ёрдамчи етарли, дейишингиз менга ёк^ай туриб-
ли. Яна у4 -турт ходимни сафарбар кдлганимиз маъкул-
микин?
— Одам купайса, хавотирлари ошади. Крбикдарини
баттар кдлинлаштириб олишади. Мен ёрдамчимга ишона-
ман. Зарурат тугилган вак.тда кднча керак булса, шунчаси-
ни сафарбар кдпаверасиз.
— Хайъат мажлиси тафсилотини эшитгандирсиз? —
Вошлик, шундай деб жилмайди-да, Равшановнинг елкасига
цул ташлади. — Мансабдан, унвондан пасайтирилишин-
гиздан кувонганлар \ам етарли экан. Хамма бошига кул-
фат тушишдан куф^ади-ю, лекин дуст-душманни ажратиб
олнш учун ёлгон кулфатга дуч келишнинг \ам фойдаси
14 То%ир М алик
булар экан. Хуллас... сизга муносиб курилган „жазо“ маъ-
кулланди.
— Эшитдим. „Равшанов муносиб жазоланиши керак“ ,
деб анча жон куйдирибсиз. „Дустингдан топ“ , деб бежиз
айтишмаган экан, — дели Равшанов кулиб.
— Ха, бу сизга х,озир кулгили туюляпти, мени эса ок.и-
бат ташвишга соляпти.
— Кднаца ок^бат?
— Режа амалга ошиб, жиноятчилар кулга олингач, сиз-
ни мукофотга тавсия кдламанми? Шунда одамларнинг куз-
ларига мунофик, булиб куфинмайманми?
— Шундай булиши аник,, — деди Равшанов, кейин му-
гамбирлик билан кушиб куйди: — Мунофик, булиб курин-
масликнинг биггагина йули бор: мукофотга тавсия этмас-
лик керак.
— Яхши таклиф, — бошлик, жойига бориб утиргач, жид-
дийлащди, — очигини айтсам, мен... „мунофик“ дейишла-
рига \ам розиман.
БУРУНДУК
1989 йил, Одесса
Угрилар „Она Одесса“ деб ардокдовчи бу ша^ар денгиз
томондан эсаётган хузурбахш шабада багрида ором олаёт-
ган дамда „Жаннат дарвозаси“ аталмиш ресторанда зиёфат
кизий бошлаган эди. Мазкур маишатхонадаги ишларга Ка
раганда, уни „Дузах дарвозаси“ деб номлаш мантикка мос
булса-да, бу \акда негадир на модионлар, на мезбонлар
уйлаб куришади. Уч йил мобайнида икки марта ут тушиб,
^ар бирида унлаб жонлар нобуд булгани бежиз эмасдир,
\ар \олда дузахнинг нафаси келиб туриши ростга ухшай-
ди. Яна неча марта ёнган юз бериб, яна к,анча жонлар
куйиб кумирга айланишини Худо билади, ожиз бандаларга
эса номаълум.
Со^илдан икки терак буйи баландликда жойлашган бу
ресторан айвончасидан денгиз кафтдек к^финиб тургани
учун, купчилик бир финжон к,а\ва ичиш ба\онасида ки-
риб, атрофни томоша кддиб утирарди. Бундай арзон-гаров
мижозлар гашларини келтирса х,ам, хизмат ахди чидарди,
совук; к,араш билан чекланарди. К,айси ресторан беш-ун
Самум 15
Кахвахурга хизмат килиб барака топибди-ки, буларнинг
иши юришсин? Хафтада икки-уч марта ёзилажак шо\она
дастурхонга к,араган кунлари уларнинг кузлари \ам, чун-
таклари ^ам туяди. Узлари чарчаб, тиззалари кдятираб крл-
са-да, нафслари ором олади. Не бахтки, энг очофат ме\-
монлар ^ам дастурхонни куритиб кетолмайди. Хизматчи-
ларнинг бир-икки кунлик рузгорига етарли егулик к,ола-
ди. Ш унинг учун хам чакдон хизматчилар „бугун катта
зиёфат“ эмас, „бугун катта байрам“ , десалар ажабланмас-
лик керак. Бугун ана шундай байрам хабари билан иш
бошлаган хизматчилар эрталабданок, томошаталаблар ва
Кахвахурлар йулини тусиб, ресторанда „Озодапик куни“
эълон кдлдилар. „Озодалик куни“ деганлари ёлгон эмас,
чиндан хам ресторан ёг тушса ялагудек к^пиб тозаланади.
Буларнинг ишлари шунак,а — ардок,ли ме^монлар уч-турт
соат давомида \аммаёкнинг искиртини чик^риб ташлаш-
лари учун кун буйи елиб-югуриб, тозалаб куйишади.
Бугунги „Озодалик куни“ белорусиялик „Тиртик“ ла-
кабли уф ининг таваллуд туйига аталганини хужайинга
якин хизматчилар билади, бошкдлари эса хабарсиз. Бело
русе ияликнинг нима учун уз юртида эмас, Одессада зиё
фат бериши сабабини билиш шарт хам эмас. Билишга
к^зиккан одам ажал фариштасига рупара к^итинмаган так,-
дирда хам, тугалганига минг пушаймон ейиши аник,- Айни
шу куни „Тиртик,“ нинг эмас, гуржистонлик Датонинг та
валлуд айёми булганида барча шарафлар унга аталган бу-
ларди. Совет Иттифок^ аталмиш мамлакатда илдиз отган
тождор уфиларнинг тупландиси учун энг содда бахона шу
эди. Милициянинг каттасими ё кичикропш и к^зикиб
кщса, эхтимол, бу бахонага куниб \ам колар. Аслида, улар
томондан жиддий хавф йук,. Мамлакат катгалари „к,айта
куриш“ билан овора булиб турганларида милициянинг
уфилар оламига тазйиц к,илишдан кура, улар билан муро-
сада, тукин дастурхондан бахраманд холда тирикчилик
угказишлари афзалрок; булиб колган эди. Шахар милиция-
сининг бундай тупландидан розилиги \ам бор: уфилар
тупланиб, йиганларини утказиб, тарк;агунларига кадар
уларга биров „уйимни шипшийдам кдпишди“ ёки „маши-
намни ушрлаб кетишди“ , деб шикоят кдлмасди. Окибатда,
-Милициянинг фаоллик билан олиб борган профилактика
16 То%ир М алик
ишлари туфайли кейинги хафтада жиноятчилик кескин
камайди“ , деб шодлик \исоботини беришарди. Уфилар ха-
тардан холи эканларини билсалар-да, „иштони й^книнг
\адиги ч^пдан“ , деганларидай, эски одатларига хилоф
кдлмай, э\гиёт чорасини к^риб к^йган эдилар.
Одессага биринчи марта келган Рирром учун чорлов
сабаби ахдмиятсиз. Аслида бу тупландига у эмас, Бурон
чорланган эди. Уфилар орасида бошланган китмирликлар-
дан яаши келган Бурон чорловни дарров рад этишга журъ-
ат этмай, касаллигини барона кдлиб, „ишончли шогирди“
ни юборган эди. БУроннинг кдроридан икки киши кувон-
ди: бири — Рирром, иккинчиси — Капрал. „Инсон яхши-
лик таратиш учун т у т л а д и “ , деган \акик£тдан анча нари-
да юрувчи икки одамнинг тил топишиши осон булади.
Украина уфилари орасида уз кунглидаги мартабага ети-
шолмагач, афюн оламига хукмрон булиш истагида юрган
Капралга Рирромнинг ёрдами керак эди. Аслида у ёрдамни
Бурондан кутган эди. Лекин тождор уф и майда кисавурга
хизмат килишни узига ор деб билди.
Зиёфат аввалида кун тартибидаги биринчи арзимас ма-
сала — „Тиртик^'ни табриклаш маросими ни^оясига етгач,
ярим кечада бошланиши мулжалланган, узларининг тилида
„сход“ деб аталмиш тупланди ишидан олдин таниш-би-
лишларга узаро фикр алмашиб олиш имкони берилди. Бун-
дан фойдаланган Капрал Рирром ни алохдца хонага бошла-
ди. Саккиз кишига мулжалланган стол устида емак оз,
ичимлик эса бисёр эди. Капрал ran бошлашдан олдин ни-
манидир уйлагандай, шишалар ва када^ларни галати тар-
тибда терди. Тепадан кдралганда харита чизмаси куринди.
— Мен у жойларни билмайман. Билишни \ам истамай-
ман. Буларнинг орасидан молни кандай олиб утишни уй-
лаб, — Капрал гапини узиб, шиша ва кдда^лар орасидан
бармогини юргизиб, Рирромга маънодор карагач, яна
давом этди, — сенинг бошинг офисин. Улат фойдаланган
cyi^MOKyiap энди сенга ярамайди. Миллион пистирма куйиб
ташлангандир. Сен жуда к^ск,а муддат ичида янги йул
топишинг шарт. Буронга купам ишонмагин-у, лекин унинг
соясига айланиб, \ар кддамини кузат. Молнинг крердали-
гини Улат унга айтган булиши керак. У молга менинг
пулим куйган, Буроннинг \акки йук,. Сен биринчи гал-
Самум 17
да, — „Гапимни яхши англаяпсанми?“ деган маънода унинг
кузларига тикилди. — Улатнинг ё улигини. ё тиригини то-
пишинг керак.
Кутилмаган бу топширик, Рирромни таажжубга солди:
— Улат? Тирик деб уйлайсизми?
— Машина ичида ёниб кетганига ментлар ишонишган-
дир, лекин мен ишонмайман, чунки уликни курганим
йук, — Капрал шундай деб битта шишани ётк^зиб куйди-
да, яна давом этди: — Улат уладиган ландовур эмас. улди-
радиган одам эди. Ментлар куйиб кумирга айланган улик
ни куришган. Агар Улат крчиб к,олган булса, менга унинг
тириги керак эмас, — Капр&п ^амсу^батига синовчан кдра-
ганича давом этди: — Бу ердан чюд<дч, сенга бир нарса совга
кдламан, ёдимга сол. Улатни тирик курсанг ишга соларсан.
Тушундинг, а? Улатнинг тириги керак эмас! Бизнинг иши-
мизда хиёнат килган одам уша дакикдааёк; улган булади.
Сен менга Улат яшириб кетган молни топиб берасан.
— Мол... купмиди?
— \а р *олда бутун Украинани булмаса \ам, ярмини
бирон йил гуллатиб туришга етарди. Топсанг, фойдасига
шерик буласан.
— Тент шерикми?
Уфилар оламига бегона одамнинг тенг шерикликдан
суз очиши нодонлик эди. Агар Рирром шу атрофдаги yF-
риваччалардан булса, бу даъвоси учун \еч булмаса бир-
икки тепки билан сийланарди. Капрал Буроннинг вакили-
ни х,ак,орат к,ила олмаслигини билади. Энг му\ими, агар
Рирромни кулдан чикарса, у томонлардан яна бирон-бир
ишончли одамни як^н орада топа олмаслигини х,ам била
ди. Одамни кдцириб топгунича Улат беркитиб кетган кр-
радорини кимдир топиб, уни догда кщдириши \еч ran
эмас. Мана шуларни билгани учун \ам тепиб юборишдан
узини тутди. Разаби кузиган булса-да, сурбет ме^монига
караб, исте\зо билан кулимсиради:
— Сен ^али тенг шерик булиш даражасига етмадинг.
Лекин кулингга тегадигани ёмон булмайди...
Капрал шундай дегач, хуиггак чалганича олтита кдда\-
ни кртор териб, бошига битта шиша куйди. Рирром бир
it^HoiTT^vJJViw Auewi булганини куриб, худди бу пулни
козкфуОДЭДИГ^^а|1 хажжонланди. Чунтагига беихтиёр кул
18 То%ир М алик
солиб, икки картани чикррди-да, бармок^ари орасида уста-
лик билан айлантира бошлали. Унинг чунтакда \амиша
икки „Туз“ олиб юришини билмаган Капрал \аракатидан
ажабланди. Рирром эса пул санашга ^озирлангандай, „Накд-
ми?“ деб суради.
Капрал яна бир тепки билан сийланишга арзийдиган
бу саволга жавоб бермади. „А^мокрокмисан?“ деган маъ-
нода беписанд кдраб олди. Рирром эса бу кдрашнинг маъ-
носини тушуниб, изо* бера бошлади:
— Бу иш осонмас. Олдиндан анча \аражат к^лиш ке-
рак. Балки унча-бунча одамларни сотиб олишга хам тугри
келар...
— Аванс сурамок^шмисан? Авансни бошкэчарок тарзда
бераман. Сен битта самолётни кира кдлиб, сотиб олишинг
керак булган икки юзтами, уч юзтами одамингни Одессага
олиб келасан. Кира \ак^1 \ам, теплоход \ам мендан. Бир
\афта Кора денгизда маишат кдпасанлар. Иложини кдпиб,
Буронни \ам олиб кел. Унинг Улат билан муносабати ях-
ши эди. Юрагини пшимлаб булса \ам, сирини билиб оли
шинг шарт.
Тупланди ба\онасида гаплашиб оладиган гаплари шу-
лардан иборат эди. Соат ун иккига занг урганида катта
даврага чорландилар. Икки дойра шаклида куйилган стол-
лар атрофидан тупланганларнинг \ар бирлари уз мартаба-
ларига к,араб, жой олдилар. Кичик доирани тождор утри-
лар эгаллашди. Бурон учун шу даврадан жой ажратилган
эди. Унинг урнига келган Рирром бу даврага якинлашти-
рилмади. Буроннинг урни буш колдирилиб, унга пойгак-
дан жой тегди.
Бир туякаш улар олдидан як^нлари билан рози-ризо-
лик тилагач, куп йиллик \амро\и булган туядан \ам рози-
лик тилабди. „Баъзан сени нохдк, калтаклагандирман ёки
вакд'ида таомингни беролмагандирман, жонивор \ам Киё-
матда \акини айтар экан, сен мени айблама, кечир“ , де-
ганда туя тилга кириб дебдики: „Эй хожам, \ак,ми ё но-
\акдш урган булсанг ургандирсан, ранжимайман, очликка
чидамли кдлиб яратилганман, бу борада сендан гинам йук,.
Аммо... бир камчилингни \ечам кечира олмайман“ . „Нима
экан, айт“ , деб ялинибди туякаш. „Сен менинг бурнимни
тешиб, бурундук, солдинг, азобига чидадим. Бурундукда
Самум 19
аркон солдинг, бунга хдккинг бор эди. Аммо... арконнинг
бир учини оддинда бораётган эшакнинг тукимига боглаб
куйдинг. Ша^арга мени уша ягир эшак бошлаб кирарди,
мен бу иснодга чидолмай, ёниб кетай дердим. Эшакка тобе
кдпиб куйганингни х,еч кечиролмайман“ , деб хожасини
аросат утига ташлаган экан.
Бу ^икматни Рирром эшитмаган, билмайди. Эшитганда
\ам идрок к^лиши кийинрок. Туя-ку, ночор эди. Бурни
тешилиб, бурундук солинишига каршилик кила олмайди.
Лекин одамзод куп \олларда уз бурнини узи тешиб, ку-
ринмас ип утказиб, бир учини кимгадир туткизиб куяди.
Ишонгани уни етаклаб юриб, окибат жарга кулатганида
такдирини лаънатлай бошлайди. Одессага катта умидлар
билан келган Рирром шундай нодон кимса тупуриб ташла
ган тупукни ялаб олди. Бурнига узи бурундук солиб, ип-
нинг учини Капралга туткизди. Балтики келиб, боши тош-
га тегиб ёрилганда у такдирини эмас, „Капралга мени сен
рупара килгансан“ , деб Буронни лаънатлайди.
Бурон эса... унинг бу \олатини куради-ю, „Баттар бул!“
деб хузурланади.
Бу лаззатли дамларга кддар \али анча вакг бор. Хозир
янги иш бирлиги ясаган Капрат билан Рирром Одессанинг
\узурли кечасида маишат киляпти. Бундан мингларча ча-
кирим узокликдаги тоглик кишлокааги пасткам уйда эса
ночор киши либосидаги Бурон режаларини амалга оши-
ришни уйлаб, юлдузли осмонга тикилиб ётибди. Капрал-
нинг бу томонларда илдиз отмокчи экани унга маълум.
Улат айтмаган такдирда \ам, унинг кимлигини Бурон би-
лади: майда уфилигича колиб кетган, гарчи камалмаган,
тож кийишга арзирли бирор-бир ишни крйиллатиб куйма-
ган булса-да, уч-турт юртдошларини кулга олиб, уфилар
оламининг шарафли мартабалари насиб этилганди. Бундай
номардлик олдин \ам учраб турган булса-да, утрилар ола
мининг конунига узгартиш киритишга карши булган Бу
рон Капралнинг тож кийишини кабул килмаган эди. Шу
боис *ам унинг бу томонларда илдиз ог^'-и у ёкда турсин,
кадам босишига йул куймаслик чораларини кураётганди.
Бир пайтлар Улат унинг кдрмогага илиниб адашган. Лекин
лакиллатиш чорасини кдпишга улгурган. Бирок Капрал хдм
анойи эмас, молнинг йуколганига улаколса ишонмайди.
20 То%ир М алик
Жонини гаровга куйиб булса \ам топишга уринади. Урин-
са урина колсин. Унга Рирром ёрдам беради. БУрон эса
четдан кузатиб, пайт пойлайди. Иккита а\мок бирлашса,
бирон ахлатхонадан тешиб чикар...
Покиза осмон чирой ига куз тикиб ётган Бурон шулар-
ни уйлайди. У само гузаллигини \ис кила олмайди. Шоир-
ларга ухшаб „Юлдузлар \овучимга тукила колсайди“ , деб
орзу \ам килмайди. Агар юлдузлар тилла тангаларга айла-
ниб устига ёгалса, э^тимол, кунгли тулар. Э\гимол... бун-
ча кам, деб уксинар...
Теварак кора, осмон \ам кора, факат унинг корол и
тубида козон тагидаги майда учкунларга ухшаган бири
ёруг, бири хира юлдузлар милтиллайди. Бу осмонга тики-
либ ётган одамнинг кора кунглида ^эм шу юлдузлар мисо-
ли милтиллаётган ният учкунлари бор. Кдй бири кимга-
дир, ожизрок булса-да, яхшилик нури сочади, кай бири
кимгадир зулм алангасини уфуради... Буниси Худогагина
маълум.
КУЯКАПАЛАК
1989 йил, Ясситепа
Осмонупар тог чуккилари куриниб турган бу жойларни
якин-якингача „Будённийобод“ деб юритишарди. „Кбайта
куриш“ нинг „ошкоралик“ шабадаси тоглар билан уралган
бу ерларга хдм етиб келгач, асосан муаллимлардан иборат
зиёлилар а\ли аввалига кУР^иб-кУРКиб, кейин д адилрок
равишда номни узгартириш зарурлигини гапира бошлади-
лар. Кейин катта-кичик манзилларга карата мактублар кар-
вони жунатилаверди. Совет маршалининг бу жойни кана-
Касига обод килганини ёшлар билишмайди, бу *акда уйлаб
*ам куришмайди. Кексалар эса шопмуйлов суворийнинг
Килич уйнатиб келганини, салла ураган киши борки, „бос-
мачи“ гумон килиниб чопилганини унутмаганлар. Номни
узгартириш ташаббусини бошлаган тарих муаллими даст-
лабки мактубига шуларни ёзган эди, лекин купчилик му-
ло\аза килиб, „Ажда^о кучдан кетаётган булса *ам, \али
тирик, огзидан ут пуркаб куйдиришга курби етади, куйиб
кул булмайлик“ , деган хавотирда фикрларини силликлаш-
ди. Кушни районда Будённий номида илгор колхоз бор-
Самум 21
лигини, кичкина к,ишлок, бу улут одам номига нолойик
эканини дастак кдла крлишди. Кдйсидир идорада бу фикр
маъкул келиб, жойнинг эски номи „Ясситепа" тиклаб бе-
рилди. Орадан куп утмай, раисликка сайлов бошланганида
колхоз а\ли икки номзоддан бирини танлай олмади-ю.
хужаликни икки га булиб, бирига бошк,а бир маршал „В о
рошилов“ номини бера крлишди. Ясситепаликлар бундан
кулишди-ю, „вак^ида \аракатимизни килиб олган экан-
миз“ , деб узларининг ишларидан мамнун \ам булишди.
Бу ерликлар „ша\ар“ деб ардокдовчи район маркази
\ам узгаришлар ба^онасида „Кутиркучк,ор кишлоги“ деган
нохуш номдан кутулиб, „Ясситепа“ атала бошланди. Асли-
да Ясситепа к^шлоги бу марказдан йигирма чак^рим на-
рида. Бу жой Совета инг давлат чегарасида жойлашган бул-
маса \ам, як,инлиги бор. Бир томонга юрилса, Боботог
оркдли чегарага етилади. Яна бир томони \исор... Шунинг
учун \ам „чегарага жойлашмаган“ , дейиш унча турри эмас.
Афгонда уруш бошланганидан кейин, айникра, у томондан
афюн олиб утиш бошлангач, Ясситепа атрофлари эътабор-
ли идораларнинг назарига тушган. Бу ерга куп микдорда
чегарачи аскарлар ёки милиция ходимлари ташланмагани
билан, мартабали одамларнинг келиб-кетишлари фаоллаш-
ганини а\оли сезиб туради.
Кдмокдаги „яхши хулк^“ учун муддатидан илгари озод
этилган Бурон бу сафар Россия томонларда санк^б юрмай,
тугри Ясситепага келди. Район милициясига кириб, руй-
хатдан утаётганида „Узим Магаданда тугилганман, аммо
отам ясситепалик, умримнинг крлганини шу кишлокда
утказаман, хотиржам булинглар, эски хунаримни Сибирга
ташлаб келдим“ , деб огзаки изо* берди. Хужжатларда маъ-
лумот булмаса-да, ходимнинг бу изо\га осонгина ишона
кдлгани сабаби бандага маълум эмас. Аслида, Бурон „Отам
ясситепалик“ , деб алдамаган эди. Миллионларча одамлар
ёзган таржимаи хрлларида „зиёли оиласида тугилдим“ ёки
„хизматчи оиласида“ ёинки „ишчи оиласида“ деб ёзади.
Бурон тугилганда унинг отаси х,ам, онаси \ам тилла кони-
да ишларди. Лекин улар „кончи“ ёки „ишчи“ деб аталмас-
ди. Уларнинг мартабаси „халк, душмани, жиноятчи, ма\-
кум“ эди. Бурон таржимаи \олида „халк, душмани оиласи
да тугилдим“ , деб ёза олмасди. Тугилганлик х,ак,идаги гу-
22 То%ир М алик
всщюмасида отасининг исми курсатилиши керак булган
сатр буш эди. Насаби хдм она томонники эди. Огаси „буй-
нимга куйилган ту\мат айблари огир, кейинчалик утлим
мен учун жабр чекиб юрмасин“ , деган хавотирда унинг
хужжатини шундай расмийлаштирган эди.
Район милициясига такдим этган хужжатлари унинг
гапларини тасдикдамаса-да, чунтагидан таралган кунгилни
К.ИТИКДОВЧИ сас туфайли унга монелик булмади. Аслида.
„совет граждани“ булгани сабабли истаган жойидан кунок
топишга ^акди эди. Бу борада милициянинг у-бу деб гаш-
лик килишига уфин йукдигига карамай, э\гиёт чорасини
куриб куя крлди. Бу чунтак деганлари уз се)фи билан
кимларнинг нафсини кондирмаган, кичик лейтенантнинг
кунглини хушлаш кийин эканми? Бурон асли кимлигини
бу ерда овоза кдлмади. К^шлок, четида бир уй сотиладиган
экан, дарров харидор булди. Ш у уйга отасининг киндик
к^они тукилганини бил ганда \ам сир бой бермади. Уйга
нисбатан огилхонани эслатувчи бу жойни макон тутиб,
худди зо\ид сингари кун кура бошлади. У бундан баттар
уйда тугалиб усгани учун шароитга осонгина куника кдп-
ди. Нозик идораларнинг кузига „текинхур" булиб курин-
маслик макрадида молхонани кенгайтириб, кичик ферма
ташкил килди. Молбокдрларни, согувчиларни ишга ёллади.
Ун беш йил аввалги кучкидан кейин ташландик, булиб
к,олган ялангликни бог килиш тараддудига тушди. Молбо-
царларини ишга солиб, тепаликдаги булок, кузини очди-
риб, сувни шу томон бурди. Баргрезонда цамокдан чик^ан
Рирромни \ам шу томон чорлади. Тутри, Рирром буёкка
дарров келмади, аввалига ша^арда кооператив ташкил ки-
либ, ишни юритгач, Ясситепад шарбат цехи очди. Бурон
максадини очик, айтмагани бил. ч Рирром бу томонларда
катта ишлар борлигини сезгани у .ун, унинг айтганини ик-
ки к,илмади.
Бир хафта илгари у Одессага кетган эди, бугун к,айтди.
Ясситепага шом крронгусида кириб келиб, тугри Буронни-
кига йул олди.
Кррон™ кеча хукмидаги ялангликни олов учкунлари
ёритиб турибди. Лекин бу учкунлар гулхан пойидан эмас,
битга чойнак куйишга мулжалланган икки гиштдан иборат
омонат учокдан сачраяпти. Кррайиб кетган кумгондаги сув
'ллум 23
*^кнзб жумракдан тошди. Тунка устида утирган Бурон бир
»С«ти чойни очиб, кумгонга х,аммасини ташлади. Сунг эски
кулига ураб, кумгонни олди-да, берирокда куйиб,
.-•-внинг кайноги улишини кутди. Кейин корайиб кетган
¡ой ни алюмин кружкага куйди. Чой лаб куйдирмайдиган
;дражада совигач, бир-икки хуплам хуриллатиб ичиб, наф-
.яни ором оддирганидан кейингина Рирромга кэради. Ик-
игга картани бармокдари орасида чакрой уйнатаётганини
о р и б . кршларини чимирди:
— Менинг олдимда картангни уйнама, деб минг марта
иггхман-а! — деб тунгиллади.
— Бу менинг асабимни муста\камлайди. Уйлайдиган
•ятаримни пишитади. Рашингиз келавермасин. Ундан кура
. 1нёфатга кандай бориб келдинг?“ деб суранг.
— Сурамасам хам айтарсан?
— Албатта. Кдйсарлик килмай, узингиз боришингиз
кграк эди. Сизни суровчилар куп будди. Огайниларингиз
.¡пни кумсашяпти. Мен Урнингизни боса олмас эканман.
1с кин совгангизга хамма беш кетди. Хадеб суриштираве-
г'ншгандан кейин „Бир кампирнинг этагига уралашиб кдгс-
:-анлар, чикщмаяптилар“ , дедим.
Илм одамлари нур тезлигини биринчи уринга, товуш-
<икини эса ундан кейинрокда куйишади. Олимлар утри-
ар оламидаги хабарнинг эгасига етиб бориш тезлигини
чстмаганлари, хдтто тасаввур хам этолмаганлари учун шун-
.ай уйлашса керак. Билишса, нур тезлигини эхтимол ик-
кинчи уринга куйган булишармиди...
Бу тезликни Рирром \ам билмас эди. Капрал билан
булган учрашуви бу овлок^а узидан аввал етиб келиши
чумкинлигини уйлаб хам курмаганди. Яхшики, учрашувда
булиб утган гаплар ипидан игнасигача етказилмаган. Бул-
маса, Бурон уни ковок, уюб каршилаш билан чекланмас
*ли. Буроннинг чефир чойини дамлаб ичишдан мацсади
газабини бир оз тизгинлаш эканини Рирром сезмади. „Кар
тангни уйнама!“ деб тунгиллаш газабнинг битта ч>тини
ниш учун ба\она эди. Рирромнинг кейинги гапидан ке-
яин газаб оти тизгинга буйсинмай колди. Бурон кружка-
:лги чойни унга сепиб юборди.
Рирром Узини четга олишга улгурмади ва узини окдаш
•■чун:
24 Tojfup Малик
— Пахан, хазиллащдим, _ деди шошилиб.
— Мен бплан ^азиллашишга ёшлик киласан, бола. Яна
канака гаплар топиб келдинг?
— Одессалик Капрал эсингиздами? Менга з^р coBFa
берди, — шундай деб пиджагининг ич чунтагидан ок, туп-
понча чикариб, Буронга узатди. Бурон бир туппончага,
бир Рирромга каради-ю, кул узатмади.
— Капрал сенга ажал coB Fa килибди. Ит искаб топол-
майдиган жойга беркитиб ташла. Бутунлай йукотсанг яна
яхши.
— Пахан, куёнюрак булиб коляпсиз, десам, чойнинг
Колганини сепиб юбормайсизми?
— Гап куркишда эмас. Атрофингга кузларингни очиб,
яхшилаб кара. Туппончани кулга олишга улгурмай гурга
кириб кетишинг мумкин. Сен ахмоксан. Капрал билан ош-
к,атик, булма.
— Тож кийган уфилар орасида Капралдан бошка обру-
лилари колмабди.
Бу гап гуё захарли укка айланиб, Буроннинг гашланиб
турган юрагига санчилди. Урнидан сакраб туриб, Рирром-
ни бугиб олди. Буроннинг Капралга муносабатини билма-
гани учун Рирром унинг бу \аракатига тушунмай, довди-
раб крлди.
— Ким тож кийибди? — деди Бурон уни силтаб, — Кап
рал к,ачон тождор $три булибди! Унга х,еч ким бу мартаби-
ни бермаган. У \еч канон тождор утри була олмайди! S^f-
рилар битта канжикнинг ифлос бошига тож кийдирадиган
ахмокдар эмас! „Капрал“ нима дегани, биласанми узинг?
Харбийдаги энг паст даража, ха! Кулингдан келса, камида
генерали билан теппа-тенг гаплаш, пасткашга кайишдинг-
ми, узинг \ам оёк остида хорланиб колаверасан.
Бурон уни куйиб юбориб, хумордан чиккунча буралаб
сукди-да, жойига бориб утирди. Рирром унинг совишини
кутиб, бир оз индамай турди. Кейин узининг ^акушгини
исботлаш максадида гап бошлади:
— Сиз отам давридан колган эски пахталарни титяпсиз.
Дунё узгариб кетган. Угриларнинг худоси хам энди бош-
кача эмиш.
Бурон алюмин кружкага яна чой куйиб, совишини
кутмай, уч-турт хуплади. Кейин Рирромга карамай, кулига
25
».ж олиб. икхи гишт орасидаги чупш титди. Бу сафар
^ .ч и р шодаси шиддат билан отилиб чикмади. Бурон
.4 - 1 т1Н ивк, ололмай, бир оз жим утиргач, энди пастрок,
• и_1 дели:
\ей . келиб-келиб сен ахмокдан акд урганаманми?
: -г \шзрди. деяпсанми? Худоси хам узгарибдими? Булса
ои«р Лекин Худоси узгарса хам, уфиларнинг к;онунини
1ки . \еч крчон узгартирмайди. Бир марта кднжикдик
<ла-улгунича к;анжикдигича колаверади. Сен неча
»1»т л и бери атрофимда уралашиб юрган булсанг хам
1-га.тигимни халигача билганинг йук;. Сен Капралга мах-
колдингми? У кулингга туппонча бериб, гуринг-
<л м и и р н б куйибди. Унинг мак,садини сен билмасанг,
«-• билачан. Сен ахмок,, илоннинг пустидан куаларинг
ц л ч з и б . тилига лаб чузиб келдингми?
шашти пасайгани кунглига хотиржамлик
• т*' Рирром унга якинлашди-да, рупарасидаги буш тун-
*-п-1 -чонат утирди.
\озир энг зур тижорат „наркота“ ники экани бутун
мхьлум, — деди у билагонлик билан. — Битта цехга
цолдим. Мен катта завод куришим керак. Герма-
гиждл* зсбоб-ускуна олиб келишим керак. Кул билан бер-
и. » туймайди.
С'сн кррадори билан туйиб, баланд учмок^имисан? —
г киноя охангида.
к-батта. Эркинлик уша учишга боглик, булиб к,олди.
’•*— ^ ¿_> ла бор-ку: „Осмондаги тузок, нима, билмагай“ .
Т.трн. осмонда тузок, йук,, лекин осмондагини бира
$Х билан уриб туширишади. Битта патинг хам
>* I. тчайди. Сен учолмайсан. Бир амаллаб учиб чик,-
»»г кенин куна олмайсан. Учишни орзулаган курба-
1\воли нима булганини эшитмаганмисан? — Бурон
- •» ^хм зеб истехзо билан кулимсиради.
Ва\нча к^илманг. Менинг хозирги вазифам унчалик
..п ь г- >«ас. — деди Рирром ишонч билан.
-и*б турибман. Молни бу чегарада олиб, нариги че-
г-к л и б берасан. У ёга уларнинг иши. Шунак,ами?
\-1
'••гч сени ,.барон“лик тахтини эгаллаб булибсан, деб
Бор-й\ти пачок, курьер экансан-ку? Сендан
26 То%ир М алик
оддин бу ишни кдлган дастёрнинг упка-жигарини мозор
куртлари еб адо килиб булгандир.
— Улатни айтяпсизми?
— У бостириб кирган жойда чумоли \ам омон крлмас
эди. Шунинг учун унга „Улат“ деб ном беришганди. Улат-
нинг олдида сен чивинсан.
— Пахан, битта ran билан бировни осмонга \оким kji-
либ куясиз, бошканинг пачагани чик,ариб, ерга киргизво-
расиз-а. Майли, мен чивин була к,олай. Уйнашимнинг
катта дадаси улиши олдидан „Бургут к,ила олмаган ишни
чивин эплайди“ , деган экан. Битта капалак ухлаб ётган
арслоннинг бурнига куниб уйготиб юборибди. Арслон наъ-
ра тортиб, капалакни суккан экан, у жинцарча буш кел-
май, „Катта кетаверма, истасам пустагингни крк^б оламан“ ,
дебди. Арслон уни жиннига чикдриб, хдйдаган булибди-ю,
яна уйкуни ураверибди. Бир ма^ал уйгониб кдраса, к,ип-
ялангочмиш, устида бир тола \ам жун крлмабди. Унга дук,
килган жинкарча куякапалак экан...
FnppoM Узининг гапидан \узурланиб кулди. Х^икмат-
нинг маъноси маъкул келган булса-да, айтилиш о\анги
Буронга ёк^ай, рулдираганича сукиниб куйгач:
— Буни \ам уйнашингнинг катта дадасидан эшитган-
мисан? — деди исте\зо билан.
— \а-да, улишидан олдин гапдон булиб кетган экан,
бпр-иккитасини аввал \ам айтувдим-ку?
— Тилкнгдан илиниб колмагин тагин? Уликни эслай-
версанг, чакириб олар эмиш.
— Энди, пахан...
FnppoM масхара о\ангини давом эттирмок^чи эди, Бу-
Р'шнинг кдорли овози унини учириб куя крлди.
„У бостириб кирган жойда чумоли \ам омон кщ мас
эли“ , деган гапни Бурон узи тукимаган эди. Буни камок,
лдгерида эканида Улат узини узи мак^ай туриб айтганди.
Шунда Буроннинг гаши келиб, „Юриш-туришингга кдраб,
чумолини кийратиишнгга ишондим“ , деб пичинг кдлгани-
да Улат узининг зУрлигига уни ишонтириш учун „Уч мар
та Афгонга утиб, мол олиб келганман, советнинг аскарлари
очиб крлаверган“ , деган эди. Бурон эса буни \ам
масхара илга1ига ил>б, „Чегарадан х,ар куни юзта эшак
утаркан, сениям ушал фдан бири деб индашмагандир“ , де-
Самум 27
ганди. „Сен зур эмас, овсарсан, зур булганингда бу ерлар-
ла итпашшаларга таланиб юрмасдинг“ , деган маломатни
^шитгач, Улат к^зишиб, сирининг бир к^смини очиб
Куйган эди. Молнинг катта кисмини яшириб, озгинаси
билан атай кулга тушганини айтгач, Бурон уни уз лаж ди-
га олди. Хозир уша учраш увни эслаб, Рирромга синовчан
царади:
— Шундай одам эплай олмаган ишни кртириб ташлай-
ман, деб уйлаяпсанми? Сен куякапалакка ем булмайсан,
кафанга х,ам етишолмай крлишинг мумкин.
— Менинг гурга тушишим сизни купам ташвишга сол-
маса керак, деб юрардим. Хаддан ташкдри куюнишингизга
хдйронман?
— Битга узинг тушсанг майли эди...
Бурон шундай деб жимиб к,олди. У Рирромнинг Кап
рал билан ало^ида хонада гаплашгани \ак#даги хабарни
зшитибок,, уларнинг макрадини англаган эди. Рирромнинг
Капрал билан аввалдан танишлигини х^собга олмаган
*кан. Уларни Самаркдндда узи таништирган эди. „Таниш-
ан-у, бир-бирини унутган“ , деб адашди. Капрал таклифи-
:а Бурондан рад жавобини олгач, Рирромга кэрмок ташла-
ган эди. Бурон лакуиа балик, — Рирромдан эмас, балки узи-
'инг эътиборсизлигидан газабланди.
Уша хабар таъсиридами, х,ар *олда галати туш курди.
Тушни „галати“ демаса х,ам булади, чунки карцерда учрат-
;лн одамни, унинг гапларини унутмаган, дамодам эслаб
гуради.
Охирги к,амокдан чшднш арафасида „зона“даги сибир-
шклар билан европаликлар мартаба талаша бошлашди.
Бурон уларни муросага келтиришга уринса-да, орада уруш
шкиши аник,к,а ухшаб к,олди. Урушни у боши бузукдар
эошлаб, галвага узи к,олиши мумкинлигини уйлаб, бошлик,
5илан келишгач, узини четга олди. Лагерда барчага сузи
ладиган тождор угрининг кутилмаганда карцерга тушиши
■рушга тайёр турганларни гангитиб куйди ва тинчланишни
илъкул куришди.
Маэусумлар „беш юлдузли люкс ме\монхона“ деб ном-
таган икки кишилик зах ва совук, хонада бир узи уч кун
тнрли. Туртинчи куни огир темир эшик очилиб, оёкда
¿Г>анг турган ма^кум куринди. Узи остона \атлай олмагач,
28 То%ир М алик
сок^и уни итариб юборди. У гандираклаганича икки кддам
босиб, кейин юзтубан йикилди. Бундай манзара янгилик
булмагани учун \ам, темир каравотида утирган Бурон \а-
ракатсиз танага эътиборсиз к,араб куйди. Тана кдширлай-
вермагач, урнидан турди-да, тирик ё улик эканини билиш
учун унга якденлашиб, энгашди. Мижжаларини кайириб
Каради, б^йин томирига кафтини куйди. Сунг э^тиётлаб
кутариб, каравотга ёткизди. Унга ёрдам беришни истаган
такдирда \ам \озир кулидан \еч нарса келмасди. Шу боис
юзига сув сепиш билан чекданди. Ма^кумнинг киприкла-
ри кимирлади-ю, аммо кузлари очилмади. И нфаб, кейин
яна жимиб колди. Икки соатдан кейин чалажонда \аёт
нишоналари куринди. Кузларини очиб, \аракат кдлишга
урингач, Бурон уни темир каравотга суяб утк,азиб куйди.
Кечки овкат киритилганда гуштсиз шурванинг сувидан
бир-икки к о т и к ичирди. Мах^сум кечаси билан инфаб,
Буронга уйку бермади. Калтак зарбидан моматалок булган
лаблари офиб, нонушта \ам кила олмади. Бурон идишлар-
ни туйнукдан кайтариб бергач, ма\кум унга тикилиб ка-
раб, заиф овозда суради:
— Сиз... кимсиз?
— Ким булардим, узингга ухшаган бир одамман, — деди
Бурон совук о^ангда.
— Менга ухшаган? Йу-ук, менга ухшаган булишингиз
мумкинмас, — деди маэдсум.
— Нега энди?
— Мен — касоскорман. Мени Саратовнинг катгаю ки-
чиги *имоя килди. Лекин барибир камашди. Углим Аф-
гондан тирик кдйтган эди. Лекин ша^ардаги наркоманлар-
га аралашиб колибди. Афгонда ук> олмаган боламни
корадори олиб кетди. Мен корадори сотувчиларнинг изига
тушдим. Каттасини пойлаб туриб, машинада утирганида
бошини болта билан чопиб ташладим. Бир томчи \ам к,он
чикмади. Куркиб кетиб, чопавердим... чопавердим... Унинг
узи \ам гиё\ванд экан. Купрок олиб, машинасида улиб
Колганини мен каёкдан билай? Экспертиза кррадоридан
улганини ёзиб берса хам, кртилликни буйнимга куйишди.
Мен улган одамнинг котилиман. Шунакдсини эшитганми-
сиз? К,изик, а? Бу ердан тирик чиксам, к,олганларини \ам
топиб, битта-битта к,иймалаб ташлайман. Мол уфисини
Iлмум 29
имашади, жон уррисини-чи? Ахир бор-ку, жон уррилари?
утриларини чопиб ташлаш керакми ё йутс.ми?
— Сен бу ердан эсон-омон чикиб кетишни уйла. Ёмон
мрдобга тушибсан. Жон урриларининг кули бу ерга \ам
г: но келади.
— Хуп, мен бу ерда улсам уларман. Лекин яна битта,
‘ Ж. унта, ун мингта кдсоскор чик,майдими?
— Билмайман.
— Бошкаларни билмасангиз, узингиз-чи? Болаларин-
нзнинг улаётганига индамай цараб тураверасизми?
— Менинг оилам \ам, улигига куядиган болам \ам йук,.
Ма\кум Буроннинг бармогидаги узук тасвири туши-
г>нлган татуировкага кузи тушди-ю, унинг кимлигини анг-
:аб, енгил титради. Лекин сир бой бермай, бир оз хаво-
гнрли о\ангда гапини давом эттирди:
— Оилангиз йукдиги, болангиз йукдиги тушунарли.
Виждонингиз' \ам йук,ми?
Улай деб ётган бу одамнинг гапи Буронни титратиб
юборди. Одатда, но\ак, гапни эшитган одам разабланади.
Лекин \ак; ran *ам кишининг баданини илма-тешик к,илиб
гашлайди. Буронга виждон эслатилганда у узини тута
'лмай, бакириб берди:
— Хдли сен бу ерга виждон излаб келдингми? Менга
мра, виждонли одам, уликнинг калласини чопиб ташлаш-
ни сен *али виждон деб юрибсанми?
Маркум айтиб куйган \ак гапидан уялгандай аста куз-
тарини юмди. Бурон яна бакириб, хумордан чик^ши учун
уидан ran кутди. Лекин унинг лаблари кимирламади. Куз-
лари \ам очилмади. Кррадори сотувчиларни бир-бир то-
пиб, чопиб ташлашни ният калган жабрдийда ота узи
танимайдиган угрига виждон \акдда гапира туриб жон
оерган эди.
Буроннинг куз олдида куп одам улган, лекин буниси
хотирасига михланиб долган. Баъзан кундузи \ам бирдан
л.ига тушиб крлади, тунлари тушида куради. Нимага бун-
:ай булаётганини билолмайди. Бугун \ам эслади...
\озир кагга кетаётган Рирромга уша одамнинг к^сма-
:ини айтмок^и булди-ю, „Барибир фаросати етмайди“ ,
-стан к,арорда тилини тийди. Бир оз жим утиргач, яна
апира бошлади:
30 То%ир М алик
— Бир одам менга: „Фарзандлари кррадоридан нобуд
булган ота-оналар кулларига болта олмасалар х,ам к^аррай-
дилар. Милисадан крчиб кугилишинг мумкин, каргишдан
кутула олмайсан“ , деган эди. Акдли гап-а? К,аргишдан
кутулиш мумкин булса, Улат кутуларди.
— Улат кутулиб кетган булса-чи?
— Довдирама, у куйиб кетган.
FnppoM „Ш ундаймикин?“ деган маънода исте^золи
жилмайди, аммо эътироз билдирмади.
— Улат ким билан ишлашни билмагани учун куйди.
Улатга кун бермаганлар энди менга ёрдам беради. Бу ё т -
ни пишикдаб келдим, — деди ишонч билан.
Бурон унинг кибр отида дадил утиришидан гашланди,
„С ен а\мок^и яратганига Худонинг узи \ам ^айрондир“ ,
дегиси келса-да, тили бош^а ran айтди:
— Омадингни берсин, укам...
— Берса-бермаса, омад дегани аканг царагайники! —
Рирром Буроннинг тилаги о\ангидаги исте\зони сезмаган-
дай шундай деди-да, кетишга изн суради.
Бурон ундаги кибрнинг тугай бошлаганидан безиб, аф
гани буриштирди. FnppoM угирилиб, икки кадам куйгач,
уни тухтатди.
— Рупарангда нима гаплар, янгиликлар борми?
Рирромнинг район марказида очган цехи айнан мили
ция идораси рупарасидаги эски иморатга жойлашган, \о-
зир Бурон „рупарангда“ деганда шу идорани назарда тут-
ган эди.
Рирром савол ок,имининг бу томонга бурилишидан
ажабланди.
— Бирон янгилик эшитишга улгурмадим. Назаримда
гуллаб-яшнашяпти шекилли?
— Шунацами? Улгурмадингми? Яхши... Бурнингнинг
тагида нима булаётганини эртага уларнинг сассик, маймун-
хонасида гуллаб-яшнай бошлаганингда билиб коларсан.
— Пахан, совук нафас к^лманг, нима бупти узи?
— Катгаси кетади, деб юрувдингми? Уринбосарини уз-
гартиришибди. Тошкентда амалдан тушириб, юлдузини ка-
майтириб, шу ёкка жунатишибди.
— Ишкаллардан, денг? Оркдсида тога булса, кдмокдан
асраб, бу ёк^а гум к,илгандир-да.
жштт 31
^нли каллангни ишлатгин-да, тога кимлигини бил.
К л я п е ншкал га аралашганини аникда.
- С ал ва^марок, булиб к,олмаяпсизми?
- Сен уларнинг совунига кир ювмагансан. Одам була-
«.*>: десанг, уша идоранинг дарахтига кунган чумчук,ни
'jtw назарингдан крчирма.
Бурон „Булди, жуна“ , дегандай кул силтаб куйди. Fnp-
^ «нннг караси учгунича изидан караб турди-да, „Бу
г и и дунёда *ам одам булмайди“ , деб тунгиллаб куйди.
' *7рочнинг хурмача кдликдари инкор этиб булмас дара-
куп эканлигини Бурон билар эди. Била т\риб, уни
м--кпн остита олишининг сабаби факдт узигагина маълум.
• -ншитаётган режа доирасида Рирромнинг ало^ида урни
• х FnppoM йукрлса, режа занжиридаги му\им \алка узи-
лг панд ейиши мумкин. Рирромдан фойдаланишни к;а-
■* «. лагерида Улат билан сирлашаётган дамларидаёк, узига
'■-.илмае а\ц кддиб олган эди.
Гнрром „зона“да Бурон билан биринчи марта учрашга-
= тирик крлишига амин эди. Лекин уша крронги кеча-
... л ими сари кддам куйганини хаёлига \ам келтирмасди.
БАХТ КУШИ
Севги оташида куйиб яшаши керак булган, лекин йи-
>г>ма бешдан ошганига кррамай, бирон гузалнинг щжрида
i --нмай юрган йигит кучада бир паривашни куриши билан
■Ч-" деб юборса-ю, „Бошимга бахт куши кунди“ , деб
;х>ниб, кунгил а^волини сирдошларига баён к,илса, улар
лонликда айблаб, кулмайдиларми? Тугри, унлаб, балки
>иан-да купрок, чиройли к,изларга хуштор булган, аммо
• <?ага „жиз“ этмаган эди. Темир йул бекатида учраган б'
ч-пни куриши билан юраги галати булиб кетди. Овозин:
■:.итмай, мулойим жилмайишига сазовор булмай туриб
>нни йукртди. Журъат топиб кизга якинлашеа-ю, салом-
мшиб. танишеа, KJ13 \ам нозланмай, исмини айтиб, к,\ ih-
■я узатса, момик, кафтидан таралган иссикдик юрагини
‘ ■•идирса, кулгичи бор юзидан таралган жилмайиш нури
о.фини илма-тешик кддиб юборса-чи... „Киприги — хан-
* ip . карашма — t h f , куз ташлаш — яшин, гар шахдц бул-
- \чн эрсанг, Карбало бу ердадир“ , деган х,икматли байт-
32 Таздир М алик
дан хабардор одам бу йигитнинг хозирги ахволини хис
кила олар. Киприклар химоясида уйнаб турган оху кузлар-
нинг биргина ниго\и билан йигит калбида жаро^ат очиб.
занжирбанд этган булса не ажаб?!
Усмирлик оламининг тотли булутларида сузиб юрган
кеалари. кукраклари бутирсокдай б^либ калган чарос куз-
ли кизларнинг чинни овози каби жарангловчи покиза кул-
гиларини эшитиб, юраклари потирлаб кетадиган дамларда
ёшлар орасида бир ашула раем б^либ, ундаги „Тонгда эс-
ган шаббода юзларидан упганда, гашим келур, кизганиб.
менга хам булса дейман“ сатрлари хотирасига мухрланган
эди. Бу сатр дам-бадам уйгониб, баъзан хаёлан, баъзан эса
овоз чикариб хиргойи кдпиб куярди. Х,атто Афгонда эка-
нида, кимсасиз дарага эгалик килаётган б^рон огушида
колганида бу ашула эсига тушиб, узи хам ажабланган эди.
Бу холатини кейин куп эслади, „Тонгда эсган шаббода
Кайда-ю, улимдан дарак берувчи совук бурон кайда“ , деб
ажабланди.
Темир йул бекатидаги кизни курганда яна уша хиргойи
уйгонди.
Вакг тонг б^лмаса-да, майин шабада эсиб турган эди.
Шуб\асизки, майин шабада бу камон кошларни, хан-
жар киприкларни, сутга чайилган ёнокдарни упаётган эди.
Шубхасизки, йигит шабадага рашк килаётган эди.
Шубхасизки, рашкини баён кдпмшга журъати йук эди...
Шундай булгач, йигитнинг бечора холига ким ачинсин?
Шубхасизки... кдзнинг сергак нигохи бу йигитга туш-
ди. Юраги „жиз“ этмаса хам, унга яна бир караб олишга
даъват этди. Жилмайиш хадя этмаса-да, сунг яна бир кэради.
Хар холда бу йигит эр-йигитларга хусн улашилганда
навбатнинг охирида к,олиб кетмаган эди. Нотаниш киз-
нинг уч эмас, янада купрок утринча караб куйишига ар-
зирди.
Бу учрашув бахти чумчукнинг куниб-учиб кетиши ка
би омонатмиди ё умрининг охирига кадар порлаб турувчи
саодат куёши эдими, бидмаса-да, такдир ёзуганинг мухаб-
бат сахифаси очидганига ишонди. Кдзнинг бир поездда-
гина эмас, бир вагонда кетиши бу ишончга кувват берди.
Агар киз ёнма-ён эмас, бир купеда булганида узини дунё-
даги энг бахтиёр йигитлар каторига кушиб куярди.
33
нулдошлари билан салом-алик кдлгач, юкррида-
чЧзилди. Уни к,издан юпкагина девор ажратиб
Ьир мушт уриб х,еч булмаса дарча очиб олгиси
- --1« учун туйнукча булса *ам майли эди...
ишк, чутида куя бошлаган йигит шифтга к^араб,
ста оларканми, кузларини юмгани билан ухлай
^ «инчи? Вагон гилдиракларининг „така-тук“ и унга
чик,а кол“ , дегандай эшитилаверди. Назарида
- т 1и_мрига чиккандай туюлиб, туриб кетганини узи
_ » .г а и и колди. Кушни купе эшиги туда ёпилмаган, бир
‘ -чик эди. Лекин киз эшикка якин утиргани учун
в. «• 1-.?инмасди. Оппок, момик билагининг куриниб
йигит вужудини уртаб юборишга кифоя килди.
'■--чи леярли шу а\волда утказди. к^з ^еч булмаса
‘•г- чикар, деб ил^ак кутди. Худо унга бу кеч кутиш
• гш-*м берган экан, шунга \ам шукр килди. У манзилига
«— сгиб борди. К^з охирги бекатга кадар кетармикин,
г - ш иэотирда турганда купе эшиги очилди-ю, кора тун
-аххлшгм билан бугилиб турган юра гига бирданига куёш
кунглини чарогон килиб юборди. У вагондан юриб
Аа\т фариштасининг канотларида учиб тушди гуё.
4 “ и дусти кутиб олиши керак эди. „Ишкилиб чикма-
и» , деб умид килди. Умиди ушалди. К,из \ам
умид килган эканми, уни *ам \еч ким кутиб ол-
Агрофига аланглаб, умидли ниго\и билан кимнидир
г .шс-ииай булди. Бирпас турди \ам. Танишиб олиш учун
«. -ыг ф>рсат тутилган булса-да, йигит бу имкониятдан
аг#хА.инишга журъат этмади. Уфинча караб тураверди.
; тис ига сарик гитарасини осиб олган бу хушсурат йигит-
чнгох,и таъкибига киз узок токат кила олмас эди.
яна умидвор аланглаб олгач, нокулай ах,волдан
—<тиш учун тез-тез юриб кетди.
кизни факат гитарали йигитнинг эмас, бекат биноси
■чснчла сигарет тутатиб турган икки йигитнинг карашла-
и.« таъкиб килаётган эди. К^знинг уз оёга билан юриб
■шиаётганидан мамнун болтан йигитлар шилкимларга
-иржайиш билан унга пешвоз чикишди. К,из бундан
■^»'^гирланиб, кадамини секинлатди-ю, лекин тухтамади.
Опок киз, кийналмай етиб келдингизми? — деди йи-
-г-ч р н и н г бири, унга сукданиб караб.
*"ом умидлар дашти
м То%ир М алик
— Тошкентда куёш чаракдаб турибдими? — деди ик-
итчиси.
— Крр ёгяпти, — к,из жахд бидан шундай деб четданиб
>тиб кетмокчи эди, йулини тусишди. К^знинг изидан ка-
раб турган йигит буни курди-ю, уйлаб \ам утирмай, Шу
томон шошидди. Атай аралашаётганини биддириб куймас-
лик учун тез юратуриб йигитлардан бирини гуё бехос
туртиб юборди. Айб узида булса \ам, „Йулда уралашиб
турмасанг-чи“ , деб тунгиллади.
— Сад упкангни босиб юр, — деди туртидган йигит.
— Тошингни тер, — деди у тухтаб.
К.ИЗ вазиятдан фойдаланиб, тезлик бидан утиб кетмок-
чи эди, йултусарларнинг бири билагидан ушлади:
— Шошидманг яхши киз, Тошкентда кизил кор ёгяп-
тими ё кора корми, айтиб бермадингиз-ку?
— Шилкимлик килмаларинг!
Йигит шундай деб елкасидаги гитарани олиб, бино
пойдеворига суяб куйди. Бу томонларда \еч бир йигит
гитара олиб юрмас эди. Шунинг узиёк келгинди эканини
англатгани учун йигитларда унинг тумшугини ерга ишкаб
куйиш хо\иши тугалди.
„Хо\ласаларинг ташлашамиз“ деган ишорада гитара-
нинг четга олиб куйилишидан баттар аччикданган йигит-
лар бир-бирларига маънодор караб олдилар-да, муштлари-
ни тугиб, \ужумга шайландилар. К^з шилкимлардан ку-
тулганига кувониб кочиб колиш урнига икки кадам бос-
гач, „Нимага кодирсиз?“ дегандай \имоячисига каради.
— Сен бизга дук уряпсанми? — деди туртилганидан га-
забланган йигит.
— Эрталаб афтингни кузгуга солганмидинг, \озир май-
мунбашарага айланиб колсанг, биздан упкалаб '^.рмайсан-
ми? — деди иккинчиси.
Йигит ж аю б кайтармади, уларни масхаралагандай ку-
либ караб тураверди. Бу жимлик узок давом этмади. Май-
мунбашарага айлантиришга а\ц кдлган йигит биринчи бу-
либ ташланди. Ташланди-ю, мушти мулжалга етмади, йи
гит чакконлик билан чап бериш баробарида унинг ёногага
кафти билан зарб берди. Бир нафаснинг узида иккинчи
йигит \ам шундай зарб билан сийланиб, гангиб колди.
Мусофир йигит уларнинг ахролига кулиб караб тураверди.
Слмум 35
>ллр сал узларига келиб олишгач, гуё шер наъраси билан
•ъмриб, ташланишди. Йигит уларни дуппослаб ташлашни
истамай, майна к>илиб ураверди. Бу томоша узок, давом
«гчади. Югуриб етиб келган милиционер хуштагини чалиб,
>ларни тухтатди.
Милиционернинг шилк^м йигитлар билан ош-катик,-
тиги бормиди, \ар \олда, уларга унча эътибор бермай,
:>к,-пуписа хазинасини тулалигича ме^монга атади. Кдз-
нинг „Иалвани мана булар бошлашди“ , деганига ?(ам парво
■чилмай:
— Кулингни орцага кдл! — деб буюрди.
Бунак;а пайтда айбдор саросимага тушади, ялинишни
^юшлайди, крчиб колиш пайида булади. Йигит эса хотир-
*ам, хдтто кулимсираганича крраб тургани учун милицио
нернинг газаби кузиди. Тарсаки тортиб юбормок^чи эди,
кули мулжалга етмади, йигит четланишга улгурди.
— Командир, упкангни босгин-у, идорангга бошлаб
оор, — деди йигит унга буйрук, о\ангида.
Йигитнинг \ам ишонч, \ам бир оз тунг буйрук, ох,ан-
гнда гапириши милиционернинг жаэутини кузгатса-да, ай-
гилган маслах,атга амал кдлиб, „упкасини босди“ . „Оддим-
га туш“ , деб буюрмаса \ам кулларини орк,асига цилиб
олган йигит мутелик билан юра кетди. Юкларига к,араб
\ам куймади. Бундан ажабланган к,из гитарани олиб, унга
зргашди. Милиционер „юрларинг“ , деб имо кдлгач, шил-
к^млар ишончсизлик билан юра бошлашди. Бекат биноси-
нинг бурчагидаги к^зил рангга буялган охирги эшик ми
лиция хонасиники эди.
Милиционер навбатчи офицерга х^соб бериб, „Кдндай-
дир шахси номаълум шахе безорилик кдлгани“ ни баён
кллгач, \ам гувохдар, \ам жабрланувчилар сифатида икки
шилк^мни курсатди.
— Мен-чи? Мен \ам гувохдоан, — деди киз унинг гап-
ларидан норози эканини яширмай.
— Сен кимсан? — деб суради навбатчи гузал к^зга хуш-
гор ниго^ини кддаб.
— Булар менга шилк,имлик кдлишди, — деди к^з йи-
гитларга бармогини бигиз к,илиб.
— Сен кимсан, бу ерда нима кдлиб уралашиб юриб-
сан? — деди навбатчи ундан куз узмай.
36 Тоэдир М алик
— Уралашиб юрганим йук, Тошкентдан келдим. Узим
Ясситепаликман...
Ясситепаликман?!
Бу янгиликдан йигитнинг юраги шодликдан уйнаб
кетди. Бу не бахтки, бир вагонда келса, энди у яшайдиган
жойда ишласа! Уни \ар куни куриб туриш имконига эга
булса! Худо берадиган мухаббат неъмати шунинг узи эмас-
микин?
Йигитга бехос кдраб, унинг кузлари ёнганини навбатчи
сезиб, р и ж и н д и . Гарчи киз бегона, унга бирон ваъдаси
булмаса-да, рашки кузради. Лекин сир бой бермасликка
уринган офицер кулига калам олиб яна кизга кэради:
— Отинг нима?
Бу савол сурок, охангида эмас, балки юмшокрок, тарзда,
хатго танишиш илинжидаги бечора йигитнинг утинчи каби
янфади.
— Мохидил Туйчибоева, — кдз шундай деб, „Сиз хам
сурамок,чимидингиз, билиб олиб, энди кунглингиз жойига
тушдими?“ дегандай йигитга урринча к,араб олди.
Мохидил...
Дилга суюнч окимини йулловчи ширин овозда айтил-
ган исмни навбатчи к,огозга к,аламда ёзди, йигит эса юра-
гига мухрлади.
— Бупти, сен боравер, — деди навбатчи бу сафар сал
совукрок, охангда.
— Гувохлигимни ёзиб олмайсизми? — деди к,из уокар-
лик билан.
— Ёзиб олдим, хисоб. Керак булсанг, чакиртирамиз, —
навбатчи кизнинг чикиб кетишини кутмай, энди йигитга
кдради: — сен кимсан?
— Менми? Мен одамман, — деди йигит кувлик билан.
— Одамга ухшамай турибсан, — деди навбатчи ковок,
уйиб. — Одамлигингни исбот кдладиган хужжатинг борми?
Йигит кулимсираб куйиб, чунтагидан хужжатини олиб,
узатди.
Навбатчи хуяокатни очиб караб, энди унга ажабланиб
Каради:
— Райрат Жалилов... Хизматни зур бошлабсиз-ку, жу-
ражон? Энди нима кдламиз? ХУжжатлаРингизга битта ба-
ённомани кушиб, келган жойингизга ж^натайми? Овора
Л .л м у м 37
Ясситепага бориб юрасизми, шу ернинг узидаёк,
тугрилаб куйсам-чи?
.Ясситепага бориб юрасизми?“ деган гапни эшитган
эшик остонасига етганда тухтаб, угирилди-да,
\айрат билан кэраб крлди. Faftparra бу кдраш \ам
„Ш унака, азизам, Худо мени сизга, сизни менга
экан, такдирдан к,очиб булмайди“ , дегандай кулим-
куйиб, яна навбатчига тикилди:
— Фойдаси булармикин? Физикада „марказдан крчувчи
деган конун бор, биласизми? Мен шу конунга биноан
ерга келиб к,олдим, энди ортга йул йук,. Мендан зурга
энди сизнинг азиз ме\монингизман, — деди
киноя билан. Кейин шилким йигитларга ишора
— Буни, ана, журажонлар тасдикдаши мумкин. Улар
катта кувонч билан кутиб олишди. Хузурингизга шу
из\ор этиш учун кирдик. Кувончли учра-
насиб этмаганида, битта-яримта эски аравага осилиб
хдм, Ясситепага етиб олардим.
Навбатчи жавоб беришга улгурмай, эшик очилиб, катта
«♦тснант либосидаги Шухрат кириб келди-да, FaftpaTra
очиб якинлашди.
— Узр ошна, машина бузилиб колди, вакгида етиб ке-
ятааи м .
— Вакгида келмаганинг )<ам яхши булди. Ба^онада ур-
гсщ, лейтенант билан танишиб олдим. Янги жойда жура-
донларнинг куп булгани яхши-да.
Бу киноянинг замирида бир ran борлигини сезган
навбатчига савол назари билан кдради.
— Журажонингиз ка\рамонлик килиб, бир кизни кут-
цджодилар. Шунга ра^мат айтаётувдим, — навбатчи шун-
деб, афтини сикиб ташланган козон ювгичга ухшаш
Ь»риштирди. Кейин очилган эшик панасида турган Мо\и-
:«чга каради:
— Синглим, утиринг, курганларингизнинг тафсилотини
гшб беринг.
Ь> гапдан кейин Шухрат угирилиб, Мо\идилни кур-
в ю . \айратланди:
— Ие, Мо^идил, сизга нима булди?
— \еч нима, — деди Мо\идил навбатчининг столига
■цнлашиб.
38 Тоздир Малик
Мо^вдилнинг совук о\ангда гапиришкаан унинг Шух,-
ратга унча )^уп™ йукдигини се зган Райратнинг к^нгли яна-
да равшанлашди.
— Узингиз ёзасизми ё айтиб турасизми? — деди навбат-
чи, киз томон бир варак когозни суриб.
— Узим ёзаман, мактабда уттиз иккита харфни урга-
тишган, — деди Мснуадил кескин о^ангда.
— Мохддил...
Райрат узи учун суюмди бу исмни илк бор тидга ол-
ди-ю, киши ?ошшни олувчи калтирок \алим бу о^ангдан
узи *ам галати б^либ кетди. Кдз унга савол назари билан
карагач, \атто довдиради.
— Ёзмай куя колинг, журажонларни бир марта кечи-
ринг...
— Кечирайми? — Кдз бу таклифдан аччикданиб, когоз-
ни суриб куйди: — Ш унака олижанобмисиз? Яхши, мен
кечираверай, булар бечора кизларга шилцимлик килаве-
ришсин. Сизга ухшаган ботирларнинг кучини курсатишига
яхши барона топилади, а?
Мохддил шундай деди-да, шарт угирилиб, тез-тез юриб
чик,иб кетди.
„Пичокриз суйилдим!“ деб уйлаган Райратнинг юраги-
дан бир томир узилгандай булди. Йук, томир узилмади,
юрагида кечадан бери потирлаётган кувонч кушининг бир
Каноти синди. Айрилик ташвиши энди бу бечора юракни
уткир тирнокдари билан тирнаб, азоб бера бошлади. К^зга
эргашишга дармони \ам колмагандай булди.
— Ота кизи-да! — деди Шухрат.
— Отаси ким, танийсанми?
— Танимайман-у, эшитганман. „Улат“ деган рециди
вист экан. „Зона“да улиб кетганмиш.
Бу янгилик пичок,сиз суйилишнинг давоми булди.
АКАСИ ТАНИМАЙДИГАН У КА
Буроннинг ишларини курган киши „Бу одам \еч качон
угирлик килмаган, кишлокдаги огир ме\нат юкидан эзи-
либ, умри утиб боряпти“ , деб уйлаши мумкин эди. Х,ар
х;олда унинг хагги-^аракатинигина эмас, \атто \ар бир ка-
дамини кузатиши лозим булган участка нозирида шундай
Слмум 39
&икр уйгонган эди. Тепадаги булокнинг кузини очиб,
мровсиз ерда бор килаётган, йигирмата сигирга мулжал-
тлнган молхона курдириб, шу кишлокдаги согувчилар-у,
матбоцарларни ииилатаётган одамнинг кдйси х^ракатидан
■^•монсираш мумкин? Кдйси кддамндан жиноят изларини
цнлириши керак? Бурон уз атрофида шундай му\ит пайдо
тчлишини истаган эди — муддаосига етди. Умрида кетмон
¿астасини ушламаган одамнинг чунтаги пулга туда булса,
белини ояритиб, тупрок ядаб ишлаши шарт эмас. Бордор-
^илиги \ам, чорвачилиги \ам оркага кетиб, аъзоларининг
«с\нат хдкини тулай олмаёттан хужадикда арзонгаров хиз-
матчилар етиб-ортгандан кейин эгилиб ишлашга \ожат \ам
¡»УК эди. Гердайиб юриши \ам турри эмас, шу боис кажа-
аали мотоцикл сотиб олиб, \ар тонг сорилган сутдарни
*арказга узи етказадиган булди. Бундан максади — атроф-
^агилар куз унгида куриниб туриш эди. Кдлаётган ишлари
• 1ига \ам эриш туюлаётган, хдтто ёкмаётган булса-да, ре-
длсини амалга оширмок учун сабр кил ишга мажбур эди.
Кузи кулга киражак одтин тогдан таралаётган нурдан ка-
илшаётган дамда озгина сабр килиш нима экан? Устози
.Мушукка ухшаб пайт пойлашга токдти етмайдиган угри
•три эмас, осон олинган мол осон кетади“ , деб таъкидлаш-
ни ёкгирарди. Устози канчалик пишик режа тузмасин,
мнчалик пайт пойламасин, уч марта кулга тушиб, кэмали-
шини узининг ношудлигидан деб билиб, шогирдларини
лишитиш пайида буларди. Бурон, болалигидагисини кушиб
\исоблаганда, уч марта камалиб чикди. Кдмок азобини
тотмаган, хорланмаган булса-да, яна утиришга тоби-токати
й?К- Бу ёги энди таваккал — ё олтин торни кулга киритиб,
цолган умрини маишатда утказади, ё яна камалади-ю, ус-
•озига ухшаб, камокхонанинг номсиз мозорида улиги чи-
рийди. Бошка йул йук!
Кунларнинг бир хилда утишига куникиши огир булди:
г>т кабул килиб олувчи йигит бидонларни бушатиб бергач,
^ойхонага утади. Бу ернинг чойини ичишга токати булма-
\ам, суридан жой олади. Чойхурлар билан гурунг кдл-
-ан булади. Утмишидан суз очмайди. Гурунг ахди унинг
1лм булганини билса-да, бу *акда сурашга тортинади. Т>т-
гмрога, ^айикади. Бурон уларнинг куз карашларидан яши-
Г«н \адикларини сезиб туради-ю, аммо сир бой бермайди.
40 Тотдир М алик
Дастёр бола келтирган чой-нон, майиз-новвотни уртага
куйиб, сухбатдошларини сийлайди. Куйилган чойдан бир-
икки ^упламгина ичиб, цаноат *осил кдлмаганини биров
сезади, бошк,алар а\амият беришмайди. Бурон эса „М ен
бунакд суюц чой ичолмайман, чефирга урганганман“ , дея
олмайди. Деганда *ам будар „чефир“ нима эканини би-
ладими ё йук,ми? „Чефир ичгим бор“ , деб к$йиб, кейин
„чойнакка чимдим эмас, бир кути чой солиб дамлашим
керак“ , деб эзмаланиб тушунтириши керакми? Кейин
унинг киликдари кдшлокда тилдан-тилга утиб, му^окама
кдпинадими?
Бу куннинг бошланиши *ам аввалгиларидан фарк кдл-
мади: тонг б^зармай, молбокар келди, куёш куринмай ту-
риб, согувчилар ишларини якунлашди. Бурон бидонларни
кажавага ортиб боглагач, мотоциклни ут олдирмок^а шай-
ланганида согувчилардан бири унга ийманибгина як,ин-
лашди. Як^нлашди-ю, гапини айтишга исти\ола кдлиб,
ерга каради.
— Х,а, Тозагул, яна нима булди? — деди Бурон, ажаб-
ланиб.
— Билсангиз...
— Мужмаллик кдлма, нимани биламан?
— Хужайиннинг тогалари туй кдлятувди. Шунга кам-
харжрок, эканмиз...
— Уч кун булди-ку, маош берганимга?
Бурон бу ердаги хужаликдан фаркди уларок, хизматчи-
ларининг *акртни *ар якшанба эрталаб беками-куст кдлиб
берарди. Сигирларнинг сут бериши яхшиланса, мукофотни
х,ам канда кдлмасди. Уч кун илгари \ам маош, \ам муко-
фот пулини бера туриб, шу ийманиб турган Тозагулга
„Болаларингнинг кийимига \ам кдраб куйларинг, жулдур-
жулдур юриши уят-ку!“ деб танбех; берган эди. Бугун яна
пул талаб кдлиб туриши...
— Кейинги ^афтанинг \исобидан... кэрзга... — деб изо*
берди аёл.
— К^арзга дегин? Кечаги пулдан болаларингга кийим-
бош олдингми?
— Олармиз... туй утиб олеин. Арзийдиган туёна берма-
сак, эл-юрт гап-суз кдлади. К^шлокда бош кутаролмай
крламиз.
Самум 41
- Шунаца уятчанмисанлар? — деди Бурон жа*д би-
лан. — Болларингнинг ранги-руйидан уялмайсанлар, а?
Туёнани камрок, берсаларинг иснодга крласанларми? К э
нада а\мок,санлар узларинг?! Уша тоганг сен берадиган
гуёнага зорми? Уша туёнасиз туйи утмаса, кучанмай кУя
крлсин!
Аёл бечора нима деб ran кдйтарсин? Мана шунак^ одат-
ларнинг бемаъни эканига унинг акди етмас эканми? Ета-
ди! Фак,ат тили калта — бировга бир нима дея олмайди.
Айникра, эрига. Охирги маошининг ярмини ичиб совурган
булса \ам унга тик кдрашга юраги бетламайди. Кунглини
эзадиган гапларни айтиб, юрагини бушатгиси келади-ю,
\амдард топа олмайди. Киприкларини пирпиратиб, куз
ёши окизишдан узга чораси йук,. Хозир \ам шундай булди.
Узга юртларда, узга шарт-шароит, узга урф багрида усиб
улгайган Бурон бу ерга келганидан бери айрим одатларга
тушуна олмайди. Кдйнала-к^йнала топган пулларини бит-
та туй ёки катта зиёфат билан совуриб юборишларига *ай-
рону лол. Аслида пул совуриш масаласида унга етадиган
одам топилмаса керак. Лекин унинг сочиши бошка, булар-
ники бошка. У бугун сочса, чунтагини эртага тулдириб оли-
шига ишонади. Булар эса... Чунтаги тулмаслиги аник,
к,озони гушт курмаслиги \ам аник,... Энг му*ими — Бурон
узи учун сочади. Булар-чи? Кимдан, к,андай манфаат бор
буларга? Мак,сад эл-юрт олдида иснод булиб цолишдан
кугулишми? „Фалончи тогасига тузукрок, туёна кдимабди“
деган ran шунацанги огар иснодми? Бутун к^шлоц бош
кутариб лаънатлайдими?! Гургача кутариб юрадиган уятми?
Бу кдцар иснод эмаслигини \амма билади. Гапирса, тилига
кучи етмаган бир-икки нодон висирлаб куяди, вассалом!
„Иснодга коламиз“ дейиш — узини узи алдашдан бошкд
нарса эмас.
Бурон бу одатларга нисбатан норозилигини кимга айт-
син? Минг бир юрак азобида пул сураётган шу муштипар-
гами? У атрофидаги барча нарсаларга угрининг кузи билан
к,арарди, Угрининг дунёк,араши ва акди билан фикрларди.
Агар бу улкада тугилиб, дин илми билан улгайганида унинг
дунёкэраши \ам, хулосаси х,ам, шунга яраша хатти-*арака-
ти \ам узгача буларди. Х,озир эса... пичирлаб, одатини
канда кдгсмай, русчалаб сукиниб куйди-да, чунтагидан пул
42 То%ир М алик
чикариб, санаб берди. Тилини русча сукишларга Ургатга-
нига шу кишлоккд келиб кувонди. Х,ар кднча болохонадор
к,илиб сукмасин, купчилик тушунмайди, тушунмагач, ран-
жимайди. Ал\ол, Тозагул унинг сукинишига муглакр а*а-
мият бермади, аксинча, суюниб, дуо кдла-кдла ортига че-
кинди. Сукишнинг маъносини тушунганда *ам дили оф и-
маган буларди, чунки эрининг кундалик сукинишлари \о-
зиргидан кам эмасди.
Сутни кдбул к,илиб олувчи йигит дафтарчасига белги
куйгач, Буронга \адиксираб кдради.
— Ака, хафа булмайсиз-у, икки-уч литр камрок ез
дим, — деди-да, Буроннинг кдргайк^рашидан чучиб. дар-
ров узини оклашга киришди: — Нарёкда озгина чик^м бор
экан, мен нима дейишса, шуни бажарадиган одамман.
— Нарёкда дегин... — Бурон шундай деб унинг елкасига
кулини куйиб, бармок^ари билан омбур каби сицди, ке-
йин юзига енгил шапалок, урди. Кдггикрок, калтакни кут-
ган йигитнинг ранги окдриб, лаблари титраб кетди. — Кури
ма, сенинг айбинг йук,. Уша нарёкдаги на*анг балик^инг
кимлигини менга айтсанг булди.
Йигит „айтаман“ , деган маънода бош иргади. Кейин
кузлари бежо булиб, аф оф га аланглади.
— Айтсам... мени тинч куйишмайди.
— Сенинг битта тукингни туккан одамнинг кекирдаги-
ни суруриб оламан, — деди Бурон дагал о\ангда.
Икки ут орасида цовжирай бошлаган йигит, юк,ори-
рокдаги амал курсисида утирган бир одамнинг номини
айтгач, Буроннинг бушаган бидонларини чайцаб, кажавага
боглаб куйишга уринди. Титрок, бармокдари узига буйсун-
магач, Бурон „Бунча курк;ок;сан, угил бола!“ деб уни нари
сурди-да, арк;онни таранг тортиб борлади. Кейин мото-
циклни четга олиб, чойхона томон юрди.
Энг четдаги сурида кдшлок, а*ли „домлажон“ деб
эъзозловчи Норйигит Бурон унча танимайдиган икки ки
ши билан гурунглашиб утирган эди. Бурон жой танламай,
уша томон юрди. Бурон *озир яшаб турган уйини шу
Норйигитдан сотиб олган. Норйигит кдшлок, а\ли учун
„домлажон“ булса, Бурон учун угай ака, лекин буни унинг
узи билмайди. Унинг билгани — турилганида отаси урушда
булган. Урушдан к,айтган отасининг ёкдмли че*раси бола-
Самум 43
лик хотирасидан учмаган, „Нурбек угли“ эканини \ам
унутмаган, лекин кишлокда „Ш умкэдам“ деб номланган
угай отаси хузурида бу номни тилга олиш муглако мумкин
эмасди. Норйигит отасининг узок, Сибир улкаларига сур-
гун кдгсинганини *ам билади, унинг кейинги такдиридан
эса бехабар.
Нурбекнинг х,аёти гуё к,ок иккига булингандай: бирин-
чи булагини катта угли Норйигит сал-пат билади, иккин-
чисидан кенжаси Бурон хабардор. Туф иро™ , Буронга
купрок, нарса маълум. Бурон Магаданда улгаяётгандаёк Яс-
ситепа деган цишлокда угай онаси ва угай акаси борлиги-
ни биларди. Бунинг акси уларок« Норйигит эса отасининг
совук, улкада уйланиб, угол куриши мумкинлигини *атто
тасаввур \ам этмаган эди. Бурон сотиладиган уй эгаси *а-
кдца сураб-суриштириб, акаси билан куришмаёк;, уни
сиртдан таниган эди.
Норйигитга маълум булгани — *аёт йулида бир-икки
кркилиб йик.илган, адашган кимса энди кдддини тиклаб,
одамдай яшамокчи. Отасидан колган уйни бу „келгинди“
га сотишини *ам, сотмаслигини билмай, иккиланган он-
лари \ам булди. Лекин „Йикдлган одамни тепкилайвер-
маслик керак“ , деган одобга риоя кдпиб. харидори раъйи-
ни кайтармади. „К^шлок^а битга угри етишмай туруааи“ ,
деб пичинг килганларга, „Хар бир кишлокнинг уз уфиси
булиши керак, шунда бегона уфилар ораламайди, бу одам
сизларни балолардан асрайди“ , деган \азил билан жавоб
цайтарди. Бурон мацсадини айтганида у ишонишни \ам,
ишонмасликни *ам билмай, анчагача уни кузатиб юрди.
Астойдил ^аракатини кургач, унинг маслахдтчисига айлан-
ди. Туф ироги, доно масла^атчига э^тиёж сезган Бурон
унга якинлашди. Худо бу ака-укани шундай \олатда бир-
бирига якдн цилиб куйди.
Норйигит \ар куни булмаса-да, \афтада уч-турт марта
тонг чоги шу чойхонада нонушта килади. Кун ёйилгунча
гурунглашиб, сунг мактабига жунайди. Норйигит пойтахт-
даги кандайдир йигинга кетгани учун ун кундан бери ку
ринмаётган, Бурон эса уни согина бошлаган эди. Кеча
чойхурлардан „Домлажондан дарак борми?“ деб сураганда
_Яна бирон ой юрса керак“ , деган жавоб эшитиб, кунгли
сал хижил булганди.
44 То%ир М алик
Бу тонг уни сурида куриб, чоуэаси ёришди.
Бурон бу ердагилар каби \ол-а*вол сурашни билмасди,
салом бериш билан чекланарди. Унинг бу тумтокдигига
куникиб колган Норйигитнинг узи \ол-а*вол скради:
— Ферма кдпай, гуллаб-яшнаяптими?
Буроннинг „Нимаси гуллайди, ^аммаёкучи тапли босиб
кетди“ , деган гапини эшитиб, унинг тупорилигидан ку
лишди.
— Россиянинг зур сигирларидан олиб келмокчи эдин-
гиз, нима булди? — деди Норйигит кулгидан тухтаб.
— Огайнилар бошкдча масла\ат беришяпти, Голландия-
дамикин ё бошк,а жойдамикин, „Санта гертруд“ деган зот-
ли сигирлар бор экан. Бузогининг Узи бир тонна чи^ар-
кан. Сути *ам шунга яраша булса керак. \ози р огайнилар
шунинг хдракатига тушишган. Эплашолса, сизга \ам икки-
тасини атаб куйганман.
— Бузоганинг бир тонна булгани яхши-я, лекин нархи
*ам бир тонна пулдир? — деди Норйигит кулимсираб. —
Чунтак кутарадими?
Упэининг ниятига нисбатан билдирилган ишончсиалик
\ак,орат саналади. Х,озир Бурон узини \ак,оратланган \ис
кдлиб, кошини чимирди. „С ен мени ким деб уйлаяпсан!
Керак булса, дунёдаги барча сигирларни сотиб олиб, шу
гузарингга териб куяман“ , дегиси келди-ю, катта кетиш-
дан узини тия к,олди. Норйигит эса ranи ёкднк^рамагани-
ни сезиб, мавзуни бурди:
— Бизда „ош пишгунча атала“ , деган ran бор, у ёеда
иш пишгунча, узимиздаги зотли сигирларни сотиб олаве-
ринг.
— Шунак,а кдлганлари маъкул, — деди суридагиларнинг
бири, уни маъкуллаб. — У ёкдардан келадиган мол бизнинг
шароитга ярайдими ё йук^и, Худо билади. С о в у к ^ урган-
ган мол бу ернинг иссигига чидолмай \аром улиб колиши
мумкин.
Бу фикр тоза кунгил билан айтилган булса-да, Бурон га
ran тагида ran бордай туюлиб яна гашланди. Бу одам
совукда урганган молни тилга олиб, худци уни назарда
тутгандай булди. „Х,ей! Узинг молсан! Совук, ерлардан кел-
ган булсам *ам, каргиш теккан бу овлогангда улгунча
к;олиш ниятим йук, ишим битгач, елкамнинг чукури кур-
Слмум 45
.ин, жойингни хдм, молингни \ам пишириб е!“ Афсуски,
г.накд давдагани кутарадиган даврада эмас. Булмаса, су-
•лна-сукина тил ро^атлангач, кетидан тепки *ам ишга
->шиб кетиши аник, эди.
Муйлаби сабза урган йигитча патнисда кднд-курс, чой-
«икда чой олиб келиб куйди. Норйигит чойнакни узи то-
«он суриб, кдйтарди-да, бир пиёлага куйиб Буронга узатди.
— Ола сигирдан кунглингиз тулдими?
Бунака савол сигирнинг яхши ё ёмонлигини ажрата
дладиган одамга берилса, тайинли жавоб олиш мумкин.
кдмрок мураб, купрок еб, купрок сут берадиган мол ях-
~ли — Буроннинг билгани шу. Норйигит тилга олган си-
гирга молбокар „зур экан“ , деб ба\о берган эди, Бурон
:луни айтди.
Норйигит пойтахтдаги йиганга кетишдан олдин худди
ну чойхонада утирганида кушни кишлокдаги узокрок
мриндошида серсут сигир борлигини айтиб, сотиб олишни
таклиф килган эди. Бурон молбокэрини юборди, ортикча
савдолашмай сотиб одни.
„Сигирга ran йук, лекин узи жужабирдай жон, Ун ик-
»лта болани сутга туйдириб келаётган сигирни сотишига
гушунмадим“ .
Молбокарнинг шу гапини эслаган Бурон:
— Одамлар кисир сигирни ё бир ойдан кейин уладиган
молини алдаб сотишга уринади. Кдриндошингиз шундай
бойлигини сотибди, энди афсусланмаяптимикин? Болалари
куп экан-а? Алам кдпаётган булса, кайтариб беришим *ам
чумкин, — деди.
— Афсусланишга афсусланади-ю, лекин кайтиб олмай-
.1и, — деди Норйигит бош чайкаб. — Бошка иложи йУк У
бечоранинг.
— Кимни айтяпсиз, домлажон? — деб суради су^батдош-
лардан бири.
— Тепакантлик Марозикнинг молини сотиб олувдилар.
— Нега сотибди? Камхаржлиги бор экан ми? Ё туй кдп-
чокчими?
— Туйдан \ам каттарок ташвишни бош ига узи юклаб
олган, — деди Норйигит афсус о\ангида. — Каттаси макгаб-
ни битиряпти, шуни Тошкентга олиб бориб укишга жойлаб
к.елмокчи.
46 Тотдир Малик
— Битта молнинг пулини атаган бфлса, Укиши катта-
рокми, дейман?
— У осилаётган катта дорга битта молнинг пули юк \а.м
булмайдиган.
— Оббо! Курпасига кдраб оёк узатавермайдими. у но-
дон. Кднаца УКиш экан? — деб гапга аралашди иккинчи
су^батдош.
— „Ю рф ак“ ка кирармиш, — деди Норйигит яна уша
афсус о\ангида.
— У^иб, битирса ким булади? — деб ажабланди иккин
чи су^батдош. Унинг соддалигидан шериги аччикданди:
— Шунга акдинг етмайдими? — деди у кулндаги буша-
ган пиёлани дастурхон устига тункариб куйиб. — Ё суднинг
катгаси, ё прокурор булади-да. Марозик нодон эмас. бугун
сигирини сотса, угли суднинг катгаси булгач, юзта кора-
молни эшигининг тагига каторлаштириб куяди.
— Ха... о р зи н г н и н г бир чеккасидан чикиб кетаверади-а
бунаца гаплар. Угли беш йил у ёкда укигунча, Марозик
бу ерда ун иккита боласи билан нак, онасини куриб ётар?
Боласи укишини битириб келса, ким унга судни икки
куллаб топшириб куяркан, шуни уйлайсанми?
— Братан... — Бурон шундай деб гапга аралашди-ю,
тухтаб, томок, кириб куйди. Хамиша „брат“ ёки „братва",
эркалагиси келганда эса „братан“ деб урганиб колган
одамнинг бу ер таомилига кура, тилини „ако“ га ургатиши
осон булмаган эди. „Братан“ ни унутгиси келса-да. беих-
тиёр айтиб юбориб, су^батдошларининг норози ёки ажаб-
ланган карашлари билан „сийланарди“ , \озир \ам шундай
булди. „Братан“ деб юборди-ю, лекин давра ахдининг
норози карашига фурсат бермай, сузини тузатиб олди: —
Ако тутри айтяптилар, Марозик, деганларингиз мингта мо-
лини сотиб харжласа \ам, боласини пултопар ишга якин-
лаштиришмайди, бунакд жойларнинг уз хужайинлари бу
лади. Шуни хдм билмайсиэларми? Сиз билишингиз керак-
ку? — Бурон энди норози киёфада Норйигитга карали. —
Тушунтирсангиз булмайдими? Хали угли укишга киради-
ми ё йукми?
— Укам тутри айтяптилар, домлажон, тушунтиришингиз
керак эди. Хали *ам кеч эмас, пулга куйиб к.олмасин, бо
ласи кднотига кириб, ота-бобосининг касбини кдлаверсин.
Самум 47
— Мен бунаца со\ани сал-пал биламан, — дели Бурон
•ии кувватлаб. — Хали имти^онлар бошланмай туриб, ким-
-инг болалари ук^ши олдиндан аник, булади. Битта сигир-
-инг пулига углимни ук^шга киритаман, деб борганлар
|vmok, булиб к,олаверишади.
— Бу укамизнинг гапига киринг, Марозицни йулдан
мйтаринг. Буронбой валламатлик киляптилар, молини
спггариб олсин-у, болаларининг ризкини к?1ймасин.
— Мен куп гапирдим, — деди Норйигит, — уша ужарни
•^йтариш кулингиздан келса, боринг, инсофга киритол-
.ангиз, савобга кщасиз.
— Сизлар у-бу дейсизлар-у, лекин Марозик, яхшилик-
■>' ният кдлмабди, — деди пиёлани тунтарган сухбатдош.
— Угпини укитиш ёмон ниятга кирадими? — деди бу-
-*си унинг гапини цайириб.
— Сен ^амиша калта уйлайсан. Укдши яхши, лекин
*лбат мак;сади-чи? Суднинг каттаси булишми? Суд бу-
*б. харажатларини чикрриб оладими? Кдндай чикдриши-
- .< биларсан? Бировларни чиркдратиб топган пуллари би-
-он бахтли булмокчими? Бешкургонда шунакэ бахгга эриш-
1.ннни божамдан эшитувдим. Худди Марозикда ухшаган
'д а н одам боласини укртгиб, ниятига етибди. Боласи суд-
11 ншлайдиган булиб, кулига \аром пул тушибди-ю, ота-
.лга берибди. Ота бошига бахт куши утирганидан куво-
-/'б. шу пулга иккита зотли сигар сотиб олибди. Уч-турт
• .н керилиб юрибди. Бешинчи куни молхонага кириб
«^расаки, *аром пулга келган иккита сигирга кушилиб,
•■-¿жинг турт гунажини *ам \аром улиб ётганмиш. Бунга
• дейсан?
— Нима дердим, бир фалокат-да, бу.
— Фалокат узидан узи келмайди.
— Бу фалокат деганингиз бир ривоятни тасдикдабди, —
^ -н Норйигит ^амсу^батлари бошлаётган ба^сни босиш
«ацгадида.
— Айтинг уша ривоятни, бу эшитсин.
— Ха, айтинг, бу \ам калласини ишлатсин.
Норйигит уларни тинчитиш учун кулимсираганича ran
'■ящлади:
— Бир ч^поннинг хужайини утакетган бахил ва )^аром-
гчт жан. Чупон сурувни утлатиб келиб, согаб бергач, сутга
48 То%ир Малик
сув кушаркан. Чупон „Хужайин бу ишни кдлманг, Худо-
нинг к^)фи келади“ , деб зорланса *ам, \аромдан кдйтмас
экан. Бир куни окдиомда чупоннинг бир узи кириб кела-
ётганмиш. „Хой, сурув кдни?“ дебди хужайин. „Сел олиб
кетди“ , дебди чупон. „К^на^а сел?“ деб бак^рибди хужа
йин. „Сиз сутга кушган сувлар кушилиб селга аштанди-ю,
куйларингизни дарёга окизиб кетди“ , деган экан чупон.
— Зур ran булди! Марозик^а шуни бориб айтинг.
— Марозик^и тинч куй, унинг уз калласи бор. Сенинг
калланг билан яшамайди!
Бу ерликларнинг арзимаган нарсага ба^слашиб кетиши
Буронга ёкдоайди. Хар бир масалани кескин х,ал кдпишга
куниккан узга дунё одамига \озирги гаплар \ам саёз тую-
либ, тухтатишни истади.
— Аколар, чойдан ичинг, — деб „Куйиб берсангиз-чи“,
деган маънода Норйигитга кдради.
— Чойдан ичавериб, ичимиз шилкдплаб кетди. Домла-
жон, шахдрдаги гаплардан айтинг, — деди бахсни бошлаган
киши.
— Бормисиз, ако, — деди Бурон жилмайиб. — Домла-
жондан ran олиб, фойдаланиб к,олиш керак.
— Ха-\а, шунакд булсин, домлажон, шахдр цалай, жо-
йидами?
— Жойидамас, — деди Норйигит мугомбирлик билан
кулимсираб. — Уч кулоч нарига силжибди.
Савол берган одам бу \азилнинг тагига етгунча, ик-
кинчиси кулиб, уни масхаралади.
— Мажлисга бордингизми? — деб суради Бурон, уларга
эътибор бермай.
— Мажлис эмас, малака ошириш укдшига бордим. Ик-
ки ойга деб чак,иртиришувди, ун кунда жавоб бериб юбо-
ришди, шунисига кувониб цайтавердим. Икки ой укийди-
ган ran йук, У ерда.
Бурон бу со\ага тушунмаса \ам, беихтиёр равишда
„Нега?“ деб суради. Норйигит бу саволни астовдил к,изи-
к,иш натижаси деб билиб, тушунтира кетди:
— Хозир тарих илмини \ар ким узи истаган йулга со-
ладиган булиб цолди. Аник, бир маслак йук,. Битта олим
„Тарихдаги бу вок,еа ёмон фожиа“ , деса, иккинчиси „Йук.
ижобий \одиса“ , деб узиникини маъкуллайди. Олимлар
Самум 49
келишолмай турганда бизга ухшаган укдгувчилар нима кд-
1ИШСИН?
— Ук,итувчиларнинг уз гапи йук,ми?
— Гапи бор, етарли билими ^ам бор. Лекин юкррида
гасдикданган даре режаси х,ам бор. Бу колипдан чик^ш
чумкин эмас.
— Крлипдан чик^ан бош шарт кесиладими? — деб ке-
сатди Бурон.
— Кесилмаса \ам шурига шурва тукилиши аник,. Яна
бир йил чидасам, пенсияга чикиб кетаман.
— Ие, домлажон, бултур Исок, домла пенсияга чикув-
лилар, энди сиз \ам кетаман, деб турсангиз, болларнинг
а.\воли нима булади?
Норйигит бу эътирозга жавоб бергиси келмай, Буронга
кдради:
— Малака ошириш институтида устозимни учратиб крл-
лим. У кишининг кайфияти меникидан \ам батгар. „Сенга
яхши, ишдан кетсанг 6 o f h h t бор, молинг бор, крра крзо-
нинг к,айнаб туради. Мен кетсам, ойлик маошга урганган
тирикчилигим нима булади?“ дейди.
— Унда ишлайверсин, — деди Бурон локдйд о\ангда.
— Ишлаяпти... Лекин... Шогирдларидан уялар экан.
-Н ега?
— Хатто мендан \ам уялар экан. К^зи^-а? Менам ажаб-
ландим. Сабабини кейин айтди. Институтда ук^б юргани-
мизда шу киши партия тарихидан даре берарди, деярли х,ар
ларсда партия программасини гапиравериб, саксонинчи
йилда коммунизм галаба крзонишига бизни ишонтирган
зли. Унинг акддасига кура, \озир бизлар коммунизмда
чшашимиз керак эди. Саксонинчи йиллар утиб боряпти,
кани уша коммунизм?
— Билмайсизми, крердалигини? Сизни-ку, институтда
ншонтиришган экан. Болалар кдмок?(онасида утирганимда
бизда \ам шу ran эди. Бир куни тарбиячимиз „Комму
низм, ана, уфкда куриниб турибди“ , деди. Мен тентаклик
кнлиб, „Уфкда куриниб турган булса, етиб булмас йук,
чарса экан-да“ , дебман. „А^мокрна гапингни тушунтириб
пер“ , деди. „Уфкка етиб булмайди-ку, сиз уфк, сари бора-
г%ерасиз, у эса сиздан узокдашаверади“ , девдим, акдимни
чиритиш учун ун кун карцерга утк,азиб куйишди. „Кар-
- - Ёлгон умидлар дашти