The words you are searching are inside this book. To get more targeted content, please make full-text search by clicking here.

Тоҳир_Малик_Ёлғон_умидлар_дашти

Discover the best professional documents and content resources in AnyFlip Document Base.
Search
Published by termiztakmkutubxona, 2020-12-29 23:57:55

Тоҳир_Малик_Ёлғон_умидлар_дашти

Тоҳир_Малик_Ёлғон_умидлар_дашти

Самум 49

келишолмай турганда бизга ухшаган укитувчилар нима ки-
лишсин?

— Ук,итувчиларнинг уз гапи йукми?
— Гапи бор, етарли бил ими \ам бор. Лекин юкорида
тасдикланган даре режаси \ам бор. Бу колипдан чикиш
мумкин эмас.
— Крлипдан чиккан бош шарт кесиладими? — деб ке-
сатди Бурон.
— Кесилмаса \ам шурига шурва тукилиши аник,. Яна
оир йил чидасам, пенсияга чикиб кетаман.
— Ие, домлажон, бултур Исок, домла пенсияга чикув-
тилар, энди сиз \ам кетаман, деб турсангиз, болларнинг
а^воли нима булади?
Норйигит бу эътирозга жавоб бергиси келмай, Буронга
кдради:
— Малака ошириш институтида устозимни учратиб кол-
лим. У кишининг кайфияти меникидан ^ам батгар. „Сенга
яхши, ишдан кетсанг богинг бор, молинг бор, кора козо-
нинг кайнаб туради. Мен кетсам, ойлик маошга урганган
гирикчилигим нима булади?“ дейди.
— Унда ишлайверсин, — деди Бурон локайд о^ангда.
— Ишлаяпти... Лекин... Шогирдларидан уялар экан.
-Н ега?
— Хатто мендан \ам уялар экан. К,изик-а? Менам ажаб-
тандим. Сабабини кейин айтди. Институтда укиб юргани-
мизда шу киши партия тарихидан даре берарди, деярли \ар
зарсда партия профаммасини гапиравериб, саксонинчи
йилда коммунизм галаба козонишига бизни ишонтирган
эди. Унинг акидасига кура, ^озир бизлар коммунизмда
чшашимиз керак эди. Саксонинчи йиллар утиб боряпти,
>чани уша коммунизм?
— Билмайсизми, кдердалигини? Сизни-ку, институтда
яшонтиришган экан. Болалар камокхонасида утирганимда
Знзда \ам шу ran эди. Бир куни тарбиячимиз „Комму­
низм, ана, уфкда куриниб турибди“ , деди. Мен тентаклик
ч,илиб, „Уфкда куриниб турган булса, етиб булмас йук
•?арса экан-да“ , дебман. „А^мокона гапингни тушунтириб
>;р“ , деди. „Уфкка етиб булмайди-ку, сиз уфк сари бора-
^ерасиз, у эса сиздан узокдашаверади“ , девдим, акутимни
чнритиш учун ун кун карцерга у т к а з и б куйишди. „Кар-

E . i f o h умидлар дашти

50 То%ир М алик

uep“ дегани кдмокнинг ичидаги лаънат теккан бир кдооц-
хона. Тарашадек тиришиб ётаверасан, итмисан, одаммисан,
биров карамайди. Кунда бир кружка совук; сув, бир бурда
кора нон ташлаб куйишади.

— К,амокдаги д^зах денг?
— Дузах булса кднийди, исиниб олардик Хуллас. кар-
цердан чикданимда „Энди коммунизм цднакдпигини бил-
дингми?“ деб яна сурашли Бошимга бало соладиган тилим
бор-да, индамасам, кутулардим, лекин „Билдим, карцер-
нинг узи экан“ , девдим, яна йигирма кун „коммунизм“да
яшадим.
Бурон цамокни тилга олищдан узи ни тийишга уринса­
да, баъзан беихтиёр айтиб юборарди. Аслида утмишини
яширишга уриниши бемаънилик эди. Тили айтмаса *ам,
икки бармогидаги, билагидаги татуировкаси унинг кимли-
гини сузлаб турарди. Таган \ам ялангоч юрмайди, юрган-
дами, кукрагидаги, курагкдаги суратлар бу ердагиларнинг
эсини тескари килиб юборармиди... У>рилар оламини оз-
моз билган одам унинг билагидаги ханжарга уралиб турган,
бошига тож кундирилган илон суратини кургандаёк,, утри-
лар оламининг киролларидан бирига рупара келганини би-
либ, тиззасида калтирок, туриши аник, эди. Курагига чи-
зилган ялангоч хотинга уралиб турган илон шафкатсизлик
рамзи эканини билса-чи? Шунга карамай, цандай даврада
булмасин, Бурон к,амокдаги ^аётдан ran очса, су^батдош-
лари бир-бирларига маънодор цдраб куйишарди. Бу караш-
да озми-купми хавотир, \атто куркув зох,ир буларди. \ о -
зир хдзил аралаш гапиргани учун бундай \ол юз бермади.
Унинг ^азил ох,ангини су^батдошлари давом эттиришди:
— X a-а... Нак Солимурод бованинг гапини калган
экансиз. Домлажон, эсингиздами, худди шу ерда райком
бова мажлис кдгсиб коммунизмни мак^аганида Солимурод
бова туриб, „Коммунизм деганларинг хрзирги туриш-тур-
мушимизми ё бунданам баттар булами?“ деганди. Райком
бова яна обдан тушунтиргандан кейин „Х,а-а... Худога
шукр, биз-ку курмас эканмиз, набиралар курармикин, деб
КУфк,аман-да“ , деган эди, а?
Бу гапни эслаб кулдилар. Бурон эса бошк,а нарсани
уйлади: кирк; йил мукдддам унинг отаси *ам мактабда
тарихдан даре берган, э\тимол, мактабда болаларга, балки

Самум 51

:iiу чойхонада катталарга социализм-у коммунизм ^акдца
<упиртириб гапиргандир. Нурли жамият \акдааги гаплар-
минг ёлгонлигини уйлаб курмагандир, узи х,ам куп кртори
лстойдил ишонгандир. Шу ишончи учун уруш йиллар
жангга киргандир. Кейин... Магаданга сургун кдлинганда
шу ишончи крлганмиди? Узи мак,таган жаннатни уша со-
нук, улкада топдими? Юкрридаги сурида утирган к,ариялар
>рушдан кейин бола ёшида булганлар. Улар Нурбек деган
чуаллимларини эсласалар керак. Унинг \авойи \икоялари
\ам ёдларидамикин? Муаллим ушанда уларни порлок, кела-
жакка ишонтира олганмикин? Энди уша болалик чоглари-
ии эслашганда муаллимлари х,акдда нима дейишаркин?
..Жуда-а нодон экан-да“ , дейишмайдими? Муаллимни но-
донликка нима ундаганини, мажбурлаганини улар уйлаб
\ам куйишмайди. Маъносиз ran кимнинг тилидан учса,
нодонлик жандасига ушанинг узи уралади, ran ургатган
четда томошабин булиб крлаверади. Демак... унинг отаси-
ни нодон сифатида эслашадими? Бу угай акаси-чи? Огаси-
ни таниганлар унга нима дейишар экан?

Бурон цариялар билан су^батлашиб, отаси х,ак,ида су-
рашни истарди, лекин сирни фош кдлиш мавриди келма-
гани учун узини тиярди. Бу маврид качон келишини узи
\ам аник, билмас эди. Балки бу маврид бутунлай келмас,
мулжалидаги ишини бажаргач, бирдан ройиб булар, угай
акаси бу дунёда укаси борлигини билмай х,ам колар...

Шу онда гузарда оксок^анган к,ария куриниб, жавобга
шайланган Норйигитнинг гапи орзида к,олди. Бисотидаги
биттагина медалини ёзда юпк,а куйлагига, кдшда тунига
так,иб юрувчи бу ок,сок, чол к^шлок, эмас, район а\лига
беш кулдай маълум. Одамларнинг гапига к,араганда, уруш-
даги иштирокини тасдик, этувчи бу медалини кечаси ич-
куйлагига так^б ётаркан. Орзига кучи етмаганларнинг ай-
тишича, „Улсам, медалимни кафанимга такдб куйинглар“ ,
деб васият кдпиб куйганмиш... Бу ran кднчалик туф и, яна
Худо билади... Бировлар ишонади, бошкдлар йук,. Бурон
\ам эшитган-у, ишонган. Унинг Яссите.пага келишдан
мак,садларвдан бири шу одамни топиш, улик булса, гурини
гекислаб ташлаш, тирик булса, азоблаб улдириш эди. Гар-
чи у тобе оламда „Сен \аёт бермагансан, уни тортиб олиш-
га \ам х,акдинг йук,“ , деган к,онун билан одам улдиришга

52 То%ир М алик

ижозат берилмаса-да, бу крнунни бузишга а^ди бор эди.
Магаданда кичкина, кучейз кулларига белкурак олиб, муз-
лаган ерни кавлаб, отасини кумганла унда шундай а\д уй-
гонган, йиллар давомида фурсат пойлаб яшаган эди. Ота­
сини кумганда касос уйгонгани билан бу одам ^акида хдли
\еч нима билмасди. Учкудук кдмок лагерида утирганида
онаси видолашгани келиб, \ак^цатни аён цилиб кетгач,
касос олови баттар аланга олган эди. Ясситепадаги асосий
ишин и уринлатгач, кишлокни тарк этишдан олдин буни-
сини \ам амалга оширишга тайёр эди. Бу ок,соцни \ар
курганда кдлбидаги а\д титилган ч>т каби юрагини куйдира
бошларди.

— Домлажон, отангизнинг шашти пастрокми? Онангиз-
нинг мазалари яхшими, ишкилиб?

— Худодан умидимиз бор.
Норйигит шундай деб гапни киска цилди-да, узича
фоти\а укиб, урнидан турди. Чойхона томон келаётган
отаси билан йул-йулакай курукдана саломлашиб утиб
кетди.
— Домлажон, акдли одам-у, шу одати яхши эмас-да, —
дсди су^батдошлардан бири унинг бу килигадан ранжиб.
— Нимаси яхшимас, тугри килади, — деди иккинчиси.
— Угай булса \ам отаси. Бокиб катта кдлган, укитган.
— Бунака отанинг гурда чиригани яхши. Тагин \ам
домлажон жангари эмас, отасининг хунини олишга \ам
\акли эди.
— Билмаган гапингни гапираверма. Огасини бу камат-
маган.
— Сенам билмаган гапингни гапирма. Шу шумкддам
каматган. Домлажон буни аник билади. Билмаганида туз
\акини бажарарди.
— Бу кишини купчилик „шумкддам“ деркан, нима
ёмонлиги бор? — деб суради Бурон \еч нарсани билмайди-
ган одамдай.
— Бу шумкддам кирган хонадондан файзу барака коча-
ди, — деди асабийлашаётган су^батдош.
— Билмаган гапингни гапирма, бу одамнинг асли исми
Риёс, урушдан яраланиб кайтганидан кейин почтачилик
Килган. Почтачи булганидан кейин кррахатларни шу олиб
келади-да. Шумхабар келтиргани учун одамлар „шумка-

( имум 53

^1м" деб урганиб кщишган. Аслида бировга ёмонлиги йук..
ь. акангизга ухшаганлар гапираверишади.

Бурон шунчаки сураган, буларнинг ба\с бошлашини
»лтмаганди, шу сабабли гузарнинг нариги бетига жойлаш-
ан милиция идораси эшиги огзида пайдо булган одамга
».>зи тушиши билан сух,бат мавзуини буриб юборди:

— Милисанинг каттасига янги уринбосар келибдими? —
;сди уша томон ишора кдлиб.

— Энди билдингизми? Бир ойдан ошди шекилли? \а р
».уни эрталаб уша ерда туриб, чойхона томонга тикилиб
ллади. Шу томонда гумони бор шекилли?

— Чойхонада гумон нима кдлади? У тутиб камайдиган
>лам чойхонада чой шопириб утирарканми?

— Эрталаб \аммадан одцин келади.
— Балки шу идорада ётиб к,олса керак?
— Булиши мумкин. Тошкентда катта ишда ишлаган
>кан, бировнинг шурини куритиб куйгани учун погонини
млнб олай дейишибди-ю, кейин аяб, бу ёкка сургун кди-
эоришибди. Келгани бу ернинг каттасига ёк^шганмиш.
— Нега? — Бурон фавкулодда янгилик эшитиб ажаб-
■.анган одам киёфасида су^батдошига тикилди.
— Бирон йил утиб, гуно\и эскиса, шу ернинг каттаси
булиб колиши хдм \еч гапмас-да. Огзидаги ошни олдириб
цуйиш кимга \ам ёк,арди...
Шумкддам улар утирган сури ёнидан утиб, юкрридаги
мриялар томон юрди. Сухбатдошлардан бири урнидан
цузголиб, салом берди. Иккинчиси индамади. Бурон \ам
уни жим кузатди.
Куёш нури билан уйнашаётган ок, булут парчаларини
снгил шабада суриб кетиб, кунботар томондан к,ора булут-
лар бостириб кела бошлади. Хузурбахш шабада кдйдандир
куч олиб, теракларни астойдил эга кетди. Дарахтлар масто-
на чайк,алиб, момакдцдирок, овози эшитилди.
— Кеча юкррини сел олган экан, бугун Ясситепанинг
гали шекилли, — деди су^батдошлардан бири осмонга кдраб.
— Сел келмайди, шамол кучайяпти, суриб кетади. Юкр-
рининг чаласи бордир, яна уша ёк,ни сел олади.
Бурон „Ёмгир ташламасидан уйимга етиб олай“ , деган
6а\онада урнидан турди. Мотоциклга утираётиб, милиция
ндораси томон угринча кдради. Бошлик,нинг янги уринбо-

54 То%ир Малик

сари \ануз эшик опила турарди. Энди чойхона томонни
эмас, мотоциклига утираётган Буронни кузатарди.

„Куп тикилаверма. фараон, яна куэларинг тешилиб
кетмасин. Менга тишинг утмайди, урилиб келганмишсан,
деб эшитдим. Гердайиб туришингга Караганда урилганга
ухшамайсан. Дарлинг Улатнинг ё узини, ё молини топиш-
дир, а? Майли, уриниб кур.-- Мен киликдарингни би-ир
томоша килай. Сенларнинг мингта найрангларинг менинг
чунтагимдан тушиб колганини билмайсан-а...“

Бурон шуларни хаёлидан утказиб, и стово билан кулиб
Куйгач, мотоциклини юргазди. Айланма йулдан утаётиб,
ракибига яна угринча назар ташлаб куйди.

Уйга етай деганда ёмгир куйиб берди. Мотоииктидан
тушиб, эшигига етгунча шалоббо булди. Кийимини ал-
маштириб, электр чойнакни куйди-да, узига кулбола ач-
чик, чой дамлаб, яна бир кайнатиб олди. Кдйнок аччик,
чой вужудига кувват бергандай булиб, ро^атланиб кериш-
ди. Ухлаш нияти йук, „чефир“ аталмиш аччик, чой \ар
кандай уйкуни кочириб юборади. Шундай булса-да, ота-
сидан к,олган симкаравотга чузилиб, кулини болиш кил га-
нича тусинлари корайиб кетган шифтга тикилиб ётди.

Бу уйда качонлардир бахт куёши чараклаган... Куёш
осмонга михлаб куйилмаган, уз вактида ботади... Бу уйда
бахт куёши \ам ботган. Ботган-у... кайта бош кутармаган.
Шодон кулгилар сингган девор сувоклари энди нурай бош-
лаган. К,ачондир шу уйга чимилдик тутилган... Угай ака-
сининг киндик кони шу уйга тукилган. У хдм шу уйда
тушлиши мумкин эди... Бу уйда тутилганида исмини „Ку-
вонч“ деб куйишарди. Отасига шу исм ёкар экан. Лекин
онаси „Сарсон-саргардонликда увон ч нима кдлсин, бурон
пайтида тугилди, оти „Б урон“ >улаверсин“ , деган экан.
Шундан бери Бурон... Билганлар исми дейди, билмаганлар
Камокда орттирган лакаби, деб уйлайди. Хар хрлда русча-
сига „Буран“ дейилиши исмга нисбатан лак^бга якин эди.

Ташкаридаги шамол кучдан кетиб, ёмгирнинг шашти
пасайгани билан тинмади, эзиб ёгаверди. Бурон тирсагига
ёнбошлаб, дераза оша ташкарига бирпас тикилиб ётгач,
Каддини кутарди. Токчага кул узатиб, кават-кават газетага
ураб куйилган дафтарларни олди. Бу ерга кичик жомадон
билан келган, икки-уч сидра кийим-бош у учун а^амият-

АМуМ 55

. из бир мато\ эди. Жомадондаги энг к,имматба\о нарса —
.;> дафгарлар-у, енгига ямок солинган куйлак. Дафтарлар-
•я э\гиёт килиш учун хам жомадонни кутариб юради.
^тасидан совук улканинг хотираси-ю, шу дафтарлар ва
«лйлак мерос колган. Куйлак доим ёстиги остида булади.
Ьфтарлар токчада... Вакг-вакги билан дафтарларни варак-
лГши. Кдйта-кайта укийверганидан куп сатрлар ёд булиб
ч^тган. Ранги уча бошлаган харфларга тикилганида отаси-
•я кургандек булади. Хозир хам отаси билан гойибона ку-
?ишди гуё... Дераза токчасига омонат утириб, биринчи
:афтарни очиб, укий бошлади:

„1947 йил, февраль, Сеймчан... Юрагимни суруриб
' тишганига бир йилдан ошди. \ а , хозир мен тирик одам
•масман. Отамнинг уйида кулимга кишан уриб, судраб
■нкишгандаёк жоним узилган. Юрагим ота уйида колиб,
ччрук жисмимни бу улкага олиб келиб ташлашган. Жисм
'каан юрак яна топишадими, йукми, Худо билади!

Одам зоти тиллани яхши куради. Тилла учун жон бе-
"иб. жон олади. Тилланинг таркибини геологлар нима де-
.?ишади, билмайман. Авваллари бу хакда уйлаб хам курма-
ан эдим. Энди аник биламан: тилла одам конидан таркиб
гопган! Ш у тиллани кавлаб оламан деб бу ерда мингларча
иам кирилиб кетяпти. Мен уша улиб кетганларга хавас
ч,»иаман, хар холда улим улар учун халоскор булди — ит
¿зобларидан куткарди.

Бугун кулимга чукич бериб, мени шахтага хайдашди.
Бу узига яраша жазо. Хужайинларга яхши куринсам. зам-
'»илгалтакни белимга боглаб олиб, шахтадан тупрогу тош-
ирни ташиб чикардим. Дарё буйида сувга беланиб тош-у
-упрок ювиш ёз кезлари яхши, лекин бу ернинг ёзи бир
чафасда утиб кетади. Тош-у тупрок ювувчиларнинг кулла-
г>и сувда совук олиб, акашак булиб колади... „Отиб таш-
1ашга арзийдиган жиноят килсак буларкан“ , деб афсусла-
чамиз. Шу ахводда хам баъзан тирик колишга умид уйго-
нади. Тушларимда ота уйига бораман... Куп бораман...
Шундан чучийман. К,айтишим туш билан чекланишидан
чУркаман. Уйимга кайтиб бориб, бир соатгина булса хам
■¡шашни истайман. У е л и м н и н г ширин кулгичли юзидан
'ир мартагина упсам хам майли... Умид килавериш керак.
Nрушда юрганимда хам шунака умид килардим.

56 То%ир М алик

Бугун шахтанинг ош р кдсмига етдим. Туп рок, тугаб,
муз бошланди. Тиззалаб олиб, чукич урганимда муз парча-
лари сачраб юзларимни тилиб ташлади. Бошим айланиб,
силлам курили. Тугай бошлаган машъала ё р утд а бир одам-
нинг чакчайган кузлари куринди. Курк^б кетдим. К,ара-
сам, руё эмас, чиндан хам муз орасида кузлари чакчайган
бир одам ётибди. Худди тирикдай... Менга ухшаб кдзиёт-
ганида шахта ё упирилган, ё сув босиб, кейин музлаган...
Пахталигига тикилган ракдмлар аник, куриниб турибди...“

„НОЗИК“ ТОРАНИНГ ж и я н и

Ясситепанинг маркази худди кушкка ухшайди. К,ан-
дайдир афсонавий ба\одир афсонавий ба\айбат кетмонида
тог баф ини кертиб-кертиб, гуё айлана кушк ясаб куйган
эди. Ок,сок,олларнинг ривоятига кура, бу жойда илгари
кул булган. Зилзила тоЕгсарни к,аттик, силкиб олганда кул-
нинг кунчицар томони упирилиб, сув куригану куркам
кушк хосил булган. Советларнинг хукми урнатилгунига
к.адар гир айлана курилган уйлар к,ишлок^инг асосини
ташкил этарди. „Куш к“ уртаси — яланглик пода кдйтганда
молларнинг „нафас ростлайдиган“ майдони эди. Бухоро
амири крчиб, бекларининг хам изи куригач, „куш к“ нинг
курки булиб турган Садркулбойнинг уйини большевиклар
тортиб олишиб, „К^зил чойхона“ деб ном беришди. Бунга
кддар ^ар бир одам нонуштасини хам, пешинлик, кечки
таомини хам уйида, оиласи даврасида тановул кдларди.
Хар турли тадбирларни уйлаб топган к^зиллар эрларни
оила дастурхонидан юлк,иб олиб, чойхонага ургатишди.
Мажлислар хам шу ерда утказиларди, колхоз куриш хаки-
даги ахдларини шунда эълон к,илиб, к,арсаклар чалишган,
битга эчкиси бор хамкдшлокдарини „муштумзур“ , „текин-
хур“ деган тавк,и лаънат билан „кулок,“ к,илиш хакддаги
к,арорлар \ам шу кизил чойхонада овозга куйилган.

Ииллар шу зайлда утаверди, кушкнинг олд к,аторидаги
уйлар турли сабаблар билан бушайверди. Бушаган уйлар-
нинг бирини колхоз идораси, яна бирини милисахона
эгаллади. Бу идора халк, тилида хозир „милисахона“ деб
аталади. Урушдан олдинги ва кейинги йилларда „Н К В Д “
деб юритиларди. Гарчи „ички ишлар халк, комиссарлиги“

Самум 57

:еб аталса-да, номининг узиёк, халкни куркувга солиб ту-
гарди.

У даврлар утиб кетди. Бу идоранинг номи хам узгарди,
^иноси хам к,айтадан курилди. Тутри яшаётган одамлар
жди бу идорадан куркдоайди. Аксинча, чойхонада бемалол
•тнриб олиниб, кичик милиционердан тортиб, каттасигача,
хмалол мухокама кдпинаверади. Як^нда хизматини бош-
таган Равшанов бундай мухокамалардан курук, кдлмаган.
Г\три, идорада ётиб кдпиб, туни билан мижжа к,ок,май
лшлайдиган холатлар хам булади. Лекин чойхонадаги гап-
1а айтилгандай, доим ётиб кщмайди идорада. Барвакг ту-
риб, хизматга барчадан олдин келиш одатини бу ерда хам
клнда кдлмаган.

Бугун чойхона томон кдрагани хам тугри, лекин хами­
т а тикилиб туради, дейишлари асоссиз. Сичкрндан фил
чсаш кулларидан келмаганидан кейин шунак,а лоф билан
'апиришса, айб эмасдир. Равшанов мотоциклига утираёт-
ган Буронни диктат билан кузатмади, шунчаки назар таш-
таб к>т1ди. Хамиша таъкдб остида яшаб келаётган одам
¡.чун тажрибали милиция офицерининг шу назари хам ки-
фоя эди.

Бурон мотоциклини патиллатиб узокдашгач, Равшанов
ичкари кириб, навбатчининг ахборотини тинглади-да,
чонасига утди. Терговчи сигир угриси устидан кузгатилган
/киноий ишни кеча окдюм якунлаб, хужжатларни судга
>ширишга тайёрлаган эди. Ашаддий жиноят сифатида тал­
оны этилган „И ш “ Равшановга ажабланарли туюлди. „У г­
ри“ деб айбланаётган одам куппа-кундузи молхонага кир-
ган, сигирни бемалол етаклаб чикаётганини кушнилари
курган, бир кдшлокдан иккинчисига олиб бориб, дарахтга
ооглаб куйган. Сигир угарланган молхона собик; кдйнона-
:иники, сигир богланган дарахт онасиники... Равшанов
шбланувчининг тушунтириш хатини яна бир карра укдди.
Бу хатни ёзган одам мактабда неча йил ук^ганини аник,-
таш мушкул, лекин унинг узбек тилида нечта харф борли-
гини билмаслиги ойдин эди. Равшанов биринчи марта
у^иганида хеч нарса тушунмади. Кейингисида харфни
\арфга уриштириб ук,иб, сатрлардан бир маъно чик,ариб,
лнглагандай булди. Айбланувчининг ёзишича, у Ясситепага
ичкуёв булган. Онаси мархамат кдпиб, унга бир сигир

58 То%ир М алик

оерган. Куёв булмишнинг кдйнонаси айби билан сигар
букиб улган. Орадан куп утмай, Ясситепанинг ичкуёви
хоти ни билан феъли келишмай, талок кУйган-да, кишло-
гига кэйтган. Онаси „Мен сени сигар билан юборган эдим,
курук м йтаверасанм и“ , деб маломат килавергач, изига
кдйтган-у, кайнонасининг сигирини етаклаб келаверган.

Бу \олат жиноий ишга нисбатан афандининг кулгили
.\илигага ухшарди. Айбланувчи тутрисини ёзиб берган.
Собик, кдйнонаси эса уни жиноятда айблаган. Терговчи шу
даъво буйича хулоса ясаган. Равшанов ишнинг бу тарзда
юритилиб, мантиксиз якунланганидан аччикданиб, тергов-
чини чакиртирди. Терговчи ёш булганида к,аттик,-кдттик
гаплар билан танбе\ берарди. Семизлиги туфайли тинмай
хансирайдиган терговчини биринчи курганидаёк, „Бу а\-
волда кандай ишлайди“ деб ажабланган эди. Ярим йилдан
сунг истеъфога чикишини билгач, индамаганди. \озир хдм

к,аттик гапиришдан узини тийди.
— Угри йигит зиндонингизда неча кундан бери утириб-

ди? — деб суради у терговчига карамасликка тиришиб.
— Бир ой булиб крлди, урток бошлик, — деди терговчи

пишиллаб, кейин бошлигига хавотир билан тикилиб, изо\
бермокка журъат этди: — Лекин... зиндон эмас, вакгинча
камокхона...

-- Шунаками? Масковдаги ошналарингиз бунака жой-
ни „маймунхона“ дейишади, кдйси бири тугри?

Терговчи бу сафар жавоб бермасликни маъкул куриб,
елкасини кисиб к^йди-да, ма^мадоналиги учун узини
ичида яниб кУйди. Равшанов „маймунхона“ масаласини
аникдаштириш учун сурамаган, шунчаки тили га келиб
т'^пгани учун айтгани сабабли терговчидан изо\ кутмай,
муддаога кучди:

— Белгилаган хулосангизга Караганда, суд уни камида
У'1 йилга камаши мумкин, шундайми?

— Худди шундай. урток, бошлик.
— Узимизда бир ой утиргани кифоя кдпмайдими?
— Билмадим, урток бошлик, сиз нима десангиз шу.
Лекин кайнонаси жуда шаллаки хотин. Куйиб юборсак,
ю.'орига арз килади.
— Чакирикг угри эолангизни, — деб гапни кесди Рав­
шанов.

Самум 59

Бошлишнинг макрадини аник, билолмаган терговчи
.юшилиб к,олди. Ташкдрига чик,иб, бир неча дак,ик,адан
.унг айбланувчини олдига солиб олиб кирди. Узун буйли
нгин йигит Равшановга куркув билан к,аради. Чап ёноги-
•*ннг кукарганини курган Равшанов „Бакдлокнинг узи ур-
мнмикин ё бировга урдирганмикин?“ деб уйлади.

— Сигир угарлаганингни тан оласанми? — деди Равша­
нов унга очик че?фа билан караб.

Бу к,араш йигитга далда бериб, бош чайцади.
— Ушрламадим, узимнинг сигиримни олдим.
— Сенинг сигиринг \аром улган экан-ку?
— Фаркдо йук,: уринга урин-да.
— Шунацами? — Равшанов исте^зо билан кулимсира-
:н: — Худо курсатмасин-у, хотининг улиб крлганида урни-
л кимни олиб к,айтардинг уйингга?
— Хотин бошк,а, кррамол бошк,а, — деди йигит солда­
тик билан. Кейин \ак,ини талаб к,илгандай кушиб куп­
ли: — Сигиримни улдириб куйгани учун кайнонамни к,а-
чамадингиз-ку?
— Ариза берганингда кдмамасак \ам, балки чора курар-

1ИК...

— Аризани мен бераманми? Кдйнонасидан арз к,илади-
ин \ажик^з булиб юраманми кейин?

— Хотининг билан ярашсанг кдйнонанг даъвосидан ке-
чаркан.

Равшанов бу гапни таваккалига айтиб юборган эди.
Ингит ишониб, унга тикилганича жимиб кщ ди. „Яра-
иишга умиди бор экан бечоранинг“ , деб уйлаган Равша­
нов уни жавоб беришга шоширмади.

— Ярашолмайман... уч талок, куйганман, — деди йигит
1фсус билан.

— Тилдаги талогинг утмайди, никохдан учмабсан-ку?
Бизнинг жамиятда цогоздаги никох, \ак^кий \исобланади.

— Масжиддаги домла кунмаслиги мумкин.
— Биз айтсак, кунади. Булдими, иш битдими?
— Йук,, битмади. Онам энди сигирни бермайди. Кдй-
нонам сигирсиз мени уйига куймайди.
— Бу билан ишинг булмасин. Мана, капитан амакинг
Зу ёгини крйиллатиб беради. Капитан, укангизни кузатиб,
котини билан яраштириб куйинг, к,айнонаси аризасини

60 То%ир М алик

кдйтариб олеин. Сигир масаласини \ам кдлинг. Менга
пешинда \исобот берасиз.

Шундай деб судга оширишга тайёрлаб куйилган хуж-
жатлар тахламини терговчига узатди. Бундай топширик^и
кутмаган терговчининг нафаси чик,май колди. К уп ари
чак,чайиб, эътироз билдирмок^и булди-ю, Равшановнинг
укдек цадалиб турган назарига дош беролмай, пуфакдай
бушашди-колди. Аслида сигир масаласини турт кун аввал
деярли \ал кдлиб куйган эди. Айбланувчининг онаси си-
гирни сотиб, пулини унга берса, бас, утли озод кдлинарди.
Хужайиннинг янги уринбосари бунак,а деб тургандан ке-
йин у бечора додини кимга айтсин? Хужайинигами? Катта
жойда ишлаб, урилиб келган одам устидан шикоят кдлиб
буларканми? Ундан хужайиннинг узи \ам куркиб турганга
ухшайди...

Тершвчи айбдорни олдига солиб чи^иб кетгач, Равша-
новни бошлик, йук^ади. Равшановнинг нима мак,садда
келганини бу ерда фак,ат бошликдина билади. Равшановга
тегишли маълумотлар мутлакр махфий булгани учун айрим
нарсалар \атто унга \ам номаълум эди.

Чойхонадагиларнинг бу борадаги гапида озгина жон
бор: Равшановнинг ташрифидан норозилигини ичига
ютишга мажбур. Лекин марказдан келган бу мартабали
одамдан мансаб курсиси масаласида хавотири йук,. Урин-
босари ишини кончалик тез уринлатса, бу ердан шунчалик
тез кетади. Бошлик учун а\амиятлиси мана шу!

Равшановга нисбатан атрофдагиларда шуб\а уйгонмас-
лиги учун бошлик; унинг мартабали зобит эканини унути-
ши, омади юришмай, бу ёк^а келиб к,олган вакгинчалик
уринбосар эканини, \адемай шу ердан истеъфога чик,иб,
турва-халтасини кутариб жунаб кетишини тез-тез писанда
кдлиб туриши керак эди.

Купчиликнинг ичида бо^урмат кдлаверишни Равша­
новнинг узи \ам биринчи учрашувда илтимос кдлганди.
Ёлгиз крлишганда эса ме\рибон \амкасб, х,атто ^аммаслак
куринишида муомала цилишарди.

Равшанов подполковник Нарзиев билан куришаётиб
стол устидаги хужжатга куз кдрини ташлаб, а\амият бер-
ди. Унинг сезгирлигига тан берган бошлик, хужжатни олди-
да, унга узатди.

<лм ум 61

— Бу болани эплаб булмайди. И с с и т д а жунатиб юбо-
г.<ш керак.

— Лейтенантнинг нимаси ёкдоади, бекатда муштлашга-
•»(мн? Бир кизни \имоя килибди, бу яхши фазилат-ку? —
;гли Равшанов хужжатни яна стол устига куйиб.

— Муштлашгани ало^ида масала, — деди бошлиц ужар­
о к билан. — Нозир булиш ёкмабди. Безрайиб туриб „Мен
-срговчиликка укдганман, терговчиликни берасиз. Шун-
и н шунга участковой буламан, деб келдимми“ дейди. Яна
: -.касига гитара осиб олганига нима дейсиз? Хизматга кел-
¿нми ё ашула айтишгами?

— Чидашдан бошк,а иложингиз йук, — деди Равшанов
овутмок;чи булиб. — Бу ёгини суриштирсангиз, Тош-
».снтда оддий нозирликни \ам крйиллатмаган. Сезгир бу-
иб. узингиз кузатиб турмасангиз бирон ишнинг чатогини
■»«кариши \ам мумкин.
— Сиз уни олдин \ам билармидингиз? — деб ажабланди

"»'ШЛИК,.

— Олий милиция мактабида ярим йил укитганман.
•1«тн.\онда икки куйиб, бошимга бало орттириб олай де-
х-А(ан. Кейин билсам, унга паст ба\о куйиш мумкин эмас
«ан.

— Нега, шохи бор эканми?
— Шох-ку йук, лекин нозиктаъб тогаси ранжиб коли-
—>• мумкин экан.
— Милиция макгаби \ам отбозор булиб кетибди-да. То-
•ж ининг к^ли узун экан, бошк,а укдшга тикдб куя к,ол-
«зсмиди?
— Гуруч курмаксиз булмайди, яна биттасини мак^адин-
•и>-ку? Иккови бирга ук,ишган-да.
— Шу\рат Комиловми? Бу бошкдча бола. „Опер“ бу­
т е тлтилган. Булимни бериб куйсам ^ам эплаб кетадиган
•Ч'али бола.
— Мана шунакд ёшларга суяниб ишлайверинг. Жалплов
и-м ёмон бола эмас, озгина эркатойлиги бор, лекин яхши-
боцса, одам булади, — деди Равшанов гапни ^азил
ч^нгнга буриб.
Нарзневга бу гап ёк,мади, урнидан туриб деразага якдн-
мшди. Равшановни чакиртиришдан олдин ка^вахонада
-хпран Райратга кузи тушиб, газаби бир тошган эди. Х,о-

62 Т Малик

зир царади-ю, Райратнинг \ануз ^ирганини кургач, бат-
тар бутилиб Равшановга угирилди:

— Кдранг, бу думбулбойваччани, шу кафеда бок^б
кдламанми?

Равшанов унга як^нлашиб, мехрибон акадай
кул ташлади.

— Хулоса чикдришга шошилманг. Тогасига учакишманг...
Нарзиев ичида „Х е, уша тогасини“ деб сукинди-ю.
газабини сиртига чик,армади. Равшанов унинг жа\л отидан
тушмаганини сезмагандай, хотиржам охднгда суради:
— „Бурон“ деган рецидивист шу ердан макон топган-
мишми?
— Ха. Бир эски уйни сотиб олган. Bo f к,иляпти. Фер-
маси бор. Хужжатларида чалкашлик йук,. Шундай булса
\ам диккатимизда турибди. Хар кладами назоратда.
— Узингиз гаплашиб курмадингизми?
— Йук, сиздан олдинги муовиним бир-икки чакиртир-
ган. Тайинли ran ололмаганини айтган эди. Нега
сиз? Олдириб келайми? Гаплашасизми?
— Шарт эмас. Гиё^вандликка аралашмаган булса,
версии. Бизнинг ишимиз бошкд.
Равшанов „Бурон, Улат, Рирромнинг бир жойда
ганини билмайдими?“ деб уйлаб, Нарзиевдан шу
ran кутди. Кейин „Билмайди, булар хужжатларни
кавлаштириб текширишга ток,ат кдлишолмайди. У
ри чак^ртириб гаплашган булса, Буроннинг чунтагини
к^б олиб, кейин буш куйган. Бир жи\атдан шундай
ни хам дуруст. Кдндай макрадда келган булса \ам,
\озирча бемалол юраверсин“ , деб куйди.

***

Ясситепада аввал ка^вахона йук, эди. Ёшу
^ордик, чикаришига шу чойхона аскотиб турганди. „ .
кдндай xojyiaca, шундай яшасин, оркд-олдига кдрамай,
лидан келганича пул топаверсин“ , деган янгича
Москвада тугилиб, Уралнинг пастак тогларидан
утиб, бу чекка жойларга х;ам етиб келгач, бойишни
ганлардан бири чойхонанинг бир кднотини ажратиб
„кафе“га айлантирди. „Ок, иштонга жун жияк“ ,

-A.N \ М 63

-ьн бу кдх,вахона чойхонага ямок, булиб тушди. Пиво олиб
»--инганда майхурлар билан гавжум булиб, бошкд вак^
.•■*нллаб тураверди. Kjhii ойлари ит \ам ораламай куйди.
ч*лвахонанинг номи баландпарвоз, чунтаги эса саёз эди.
Чдхвахонага тикилиб турганларнинг кузларини бу саёз
•-•-так туйдира олмасди. К,а\вахонада савдо буляптими ё
г.хм», бу кузларга фарк,сиз, \ар ойда туланадиган чутал

; *аниши керак. Окдбат шу булдики, бойиш истагида
млкахона очган одам зарар келтирган харажатларига х,ам
•> sh булиб, этагини йигиштира к,олди. Ясситепада аввал
^•тадн, кейин Рирром пайдо булгунига кддар Я| .мхароба
илвахонани сотиб олиб, юритишга ишк^боз топилмади.
; ■ж-ойни куз остига олиб куйганига к,арамай, Бурон мар-
i-i иан четрокда яшашни маъкул топгани учун, к,а\вахо-
>.1--л сотаб олишга уринмади. Рирромни чакдртириб, аввал
-лгюат цехи очтирди. Иш юришгач, к,ах,вахонани сотиб

■vdi лозимлигини билдирганда „Б у овлокда кафега бале
• тми? Милисахонанинг рупарасида ким маишат к,ила

м;н Панарокда булганида \ам к^морбозларга шароит
. * -но берардим“ , деб Рирром кунмади. Буронга шарбат
г\>иан х,ам, бу к,а*вахонадан \ам тушадиган фойданинг
• йук, эди. Унинг мацеадини Рирром кейинрок, анг-

ца\вахонани сотиб олди-ю, таъмирлаб, кугирчокдай
. »-иб куйди. Ойнисани авраб-авраб, к^зини хизматга ол-
-л Шундан бери Мо\идил к,а^вахонанинг гуё гулига ай-

"ли. Йигитлар бу чиройли кизга бир к;араш ё ran отиш
■• .п и л а кириб утадиган булишди. Бундан Ойнисаниш

п н Faui, кузга як^н к^зининг такдиридан хавотирда
•-* Лекин к,амок, лагерида дом-дараксиз кетган, айрим
jrajviapra Караганда крчишга урингани учун отиб ташлан
I- эридан мактуб келтирган одамнинг раъйига к,арш
• г»ллмади. Рирромдан аввалрок, келиб, х,олидан хабар о
г- Бурон унга якдонрок, булиб к;олган эди. Эридан сало\|
«г —нрган бу икки одамнинг бир-бирига к,ай даражалч
и^ ли ги д ан бехабар хотин Бурондан масла\ат сураб, ' чи-

гёчавотир ишлайверсин, агар кипригига ёш кунса, мен
■ьк-югарман“ , деган гапни эшитгач, ноилож кунган эди.

Чсситепа милициясида иш бошлаган Райрат кдхрахона-
М о\щилни куриб, кузларига ишонмади. Шундай гу-
- кдндайдир маст-аласт, шилк^м йигитларга хизмат

64 Тспдир М алик

кдлишидан гашланди. Унга севги фариштаси кдёфасида
куриниб, кдлбини битгагина назари билан иштол этган бу
Кизни шу шилцимлардан бири илиб кетадигандай туюлиб,
куз олди крроншлашди. К^з олдида маглуб булишига чи-
ройнинг узи кифоя кдлган Райрат ^али Мо\идилнинг
феъл-атворидан бехабар эди. Бу кизнинг отаси жиноятчи
эканини билганда к^нгли сал хира булганди. Мо\идилни
кд^вахонада кургач, гашлик ортди. Тошкентда поездга ути-
раётиб курганида \ам, бекатда шилк^м йигитлар хиралик
кдпаётганида \ам бу гузални ёрдамга му\гож нозик к^з
деб уйлаган эди. Хатто муштлашув бошланганида унинг
к,очиб кетмай, гуво\ сифатида изма-из келганида \ам, ке-
йин жа\л билан чи^иб кетганида \ам унинг узини узи \и-
моя кила оладиган жасур ва ужар киз эканини фа^млай
олмаган эди.

Райрат кздвахонага кутарилди-да, пештахта ортида
турган Мо\идилга якднлашиб салом берди. К^з алик ол-
мади, „Сизга нима керак?“ деган савол билан кдраб тура-
верди. Райрат буни бекатдаги ранжишнинг давоми деб би-
либ, узини окдамокчи \ам булди. Лекин „Эсингиздами,
мен сизни *имоя килувдим“ , деган писанда маъноси чик^б
Колишдан чучиб, к?<з билан учрашувдан мамнун эканини
билдириш мацсадида жилмайди.

— Кдранг, деярли бир жойца ишларканмиз. Мени мар-
казга участковой кдлиб тайинлашди. Энди шу атрофни
мен ?у1моя кдламан.

— Шунакдми? Кимдан?
К^знинг бу кескин ва купол о\анги унинг ^сн ига мос
эмасди. Бундан Райратнинг кунгли офиди, лекин сир бой
бермади. Жилмайган тусини узгартирмай, пештахтага ку-
ниб турган пашшаларни ^айдади:
— Масалан, хира пашшалардан.
— Ха, буни эплайсиз. Кеча санэпидстанция хира паш-
шаларинг купайиб кетибди, деятувди. Бугун яна биттага
купайдимикин, деб уйлаятувдим, — деб кесатди циз. — Ка-
ни, бошлайверинг хизматингизни.
— Пашшаларни \айдашдан олдин битта кэ\ва ичиб ол-
сам яхши буларди.
— Бизда кд\ва булмайди.
— Ие, нега? Номи „К аф е“ -ку? Унда чой беринг.

лмум 65

— Чой, ана, чойхонада.
— Унда нима бор?
— Куриб турганингиз...
К,из шундай деб кртор териб куйилган лимонад шиша-
■-¿рига ишора кдлиб куйгач, FaftpaT тисланди-да, пештах-
i-ra як^н куйилган стул га утириб, унга тикилди. Мо^идил
ивалига эътибор кдпмасликка тиришди, сунг бу хушруй
'¿•.гитнинг кдрашига дош бера олмади. Т уф и, бекатда ун-
*in ранжиган эди. Лекин кррацош йигитнинг мастона ни-
\и хотирасига мухрланиб колганди. У милиция идораси
-.иигидан чик^б келганда юраги бир \априкди. Зинада
- риб, бу томон тикилганда „тикилавермай, кела крлса-
/*' деган илинж пайдо булиши билан козлик гурури бу
-«такни 6yFa бошлади. Йигит к,а\вахона томон кутарила-
г-ганда бу F yp y p голиб келиб, уни \иссиз жонга айланти-
-иш цасдига тушди ва бунга кдоман эришди \ам. Йигит-
-инг бу куполликдан кунгли оф иб, кетиб колишидан чу-
-илм. Лекин унинг тикилиб туриши \ам ёкди, >^ам нокулай
-vao.ira солди. Аввалги шаштидан тушмаган \олда чими-
-идди-да:
— Ха, жинни-пинни булиб крлганмисиз, бунча тикила-
■л з? — деди жеркиб.
Гарчи овозида жеркиш о\анги булса-да, олдинги ку-
• vlihk даражасининг анча тушганини узи \ам, йигит \ам
.с и и . FaftpaT ширин кдлигининг кдога таъсир этганидан
вониб:
— Кд\ва йук, экан, чойдан ^ам бенасибмиз... Бор нар-
.л а кдрашдан бошк,а иложим йук,, — деди.
— Хали мен сизга „нарса“ булиб к,олдимми?
Мо\идил шундай деб жа\л билан бурилди-да, ичкарига
*-ириб кетди. Унинг гапида \ам, \аракатида \ам газабга
-исбатан ноз-карашма борлигини сезган Райрат тушкун-
икка тушмади. Okjuom чога яна келди. Бу сафар пештах-
'i.ra як^нлашмади. Четрокдан жой олиб, шу томон к,араб
■тираверди. Мо^идил эса уни курмагандай ишини кдла-
»срди. Бу „араз“ га учинчи ташрифдан кейин бардам бери-
■иб. ошик-маъшук, каби булмаса-да, бир-бирига мехр или
•чан богланган \олда муомала кдла бошлашди. Мохддил
С-адаги масофанинг к^ск,аришини истамагандай, баъзан
-ичинг, баъзан жа\л билан ran кдйтариб турди. Айникра,

F_if o h у м и д л а р д а ш т и

66 То%ир М алик

жа\л камонини кулига олганида йигит кдлбига укдинг бе-
хос тегиб, жаро^атлашидан куркди.

Мушук-сичкон уйинини эслатувчи бу муносабат бир
неча кун давом этди. Бугун хизмат йигилишида олган
топширигини бажариш учун кдшлокка йул олиш урн ига
к,а^вахонага бориб утирган Райрат бошлигининг назарига
тушиб, балога учрай деб колганидан хабарсиз эди. Мо\и-
дилнинг пахта гулли пиёлада тУддириб к,ора кд\ва келти-
риб к^йиши унга байрам кувончини бахш этиб, шу хур-
сандчилик булугида самода суза бошлаганди. Агар \озир
биров „Бошлигинг думингни тугмо^чи“ , деб огохутантирга-
нида \ам парвойига келтирмаган буларди.

Табиат ба^ори \ар йили бир келади, дарахтлар \ам
йилда бир гуллайди. Баъзан киши зе\ни илгамайдиган
узгаришлар билан, баъзан эса куёшнинг бемаврид иссик,
нурларига алданган гул мавсумини совук нафаси билан
ямлаб юборувчи аямажузлари билан келади. Ба\орнинг
чак^рилмаган ме\мони — совук, шамол \айдаб келган бу-
луглар к,орларини элаб-элаб кетаверадилар. Табиату одам-
лар бир неча кун дилдирай-дилдирай, яна куёш нурига
етишгач, бу кдлтис ташрифни унута бошлайдилар.

Табиат ба\ори шундай. Кунгил ба^ори, мухдббат бога-
нинг гуллаши эса узгача. У \аётда бир марта келади. Бу
бахррнинг кдцрига етиб, )(узурланган хузурланади, йук,са,
умри армонда утаверади. Табиат бахррида аямажуз \ар
йили келавермайди. Му\аббат ба\орида эса ошикнинг
аямажузга учрашиш ёзуги бор. Табиат ба^оридаги аяма-
жуздан кутулишда д ем о н у богбонларнинг тадбири лозим
булади. Мухаббат ба\оридаги совук, нафасли ялмогизни
севишган икки кдлбнинг сабру вафоси енгади.

Мохдцилнинг кулидан пахта гулли пиёлани ^лган Рай­
рат му\аббат бахррининг ёкдмли нафасидан ,у ..ст эди. У
олдинда аямажуз синовлари борлигини билиш у ёкда тур-
син, тасаввур \ам кдпа олмайди. Кздва келтириб берили-
ши унга киз калбкаа *ам мухаббат бахррини уйготувчи
мехр куёшининг нурлари порлай бошлаганидан дарак бер-
гандай булди.

Шундай экан, майдоннинг нариги бетидаги идора де-
разасидан бок^б турган бошлигининг газаби уни заррача
\ам ташвишга солмас эди.

4 .М УМ 67

Кд^вани хуплаб утирганида к,адвахонада Иирром пайдо
'• им. Аввалги куни унинг пештахтага суяниб, Мо\идил-
• •• гапга солаётганини узокдан куриб, Райратнинг кайфи-
г~ч б>зилган эди. Бир гузал к,а^вахонада ишлаганидан ке-
* унга сукданиб к,арайдиганлар, ёк^мли гаплари билан
^:а ром кдиишга уринадиганлар куп булишини Райрат
клади. Лекин ёши Мо^идилдан анча катга бу гаркузнинг
-.¿лашиши малол келди. Кейин унинг кахрахона хужайи-
■¿ лсанини эшитди, сунг бу ерга к,андай келиб долганин и
•--ии-ю, гашлиги баттар ортди. Севги куртаги энди-энди
•■ила бошлаганида рашк угининг алангаси баланд булади.
лират узи томон як^нлашаётган Рирромни курди-ю, бу
- оташи яна забтига олди.

FnppoM шошилмай, икки бармогида икки картани уй-
=i- лнича, бамайлихотир равишда якднлашди. Як^нлашгу-
»ига кддар кузлари Райратда эди. Йигит утирган столдан
•'? кдцам берида тухтагач, Мо^идилга к,аради-да:

— Мо\ий, х,алоскоринг шу йигитми? — деб суради. Ке-
•v>.; к,издан жавоб х,ам кутмай, \еч бир мулозиматсиз, \атто
1,-рматсизлигини яширмаган х,олда буш стулга утирди.

— Эшитдим, йигитнинг гули, боплабсиз! — у кувлик
илан жилмайиб, куришмок, учун кул узатди. Унинг бу

и а саломлашиши FañpaT учун кутилмаган эди, шу боис
оз довдираган равишда сурашди. Рирром эса яна уша

»..•вликда давом этди: — Мо\ийни узим кутиб олишим ке-
r-^к эди, чалгиб к,олибман. К,аерликсиз, командир?

Бу со\ага як^нлар милиция ходимини иззат к,илиш
«усадила „командир“ деб мурожаат этарди. Рирром тои-
:1л: идагиларнинг \ак,оратли атамалари Райратга яхши маъ-
-•v Бу тоифа \ак,орат тошларини оркдцан отишга одат-
-^.чган. Рупара келганда тилёгламалик кдлади. Хозир Fnp-
-• ч нинг „командир“ дейишида ^еч к,андай хурмат йук,,
\^лки киноя зо\ир эди. Райрат буни сезмагандай, гашлан-
-.■■нни ошкор кдлмади. Жавобга \ам шошилмади, к,а\ва-
líh бир хуплагач, унга кузини лук, к^либ, ало\ида фахр
*лан „Тошкентликман“ , деди.

— Тошкентда милисага иш к,олмабдими, бу овлокда
- -.ш аш ибди? — деди FnppoM, энди очик, исте\зо билан.

— Пешонага ёзилгани шунак,а экан-да, акахон, — деди
: ^ират афсус ох,ангида.

6 8 То%ир М алик

— Тошкент анча катта ша^ар, кдеридансиз? — Бу сафар
истех,зо о^ангини астойдил кизикиш эгаллади.

— Себзорданман. Анча катта ша^арда шунаца ма^алла
бор, эшитганмисиз? — Исте\зо о^анги энди Райратга кучди.

— Крйилман, йигитнинг гули, ма^алладош эканмиз-ку!
Бу ёга Себзор, у ё™ Эскижувани вак^ида тозза гуллатган-
ман. Мен билган Себзор бузилиб кетган, — Рирром енгил
хурсиниб куйиб, кулидаги карталарни стол устига ташла-
ди. Райрат ^ар иккала картанинг бир хил эканига а^амият
берди. Бирок, бунинг сабабини аникдаштиришни уйламади,
бунга фурсати \ам йук, эди. Рирром эса унда кизикиш уй-
гонганини сезгандай деди:

— Нега иккита „туз к,арга“ни кутариб юрганимга \ай-
ронмисиз? Иримим шунак,а, „карга“ зотига ишким бор.
Менга омад „карга“дан келади.

Рирром шундай деб пештахта томон угирилиб, овозини
баландлатди:

— Мо?у1й, командир билан х;амшах,ар чикиб к,олдик,
йигитнинг гули ичадиганидан олиб кел.

Райрат бу гапга эътибор бермай, су^батни давом эттирди:
— Иримингиз ажойиб экан. Одамлар кэргани хушлаш-
майди. Кузда учиб келса кувонишмайди, бах,орда учиб
кетса соганишмайди.
— Лекин к,аргани биров овламайди, бу бир, карга узок
яшайди, бу икки. Одамлар \аётнинг магзига тушуниш-
майди, бу уч. Сиз х,ам шуларнинг бирисиз-да. Карта уйи-
нига сал-пал к,изик,к,анмисиз?
— Ха, сал-палгина...
— „Туз карга“ ни ёк,тирмасангиз... „кирол“ га ишона-
сизми? Ё „дама“ га ишкибоэлигингиз борми? Туришингиз-
га Караганда, сизга энг маъкули -- „валет“ . „Валет“ — кар­
танинг лейтенанти-да, тугрими?
— „Валет“ ^ам ёмон эмас, вакги келганда „туз карга“ ни
пачокдаши мумкин.
— Ха, мумкин... — Рирром йигитга „Максадингни оча-
вер-чи“ , дегандай синовчан тикилди. — Лекин бунинг учун
„валет“ „кузир“ чикиши керак. Хар кулда бунака булавер-
майди.
— „Туз“ ^ам \ар кулда чикавермайди. Куни „олти“
ликка колганнинг шури куриркан.

Самум 69

Рирромга бу ran ёкмаган булса-да, жавоб цайтармади,
-Кдни, валдирайвергин-чи“ , деган маънода тикилиб утира-
■*рди. FaftpaT эса бирдан мавзуни узгартирди:

— Эскижувани нега гуллатмай куйдингиз?
— Пешонага ёзилгани шундай экан, — деди Рирром
памли жилмайиш билан. — Ризк^мни шу ердан териб
«орибман. Вак^и келса, фак;ат Эскижувани эмас, бутун
Тошкентни гуллатаман.
— Шу и к к и т а ,,K,apFa“ б и л а н м и ?
Рирром унга айёрлик билан бокди. К^эларини узмаган
\олда кулини шимининг чунтагига юборди-да, fo ht чак,-
цонлик билан яна иккита „туз кдрга“ ни чицариб, стол ус-
гига ташлади.
— Иккитаси етмаса, турттаси етиб к,олар? Х,а, ёмонми?
Гулдай хунар билан х,еч ким \еч кдчон хор булмайди. Омад
келса, Эскижува нима экан, дунё узимники-да! Юрагимда
зур бир орзуим бор, айтайми?
— Нотаниш одамга сир айтаверадиган одатингиз борми?
— Мен сизга „сир айтаман“ , демадим, орзуимни бил-
дирмокчиман. Орзу учун жиноят кодексида жазо йук, ше-
килли?
— Шунак,адир, мен кодексни яхши билмайман.
— Ие, к^зик-ку, погон берадиган жойда укитишма-
ганми?
— Укитишган. Эси пастлар ёдлаб \ам олган. Менинг
эсим жойида, кодекси билан ишим йу*;. Биров $трилик
кдлса, кулига кишан солиб, олиб бориб бераман, нима
к,илса кдлаверсин.
— Бу йулингиз \ам тугри.
— Менинг йулимни узимга куяверинг. Орзуингизни
айтмок^и эдингиз? — деди Райрат курслик билан.
Рирром бу курсликни эътиборсиз цолдирмади, „Ха,
энди милисага ухшадинг“ , деган уйда орзуини баён к^лди:
— Якдн орада рухсат тегиб кщ ади, деган яхши гаплар
бор: менинг орзуим — зур бир казино куриш.
— Казино? — FaftpaT ажабланиб, яна суради: — Казино
нималигини биласизми узи?
К^мор оламида буйни эгилгани билан бели синмаган
одамга бу саволни бериш билан иззат-нафсига тегиши
чумкинлигини Райрат билмади. Рирром эса камситгани

70 То%ир Малик

учун бу лейтенантнинг жигани эзиб куйиши мумкинлиги-
ни писанда кдгтмади. Аксинча, узини овсарликка олиб жа-
воб кдйтарди:

— Биламан, киноларда курганман, ошналардан эшит-
ганман.

— Ш у к,ишлокда казинони гуллатадиган нечта хдриф
бор экан? — деди FaftpaT билагонлик отидан тушмай.

— Сиз тумшугингизнинг тагига кдраманг, узокрок^а
бокаверинг. Бу ёги кушнилар, у ёги чегара... Казино ку-
рилса, одам оциб келаверади.

— Аравани курук олиб кочишга уста экансиз. „Ун ик-
ки стул“ деган кино бор, курганмисиз? Василки деган
копилок, одамларини Остап Бендер „Ш у к^шлок дунё шах­
мат маркази булади“ , деб лакиллатган эди. Сизнинг орзу-
ингиз шунинг нак, узи.

— Шунакдми? — Рирромнинг кузида ут чацнади, лекин
газаб укдарини сочишдан узини тийди. Ким билан кдчон
ва кдй \олда муроса кдпиш, кимга кдчон ва кдндай ус',лда
нафрат тошларини отиш машкини олгани учун бу сафар
исте^зо билан кулимсираб куя кдпди.

— Сиз менинг аравамга \али чикиб курмагансиз. Х,аёт
курган одамнинг араваси шалдирок, )^ам булмайди, буш \ам
юрмайди. Мени чалгатмай, давомини эшитинг-у, куз
олдингизга келтиринг: хуллас, шу урам казинога тегишли
булади. Сиз утирган жойда ресторан... хафа булманг-у,
милисахонангиз урнига беш юлдузли ме\монхона тушади.
Сойнинг орк,асидан сизларга зур иморат куриб бераман.

— Нега хафа буларканман? Менга нима, казиноингиз
битгунича, милисада ишларканманми?

— Унда янаям яхши. Сизни узим ишга ола кщаман.
— Крровулбоши буларканман-да?
— К,оровул эмас, „курик^и“ дейилади.
— Курик^и? Яна ^ам зур-ку! Курикчи казинода эмас,
полизда булади, билмайсизми? Иккита калтакка титилиб
кетган чопон кийгизиб, бош урнига те шик челак кундириб
куйишади.
— Оширвордингиз, командир. Бу бир гап-да!
— Ха... ran... ran...
Райрат шундай деб иккита картани кулига олди.
— Буни утмиш дедингиз-а... Утмиш эса \амиша тотли,

лмум 71

:;ган экан бир одам. Бунинг гулдай \унарлиги \ам тУр-
г«... Гулдай хунар хор булмаслиги керак.

Райрат шундай деб икки картани бармок^ари орасида
.жата бошлади. Буни куриб Рирром анграйиб кщди. Ки-

патнисда икки кичик к,ада\ни арокда, катгаларини
-арбатга тулдириб олиб келган Мохддил ^ам йигитга \ай-
-.-¡тланиб караци. Нимадир дегиси келди, лекин мавриди
■часлигини билиб, индамайгина изига к,айтди. Пештахта
отнга утгандан кейин Райратга норози к,иёфада каради.

— Тузуксиз-ку, командир? — деди Рирром х,айратни ош-
*.ор этмай.

— Бу \ам бир утмиш, — деди Райрат синик, о^ангда. —
Чен Себзорни гуллатишга улгурмаганман. К^морбоз булиб
^.-тишимдан куркиб, отам шу укишга тикдб куйган. Ота-
чамни хафа кдлмаслик учун чидаб юрибман. Аслида...
»-•.нгил буни унутгани йук,.

— Очигини айтайми? — Рирромнинг чехраси очилиб,
V лига кичик кдда^ни олди: — Елкангизга гитара осиб кел-
^нингизни куриб, „Бу бола бопщача мент“ деган эдим.
Мен фак^ат картани эмас, одамни \ам ажрата оламан. Ма-
ч-лладошимни курганимдан астойдил хурсандман. Буни
ч>Хонманзират деманг, к,ани, олдик! Вак^и келса, иккови-

утмишни эслаб, икки-уч кул ташлашармиз.
Рирром бир кутаришда кичик кдцах^и бушатиб, кети-
_1Н каттасидаги шарбатдан ичгач, лабини билаги билан арт-
<1 Кейин урнидан туриб, пештахта томон кдрамай, буюрди:
— Мо\ий, кдриндошимни яхшилаб ме)^мон кдп. Бундан
•>еги унинг \аражати менинг буйнимда, — у карталарнинг
-ккитасини олиб, чунтагига солди. Райрат узатган карта-
:арни эса олмади: — Бармоьуларни рохдтлантириб туринг,
\ам бир эрмак-да!
Шундай деб Райратнинг елкасига уриб куйди-да, зарур
нши ёдига тушиб к,олгандай, шошилганича изига кдйтди.
г-анрат кддгоутрга тегмай, совиб кщган к,а\васининг сунг-
и хупламини ичди. Рирром куздан йуколмагунча урнидан
лилмади. Бармокдари билан карталарни уйнаганича, дам-
илам кизга угринча караб утираверди. Мо\идил унинг
кллигидан ранжиганини яширмай, юзини буриб олди.
Ни^оят, Райрат урнидан туриб, пештахтага якднлашди-
-_1. пул узатди.

72 То%ир М алик

— Нима бу? — киз норозилигини яширмай чимирилди.
FaftpaTra унинг бу кили™ ёкди. „Демак, менга бепарво
эмас“ , деб кувониб, хазил охангида жавоб берди:
— Ч у н т а ги м д а ётганида пулга ухшаган эди...

— Эгасидан фарки йук экан-да?
— Эгасига нима булибди?
— Эгасигами? Олдин бир кдраганимда туппа-тузук одам-
га ухшаган эди.
— Кейин-чи?
— Кейин... билмадим... Пулингизни чузманг, бу ерда
бойваччалик кдлмай куя колинг. Арокка хам, шарбатга
\ам текканингиз йук.
— Кдхва ичдим-ку?
— Ичган булсангиз, \аражатингизни кариндошингиз
кутарди, бемалол кетаверинг.
К^знинг эндиги жа\л аралаш караши, овозидаги кахр
Райратни сергаклантирди, бирок унинг олдида паст ке-
тишни истамади.
— Мен бировга бокиманда буладиган одам эмасман, —
у сал кескинрок охднгда шундай деб, кулидаги пулни пеш-
тахта устига ташлади.
Мохидил янада ужарлик билан пулни бармопшинг
учида нари сурди. FaftpaT эса унинг х,аракатига парво кил-
май, яна карталарни айлантира кетди.
— Уста экансиз? — деди киз пичинг билан. Гап охднги­
да „Бундан бошка хунарингиз \ам борми ё турган-битга-
нингиз шуми?.“ деган зарда хам бор эди.
— Ха, буми? — FaflpaT шундай деб карталарни пештахта
устига ташлади. — Уйимизда цирк артисти ижарада турган­
да ургатган эди.
— Хали артистлик хам кдлиб турасизми?
— Шуниси кулимдан келмайди. Истеъдодим йук экан,
уша артист „Сен гирт тункасан“ деганди.
FaftpaT „Кдлай, бунака гап сизга ёкса керак?“ дегандай
мугамбирлик билан тикилди. Мохидил бу карашга лабини
буриш билан жавоб кдлди:
— Билиб айтибди...
Энди зарда хам, пичинг оханги хам йук, балки эркатой
кизнинг нози бор эди. Бундан мамнун булган йигит пеш-
тахтага бамайлихотир суяниб олди-да, гап маромини бурди:

' лмум 73

— Ралати эртак эшитдим: Паридара деган жойларинг
экан, а? Чиройли-чиройли кирк^а пари душмандан кр-
- -<6 . дарага яширинганда бир ялмогиз сехргар уларни кул
; рофидаги тошларга айлантириб куйган экан, шунакдми?
— Шунакд. Сиз ишонмадингизми?
— Мен уз кузим билан курмагунимча ишонмайман.
— Унда бориб куринг. Ана, хув тогнинг ортида. Пиёда
• рсангиз икки соатли йул. Эшакка минолсангиз, ярим со-
. етасиз. Милисахонангизда эшак борми? Йук, булса,
чойхонада утирганларникини миниб кетаверинг, сизга
•-ллшолмайди.
— Адашиб кщармикинман? Аям тогда ёлгиз юрмагин,
■г лмдилар. Ва^гингиз булса... бирга боролмайсизми?
—Аянгиз яна нима дегандилар? К^зларга шилк^млик
^ т-1верма, демаганмилар?
— Демаганлар. Чунки бу ерда яхши кдони учратиб ко-
.'_1нмни билмаганлар. Паридарани курсатасизми?
— Ёлгиз боришга курк^шсизми?
—Топдингиз. Ёвуз се\ргар ошик, йигитларни тошга ай-
-л^тириб куяр эмиш.
— Куркдоанг, сиз тошга айланмайсиз, бунга хали вак^
»с
Чо\кдил аник, ваъда бермаса х,ам, ширин кинояли гап-
оси билан йигит кунглида умид чирогини ёк^б куйди.

БИЛИБ БОСДИ ТИКАННИ

киши \аётида дийдор \ам, айрилик, \ам куп. Зийрак-
^ р а з м солинса, хаёт учрашув ва улимдан иборатга ух-
-1-вЬ куринади.

Кдй бири купрок,?
> чрашган, танишган, кунгил куйганларни улим аёвсиз
^шжщда бир-бирларидан юлиб олаверади. Бирида кдйтура-
д ч ; - иккинчисида... Одам одамлар билан учраша-учраша

улим билан \ам учрашади. Унинг бу сунгги учра-
клмнидир цайгуга солар, кимнидир эса...
\др кдндай дийдорнинг окибати — айриликдир. Одам-
-чг '^ир-ок^бат айрилик, майини ичмок, учун бир-бирлари
■««.их учрашадилар. Бу дунёда х,ар бир нарса омонат бул-
и** ьабн дийдор \ам кдл учида турган омонатдир. Бок^й

74 То%ир М алик

дийдор факдт жаннатдир. Энг бахтли дийдор \ам айни уша
маконда. Узил-кесил айрилмокдик \ам Кдематда содир бу-
лади. Унга кддар ота-она ва бошкд якднлар билан жаннат-
да юз куришмокдик умиди мавжуд.

Умид ушалмаса-чи?
Бу дунёдаги айрилик фожиа эмас, уткинчи кайру хо-
лос. Энг дахшатли фожиа — К^ёматдаги айриликдир. Бу
фожиага учраш ёки учрамаслик масаласини хдр бир инсон
тириклик чогида .\ал килиб олмоги зарур.
Аммо...
Аммо буни биров тушунади, биров эса тушунмай утади.
Х,аёти йулидаги айриликдар Бурон учун фожиа эмас.
К,иёматдаги жудоликни эса у \ис к.ила олмайди.
Ойниса эса...
Эридан айрилганини аник, билганида, унинг улигини
уз кузи билан курганида, аза очганида, э\гимол, жудолик
балосини бир неча кун ёки хафтада енгиб ута олар эди.
Эрининг улими хасида хабар олгач, аза очди. B hjjok, ота-
онаси, якин к,ариндошлари келишмади бу азага. Угай ака-
си бир куриниш берди, холос. Балки айримларга уликсиз
азага келиш галати туюлгандир, бошкалари эса Улатнинг
кимлигини билгани учун хам келмаган. Эхгимол улар „Уша
томонларда улиб кетгани яхши булибди“ , деб кувонишган-
дир. Бу кишлокдагилар Норбута исмли одамнинг лакаби
„Улат“ эканини камалганидан кейин билишди. Улат хам-
кишлокдарига к,орадори сотмаган эди, шу боис унинг ху-
нарини хам кулига кишан урилгач билишди. Бу ердагилар
Улатнинг хизматига мухтож эмас, кукнорини узлари экиб
олишарди. Авваллари хукумат одамлари индашмас эди.
Кейинги йилларда „Шамоллашга дори булар“ , деб шапа-
локдек ерга экишса хам жазолайдиган булиб колишган.
„Кукнорини эзиб ичса кайфи Й5т<„ кариларнинг ичини
Кизитиб, кувват беради“ , деган бахоналар хам утмай к,ол-
ган. Уч t o f наридаги ёнбагирга утган йили яширинча эк-
канларни милиция аникдаб, кдмаб куйгандан кейин кук-
норига ишкибозлар колмади.
Улатнинг хам, Ойнисанинг хам бунакд экиш ё сотишга
алокаси йук,. Тугри, Улатнинг асосий вазифаси чегарадан
олиб утилган молни маълум ерга етказиб бериш булса-да,
кузи очлик к;илибми, хужайинларининг амрига итоат эт-

Самум 75

«ай. ишонган мижозларига пуллаб турган. К^шлокда „аф-
юнфуруш“ деган айбни огар олишди. Эрининг кетидан
Оиниса хам бир неча ой кдмокда утириб келгач, „Бекорга
мчашмагандир“ деган гумон голиб келиши баробарида бу
-'.чонга яна кдтор миш-мишлар кушилгач, унга булган
*>носабат ёмон томонга узгарди. Эри беркитиб куйган
«аблагни тежаб-тергаб ишлатиб, кун курди. Тирикчилик
^тиари узилай-узилай деб турган ида Бурон келди. Шумха-
чрни етказиб, кунглига озор берди, сунг „Эринг укамдек
■:и. сен билан хам ака-сингилдек буламиз“ , деб рузгорига
*арашиб турди. Кейин эса, хеч кутилмаганда „Эрингни

деганман, синглим йук, эди, Худо сени етказди“ , деб
г нрром павдо булди. Уни Бурон бошлаб келмаганида Ой-
- пса бунакд саёк акани якинига йулатмаган буларди. Пи-

гарамидаги бевошлиги учун к,иалик номига дог тушир-
■1н аёлнинг атрофида кдмалиб чикдан икки одамнинг
«зирсиб юришига кишлок ахгги беэътибор к,араб куя к;олар
■«анми? Улар пайдо булгунига кддар „ёлгизман“ деб кунг-
пл чукиб юрган бева энди „тутинган икки ака“ эмас, „ик-
** уйнаши бор бузук“ деган шармандали номга чидаб
*иишга мажбур эди.

У аввалига Буроннинг мехрибончилигини бошк,ача
~_гунди. „Сингилжон, сингилжоним, деб менга эга чикиб

•масайди“ , деб чучиди. Буроннинг к,айси оламга тобе
-»-2НИНИ, бу оламда уйланиш ман этилганини билмагани
’ •н куркди. Кейин унинг холислигига ишониб, айрим
.»'рларини айтди, баъзи ишларда маслахат суради. Рирром
»^\ЗА\она очиб, Мохидилни ишга таклиф этганида бирин-
■ галла Буроннинг карорига кулок, тутди. „Эринг бу
^-а^ччани уша ёкда катгага тушириб, к,арз цилиб куйган.
•’ -лм цехи хам, кафеси хам уша к,арзнинг хисобига. Иш
• гишиб кетганидан кейин она-бола икковингга кщдириб
»-■¿ли Шарт шунак,а булган. Бу бадбахтнинг ахмок, кдли-
♦ нима деса, узингни овсарликка солиб, „хул“ дея-
*гг,'*н>. аммо зийрак тур“ , дегач, муъжиза гул каби очи-
-*«г— лн гузал к^зининг пештахта ортида туриб савдо кдпи-

кунган эди.
Ь-.-рон Ойниса билан булган дастлабки учрашувда кдо-
л!» елгон гапирган эди. Улат хали крчиш режасини
- -мая. бошига не кунлар тушишини тасаввур хам этмай

76

туриб, Буронга „Агар мендан оддин чикиб борсангиз. оилам-
дан хабар сшиб к^йинг“ . дегани рост. Одатда, \ар6 ийданми
ё камокданми ёки узок саё\атданми кдйтаётган кишига
якин, \атто узокрок танишлар шундай илтимос килишади
Улатнинг „Ш у одам албатта уйимга бориб, оиламдан хабар
олади“ , деган ишончи йук эди. Шунчаки ran орасида
айтган эди. Буроннинг бу илтимосни бажармаганидан Улат
хабар топтан такпярда хам ундан ранжимаган буларди. Улат
Буронга „акамсиз“ демаган. Илгари танимаган, шу кдмок-
да ош -катик булган одамни дарров ака тутадиган калта-
бинлардан эмасди у. Аслида улар тобе булган оламда „ака-
ука тутиниш“ деган тушунча йук. Катта улжа илинжида
шериклик килиш бор. Бир-бирларини ,дуст“ хам дейиша-
ди. Лекин шерикчилик хам, дустлик хам вакгинчалик,
одамларга хос мехр-окибат деган туйгу билан богланмайди.
Иш юришмай колса, шерик шерикнинг, дуст дустнинг
пустини шилиб олади ёинки бошини янчиб утиб кетавера-
ди. Улатнинг кдердан экани, хотини кимнинг кизи экани-
ни билгандан кейин Бурон уни узига якин олиб, бир кун и
ran орасида „Сендай укам булишини орзу килардим“ ,
дегани хам рост, бирок ака-укалик, кейин ака-сингиллик
Хакидаги ran камокдан чикиб, Ясситепага келганида ту-
гилган ёлгон эди. Бурон билан Улат уртасида ака-укалик
эмас, шерикчилик а\ди мавжудлигини хеч ким билмайди.
Улатнинг камок лагеридан кочиш пайтидаги улими, Бу­
роннинг Ясситепага келиб крлиши уша ахд режаси асосида
булаётгани хам шу икки касамхурнинг узигагина маълум.
Ясситепага Буронни яна бир максад бошлагани эса хагто
Улатга хам номаълум эди.

Аслида Ойнисани „синглим“ дейишида ёлгон йуклиги
тугрирок. Бурон билан бу аёлни „угай аканинг угай синг-
лиси“ деган кариндошлик риштаси боглаб турарди. Буни
факат Бурон билади, бошкаларнинг етти ухлаб, бир туши-
га кирмаган.

Узгага улим тиловчи нодон муддаосига етгач, бахт са-
ройига етишгандек кувонади. Бировнинг улимидан бахт
топиш накадар калтабинлик экани хаёлига келмайди. Агар
хар улим бир одамга бахт бераверса, бу дунё бахтли кимса-
ларга тулиб-тошиб кетарди. Улатнинг улими хакидаги
хабар Ясситепада Ойнисанинг отасини foht кувонтирди.

Л.ЯТЫ 77

•МЛ.1Н йиллар утган булса-да, „Шумкадам“ деган лакаби-
сл- цутулмаган бу одам Худони камдан-кам \олларда эс-
■исмн Эслаганда хам узига умр тилаш урнига кимнингдир
■»«_ига бало ёгдиришни, куёвини эса хорлаб ^лдиришни
•*71рли. Куёвининг улими унга шунчаки бахт инъом эт-
■ж :н. балки узок умр куриш имконини берарди. Улат
-»тик экан, у хар куни куёви кулидан улим топиш хади-
-» ^1 яшарди. Тугри, Улат бу одамни бугиб улдиришни жу-
и луда хохпаган, айникса, уша биринчи камалганида бу
т.~1ъ. вужудини олов каби ёндирган эди. Кейинрок жино-
с- атамидаги уз йулини топиб олгач, бу чулокни улдириб,
*1 гакдирини халокат ёкасига келтириб куйиш фикридан

| кечди. Улат Худони деярли эсламасди, демак, кайно-
-ъгига улим хам тиламасди. К,айнота-куёв шу нукгада бир-
^рларидан фарк кдлар эдилар.

Шахснинг фожиаси нимада? Амалдан ёки бойликдан
ифалганидами? Х,ар кимнинг фожиаси хар хил. Барча
<чг»н бир хисобланган фожиа хам бор: бу кунгилнинг акп-
-» бСйсунмаслиги. Афсуски, бу фожианинг даражасини
^ирча бир хилда англамайди. Баъзи одамларни „худбин“
т « ..ужар“ деб айблашди. Аслида кунгил худбин, кунгил
*алр. Агар кунгил хатосига икрор булмаса, бу кунгил эга-
:<*лан нима кутиш мумкин? Кунгил хаёт хакикатларини
»«кор этса, бу кунгил эгаси кандай яшасин? Шайтоннинг
т.пон ваъдаларига, содцарок айтилса, сохта нарсаларга умид
'»плаган кунгил эгасини окибат нима кутади? Хорлик
■**эсми?..

Улатга бу хакикат бегона булгач, эрининг топаётгани
илолми ё харомми, фаркпамайдиган Ойнисанинг дунё
уцилаги тушунчаси уникидан ортиб, кайга борарди? \ а ,
илол-харомни фаркпамасди. Ота-онасидан бу хусусда
трбия олмаган эди. Шумкадам „Одам боласи дунёда халол
глаши керак“ деган тушунчадан узок эди. „Одам хаёт
«гьматларига чанг солиб, бошкалардан купрок нарсани
•-1иб олиб яшаши керак“ деган акдцадан бошкэ хакикатни
п.ч олмайдиган ота кизига иймон тарбиясини бера олар-
« л и ? Куёвини гирт жиноятчи деб билувчи Шумкадам
•члан нафратланарди. Бирок узининг киликлари корадори
•-’ гишдан хам баттаррок эканини сира-сира уйлаб курмас-
я У чангалига нима илинса, халол деб хисоблайди. Чан-

78 То%ир М алих

гал ураётганида кимнидир туртибми ё юлибмн ёинки ча-
либми, озор берганини гунох деб билмайди: бунга озор
еганнинг узи айбдор, у улжага чангал ураётганида оек, ос-
тида нега уралашади?

Томирларида шундай отанинг к.они одаётган аёл эри
топиб келганда кувонарди, лекин о^ибатни уйлагудай бул-
са, юрагида куркув уйгонарди. Эрининг к$лга тушиб ко-
лишидан куркэрди-ю, уни кулфатдан асраш чорасини кур-
масди. Бош га ётладиган кулфат тошлари айни хдром лук-
манинг окрбати эканини эса уйлаб курмасди

Бошига ёшлажак бало дулларини уйламаслик Ойниса
учун янгилик эмас. Мактабни битирадиган йили пичанга
чикдшган эди. Куз уриштириб юргани Норбута билан га-
рам орасига яширинганида ёшлик шухлигининг о^ибати
такдирини узгартириб юборишини уйламаган эди. Рарам
орасида чегарадан чикдшмаган эди. Лекин кечаси билан
бирга булишлари мактаб Укртгувчиларининг валима ногора-
ларини, ивирсик, огизларнинг эса миш-миш карнайларини
чала бошлашлари учун етарли эди. Эл орасида шарманда-
лик юкини кутара олмай, боши эгилган отанинг милииия-
га арз кдлиши учун эса бундан ортик, туртки шарт эмасди.
Бокиранинг номусига тегишда айбланиб, калига кишан
урилган йигитча гунохи исбот этилмаса-да, жабрланувчи
ота \аракати туфайли „зурлашга урингани“ учун барибир
цамалди. Норбута кдмок.хонада афюнфурушлик илмидан
бахраманд булиб, хаёт йулини уша ерда узил-кесил белги-
лади. Озодликка чик^ач, „Энди нима кдпсам экан?“ деб
бош к;отирмади. Турмуш куриш масаласи хам осонлик би­
лан хал булди.

Ойниса унинг кугулиб келишини кутди. Астойдил сев-
гани учун кутди. Лекин... кутишдан узга чораси йук, узи
бокира булса-да, номига гард юк^ан кизни бу атрофда
Хатто иккинчи хотин кдлиб оладиган мард хам йук, эди.
Шу боис Норбута совчи юборганида кдршилик билдирил-
мади. Лекин ота-она туйдан кейин бирон марта хам кизи-
ни йук^амади. Бир к^шлокда яшагандан кейин турли тую
маъракаларда учрашиб турилади, улар шу билан кифояла-
нишди. Ота-онаси билан бутунлай узилиб кетиш хавфи
Ойнисани у кдцар ташвишга солмасди. Бир марта „Одам-
ларга ухшаб борди-келди кдлсак осмон узилиб, ерга ту-

'- А м у м 79

длрмиди“ , деб нолиганида эри „Яцинда бошингта бахт
*С-тии кунади, шахарга кучиб, подшохлардай яшай бошла-
тнимизда уларнинг узи остонамизга шиллик^уртдай урма-
'-»б келишади“ , деб овутган эди. Бирок; бошига бахт эмас,
•0-3 FVH балоси к$ниб. ширин орзулар булутидан кулаб,
‘алчик^а беланди.

Ойнисани кдмаб куйишганда „Эринг кррадорини кдёк,-
м яширган?“ деб куп к^йин-кистовга олишди. Улат билан
«пма-юз учраштиришганда кийимларини пора-пора килиб,
^армандали холга хам туширишди. Эри ,Д еч кднакд мол-
-и яширмаганман, кулимда бори шу ярим кило эди“ , деб
-'••равергач, Ойниса унинг муддаосини тушунди. У чиндан
им яширилган афюн хакида хеч нима билмасди. Билгани-
:л \ам, хар канча кдйнашса-да, айтмаган буларди. У мол
гтида шафкэтсиз одамлар турганини, вак^и келганда улар-
* \нсоб беришга мажбур эканини биларди. Омадлари
»Т*»шиб, бу мол уэларига насиб этса, эри айтган бахт куши
^хлларига кунажагига ишончи хали улмаган эди. Эри
:* ц н учраштириш ганда, куз-кузга тушган онда нигохига
•ширинган маънони укди, катта микдордаги корадори
•шяриб куйилганини фахмлади. К,аерга яширган булиши-
п* м м окда ётганида хам, кейин хам куп уйлади. Мол
гж_ин одамлар искаб келишини хавотир билан кутиб

Бурон пайдо булди. Уни мол илинжида келган

гучон кдлиб юрди-ю, бирок, кррадори щ и д а суз х,ам
бу нарсага ишора \ам кдпмагач, фикри узгарди.

ер юзининг барча нукгаларида деёт кечиради-
К>еш баъзи-баъзида юз курсатадиган совук улкаларда

го\и-гохида ёмгар бир томчилайдиган сахрода хам

лаззатини топадилар. Хар бирлари уз маконларини
| ж - ииилар, буни неъмат деб билиб, Яратгандан рози

Аслида ran табиатнинг неъматнда эмас. Жаннат
-s-ьмн жойда тугилиб яшаётган одам бошига тарикдай

- тоши тушса, узини фарогат богида эмас, фало кат
' V ' w i яшаш учун тугалгандай хис этади. „Дунё хаёти

нх>-ихонат тупрогидан, осмонда эса бало-офат
булутлардан иборат“ , деб вовайло кдпа-

Всядеан шундай: дунё бир денгиз дея фараз кдлин-
* «яшж кулфат суви ила тулиб-тошгани афсона эмас.

'"нда чумилаверади, чумилаверади...

80 Тоздир М алик

Дунё осмони абри бало ила к,опланганини \ам \еч ким
рад этмаган.

Бирок,...
Ранги кдндай булмасин, юки кдндай булмасин, осмон-
ни хдмиша булут к,оплаб турмаиди. Х,аёт шамоллари улар-
ни суриб кетади-ю, умид куёши йилт этиб куринади.
Кулфат денгизи ёнида эса фарогат уммони мавжуд.
Х,амма ran кимнинг цандай сувда чумилиш истагида эка-

нида.
Э\тимол, кимдир умид ва бахт куёши йилт этади-ю,

сунг бутунлай сунади, деб уйлар. Шундай уйласа, демак,
унга шу насиб этар экан.

Балки кимдир дунглик ортида фарогат уммони чайкд-
либ турганига ишонмас. Ишонмаса, у томон интилмаса,
кулфат денгизида умрининг охирига кддар к,олиб кетаве-
ради.

Ойниса эрининг улими хдкдцаги шумхабарни эшитгач,
узини кулфат денгизида курди. Осмонини к,оп-к,ора бало
булути к,оплаб, атрофи зулмат турига уралди. Таъзияга
келган угай акасига \асрат дастурхонни очганида у жимги-
на тинглади. Синглисининг дардли ва аламли гапларини
узиб, „Сен янглишяпсан“ , демади. Аксинча, х^сратини ай-
та-айта енгиллашиб олишини сабр билан кутди. Умри му-
аллимлик билан утаётган одам бунакд а^волда нима дерди,
наси^ат кдпади-да. Ойниса „Нима кдпай энди, айтинг,
ака, бу дунёда адолат борми узи?“ деган маънода ёшли
кузларини унга кддаганида \ам дарров ran бошламади.
Ниманидир эсламокчи булгандай уйланди:

— Гапларинг т>три, — деди \амдардлик о^ангида. —
Одам боласи к^йгу, \асрат курмай умр кечириши мумкин
эмас. Бир донишманд одамнинг ёзганларини ук^ган эдим:
турмуш ва х,аёт тиканли чангалзор устидан юришдан, бе-
шафк,ат денгизнинг машаккат тулкднлари билан курашиб
сузишдан иборат экан. Акдли киши бу за^матлардан курк,-
маслиги, келажакдаги ро\атларга умид боглаб, ушбу ма-
шакдатларга енгилмаслиги, кунглини чуктирмаслиги зарур
экан. Хар огарлик ортидан бир енгиллик келишини Худо-
нинг узи ваъда кдлганини имом домладан эшитган эдим.
Акдии одам Худонинг шу ваъдасини доимо эсида тутиб,
узига тасалли берса, кунгли хотиржам булади. „Бошца

лмум 81

^ шилар ро^атда юрадилар, цайгулари йук,, гам-аламга
1^ илган биргина менман“ деб гумон кдлиш янглиш
очаларга бошлаб, зарарли жарга кулатади. Сен билан мен

Бу одам ро\атда маза кдлиб яшаяпти“ деган кишининг
1.\воли текшириб к,аралса, мусибати сеникидан баттаррок
•ьлни маълум булиб крлади. Дунёни бекорга „чархи фа-

демаганлар. Тун кунга алмашади, бало урнини фаро-
л г а бушатиб беради. Сен билан мендан талаб кдлинади-
■анн — сабр. Балоларга сабр кдлиш ва кдзоларга буйсуниш
ил о булмайдиган ва кдзолар курилмайдиган жойга бора-
:нган бирдан-бир йул экан.

Ойниса акасидан бунака акдли гапларни куп эшитган,
иъзисини эшитгану унутган, баъзисига амал кдташни уй-
:аган-у, уй-уйлигича крлаверган, амалга ошмаган. Ушанда
\ам биргина акаси ёнини олган, „Гумонни ногора к,илиб
•:алавермаларинг, поклигига ишонмасаларинг духтирга
<>рсатларинг“ , деб к,атгик; туриб олган. Акасига ме\ри
пииб, „Энди чизган чизикдаридан чикмайман“ , деб авд
чилган-у, „Отангнинг дагдагасидан куркдоа, ша^арга бориб
уки“ , деган насщатини амалга оширишга журъати етмаган.
Тугриро™, журъати-ку етарди-я, аммо „Бузукдиги учун
мснодга чидолмай, ша^арга жунаб к,олди“ , деган фиску
фасоднинг кудратидан куркдан эди.

Аканинг маънили гапларини маъкулласа-да, курсатил-
ган йулга бурилмай, эри хохдаган йулни афзал билиб, узи
билганича яшаган сингилнинг сабрга дойр х^кмат ёнгога-
ни чакиши амри махщ эди. Хуш, Ойниса акасининг гапи-
ни кулок^а олиб, сабр кдлганида нимага эришарди? Сабри
учун мукофот насиб этиб, эри кайтиб келганида нима бу-
ларди? Уша-уша — эски \аммом, эски тосми? Бировни ку­
т и т сабр эмас, Яратганнинг розилигига етмок, учун ма-
шакдат тиканзорларидан утиб бормок, сабр эканини ака
сингилга тушунтириб бера олмади.

Хикмат кучасидан узокдашиб, фарогат уммонига етиб
оорган кимсани \али \еч ким курмаган. Ойниса \асрат
¿шларини тукиб адо кдлгандай булди-ю, узи кулфат ден-
гизида крлаверди. Бу хам етмагандай, кдзи атрофида ми-
лиса йигитнинг шилк,имлик кдлаётганини билиб, \ам га-
забланди, \ам хавотир тури билан уралди. „Келгиндини
як^нингга йулатма“ , деб юмшокрок, гапирган эди, к,изи

г» — Ёлрон у м и д л а р д а ш т и

82 То%ир М алик

кулимсираб куя колди. Бу кулимсирашнинг маъносини ту-
шунган Ойнисанинг юраги портлаб кетай деди. Назарида
бу шилким йигит бу кеч ё эртага кизини шахарга у т р л а б
крчадигандай эди. Лекин „Балки мен янглишаётгандир-
ман“ , деб узини босди.

Эрталаб сопшган сутни топшириш учун гузарга бориб.
Буронни кутди. Бурон одатига хилоф кдлмай, кеч келди.
К,абул килувчи йигит унинг идишларини бушатиб, ювиб
бергунича Ойниса тутинган акасига дардини баён цилди.
Буронга бу \олат маълум булгани сабабли эътиборсиз тинг-
лади. Худди милиса йигитни топиб, хозирнинг узида ада-
бини бермокчи булгандай кдхвахона томонга тикилиб тур-
ди. Милиса йигитнинг уралашиши унга хам ёкмаган, лекин
„Балки вак^и келса фойдаси тегиб к,олар“ , деган фикрда
индамаётган эди. Ойниса гапини тугатгач, унга кдраб жил-
майди:

— Вадима кдлаверма. Мохидил акдпи к^з, милисанинг
к,армогига илинмайди. Уч-турт кундан кейин Тошкентга
бориб-келадиган ишим бор. Укишини туфилаб берадиган
одам топаман. Х,озирча, арконни узун ташлайверсин. Бу
тавия шилкдмлик кддса кддаверсин. Милисанинг иши узи
шунакд.

— Рирромингиз-чи? — Ойниса зарда билан шундай деб
унинг гапини узди.

— Унинг шилкимлигига хам парво кдлмаларинг, деган-
ман-ку? Гунгпашшага ухшаб атрофларингда гунпилаб
учиб юраверсин.

— Кеча окдюм келиб, пул ташлаб кетди. Мохидилнинг
кийимлари ё^маёттан эмиш. К^шлокча кийими мижозлар-
ни хуркитиб юбораётганмиш. Шахарча замонавий кийим
кийсин эмиш. Мен к^зимга кукраги киндигигача очик
куйлак кийгизиб куймайман. Айтинг унингизга. Кафеси-
ни хам, мижозларини \ам пишириб есин!

— Сенга нима деяпман: гапларига хам, шилкдмлигига
Хам парво кдлма. Пул бердими, яхши, кдзинг билан шахар
бозорига тушгин-у, узига ёкдан кийимларни олавер. Кий-
са бугун кийсин, киймаса, сандик^а ташла, бахонада сепи
купаади.

— Шунакэ дейсиз-у, унингиз мингарлайвериб, жоним-
га тегиб кетди.

л-шум 83

- Бупти, „уним“ ни бураб куяман, мингирламайди.
- Мо\ийга сукланиб тикилганида кузларини уйиб ол-
«w келяпти.
- Кизингга битта у сукланиб карамайди-ку, уйиб таш-
-чеверсанг, Ясситепада куз коладими? Мо^ий Тошкентда

у ёкда ^ам сукланиб карайдиганлар куп булади.
^ »и н гн и маркам килавергин-у, сукданадиган кузларни
•енга куйиб бер. Мо^ийни авайлашга ваъдам бор. Биз
ьг^хани унутмаймиз.

Кейинги гапнинг катъий о\ангда айтилиши Ойнисага
:л.-.ла булиб, изига к,айтди. Кдзини уйготди-да, ша\арга
- тлна бошлади.

***

Бурон билан Ойнисанинг су^бати тез якунланган бул-
i и , Райратнинг назарига илинди. FaftpaT бу онда бош-
а ц хонасида, дераза якинида утирган эди. Бошлик кечаси
.•аир этилган котиллик сабабларини узича та\лил к^шиб,
мгмйб бир соатдан бери гапирарди. Эзмаланиб, йигилган-
мгнинг токдтини ток килгач, хулоса ясади:

- Демак, котилларни тез кулга олганимиз билан жино-
г-нинг келиб чикиш сабабларини аник далиллаб бериши-
«у > керак. Хуш, \арбийдан кайтган йигит уртокларини
«v_:n кунгилда уйига таклиф кдлибди. Болаликдан бирга
Ltrra булган журалар оз-оздан ичишибди. CÿHr биттаси-
• *"Г гапи иккинчисига ёкмай, муштлашув бошланибди.
^- и екмайдиган ran нима эди?

- Оз-оздан ичиш билан кифояланишганмикин ё бош-
Kt марса ^ам булганмикин? — деб гапга аралашди Равшанов.
Ь* аралашув бошликка ёкмади, кошларини сал чимириб,

-га каради. Равшанов эса гапига аникушк киритди: —
vUcaiaH, наша чекишгандир ё кукнори эзиб ичишгандир,
олкл билак томиридан \ам олишар? Тергов жараёни бу-
-лрни четлаб утмасин. Участка инспектори одамлар билан
гллашиб, кармокташлаб курсин.

Равшанов шундай деб Райратга маънодор караб куйди.
Ч ’ тилларни ушлашда FaflpaT \ам иштирок этган, аммо
•“ инг вазифаси чекланган, факат кузатувдан иборат бул-

эли. Тезкор гурух^а Узи ра\барлик килган бошлик уни

84 Тоэдир М алик

чакиртирган булса-да, ишларга аралаштирмаганди. Бундан
кейин )^ам аралаштириш нияти й^к эди. Ш у сабабли Рав-
шановнинг таклифини дарров рад этди:

— Бу участка инспекторы эплайдиган иш эмас. Жиноят
Кидирув булимининг тажрибали мутахассислари уз ишла-
рини билиб килишади. Буни капитан Акмалов зиммасига
юклайман. Комилов унга ёдам беради.

Бошлик йиганни кескин ох^нгда якунлагач, бошк,алар-
га жавоб бериб, Райратни олиб цолди.

— Кучага тикилиб колдингиз, яхши томоша бор экан-
ми? — деди захдрли о\ангда.

Райрат газаб укига дучор булганини фах,мласа-да, \еч
нима билмагандай хотиржам жавоб берди:

— Томоша йук,. Одатдагидай эрталабки иш: согилган
сутларни топширищди.

— Шунинг узими? Мен шуб^али нарсани сезибсизми,
деб уйлабман.

— Шубрали нарса \ам булди. Сутларни, асосан, аёллар
топширищди. Кабул килувчи йигит бидонларни бушатиб
бераверди. Охирида бир одам мотоциклда келди. Унинг
идишларини бушатиб, ювиб \ам берди.

— Хуш, нима бупти, нимаси шуб^али?
— Мотоциклда келган одам ё йигитнинг кариндоши ё
ундан куркади.

— Нимасидан куркДДИ?
— Уша одам камокдан чикиб келган угри эмиш, деб
эшитдим.
— Хуп, унинг бугунги котилликка нима алокаси бор?
Уша угри котилларни сут ичириб мает килган эканми?
— Мен бунакд деганим йук. Сиз сурадингиз, мен кур-
ганларимни айтдим. Сурамасангиз индамас эдим.
— Мажлисдаги гапларга тушундингизми?
— Ха. Кртиллар корадоридан олганми ё йукми, аник-
лашим керак экан. Лекин буни боплаб ташлайдиган мута-
хассислар участковойсиз \ам эплашаркан. Тушунганим шу.
Бошлик ижирганиб сукингиси келди-ю, „нозик тога“
хусусидаги ого\лантиришни эслаб, узини босди. Лекин
сенсирашга утишдан тилини тия олмади.

— Дуланакишлокка борасан. Уша ердаги магазинчи
Каёкдандир арак олиб келиб сотаётганмиш. Шуни аникла.

Слмум 85

— Хуп булади. Ушлаб, ^тказиб куйганимдан кейин
ОБХССдагилар мендан ранжишмайдими?

— Сенга ушлаб, утказиб куй, дейилмади. „Аникла“ де-
йнлди. Икковининг фарки борми?

— Бор, урток подполковник, бугунок аникдаб келаман.
Бошлик „Жуна, туркингни курмай“ , деган маънода ку-
шни силтагач, Райрат интизомли ходим куринишида хо-
-алан чикди. Дах^изда Шуэуэатга рупара келиб тухтади.
— Хужайин сенга ало^ида хурмат курсатиб олиб колли,
тинчликми? — деб суради Шухрат кулимсираб.
— Алохдда хурматга эга одам га алох,ида хурмат курса-
шлади-да, — дели Райрат.
— Балки ало^ида ффматга эга булган одамга ало^ида
топширик берилгандир? — дели Шухрат \азил о\ангини
:ивом эттириб. — Давлат сири булса, айтмай куя к,ол. Топ-
шнрикни бажариб, орден олганингда била колармиз.
— Алощца давлат сирини алохдда дустларга айтиш мум-
ьин. Дуланакдшлокдаги магазинда бетона араклар пайдо
булганмиш. Бу аракларни фош кдлиб, куролсизлантири-
лим керак.
— Шунинг узими? — деди Шухрат айёрлик билан ку-
тимсираб. — Унда хомтама булма, сенга орден насиб этмас
жан, ошнам.
— Нега, ишни эплолмайдиган шунчалик овсарманми?
— Шу туришингда овсарсан, чунки топширикдан мак,-
сални билмайсан, мен айтмасам, икки дунёда \ам билол-
ыайсан. Дуланакдшлокка овсар булиб бориб, а^мок булиб
цайтасан. Иккита арман коньягига эрисанг, сени балолар-
лан асраб коламан.
— Менинг жоним иккита коньякка арзимайди, маошим
чдм етмайди. Иккита коньяк иккаламизга куплик \ам ки-
лади. Демак, биттага келишдик.
— Яхши, биттани куясан-у, узинг тумшугингни тикиб
иерик булмайсан. Энди билиб ол: Дуланакишлокда бит-
тагина дукон бор. Унда арак тугул лимонад \ам сотилмай-
:н У жойни купчилик „Суфикишлок“ деб атайди. Одам-
тдри ичмайди, туй-зиёфатларида шиша зотини дастурхонга
\м'1майди. Агар сен бугун у ерга пиво ичиб борсанг-у, ^иди
Чрксираб турса, погонингта караб утиришмайди, кишлок-
:ан чикариб юборишади.

8 6 Topfup М алик

— Нима, хдммаси суфими? — деб ажабланди FaftpaT.
— Суфимас-ку, лекин кишлогамизга Худонинг назари
тушган, \аром нарса кирмасин, деб кэтгик, туришади. Улар-
га хдтто райкомнинг \ам тиши утмайди. Сен бориб кур­
ган, ростданам Худонинг назари тушган к^шлокда ухшай-
ди. Бунак,а жаннатдай жой бошк,а ерда топилмаса керак.
Бир отахон „Б у кдишокда жаннатнинг акси тушиб тура-
ди“ , деганди.
— Битта коньякка арзийдиган янгилигинг шуми? Бориб
узим \ам билардим, — деди Райрат энди норози охднгда.
— Йу-ук^ ошнажон, х,али \еч нарсани билмайсан. „Арак,
сотилмайдиган жойга хужайин нега бунак,а топширик, би-
лан юборяпти?“ деб сурамайсанми?
— Сурамайман, узимнинг ак^им етиб турибди. Хужа-
йининг мени а^мок, килмокчи.
— Хужайин битта меники эмас, иккаламизники, буни
унутма. Ах.мок, кдлмок^илиги эса рост. Юкрри орцали ке-
ладиган ходимни бир-бир шунак,а а\мок, кдладиган одати
бор. Лекин \озир бу мут^им ran эмас. Му^ими — арак, со-
тишда гумон кдлинаётган дукондор хужайинимизнинг жия-
ни булади. Топширикдаги асп юришни энди тушундинг-
ми? Сен дагдага кдпиб борасан-у, кулгага крласан. Идора-
га кдйтгунингча майна булганинг бутун Ясситепага ёйила-
ди. Бу маълумот битта коньяк учун. Иккинчисига эрисанг,
нима кдлишинг кераклигини ургатаман.
— Сен канасан.
— Сен эса бахилсан. Кулгига крлишдан куркмасанг,
пулинг чунтагингда.
— Айт...
— Сен у ерга бошликринг Т( тширигани бажариш учун
бормайсан. Дуланакдшлок^шнг д >вругани эшитиб, томоша
кдлгани борасан. Дуконнинг ёнида чойхона бор. Чойдан
ичиб, кишлок^инг макговини келтирасан, гапни олиб цо-
чишга суягинг йук> буёгани кртирасан. К,айтганингдан ке-
йин хужайинга р^пара булма. Билдирги ёзгин-да, идорада
йуклигини пойлаб туриб, кабулхонасига ташлаб куй. К,ис-
к,а ёз: „Топширигангиз буйича текширув утказдим, идора-
га маълум кдлинган далиллар ёлгонлига тасдикуганди. Ра­
йон ички ишлар булими бошлиганинг жияни конунга хи-
лоф иш кдлиши ^ечам мумкинмас“ , десанг етарли. Жиян

87

чщддаги сирни купчилик билмайди. Буни мен сенга айт-
■им йук, умуман, мен сени бутун курмадим.

Шу\рат шундай деб мугомбирлик билан куз кисиб
йулида давом этди.

^айрат жойида бирпас котиб турди. Бошликка ёкмага-
•шхм биларди, шундай булишини бу ишга отланганидаёк
д л и н кдлган эди. Лекин бунаца масхарабозликни кутма-
ш*ли Агар бошлик тенгдошларидан б^лса, боплаб жаво-
^■яи берарди. Райратга ^азил килган ошналаридан \еч

барака топмаган. Бошликни майна тури га ураб куя-
о п и чорани уйлаб топиш унинг учун кртйин эмас, бирок
. >йнашмагин арбоб билан..." деган угитни \ам билади.

Йуловчи машинага утириб, Дуланакишлокка борди.
макговни ошириб юбормаган эди. „Худо тогу

тжыарни, дов-дарахтларни, шаркираган сойларни яратга-
п ш энг сараларини шу кишлокка илинган булса керак“ ,
жб уйлади. Хаёлига келган гапини чойхонада утирган чол-
ырто айттан эди, уларга бу макгов камдай туюлиб, узлари
-ч-имрдилар:

- Кдйсидир йили арабданми ё туркданми ме\монлар
•е-ошшб эди, — деди улардан бири. — Кдшлокни айланиш-
е» ю. кетишга шошиб колишди. „Х,а, нима булди?“ деб
ишогирлансак, „Алло* жаннатнинг энг яхши булагини шу
*^с.к>ман чикариб куйибди, бу жаннат неъматларидан
ч?-прлансак, у дунёдаги жаннат ро\атидан бенасиб колар-
« п и н м и з, деб кУРКЯпмиз, шунинг учун кетмокчимиз“ ,

Райрат кишлокда кечга кадар колишни хо^лади, бирок
« ш л и Мо^идил томон чорлади. Унинг учун жаннат акси

богларда эмас, кизнинг чоузасида эди.
Нлорага кириб, бошлик йуклигини билгач, дусти масла-
\ггмга амал кдииб кискагина билдирги ёзиб колдирди-ю,
мздало нага шошилди. Юкорига чикиб, Мо^идил йунуш-
т в и билгач, тарвузи култигадан тушди. Шошилиб кайт-
— жга афсусланди.
Псштахта ортида турган киз унинг бушашиб якинла-
«нетганнлан а^волини сезиб, „Ажаб булибди!“ дегандай
^ гр он а жилмайиш билан карши олди. Райрат Назира

бу кизнинг Мощцил билан якин дугона эканини
Икки марта шу ерда куришиб саломлашгану, аммо

8 8 Тоодир Малиж

гаплашмаган эди. С узга чечан йигит пештахгага якднлаш-

гани хдмон „Мохдаил кдни?" деб cypamra истирола кдпди.

Тилида сурамаса \ам кузларила бу савол зо\ир эди. Айёр

к^з буни сезса-да, узини билмаганга солди. „М ард йигит

булсангиз ran бошланг-чи“ , дегандай мугомбирлик билан

к,араб тураверди. Райрат бунака ниго\дан оё™ кдлтираб

кдлувчи шалвираган йигитлардан эмасди. К^зларнинг юра-

гини к^тик^ай оладиган хумор кдраши билан бу шаддод-

нинг адабини бериб куйиши мумкин эди. Лекин огайниси

Шу\ратнинг бу к^зга кунгли борлигини билгани сабабли

гапни айлантирмади.

— Уртотнгизга кдрашгани келибсиз-да, )одикдй дуго­

на шунакд булиши керак, — деди саломлашгач.

— Кдрашгани келмадим, бугун Мо\ийнинг урнига иш-

лайман, — деди киз мугомбирлик либосига янада зфалиб.

-Н ега?

Овозида хавотир ошкор булганидан Райратнинг узи хдм

унгайсизланди.

— Вой, хали эшитмадингизми? — деди ку*з шаддодлик

билан. — Ш уни \ам билмасангиз к,анак,а милисасиз узи?!

— Мен... бир иш билан кетувдим... — деди Райрат узи­

ни окдагандай булиб.

Унинг саросимага тушишини истаган к^з муддаосига

етгач, отиб кулиб юборди:

— Сиз бир иш билан овора булганингизда Мо^ий она-

си билан ша^арга кетди.

— Ша\арга? Тинчликми?

— Билмасам, бозорлик ишлари бор экан, балки тугил-

ган кунига ул-бул олар. Менинг дугонам ёлгаз к,из, эрка

кзиз, тантик, Kji3, молпараст к^з... онасини бир нимага эрит-

гандир-да...

Назира „ёлш з, эрка, тантик,...“ деб дугонасига сифат

берганда шошилмасдан, дона-дона кдлиб гапириб, „Ошик,

йигитга бу кандай таъсир этаётибди экан?“ дегандай си-

новчан тикилиб турди. Райрат унинг тилидан учган ки-

нояли сифатларга бутунлай а\амият бермади. Уни бошк,а

янгилик сергаклантирди:

— Тугилган куни дедингизми? Кдчон экан?

— Вой... билмасмидингиз? Канала милисасиз узи? —

К,из шундай деб аразлагандай лабини бурди. — К^зик,...

лж ум 89

— Мо\идил тугалганларида мен Ясситепада эмасдим,
^-•нинг учун билолмай, гафлатда крлганман, — деди Рай-
гит ч\томбирлик билан жилмайиб. — Бу айбим учун мени
-гьнатлаб-лаънатлаб, муборак куннинг к,ачон булишини
->’ 3 кщинг.

— Нега мен лаънатлар эканман...
\ар кдндай як^н дугонанинг \ам юрагида озми-купми
ж ал яширинган булади. У зидан гузалрок, дугонасига хуш-
V йигитлар ошик^иги бу \асадни дам-бадам таталаб ту-
олн. Х,озир шундай булди. Назиранинг ичини нимадир
¿члалаб утгандай булди. Унинг кдпбини бошкд йигит ром
-~анига к,арамай, \озирги гаплар рашкини уйготди. Ниго-
.-'нн Райратдан узиб, юзини бурди-да, паст овозда:
— Эртадан кейин, — деди. Сунг \олатини ошкор к^-
>.адан чучиб, \азил о\ангини йукртмаслик макрадида ку-
- *6 куйди: — Ясситепага келмасингиздан оддин тугилган...
— Бу янгилигингиз учун сизга суюнчи беришим керак.
' -'ланг тилагингизни! Осмондаги к,айси юлдузни узиб бе-
ТЦИ.’
— Юлдузни... — энди к.из астойдил чимирилди, — Мо-
¡^яга узиб берарсиз. Унга маэушё буладиган йигитларнинг
бири битгадан юлдуз узиб беради. Осмонда юлдуз \ам
^■лмагандир?
Яайрат бу кесатикда *ам парво кдлмай, пештахтага тир-
-1- ини тираб, ужарлик билан деди:
— Мен барибир сизга суюнчи беришим керак.
— Ашулани боплар экансиз, битта айтиб бера к,олинг.
— Ашулани боплашимни кимдан эшитдингиз? Гита­
м и и ша^арда олифтагарчиликка кутариб юриб урганиб
1чхтганман. Кдерда ашула бошласам, атрофимдагилар ку-
о**ларини беркитиб, крчиб крлишади. Чидайсизми, айта-
к-райми?
— Узингиз биласиз... Хозир гитарангиз йук,-ку?
— Гитара шарт эмас, мен сизга му\аббат \акдда яп-
•*ги ашулани айтиб бераман. Мух,аббат \акида кушик,
I -Уиаганда соз шарт эмас, юракнинг дукури жур булаве-
голи. Ашуладан олдин яна битта илтимосим бор, савоб
»улсангиз жуфг кдпинг-да. Менга Моэдадилнинг битта си-
-*нн очасиз?
Бу кутилмаган гапдан к,из сесканиб олди:

90 Тоодир М алик

— Вой, кднакд сир? Кдйси йигит билан юради, демоц-
чимисиз? Хуиггорлари куп-у, лекин биттаси билан \ам
юрмайди.

— Йук„ менга буниси керак эмас. Уша тантик, эрка к,из
нимани яхши куради? Нимага етишгиси келади-ю, ети-
шолмайди?

— Вой, шуми?.. К^злар нимага етишгиси келарди? Тил-
ла-такднчокдарга-да. Бир марта шах,ардаги тилла дуконига
томошага кирганимизда билагузукка ухшатиб ишланган
олтин соатга ишки тушиб калган эди. Шунацаям чирой-
лики, леккн нархи осмонда. Кул узатиб етиб булмайди.

— Унда келишдик, эртага \еч кимга билдирмай, мен
билан шздарга тушиб чикдсиз.

— Нима деяпсиз? К,анак,асига келишарканмиз? Мен
рози булганим й^к,.

— Ашулани айтиб булгунимча уйласангиз, рози була-
сиз. Мендан ашула айтишни сураган киз илтимосимни
ерда кщдирмаслиги керак. Йигитнинг илтимоси ерда крл-
гандан кура, буйни сингани яхширок;. Буйним синса, уво-
лимга к;оласиз-а!

Райрат шундай дегач, кизнинг навбатдаги эътирозига
урин крлдирмай, пештахта устидаги буш ликопчани олди-
да, ^офизлар сингари чертиб, аста ^иргойи бошлади:

Севги десам, фак,ат сен десам,
Сенинг билан яшаса цалбим.
Сен десаму бутун дунёнинг
Шуришига кулок, солсам жим...

Бу *$шиц, Райрат айтгандай, чиндан *ам „яп-янги“
эди. Ясситепага келиб, ижара хонасига жойлашгач, дим
\авода б^гилиб кггдп. Уй эгаларининг ижозати билан бог-
даги сулага бир кдват курпача ёзиб ётди. Осмондаги юл-
дузлар чаманини курди-ю, афсонавий дунёга тушиб кол-
гандай будди. Тун осмонининг бу кддар тоза, бу кддар
чиройли булишини ша\арда \атто тасаввур \ам этмаган
эди. „К,изларининг юзига шу юлдузларнинг тоза нури
к^чар экан-да“ , деган фикр т у т л и б кдлбида бир кушик,
уйгона бошлади. Осмон чаманидаги юлдузлар бирлашиб,
Мо^идилнинг гузал че\раси куринди. \ози р шу кушик^и
бошлаши билан куз олдидаги \амма нарса, хдтто „Ашула

91

¿¿*—■6 беринг“ деган к^з \ам куринмай колди. Буларнинг
Мо\идил пайдо булди-ю, жон олгувчи жилмайиши
нигит кунглини кдгикдай бошлади.

Кечир мени, нозли малагим,
Сени мак^ай олмасим тайин.
Сенга шунча чирой берган ким —
Айтиб бергин, уни мактайин...

Хзелига эга чикдан малак дилрозини ук^й бошлаган
шик, тула, майл тула ниго\и билан чаракдаб

Бу кэрашга дош беролмаган йигит кузларини юмиб
Гарчи кузлари юмилган булса-да, рупарасидаги гуза-

ш. Янада ишва билан тикилди. Бундан жушган
кушиги авж палласига чикди.

Куёш каби айланар бошим,
Кдрайману кузкм тинади.
Ва жилмайган кунгил кузгуси
Парча-парча булиб синади.

Кечир мени нозли малагим...

Кдпби шу даражада жушиб, узи айтаётган кушикда шу
^сажала берилдики, гузарда автобус тухтаганини, ундан

билан онаси тушганларини, сунг к,а*вахона то-
«• - юрганларини \ам сезмади. Назиранинг „Вой, Мох^й“
дгянши уни хаёлнинг момик, булутидан суриб туширди.

очди-ю, тахдйюр турига чирмашишига бир ба^я
|^-ии: жиндек унгайсизланишни \исобга олмаганда узини
^Гров унглаб, кулимсираганича саломлашди. Ойниса ис-
вилйгина алик одни. Мохддил эса дугонасига норози кд-
;*»с билан чекланди.

- Яхши бориб келдингларми? — деди Райрат.
\а , бориб-келдик, — деди Мохдяил. Кейин пичинг

ж ы н кушиб куйди: — Назийни зерикгирмай утирибсизми?
- Мен... сизни кутиб утирибман.
- Мени? Кизик;... — Мо^идил чимирилганича юзини

^тдн. — Менда гапингиз бормиди?
Гайрат нима деб жавоб беришни билмай унгайсизлан-

ь-нла Ойниса гапга аралашиб, унинг мушкулини осон
м .и и :

92 То%ир М алик

— Мо\ий, юр, Назийнинг узи беркитиб боради. Савдо-
нинг *ам тайини булмаганга ухшайди.

— Хуп, кетдик, — деди Мохддил лабини буриб. Онаси-
га эргашиб кета туриб, дугонасига пичинг тошини отишга
\ам улгурди: — Назий, ашулага туйиб олганингдан кейин
бизникига боргин...

— Мо\ий, бу нима деганинг? Гапингни кара...
— „Балога кдлдим, бунга сиз айбдорсиз“ дегандай Рай-
ратга норози ниго\ини кддади. Райрат икки дугона ораси-
га нифок, солиб куйганини фа\млади. Назирадан узр сура-
мокчи \ам булди. Лекин олдин Мо\идилга тушунтириш
керак, деган хаёлда уларга эргашди. Йигит унгайсизлани-
ши баробарида Мо^идилнинг астойдил ранжиганидан ку-
вонди. „Демак, менда кунгли бор экан!“ деган фикр унга
Канот берди. К,анот берди-ю, лекин уча олмади. Зинадан
чик,иб келаётган Рирромни куриб, жойида тухтади.
— Ша\ардаги \амма дуконларни шип-шийдам килиб
келдиларингми? Она-бола одамни хавотир олдиришни ях-
ши курасанлар-а? Юкларингни машинага ташлаб кетавер-
ларинг, сал туриб узим олиб бориб бераман.
Рирромнинг бу гаплари Ойнисага каратилган булса-да,
кузлари Мо^идилда эди. К^знинг бундан энсаси к,отиб,
гапини шарт узди:
— Юкимиз енгил, уйимизга бориб овора булмай куя
крлинг.
Рирром бу шарттакиликдан жахди чикданини сездир-
май, бош чайкдб, рупарасида турган Райратга каради. Рай-
ратга цизнинг бу кдлиги \ам ёкди, \озир изидан юриб,
узр сурашга \ожат йукдигини англаб, оркасига цайтди-да,
одатланиб крлган столига бориб утирди. Чунтагидан Рир­
ром \адя этган икки картани чикдриб, бармокдари орасида
уйната бошлади. Рирром Назира томон юрмай, Райратнинг
рупарасидаги буш стулга утирди.
— Бу киз эмас, бир олов булди. Якинлашай десанг,
куйдиради, — деб лабига сигарет кистирди.
— Узокдашиб *ам булмайди, узокдашса, юракни куй-
диради_, — деди Райрат маънодор о\ангда.
— Йигитнинг гули, сизга менинг бир акалик масла^а-
тим — юрак куйса \ам узокрок, юраверинг, — Рирром шун-
дай деб сигаретини ут олдирди-да, сунг гапини шошилмай

93

■ п ггтирди: — Куйиб улгандан кура, инфаркт булиб ул-
и» «широк,.

Рлйрат кинояли жилмайиши билан унинг фикрини
"■ >— .тагандай будди. Бирром эса унинг кдрашидаги „Кдй-
» ^ ч т ч и з олдинрок, инфаркт буларканмиз, аммо менинг
■вигмм бакувват“ , деган маънони англамагандай суради:

Кдлай, ишларга киришиб кетдингизми, \амша\ар?
пастга урворишибди-ку? Тошке нтдан келган мили-

■ * г участковой булишини энди куришим. Маоши курт
ддм ш гз етадими, шикдпиб?

¥1фроч бунакд гапни олдин хдм айтган эди. Хозир та-
-=ояфан такрорладими ё атай масхара кдлмок^и б^лдими,

фа\млай олмади. Арк;онни узун ташлаб, буни энди
■ ш тстгандай, бамайлихотир, к^зларини лук, кдлганича
и а с 6 фйтарди:

Ртади, етмаса... сиз борсиз-ку? Керак булганда кдрз
1^ * гчра оласизми?

Ь» гая ни эшитиб, Иирром кулиб юборди:
- Клйимингиз текин, емишингиз текин, бу ерда маи-
и г цыадиган ресторанлар йук,, сиз пулни нима кдласиз?
- 4 <-нтагида хемири йук, йигит йигит эканми? Хазил-
« п г т п н и м йук. Пул зарур булиб колди. Бир ойда кдйта-

ш р ти билан карз бериб тура олмайсизми?
„Рост айтяпсанми ё мени лак^илатмок^шмисан,
дегандай унта пича тикилиб турди-да суради:

Ъ го..
Нима учун бир ой. Маош олгунингизчами? „Анча“

маош етадими?
ойдан кейин уйга бориб келаман. Уч-турт одам-
•«лярадиган ишларим бор.
С«бэорлик йигитнинг кдрз сураши уят эмасми? Бал-
’ ташлармиз? — Рирром шундай деб чунтагидан
-млачнни олиб, стол устига ташлади-да, Райратга

. — Битта тикамиз. Ё остидан, ё устидан.
Тиисига пул етмайди, — деди Райрат афсусли о\ангда.
Мг« снзга иккита фора бераман. Биринчиси — пул
т» г л. 1 лсб \исоблаймиз. Иккинчиси — карта ни сиз су-
■ Нича уйнаймиз? Покерми, проферансми ё узи-

«лйлари уйинларданми?

94 То%ир М алик

— Бу кул карта ушламаганига анча булди. Жайдари

уйинимиз дуруст.
Райрат чакдон хдракат кдлиб, карталарни тарк,атди.

Рирром кузини ундан узмаганича учта картани бир-бир

очиб куйиб, кулди:
— Учта „дама“ . Хотинларни яхши куришимни кдердан

билдингиз? Хотинжонларим \еч кдчон менга панд бермай-
ди. Кани, дадил булинг, очаверинг.

FafipaT \ам карталарга эмас, унинг кузларига тикилга-
нича очди. Рирром учта „кирол“ га караб, айёрона кулди.

— Подшо^ларга ran йук. Хозир цехга кириб утамиз.
Кднча пул керак булса, оласиз. Аммо мен мазза килдим.
Ютцазишнинг \ам ропати бор-да! Хуп, сизнинг бу маса-
лангизни \ал кдлдик. Худо деган йигит экансиз, орада
кдрз йук- Шошилмаётган булсангиз, кунгилочдига яна бир-
икки кул ташлайлик. Ю рак бир ором олеин.

Райрат „хо^ишингиз“ дегандай елка кисиб куйди, би­
рок, нигохддаги сергакликни йукртмади. Энди карталарни
FnppoM олиб, чийлаган булди. Сунг чакконлик билан
таркатди. Бу сафар одцингисининг акси булди. Рирром ёш
боладай кувнаб кулди-да, ишини давом эттирди. „Бир-
икки кул“ дегани уланиб кетди. \а р сафар Рирром юта-
верди. Уз хунаридан гурурланиб кулаверди.

Райратнинг сергаклиги иш бермади — Рирромнинг кай
йусинда гирромлик килаётганини аниклай олмади. Юткд-
зикдан эмас, мана шундан асабийлаша бошлади. Унинг
\олатини сезган Рирром, карталарни тахлаб, четга суриб
куйди:

— Бу ёги кандок булди, йигитнинг гули, катта тушиб
колдингиз-ку?

— Уйин ^азилакам булса хдм, юткдзишнинг гашти бор­
да, — FaftpaT шундай деб сир бой бермаслик учун кулим-
сиради.

— Хазилакам дедингизми? — Рирромнинг кувнок че\-
раси жиддийлашди. — Себзорлик эркаклар качондан бери
\езалакам уйнайдиган булиб колишган?

Рирромнинг бу суз уйини Райратга малол келиб, кош-
ларини чимирди.

— Себзордан шу пайтгача \езалак чикмаган, чикмайди
\ам. Уйин мардларча булди. Сиз мардлик кдлиб, фора

жмуы 95
л____

ердингиз. Юткдзганим буйнимда кдрз. Бир ойда цайтариб

ггичан.

— Бир ой кутишга \ожат борми? Уйингизга эртами-

•члин бориб кела колинг-да. Бир барона топинг-у, хужа-

«ж н н кундиринг. Ба^онага кунмаса, менинг ^исобимдан

•-•мтагини мойлаб куйинг.

— Уйинни бошлашда кэрзни кайтариш муддатини ке-

/'шмаган эдик. Шошилтирманг мени, бир ойдан бир кун

утмайди.

— Мен бир йил х,ам кутишим мумкин. Тантилигим тут-

а кечиб \ам юборавераман. Шу *ам пулми, кулнинг

сири-ку! Себзорнинг эркаклари шу овлокда пул талашиб

•~нрса уятмасми? Мен бу ерда сикилиб колгандирсиз,

-¿\ардаги хуриликоларни согингандирсиз, бир ба^онада

■-¿га бориб, чанкокларни бостириб келинг, демокчиман.

V a p кунсангиз, менинг \ам хизматим бор. Балки шу ба-

Vжала эдесоб-китобни тугрилаб куярмиз.

— Кднака хизмат?

— Бир мошина молни Тошкентгача кузатиб борасиз.

— Канака мол?

— Хотиржам булинг, угарлик мол эмас. Мана шу ича-

—гзн шарбатингизни Тошкентда хдм соттирмокчиман. Йул-

:j миллион текширувчи бор. Сиз бирга борсангиз, чиким

•имаяди. Камайган чиким эвазига карзингиздан кутуласиз.

— Мен уйлаб кураман.

— Нимани уйлайсиз? Мен \амша*римга ёмонликни

-jbo кураманми? Хужайиндан рухсат олинг-у, йулга туша-

^гринг. Кувониб кайтмасангиз, башарамга тупуринг. Шу

и\онада кейин \акикий ака-ука булиб кетамиз.

— Уйлаб курсам-курмасам, уч кундан кейин йулга чи-

о«шим мумкин. Индинга Ясситепада булишим шарт.

— Булмасангиз тириклайин терингизни шилиб олиша-

эши?

— Теримни шилиб олишса чидайман-у... лекин узимни

«р умр кечирмай утаман.

FwppoM „Кандай зарур ишинг бор? Кузларингта караб

>либ оламан“ , дегандай унга тикилди. FaftpaT „Менинг

»лпаримга яширинган сирни икки дунёда \ам била ол-

«айсан“ , дегандай сурбетларча ниго^ини олиб кочмади.

.Чилисанинг канака зарур иши буларди, биронтасининг

96 То%ир М алик

шурини куритмокчидир-да. Бу боланинг кузлари ёмон,
бир йил ичида Ясситепанинг ярмини шилиб кетишдан
тоймайди. Лекин вак^ида туким уриб олсам, менбоп эшак
булади...“ Иирром шу тухтамга келиб, „Келишдик“ , деган-
дай кул узатди. „Зарур иш“ Мо\идилнинг тугилган куни
экани эса хаёлига \ам келмади. Эртадан кейин Мо\идил-
нинг билагида тилла такинчокни куради-ю, лак,к,а туш га-
нини англаб, бир гижиниб куяди.

Райрат эса уз ишидан мает, эртани уйламайди.
„Билмайин босдим тиканни, тортадурман жабрини.
Билсам эрдим, босмас эрдим, тортмас эрдим ул тиканнинг
жабрини“ деб бекорга айтмаганлар. Райрат тиканни кура
туриб, била туриб босди. Энди унинг жабри не булар экан?
Туякушнинг галати одати бор: бирон хавфни сезса, бо-
шини кумга тициб тураверади. Баъзи одамларда *ам шун-
дай одат мавжуд: ^акикдтдан куркиб, бошларини гуё кум
орасига тик,иб яшайдилар. Атрофга карамайдилар. Кела-
жакни тасаввур кдпа олмайдилар. Энг ёмони — якднлаша-
ётган хатарни сезмайдилар.
Рирром узини мард \исобласа-да, туякушдан фарк^ан-
мас эди. „Эшакка туким урдим“ , деб кувонгани нодонлик
эканини тушуниб етишига \али анча вакт бор...

ТОРМОЗСИЗ МАШИНА

Бурон сутни топшириб келгач, узибоп аччик, чой дам-
лаб ичди. Томирларидаги крн жушиб, ичи к^зиди. Ховли-
да молбок,арлар иш бошлашган эди. Уларни кузатмокчи
булиб ташкдрига чикди. Лекин фикридан кдйтиб, яна
ичкарига кирди. Уй ичига назар ташлаб, ивирсик,лардан
кунгли гашланди. Узининг мук?ш уйи булмаганига кара-
май, у тартибни ёк^ирарди. Уйнашими ё шеригими уйига
бир пайтда таклиф этса, батартибникига борарди. У т>ти-
либ усган ёгоч уй совук улканинг аёзли нафасига мослаб
курилган: ярми ертула, ярми ер устида эди. Крр ёкданда
деразалар х;ам кумилиб, ташцари куринмай коларди. К,и-
шин-ёзин зах \иди анкиб турадиган уй жщозлари куп
эмасди. Ш унинг учунми, \ар бир нарса уз жойида тартиб
билан турарди. Тартибни купрок, отаси яхши курарди. Ба-
тартиблик Буронга отасидан утган. Улгайиб, катга ша\ар-

1 лжум 97

'ирни, шо\она ме\монхоналарни курган Бурон Ясситепага
«-слиб бунака яримхароба уйни бошпана кдлишдан кунгли

1лра булди. Лекин чорасизлик занжирига бандилик уни
«члкам тортиб тургани учун чидади. Келганидан бери ен-

■ил-елпи тозалаб турган эди. Бугун, аёллар тили билан
У г а н д а , „уй кутариш“ ни максад килди. Ишни токчалар-
а н бошлади. Уй эгаси кучаётганида майда-чуйда идиш-

- >вок билан бирга икки токча китобу эски газета тахлам-
^лрини колдириб кетган эди. Ишни газеталарни чикариб

-ашлашдан бошламокчи булди. Тепадагисини олиб „Нима
>*ан?“ деган кизикиш билан куз ташлади. Диккатини ки-
*л цалам билан белгиланган макола тортди. Гарчи газета
гки китоб укишга токати булмаса-да, белгиланган сатрлар-
■а беихтиёр назар ташлади:

Куз олдингга келтир: сурнинг дсщшапьш цичциритдан
«.\psye ичра оёща цалццан халойик гангиб, узини йуцотган.
7екин устларига ёпирилган шунча хорлик ва синикликка ца-
ммасдан, битта туйгу уларда х,али улмаган — кутиш туй-
■\си! Улар %укмни кутишяпти: саодатми ё шаковат ?

Тасаввур эт, сен у,ам шулар орасидасан. Сен улардек хор-
чочор, %айроналик ичра цотиб цолгансан. Бу дунёда тукин-
гочин, турли-туман ноз-неъматларга бурканган х,олда яша-
хшг, бой эдинг. У КУНда ер юзининг подшо^лари гадо, балки
■гардан паст, цадамлар топтаб утадиган энг %ацир зарра
<аби буладилар. У КУНда ва^ший хайвонлар бошлари эгик
иида са%ролардан, тоилардан тушиб келади. Одамлардан
куркиш урнига, халойикка кушилиб, беозор ва бегунов х,олда
\ашр сари юрадилар... “

Сатрларга яширинган маънони дарров англамагани
•чун яна бир кдйта укдди. Кейин давомига куз югуртирди:

„Хазрат Раззолийнинг бу гаплари бизни сергаклантир-
«андими? Хар биримиз улим хдкида куп эшитамиз. Дузах
за жаннат тугрисида \ам болаликдан тинглаганмиз. Энг

-'илимсиз одам \ам дузахнинг азоб маскани, жаннатнинг
>са ро\ат макони эканини билади. Лекин ажабланарли
•омони шундаки, одамларнинг бу масалага ёндошуви бир

\ил эмас.
Хуш, улимга тайёрланиш нима? Жаноза харажатларини

цопловчи „улимлик пули“ йигиб, кафанликни тайёрлаб
чуйишми? Бу моддий тайёргарлик ва бунинг *ам уз урни

Елгон умидлар даш ти

98 То%ир М алик

бор. Аммо бу тайёргарлик курилмаса гунох, эмас. Улимга
тайёргарлик — \аётининг \ар дакикдсини ганимат билиб,
яхши ишлар кдчишга, савобни купайтиришга интилиш.
Яхши амалларни купайтиришга интилмаган одам, демак,
ёмонлик билан ошно эка^, демак, гуно\лар боткргига бо-
таётган экан. Демак, у улим \акдаа уйламаётган экан...

„Улим — кутилмаган ме\мон“ , дейдилар. Бу фикрга
кушилмок, мум кин эмас. Улим — кутилган ме\мон. Жо-
\иллигимиз туфайли уни кутишга, кдршилашга тадорик
куриш лозимлигини унутиб яшаймиз. Биз унинг ташрифи
мукаррарлигини унутмасак, кддамларига пояндоз солиб
кутсак — азиз ме\мон каби иззат кдпган буламиз ва ажр
\ам шунга яраша берилажак. Биз солгувчи пояндоз — яхши
ишларимиз. Тасаввур к,илингки, ме^монга борганимизда
пояндоз солиб, очик, че^ра билан кутиб олишди. Сахийлик
билан дастурхон тузашди. Бени\оя лутф к5фгазишди. Сиз
бу мар\аматлардан эриб, мезбонга жонингизни \ам бер-
мокка рози булиб кетасиз. Аксинча, уйкули кузларини
очишга эриниб, эснаб, энсаси к,отиб кдршиласа, ивирсик,
дастурхон атрофидан жой курсатса, худди европаликларга
ухшаб, „Биз бугун ме\мон кутмаётган эдик“ , демаса-да,
\аракатлари орк,али шу маънони англатиб турса, к;ай
а\волга тушасиз? Пояндозни эмас, чак^ртиканакларни
ялангоёк босиб утгандай булмайсизми? Ана энди „иймон“
деб аталмиш тушунчанинг асосини ташкил этувчи яхши
ишлар к,айда-ю, савоб-\аромнинг фаркига бормай юрган
хрлда улимни кдршилаш к,айда — фаркини узингиз фикр
к,илиб олаверинг.

Кутилмаган моуион — улимнинг фазилатларидан бири —
у шоху гадога бир хилда муносабатда булади. Унда бу
борада айирмачилик иллати йук,. Жон бергувчи ^анда мех,-
монини каршилагач, унинг учун энди фонии j. . нёда фо-
жиа йукдир. Фожиа ортда к,олган тириклар учундир. Айни
шу фожиада айирмачилик мавжуддир. Туриш-турмуши од-
дийрок булган хонадон учун фожиа шамнинг ёнгани каби-
дир. Улар якдонларидан жисман жудо булганликлари учун
куйинадилар. Калбни тирнаган жудолик азоби узок, давом
этмайди.

Бадавлат одам жон бераётганида туплаган бойлигидан
ажраётгани учун кдйгурадими ё йукдои — билмаймиз. „Улар


Click to View FlipBook Version