Самум 99
жондан эмас дунёларидан жудо булаётганлари учун алам-
лалар“ , дея олмаймиз. Бундай демок, учун бой кдвмида бир
улиб курмок, керакмикин... Аммо... бойнинг ортда кдлмиш
зурриёди, як,инлари учун улуг бир ташвишлар, азоблар
чавжудлиги аник^ир. Тириклар учун меросдан улуш олиш
ташвиши — вак^-соати етган банданинг жон таслим кдли-
ши азобидан улугрокдир.
Мансабдорнинг такдири \ам шунга ухшаш. Бу х,олда
\ам улаётган мансабдор „Огаим энди ошга етганида бошим
тошга етди-я!“ деб нола чекади, деган фикрдан йирокмиз.
Аммо ортда крлаётганларнинг шундай демокдари э\гимоли
бор. Чунки мансабдорнинг улимидан сунг куп нарсалар
чаппасига айланиб кетиши мумкин. Шу мансаб туфайли
илиниб турган кудачиликнинг заиф иплари узилар балки.
Шу мансаб туфайли обру шо^супасидаги ака ёки укалар,
фарзандлар ёки жиянларнинг керилиб юришлари бардам
топар. Шу мансаб туфайли бу оилага узини дуст тутганлар
цабр совимай туриб, маглуб аскарлар сингари тумтаракдй
буларлар...
Улим тушагида ётган банданинг атрофида ташвиш би-
тан куз ёши тукаётганлар шундай фожиаларнинг сояларида
шр титрайдилар. Як^нлари \али улмай туриб, бу ташвиш-
ти дунёда жон сакдаб юришнинг осон йулларини излай-
тнлар. Афсус... улаётган банданинг такдири уларга ибрат
<мас...“
Бурон сатрлардан кузни узиб, дераза оша ташкдрига
чдради. Молбокдрлар \али \ам гимирлаб юришибди. Бири
йодида хашак чопган, бири гунг ташиган...
„Булар хам улим хдкдца уйлаши керакми? Нима учун?
Булар улса нимасини йукртади? Ш у иск,ирт ишиними?
Мен-чи? Ортимда ким крлади? Жон бераётганимда „Бечо-
глгина кетяпти-я“ деб ким ташвишланади?“
Бурон хаёлини ёритган бу саволга жавоб топишга урин-
мади. У биринчи марта кдмалганидан бери улим билан
цувлаиимачок, уйнаб юрганини унутмайди. Шерикларидан
Зири „Биз умр буйи милиса билан беркинмачок, уйнай-
•|из“ , деганида у „Йук,, биз доимо улим билан кувлаш-
иачок, уйнаймиз. Биз крчамиз, у кувлайди. Кднчалик тез
огурмайлик, кдчондир етиб олади. Кдчон ва кдй а^воли-
чизда этагимиздан тутади — масала ана шунда!“ деган эди.
100 Тоэдир М алик
Бурон улимнинг азобидан куркмайди, узига ёкдан \аётни
ташлаб кетиш унга алам килади. Куркиш билан алам ки-
лиш — бошкд-бошкд нарса.
Унга улим жуда узокдай куринади. Холбуки, хдёт би
лан улимни биргина нафас ажратиб туради. Улимдан кур-
Кишни Бурон нодонлик деб билади. Охирги кдмокда утир-
ганида бир татар йигит „Киши куркса-куркмаса, барибир
вакг-соати етса улади. Куркса-куркмаса жасади ла\ад
куртларига ем булади. Киши жони чикишидан эмас, бу
дунёдан иймонсиз равишда кетиб колишидан куркиши ке-
рак. Елкасига бир дунё гуно\ни ортмокпаб, Яратган )^узу-
рига борищцан уял м о т керак“ , деб унга акп ургатмокчи
булганида „Худодан уяладига н ишим йук, мени шунака
яратиб куйгани учун Худойинг мендан уялсин“ , деб ёни-
даги шериклари билан уни кулги килган эди. Хозир уша
даврани беихтиёр эслади. Ушанда ма^кумлардан бири „Э,
мендан кейин дунёни сув босмайдими!“ деб кул силтаган,
иккинчиси „Улганимдан кейин менга барибир, жаноза
укишадими ё кафанлаб кумишадими ёки ^ожатхонага таш
лаб юборишадими... Мен щэир яшаяпман, мен учун му\и-
ми — шу!“ деган эди. Хозир улар йуклар. Шахта портлаб,
иккови ниятини топган. Унлаб каллалар, куллару оёклар
аралаш-куралаш килиб кумилган...
Бурон \озир Уша \олатни куз олдига келтириб, эти
сесканди. Газетани беихтиёр гижимлади. Кейин сал узини
босиб олгач, стол устига ёйиб текислагач, кизил калам
билан белгиланган сатрларни укишда давом этди:
„Киёмат... Сурнинг чалиниши... Мурдаларнинг тири-
лиши... Ма\шарго\... Хисоб-китоб...
Барчамизни кутаётган манзара бу. Хеч биримиз бу \о-
латдан кочиб кутулолмаймиз. Биламизки, сурнинг чалини
ши билан киёмат бошланади.
Азиз биродар, бир кунда \еч булмаса бир неча дакика
бу дунё ташвишларингизни: бозордаги нарх-навони, куш-
нингизнинг гайбатини, туй \авасларини... \амма-\аммаси-
ни унутинг, „куркув ичра оёкка калккан халойик ораси-
да“ узингизни куринг. Бир неча дакика булса-да, тасаввур
Килинг. Идорангиз бошлиги сизга бир юмуш топшириб
сафарга кетган, сиз бу вазифани бажаролмай хижолатда-
сиз. Бошлигингизни шу хижолат билан каршилайсиз. Биз-
^жм у ы 101
т с ч н азиз ва мукаррам килиб яратган Алло* бизга канча
■сшфа берган эди? Кднчасини бажардик, кднчасидан бу-
ш и товладик? Киёматдаги хижолатимиздан фойда булар-
«В Н Н ?
Одамзот учун Киёматнинг бошланиши сур чалиниши,
* шкларнинг тирилиши билан чекланмайди. Хисоб чога
Ч ч о\ десаки: „Эй бандам, мен сенга акд-заковат бериб
яхиы. саломатлик бериб эдим, ризк, бериб эдим, сен у
1>нени совуриб келиб менга рупара булишдан уялмадинг-
Кимса учун киёмат ана шундан бошланади. Одам
•ч>и дузах азобидан кура яратган Роббим хузурида уятли
«ила туриш дадшатлирок. Кимса Пайгамбаримиз алай\ис-
-аломнинг шафоатларидан умидвор ва качондир дузах азо-
^ и ан кутулажак. Аммо уят азобидан кутула олармикан?
Шуларни тасаввур этайлик ва кундалик хдётимизда уят-
™ \олга тушиб колмаслик чораларини куришга интилай-
т к . Шу интилиш — улимга тайёргарлик курмокдикдир...“
Охиригача укишга Буроннинг токати етмай, аввал ку-
мни узди, кейин газетани яна гажимлади.
„Мен нимадан уялишим керак? Менга нима берди?
Ога-онамга нима берди. Куллик билан хорликними? Онам
.Бизнинг киёматимиз \ам, дузахимиз \ам шу ер“ деган
*ди. Бу акллилар дунёда нималарни куришибди, нималар-
ми валдираб ёзишади?!“
Шу хаёл вужудини титратиб, газетани парча-парча ки-
тиб йиртди-да, нари отди.
Разаб оташидан енгил тш р ок уйгониб, куз оллида она-
„и гавдаланди. Хали элликка кирмаган булса-да, букча-
йиб, сочлари оппок окдриб, кари кампир куринишини
олган онаси бу дунёни ташлаб кетиш арафасида юфган-
кгчирган \аётини дузах деб атаган эди...
***
Кунойнинг буйи етиб, совчилар назарига туша бошла-
1Н пайтларда кутли хонадонлари кунгли кораларнинг
ту\матига учраб, барчалари Украинага кувгин булдилар.
Кариндошлари бир амаллаб уни олиб колишмокчи эди,
эскин уз юртида узок яшай олмаслигига кузи етиб, „ку-
юкнинг кизи“ деган тамга остида эзилиб яшагандан кура,
102 Тоздир М алик
ота-онаси билан бирга кувгин азобини тортишни маъкул
курди. Онаси Украинага етиб борди-ю, безгак азобида уч-
турт кун иситмалаб, алахсирай-алахсирай омонатини
топширди. Куной уч ёшли укасига она булиб кдшш. Огаси
>фмондаги боткокка ботиб улгач. укасига \ам ота, х,ам она
булди. Опа-ука урушни етим ахволида утказдилар. Куной
бир бурда нон топса хам укасига илинди. Немислар киш-
локни элакдан утказишганда бу бечораларнинг большевик
зулмидан азоб чекканларини билиб, тегишмади. Германия-
га хайдаб *ам кетишмади. Улар бошпана топган хонадон-
нинг икки уклони партизанликда эди. Бунин г учун немис
лар чол-кампирни дорга осмокдари мумкин эди. Лекин
большевиклар кдхрига учраган мазлумларни бафига олган-
лари учун немислар уларни кечиришди.
Онадан к,олган тилла-такинчокдар опа-уканинг тирик-
чилигига аскотди. Чол-кампирга бериб, уларнинг ош-
овкатига шерик булишди. Чол-кампир тилла-такинчок-
ларни олиб севинишганда Куной ажабланди. Такинчоклар-
ни партизанларга бериб юборишганини кейинрок, билди.
Немис чекиниб, кишлокда яна большевиклар хокимияти
Карор топгач, улар хам эла-элани бошлаб юборишди. Не
мис бостириб келганда кочмагани учун куп оилалар „халк,
душмани“ деб топилиб, турли жазоларга тортилдилар. Жа-
зо Кунойни хам четлаб утмади. Уни совук улкага сургун
Килдилар. Чол-кампир „Партизанларга берилган тилла-та-
Кинчокдар шу кизники эди, душман эмас“ , деб хар канча
ялинишмасин, гаплари угмади. Кампир такинчокдар ора-
сидаги битта узукни олиб колган экан, „Турмушга чик-
санг, узингга керак булар, деб эдим, энди укангни олиб
колиш учун ишлатаман“ , деб розилик суради. Битта тилла
узук эвазига укаси украин оиласининг фарзанди сифатида
КОЛДИ.
Бурон улгайиб, бу вокеаларни эшитгач, онасининг ис-
таги билан тогасини излаб топди. Киевда яшаётганини,
таникди олимлардан эканини аникдаб келганида онаси
„Индамай куя кол, яна бизнинг касримизга учрамасин“ ,
деди. „Сиёсий махкум“лар „окданиб“ , „халк душмани“
нинг кариндошларига тазйик утказиш замони утгани би
лан Куной укасининг такдирига таъсир утказишдан КУРК-
ди. Бурон эса опасининг такдирига кизикмагани, излаб
103
\аракат кдлмагани учун тогасидан нафратланиш
чекланди. Онасининг вафотидан кейин \ам уррилар
тупландиси ба^онасида Клев томонларга бир
ыарта борганида тогасининг ёк,асидан олмокни хаёл
„Кдндай ноинсоф одамсан?! Опанг билан ажрашган
эс-хуши жойида бола эдинг. Унутадиган ёшда
Опангнинг азобларини кургансан. Уша азоблар-
ш .нугган виждонсиз к,албингни сугуриб олиб итларга
»ш.1лмми?! Жонингни асраб крлиш учун \ужжатингни уз-
*риб, „Раниев“ урнига „Гнаткж“ , „узбек“ урнига „ук-
леб ёздиришган экан. Бу ёзуалар крроздан юрагинг-
I ^'ллнми? Кдлбаки хужжатдаги битта ёзув туфайли одам-
«*.■ чиллати чинакамига узгариши мумкин эканми? Шу
гчфайли уругинг куриётганига аьушнг етмайдими?!“
иг «¿и келди. Э\тимол, онасининг юрагини \ам шу каби
-м- толар куйдиргандир. Укасининг беме\рлигидан эзил-
•м л р ...
к>ной жон беришда талвасага тушмади. Иситмада ала\-
Бу шурбахтнинг маъюс кузларида \атто улим
■»г.тннинг сояси сезилмаганди. Фак,ат... бир неча кун
■п^иади. Лабини кдмтиб ётаверди. Кейин... эрта са^арда
*» орали. Бир култум ичди. Сунг эшикка термилиб, аввал
<мч(нн, кейин отасини чак^рди. Худди эшик очилиб,
ьмриб келгандай ширин кулимсиради. Сунг муддао-
гтган бахтиёр одам каби хотиржам равишда кузлари-
>(■ » -> Ч Д И ...
<.>каси жон таслим кдлганида Бурон ма\кумликда, Уч-
эди. Унинг улими тафсилотини кушни кампирдан
„Тобутга куни-кушнилар пул туплаган эдик...“
кл.мпирнинг мак,садини англаб, пул бериб, уларни
цилган эди. Улар-ку мархумани дафн этганлари учун
ч г» час пулга рози булишди... Онаси рози булиб кетдими-
и » ' Учкудукда келганида хайрлашиш олдидан „розиман“
»ли Юракдан айтганмиди ё тил учидамиди бу рози-
-м»' Уфиликни касб кдпган фарзандцан она чинакамига
б>лиши мумкинмикин? Бурон бу *акда куп уйлайди.
„Йук,!“ деган хайкедэик^и жавоб уртайди...
Мчсофирликда, азоб турлари остида танишиб турмуш
Нурбек билан Куной юртга к,айтишга ижозат бе-
я ь п ш а \ам шу совук, улкада колишди. Нима сабабдан
104 Тспдир Малик
шунлай кдпишганини Бурон сурамаган, улар эса айтишма-
ган. Уларга ту^мат кдлганлар *али хам уз кишлокларида
яшашарди. Ота-онаси юртга кдйтиб, улар бипан бир \авода
нафас олишни исташмагандир? Бурон Ясситепага келиб,
Шум^адамни курганида шу фикрга келган эди.
Бу жойнинг \авоси курук булса-да, \озир Буроннинг
димогига ярим ертула уйининг зах \иди урилгандай, боши
енгил айланди. Куз олдида гавдаланган онаси зорли
хурсингандай булди. Огасининг жони узилганда онаси
шундай хурсинган эди. Орадан куп йиллар утган булса-да,
бу хурсиниш дам-бадам кулоги остида янграб, хотиранинг
уткир тирноклари цалбини таталай бошлар эди. Хозирги
хурсинишдан кейин огасининг инграши эшитилди. Ушан-
да аксинча булган: онасидан олдин отаси инфаган эди.
Бир неча кундан бери тан азобидан к^йналаётган отанинг
бу сунгги инфаши цалб азобининг нидоси эканини Бурон
\ам, онаси \ам англамади. Шу сунгги сузсиз нидо билан
юрак тухтади. Онаси суз айтмади... фак<ат хурсинди...
Йук,... биргина суз айтди:
„Кутулди...“
Нимага шундай деди, отаси нимадан кутулди, азобли
касалликнинг хуружлариданми ё тан азоблариданми, Бурон
билмайди.
Э^тимол, купчиликка жаннатдай туюладиган, уларга
эса аксинча булган дунё дузахи укубатларидан кутулган-
дир? Балки адолатсиз дунёнинг шуру равголаридан кутул-
гандир?..
Отасининг жони инфаш билан чик^ан эди. Агар ру\-
ларнинг кучиб юриши рост булса, отасининг арво^и бу
уйга келиб, кдйсидир бурчакдан жой олиб, йиллар буйи
тинмай инфаётгандир? Хозирги овоз гойибдан келмай,
балки арво^нинг инфаши кулогига киргандир?
Шуни уйлаб, энди Буроннинг узи инфаб юборди. Худ-
ди отаси каби инфади. Бундан узи \ам чучиб кетди. К е
йин бирдан жазаваси тутиб, нима кдпаётганини узи \ам
билмай, бир кули билан токчадаги газет тахламларини, ик-
кинчиси билан китобларни чангаллаб, дуч келган томонга
улок^ирди. Кайсидир китоб варакдари орасидан отилиб
чик,кан бир сурат завода худди енгил капалакдай сузиб,
унинг оёри остига кунди. Саррая бошлаган сурат Бурон-
Самум 105
-миг диккатини тортди, жазавасини босди-да, эгилиб, уни
ц>лга олди.
Погонсиз ^арбий кийимдаги бир йигит билан кизнинг
->рати. Кукракда х^арбий нишонлар... Кузларида бахтиёр-
-ик нурлари бор. Кдоимда одат булган \олатда: бир-бирла-
гининг пинжига кириб кетадигандай, бошларини бошла-
Г*га теккизиб утиришибди...
Огасини таниди...
Фа кат...
Ботирлиги учун такдирланган нишонларини курмаган,
*-чч(о онасидан эшитганди. Эллигинчи йилларнинг Уртала-
гнда „окланиб“ , нишонларини кайтариб олиши мумкин
лганида узи истамаган, „Менга бу орденларни урушдаги
иочатларим учун беришган эди, энди ялиниб кайтариб
-лйми?“ деб ужарлик килган экан.
Бурон суратга тикилиб караб, ёнидагиси биринчи хоти-
булса керак, деб гумон килди. Онаси Буронга „Аданг-
-<*нг ёшлигига жуда-жуда ухшайсан“ , деган эди. Хозир
-¿ргайган суратга кдраб, уз аксини хира кузгуда кургандай
4 1ди. Кдррабурун... жушкинлик барк уриб турган ни-
-Мени курганда акам намотки отамга ухшатмади? Унга
-*Т> цдрашимдаёк мен отамни кургандай булдим-ку? — деб
•4 гц и Бурон. — Мен акам борлигини билардим, шу сабаб-
-я тзнишим ишончли булди. Акам укаси борлигини бил-
лх'ан. Отамга ухшатгани билан бир угри укаси булиши
^■чкинлигини тасаввур хдм этмаган. Хозир сирни ошкор
гл.-.сам *ам дарров ишона колмас... Яна ким билади...
кенг одамга ухшайди. Ёмон булса хдм укаси борли-
и л н кувонар. Ахир синглиси бадном булганида ундан
»-Ггиб юбормабди-ку?“
Шу хаёлда турган ида эшик огзида шарпа сезилиб, Уша
- чон угирилиб каради. Бунака пайтда купчилик „Хизрни
«^жласам булар экан, ^озиргина сизни уйлаб турувдим-а,
холис-да“ , деб мехдоонга пешвоз чикади. Баъзан са-
ч ^лашишни \ам унутиб куядиган Бурон эса бунака лутф-
••ш билмайди.
\гар Норйигит салом бериб остона \атламаганида ажаб-
-а«*б караб тураверарди. Норйигит ичкаридаги а^волни
ажабланса-да, Буронга савол назари билан карамади,
106 То%ир М алик
уйдаги ивирсикни, отиб ташланган юггоб, газетларни кур-
магандай сурашди:
— Сутни топшириб, чойхонага утармикинсиз, деган-
дим, иш зарурга ухшаб цолди шекилли?
— Зарур иш нима буларди, шу молбокдрлик-да, — дели
Бурон, кейин \ол-а*вол суради: — Онангиз тузалиб крлди-
ларми?
— Худодан умидимиз бор...
— Худодан умид килсангиз тузалиб кетарканларми?
Кесатик, о^ангидаги бу гап Норйигитга малол келиб,
бош чайкдди-да, танбе\ беришни лозим топди:
— Худодан гап очилса, салгина куполлигингиз бор экан,
гапимдан ранжиманг-у, бу одатингизни тузатинг. Ша\ар-
ликлар эътибор бермас, лекин бизларда огир олишади.
— Ёмон гапирмадим-ку. — деди Бурон ажабланиб. Ке
йин узича тушунтирмокчи булди: — Сиз *ам ранжиманг-у.
лекин мен тутилиб усган жойларда Худо йук эди.
— Ундай деманг, Худо \амма жойда бор.
— Сиз \амма жойни билмайсиз. Шу кишлогингиз ат-
рофидаги бир-икки ша\арга бориб-келиб, дунёни курдим,
деб уйлайсиз. Худо яратишга яратиб куйиб, кейин унут-
ворган жойларни мана мен курганман. Минг-минглаб
одамлар „Эй Худо яратишга яратиб куйиб, нега унутвор-
динг, бизга аталган бир томчи \ам бахт йукми?“ деб нола
кдлиб ётганини тасаввур \ам килолмасангиз керак. Мен
эсам, шунакр одамларни курганман.
Бурон суратга „Бу одам шунакалардан бири эди“ , деган
маънода к,араб, угай акасининг диккатини тортди.
— Ие, мен буни йукотиб куйиб, гаранг булиб юрув-
дим. Каердан топдингиз? — Норйигит шундай деб суратга
кул узатди.
— Юзлари сизга ухшаркан, отангиз эмасмилар? — деди
Бурон унга синовчан тикилиб.
— Х,а, отам, — Норйигитнинг овозида \ам фахр, \ам
армон уйгун эди. — Урушдан келганларидаги суратлари...
Китобларнинг орасида эканми?
— Ха... мана бунинг орасидан тушди, — Бурон шундай
деб мукрваси титилган китобни кулига олди. Аслида со-
чилиб кетган турт-беш китобнинг кай бири орасидан сурат
чикканини аник билмасди. Жазавада килган ишининг
л ту я 107
леях*» бСлишини истамай, угай акасини ишонтириш учун
яцин ётган китобни кулга олган эди. — Токчанинг
« т м и артиб, тартибга солиб куяй деб иш бошлов-
— леб изо\ берди.
Норм игит келишидан сал олдин бу уйда нимадир бул-
■«■-'-и сезган эди, токчани артиб, китобларга тартиб бе
лки '.чун сочиб юборилмаслигини х,ам биларди. Шунга
мсшгаслан, изо\га ишонгандай куриниб, китобни кулга
tr*
-Суна“ ... отам севган китоб... — деди армонли о\анг-
КаГгга-к,айта ук^йверарканлар. Хатго... — энди алам-
I» «лм ай ди, — чимилдикда *ам ук^ган эканлар. Урушдан
цэ#гтунларича бобом отам тишлаб кетган патир нон билан
шу китобни \ам асраган эканлар.
- Сиз шундай авайланган китобни ташлаб кетавердин-
Ь<роннинг бу танбе^и Норйигитнинг юрагига укдек
-л^ кл и б, ранги Узгарди.
- Ташлаб кетмадим... Сизнинг тушунишингиз кийин...
> Ь н сотишга мажбур булдим. Отамнинг тирик ёки улик
«л и и кл ар и га тегишли биронта расмий фокжатимиз й ^ .
SrfviH бировлар „отанг тирик“ дейишади. Мен \ам бунга
ко.'наман. К,ачондир келишларига умид кдламан. Келса-
« С *тлари кдцрлаган китобларни уз урнида курсинлар,
ж* шу токчада крлдирган эдим.
— Отангиз денгизга ташланган игна эмас-ку, кддир-
:-|>»гмэ топиларди?
— Эй... ярамни янгиладингиз-да... Отамни олиб ке-
тслгзнлан кейин биронта хат-хабар булмаган. Фацат... уч-
о н о суз ёзилган битга хат келган экан. Онамни талоь;
|^.ти6 . ..Мени кутма ва умрингни хазон этма“ , деган экан-
Мен бу хатни курмаганман. Отамни излаш ниятимни
1^тпннмда мазмунини онамдан эшитганман. Онам йиг-
шб-смктаб „кдцирма“ , деб туриб олганлар. Уларнинг ора-
нима ran булганини мен билмайман. Э^тимол, бошкд
курганлари учун онам узларини лаънатлагандир-
rJp ’ Огам топилиб, кайтиб келгудай булса, кузларига к,ан-
царар эдилар?
Б> гапни эшитган Бурон отасининг юртга кайтишни
амаганлиги сабабини англагандай булди.
108 Ттдир Ш дюс
Хотиралар турига Уралиб, армонлар укдга нитон буп-
ган Норйигит эса кУлидаги китобни вара^дади:
— Каран г, сггамнинг дастхатлари: „1941 йил, 25 май.
Самарканд. Артур исмли матонатли йигит билан танишган
бахтли куним“ .
— Артур? Ким экан? — деб ажабланди Бурон.
— Бу китобни укдмаганмисиз?
Бурон „Мен умуман китоб укимаганман", демоцчи эди.
Норйигит берган саволига жавоб кутмай, гапини давом
эттирди:
— Артур — шу китобнинг бош кдлрамони, нвдоятда
мард, сабр-токатли, *ам ужар, \ам маслагига садокэтли
одам. Мен биринчи марта ун бир ёшимда Укиб, унча
тушунмаган эдим. Институтда Укиёттанимда „Ж а\он ада-
биёти“ фанидан имти\он топшириш учун яна бир Укиб,
\аёт \акдааги тасаввурларим узгариб кеттан. Хаётда тасо-
дифлар куп. Бу китобни севиб укиган отам бошига *ам,
асарни таржима цилган ёзувчи бошига \ам огар синовлар
тушган, икковлари \ам Артурнинг азобларини тотиб ку-
ришган. Урушда, кейин сургун кдмокларида отамнинг кдн-
дай азобларга гирифтор кдлинганликларини билмасам \ам.
зулм олдида тиз чукмаганларига аник; ишонаман. Артурни
узига дуст деб билган одам кора кучлар олдида паст кет-
майди. Китобни таржима кдлган одам \ам шундай булган.
Мирзакалон Исмоилий деган ёзувчини эшитгандирсиз?
Бурондан „ У крайнада нечта тождор угри бор? Молда-
вияда-чи?“ деб суралса, \аммасининг лакаби-ю, кдлган
ишларигача адашмай айтиб бериши мумкин. Урушдан ол-
дин бу китобни таржима кдлган ёзувчини у кайдан \ам
билсин? Усмир чога кдмок мактабида рус ёзувчиларининг
номларини эшитган, бирок узбек адибларининг номи ткл-
га олинмаган эди. Норйигит „И е, шуни \ам билмайсиз-
ми?“ деб маломат кдлар булса, барона тайёр, лекин ба\о-
нани айтишга \ожат сезилмади. Буроннинг оламида „Ф а-
лончини танийсанми?“ ёки „Фалончини эшитганмисан?“
деган мужмал савол берилмайди. Купрок „Фалончини би-
ласанми?“ деб суралади. Суралганда \ам савол шунчаки
берилмайди. Саволга бериладиган жавобга караб, уша фа-
лончининг такдири \ал этилади: ё яшаб колади, ё улиги
куртларга ем булади.
109
Норйигит кимнингдир такдирини хдл этиш мак,-
с^рамади. Буроннинг ёзувчини билишига ишончи
сабабли ундан жавоб кутмади.
одамни бир курсам, деб умид килиб юрардим.
малака ошириш укишига борганимда Худо ет-
■ ¡и \ чрашувга таклиф этишган экан, келиб чиройли
т~ кклиб берди.
Кдмокдаги хдётиданми?
М>с>ски... камокдаги хдётидан суз очмади. Одамий-
— .1 Ш1 галирди.
„афсуски“ деяпсиз?
Мен Сталин лагерларининг муд\иш тасвирини шун-
тнлидан эшитмокчи эдим. Бирок, кутганим бул-
.Фаргона тонг отгунча“ деган романи кдмок, лагери-
» гжлганини эшитган эдим. Гапни игу томонга буриб са-
■и Сердим.
Ксйин айтдими?
- Афсуски... барибир айтмади.
- Балки \али \ам куркар.
- ЙУк- куркмайди. Лекин нимадандир истихола кила-
па ж е килли?
- Нимадан?
- Унга ту\мат килганларнинг барчаси тирик. Балки шу-
^снинг такдирини уйлар?
- Агар ушаларни аяса, яхши одам эмас экан.
- Ундай деманг, бу одамнинг юраги кенг, кечиримли...
- Бунака ишда кечиримли булиш а^мокдик! Мана,
^ынп«знинг кдмалишига кимдир сабабчи булган. У \озир
и м шу ерда яшаса керак Уша абла\ни кечирасизми? Отан-
цайтиб келса, кечирармиди?
Б>рон „кимдир“ , ,дозир *ам шу ерда яшаса керак“ ,
эгган сузларга ало^ида ургу бериб, гапининг кдндай таъсир
мегганини билиш учун угай акасининг маъюслашган куз-
то^ига тикилди.
- Отам... огам балки кечирардилар... — деди Норйигит
емгил хурсиниб.
- Узингиз-чи? Сиз ул-шеиз-ку?
- Менми?.. Билмадим... Уларни Худо уриб куйган-ку?
Тч-^ыатлари фош булишининг узи улар учун азобли жазо
масми?
110 То%ир М алик
— Йук'- — Бурон овозини баландлатиб кескин о\ангда
яна таъкид этди: — Йук! Сиз яшаётган олам билан мен
яшаган оламнинг фарк>1 шунда! Сиз кечираверасиз. Мен
яшаган оламда кечириш деган нарса йук,. Соткинларни,
тухматчиларни бизда „канжик" деб аташади. Шу ном бе-
рилдими, тамом, у улдирилади. Бошкдча йул йук,. Шунинг
учун мен яшаган оламда хиёнат кам. Сиз яшаётган оламда
хар к,адамда бир хиёнатчи. Сталин билан бирга хиёнатлар
хам улиб, ерга кумилган, деб уйлайсизми?
Йук, Норйигит бундай деб уйламайди. Диёнатдан кура
хиёнатни афзал билувчилар атрофида купрок эканини хар
бир акд эгаси билади. Бу икки тушунчани биттагина харф
ажратиб турса-да, дунёнинг чиройини белгилашда асосий
омил хисобланиши Норйиштга хам маълум. Бу хакда куп
уйлаган. Отаси билан учрашган такдирида бу мавзуда куп-
куп сухбат куришни орзу кдлган. Уйкусиз кечаларда хаё-
лан бахслашган вактлари хам булган.
Ёзувчи билан учрашганида алохида сухбатлашишни
истади. Илтимос килиб, „Огам Сталин даврида ном-ни-
шонсиз кетганлар“ деб изох бергач, ёзувчи уни уйига так-
лиф этди. У номдор ёзувчининг сароймонанд кошонада
эмас, туккиз каватли иморатнинг уч хонали уйида яшаши-
ни тасаввур хам кдлмаган эди. \а м ижодхона, хам кутуб-
хона, хам ётокхона вазифасини бажарувчи чогрок, хонада,
эскирок, термосдаги кайнога улган кукчойдан ичиб, сухбат
курган эдилар. Ёзувчи Норйигитнинг кишло™, оиласи,
хонадони хакида у-бу нарсаларни сураган будди. Норйигит
саволлар мехмонни унгайсизликдан куткдриш учун, була-
жак сухбатнинг самимий тарзда утишига замин тайёрлаш
учун берилаётганини фахмлаб, киска-киска жавоб берди.
Кейин мезбоннинг кдрашида „Сурайдиганингизни суранг“
деган маънони укиб, кечаги учрашувдаги саволини такрор-
лади. Адиб „Ш уни сурашингизни кутган эдим“ деган маъ-
нода жилмайиб кУйДИ-да, бир варак к°гоз узатди:
— Романнинг ёзилиш тарихини сураётган бир сиз эмас-
сиз. Йиллар буйи шу саволни беришади. Бир куни радио
мухбири хам сураяпти. Нима дейишим керак? „Клтобни
камокда утириб ёзганман“ , деб жар солайми? Балки ким-
гадир бу кахрамонлик булиб туюлиши мумкин. Асло ун-
дай эмас! Мен ёзувчилик вазифамни бажардим. Уз вази-
111
божарган одам кдхрамон саналмайди. Хар бир одам,
цандай \олатда яшамасин, виждон кули, ирода
•т-и сЧлиши шарт. Мен шу акдаамга риоя килдим, холос.
улмасин, шу хатни укий колинг, балки кизики-
—| « ижи цондирарсиз. Кукондаги бир мухлис \ам шу
лш:.:ми сураган экан. Келмасингиздан бурун жавоб ёзиб
л«-* Юкоридаги гаплар у киши учун хоссатан ёзилди,
г-. .’\ирги бандни укинг.
Чдиб шундай деб кдлам учи билан кдйси сатрдан укиш
♦к 1-ннлигини курсатди. Майда, аммо дона-дона килиб
м .тзн сузларга куз ташлаши билан Норйигитни галати
ччлгаб одци. У отасининг дастхатини факат битта ки-
* »оховасида курган, урушдан юборилган хатларни она-
м ж\-цоттанми ё яшириб ташлаганми, \ар *олда курмаган
у ота мактубини укиётгандай хдяжонланди. Хат-
ш ктуб тутган бармокдарида титрок турди. Сатрларни
»^жтэ-к^йта укиди, адиб шоширмади, синовчан ниго^ини
цадло. кулимсираганича утираверди.
.О . Носиржон ака-я, китобнинг ёзилиш тарихини су-
г**хиз! Буни мендан эмас, китобдаги кузёшларидан суранг
^хи Сиз „Китобни укиб туриб хунфаб йиглаб юбордим“ ,
■■•сиз. Неажаб, ерга кдндай уруг ташласангиз, \осили
-••чдай булади. Носиржон ака, мен бу китобни ёза туриб
*адчалар йиглаганман, к,анчалар кон ютганман!.. Билсан-
пешанамда темир панжара, тепамда улимтик чирог-
‘лнт улиб булган кора нури, остимда зах, совук бетон,
-шигнда отнинг калласидек кулф!.. Куйинг, бошк,а таф-
А-ларнинг к,ораси учсин! Бу шунчаки бир китоб эмас,
шахсга сажда даврининг кора кунларида минг азоб,
«янг тулгок билан тугилган бир гариб хилкат. Ха, хил-
о т ' . Бу менинг йиглай-йиглай топган болам!"
Сунгти сатр Норйигитнинг юрагини огар юк каби эзди.
-...йиглай-йиглай топган болам..."
Айтишга осон. Темир панжара ортидаги йига азобини
ю пикдаги одам *ис эта олмайди. Отаси \ам йиглаган-
э\тимол, соганган кузларидан кон ёшлари оккандир.
ь.ни ким билади? Ёзувчи киска сатрда баён этибди. Ле
т я бу \арфлар ортида йиллар зардоби бор. Буларни ёзув-
'^••инг узи *ам баён этиб бера олмас балки. Энг гузал
ьсвирларни когозга туширган калам адолатсизлик мевала-
112 Тоздир М алик
рини баён этишда ожиэ цолармикин? Бу Норйигитга к.о-
ронга.
Кдмокхонанинг совук, нафаси Норйигитнинг баланини
музлатиб утгандай булди. Мактубни ёзувчига узатди-ю,
кузларига кдрай олмади.
— А^волингизга тушуниб турибман, — деб мезбон уни
мушкул рух^й ^олатдан кутцарди. — \ози р адангизни эс-
лагандирсиз? Муйлов даврида куп ярамасликлар булган,
куп одамнинг ёстиги куриган. Куп цалблар яраланган.
Калбларнинг яраси )^али-бери тузалмайди.
Норйигит отасининг кдмокдаги хдёти хдкдпа х;еч нарса
билмаслигини айтгач, ёзувчи бошини эгиб, уйланиб кщди.
— Бунакд такдирлар хдм куп эди. Баъзилар азобли хдё-
тига оиласининг шерик булишини истамасди. Шунинг
учун хат ёзишмас эди. Баъзилар ёзарди-ю, лекин кдндай-
дир сабаб билан хатлари уйларига етиб бормасди. Жавоб
кутиб, ум идвор куэлари мултиллай-мултиллай кетганларни
хдм курдик.
— Куп ёзувчиларнинг бошига кора кун тушган-ку? Шу-
лар какдда нега ёзмайсизлар?
Бу савол *ам куп берилгани учун адиб ажабланмади,
паст овозда:
— Х,ар бир ишнинг вакг-соати булади, — деб куйди.
— Унгача сизларга ту\мат кдлган хоинлар яшаб юраве-
радими?
Бу саволни эшитиб, адиб синик, жилмайди:
— Уларнинг жазосини биз бермаймиз, „Ал-касосу мин
ал-Хак;“ , деган ^икматни эшитганмисиз?
Норйигит Буроннинг танбе\идан кейин шу су^батни
эслаб, кдсоснинг факдт Алло\ томонидан булиши мукдр-
рарлигини айтмокчи эди, лекин „М ен тугилиб усган жой-
ларда Худо йук; эди“ , деб турувчи жо^ил одам буни тушу-
нармикин, деган муло\азада айтмади. Бу мавзудаги гапни
давом этгиришни истамай, келиши сабабини маълум кдгсди:
— Чойхонага утмаганингиздан кейин изингиздан кела-
вердим.
Бурон унинг су^батдан буйин товлаётганини сезди. Ай-
тишга тайёрлаб купйган бир-икки аччик, гапини кейинги
фурсатга крлдириб, у \ам мавзудан четланди:
— Тинчликми?
Л.Я1Ш из
— Тинчлик, тинчлик, — деди Норйигит кулимсираб. —
•хшнлик кдпишдан чарчамайдиган одам экансиз, яна
таклифи билан келдим. Бир йигитни кднотингизга
- « н г и з . демокчиман...
.Бир йигитни кднотига олиш“ Б^роннинг оламида
маънони англатади. Бурон бу таклифни дастлаб
А й н шу маънода тушунди. Кейин ичида узидан узи кул-
з» шу одам бир йигитни утриликка тавсия этиши мум-
1ЛМ 4И0
— Молбокарликками? — деди у хдм кулимсираб.
— Агар... \исоб-китоб ишлари булса яхширок эди. Бу
*жгнтни узим укитганман. Ичида кири йук, тугри бола.
кншлокка ичкуёв булган эди, цайнонаси сал колди
•амзтворишига. Ёнингизга келса, ёрдами тегарди.
— Сиз айтсангиз, келаверсин. Шунакд ёрдамчи керак.
^га-нндин шахдрга бориб келмокчиман, очига бу ерда
зерикдим, ша^ар кавосида етмиш икки томиримдаги
и^ тарни жуштириб келай. Турт-беш кун булмасам, ким-
пег кдраб туриши керак. Молбокар йигитлар анча лалай-
■ги экан, \исоб-китобни эплашолмайди. С ут кабул кила-
сж-ан бола уларни урта бармогида уйнатиб ташлайди.
— Бу йигитдан кунглингиз тук булсин. Бир томчи сут-
■» \ам хиёнат килмайди.
— Тугри бола булса, нега камамокчи булишибди?
Норйигит сигир вокеасини айтиб бергач, Бурон бу
£*гитнинг соддалигидан котиб-котиб кулди-да, танбех;
лднгида хулоса чикарди:
— Яна ранжиманг-у, шу йигитингизни \ам Худо уну-
-» 6 куйган. Яратгандан кейин озгина-озгина б^лса \ам
^•млнкдан бериши керакмасми? Бунакада умри азобда
;тж!и-ку?
— Келинг, бу \акда гаплашмайлик. Йигитнинг исми
, ишга качон келсин?
— Хозир юборинг, \исоб-китоб килиб курсин-чи? Ха,
хАтмокчи, сигирини сотган кариндошингизни фикридан
юйтара олдингизми?
— Кдйси фикридан?
— Упини юрфакка киритмокчи булганини айтяпман.
— У жуда кдйсар одам. Ушлаган еридан кесади. Айтган-
ш ч-ку, керак булса, уйини хдм сотади.
Ел гон умидл ар даш ти
114 Toxjtip М алик
— Сиз унга одамгарчиликдан гапиргансиз, бунакдлар-
нинг кузларини олифта ran билан очиб булмайди. Унга
бош^ачарок, кдяиб тушунтиринг. Мана, эшитинг: yigimra
киритиш учун беш-ун минг сарфлайдими? Беш йил ук^ш
давомида яна харажатлар буладими? Битириб, ишга бор-
гандан кейин харажатларни чикдриб олиши керакми? Ха-
ражатларини маоши билан ёпа олмайди, буни \ар кдндай
овсар лам билади. Порага шуншидими? Бир марта сувдан
курук, чикар, икки, боринг ун марта эпласин. Хар курук,
чикканида нафси баттар \акалак отаверади. Охири эса
маълум. Мен цамокда ^гирганимда шайтонга даре бера
оладиган порахурларни *ам учратганман. Уз ажали билан
уладиган порахур кам бу дунёда. Кариндошингизнинг бо-
ласига хрм шунакд улим тайёрлаб куйилганини айтинг-чи,
фикридан кдйтмасмихин? Савдо йуригида пора билан угир-
са, камовда пул билан эплаб яшаб тирик колади. Лекин
бу йулда юриб к,амалса, биздакдиарнинг кулига тушади.
Милисадами ё суддами ишлаб камалганларнинг оху додини
эшитадиган мард йук, у томонларда. Гапларим маъкулми?
Норйигит унинг гапларини диктат билан эшитган бул-
ди-да, жавоб кдйтармай, кулидаги китобни узатди.
— Хо\ласангиз ук^нг, ру\ингиз хузурланади.
Угай акасининг бу кдпигини Бурон менсимасликха
йуйди. „Буларга туяри маслах;ат берсанг \ам ёк,майсан, ог-
зимни чарчатган узим а^мокман, майли, билганларини к,и-
лишеин, аммо ун йилнинг нари-берисида шу боланинг
улигини цамок^онадан олиб чик^б кумишаётганида га-
пимни эслаб крлар“ , деб огринди-да, узатилган китобга кул
узатиб, совук, охднгда „Яхши, поездца ук^б кетарман“ , деди.
Буфоннинг ук^шга хо\иши йук, эди. Лекин отасининг
нафаси урилган, бармокдари теккан китобни кдйтаришни
истамади. Нишонбой келгач, бир ойлик \исоб-китобни
кдлдириб, унинг ишидан к,оникди. Сафарни кечиктирмай,
эртасигаёк, Тошкентга жунади. Айтганига кура, китобни
олволди. Поездда ук^й бошлади. Дастлаб узини зурлаб
укдци. „Отамга нимаси ёк^ан экан?“ деган саволга жавоб
топиш макрадида укдди. Бутунлай бошкд оламнинг одами
булган Буроннинг бу саволга тугри жавоб топа олиши
малол эди. Унга фак,ат китобнинг охири, Артурнинг ру^о-
ний ота билан ба\си ва окибатда Худодан юз угиргани
‘жяуи 115
т*гн этилган са\ифалар ёкди. Онаси „Даданг Худо бор
тганида биз бегуноэугарни бу к,аргиш теккан жойларга
•"хктмас эди“ , деб нико\ укртишга унамаганди“ , деганди.
*~*сннинг бу гапига шу китобни укигач тушунди.
***
N Тошкентга „етмиш икки томиридаги крнларни жуш-
■»риш" учун келмади. Бу ерда узил-кесил \ал кдпиб ола-
гжган зарур ишлари бор эди.
Одамлар камок.хона жиноятчиларни тарбиялаб чик^ара-
ь* леб уйлашади. Тарбиялаши туф и , лекин кандай кр-
ч т г а солиб тарбиялайди, масала шунда! Бурон \ар крмал-
тиида уфилар оламининг юк,ори мартабаларига арзийди-
т н тарзда тарбия курди. Улат афюнфурушлик йуналишида
_»?6 ия топди. Хар иккиси Сибирдаги „зона“да учрашгач,
тсбнянинг янги услубини бир лули йигитдан олишди.
Кдмок лагеридаги тождор уфиларнинг мартабасига \еч
сжмса шак келтиролмайди. Узининг *аёт йулини уфилар
ичидан топган, бу оламнинг барча конунларига сузсиз
г-гхп этадиган, бу оламда учрайдиган барча азоб-укубат-
--сга чидаб, енгиб утган, „у ф и “ деган номни иснод эмас,
Ч|лки шараф \исоблаган одам бошига тож кийгизилар
-».ли. у узини шу олам подшо\ларидан бири деб \исобла-
мжннми?! К,иморбозми ё кррадорифурушми ёки ёлланган
I тмлми, уз оламини ёткдзиб-тургизадиган зуравон унин-
ги чарта к,амалиши булса \ам, бу мартабага даъво кдттол-
«дйди. Кдмок, лагерларининг шунак,а ёзилмаган крнунлари
^ Уриснинг макрлига биноан, бировнинг чанасига бош-
м си угиролмайди. Бурон Улат билан ош-кдтик була бош-
оган кезларда камок, лагерида бир лули пайдо булди. О -
■-* туда тилла тиш, бакувват бу йигит салкин \авода \ам
1^-йлаксиз юриши билан диккатини тортди. Мацсади со-
г.1^а чидамлилигини куфсатиш эмас, балки ялангоч икки
г ткасидаги подшо\, генералларнинг погони тасвири туши-
жлган татуировкани куз-куз кдлиш эк£";.ни англаб, гаши
ч -и и . Ялангоч кукрагини эгаллаган учкур от тасвири,
тилар кавмидан эканини билдирувчи белги унинг фах-
г* купни курган уф и учун эса арзимас бир чизикча каби
•:и Бурон уни шу а^волда кургандаёк, ким эканини анг-
116 Тоздир М алик
лади. Агар бу олифта лули уз оламининг хукмдори бул-
ганда \ам Бурон учун сари к чакдлик а\амияти йук эди.
Сурбетларча юриши ё^май, бурнини ерга ишкдб куймоцчи
булганида Улат уртага тушди. „Красноярдаги наркобарон-
нинг угли бу, \али бизга ёрдами тегиб колади“ , деб уни
шаштидан кайтарди. Бурон иссик кор »^лмаган илондай
карахт утирган дамда Улат лулини бошлаб келди. „Сизда
зарур гапи бор“ , деб таништиришга улгурмай, Лули эски
кадрдонини куриб кувонган бахтиёр одам сингари тилла
тишларини ялтиллатиб тиржайди-да:
— Буран, кизилпатларингта тайинлаб куй, мени шахта-
га туширишмок^и? — деди.
У нинг бу муомаласи Буроннинг гашини келтириб, Улат-
га ковогини солиб цараб олгач, Лулига тикилди.
— Дидингга ёк>1адим шекилли, а? — деди Лули тусини
узгартирмай.
— \ а , ёцмадинг, — деди Бурон совук, о^ангда.
— Мен купчиликка ёк^айман. Лекин хэммага ёрдамим
тегади. Очигини айтсам, сенам менга ёк^адинг. Ачомла-
шиб куришадиган турк^нг йук,. Лекин икки турки совук,
одамнинг тил топишиб кетиши осонрок, булади. Шунинг
учун биринчи галда мени шахта балосидан кутк,ар.
— Нега куткдришим керак? Шахтага тушиб ишлайвер,
улмайсан, — деди Бурон ундан куз узмай.
— Лули улишдан курк,майди, хорланишдан эса \азар
кдиади. Мен озод одамман, ернинг тагида эмас, устида —
осмонда эркин учиб юришим керак, — шундай деб кукра-
гидаги от тасвирига имлаб куйди.
Лулининг бу гапи Буронга галати туюлиб, зах.арханда
кдлди:
— Озод одаммисан? Унда нима учун бу ерларда ахлат
титиб юрибсан?
— Кузинг яхши курадими, Буран, мен ахлат эмас,
тилла титиб юрибман. Адолатсиаликни кдра-я, биз ер тим-
далаб тилла топамиз, ро\атини эса бошкдлар куришади.
— Сен \али тилла топганингча йук,. Бир йил шахтани
ялагин, кейин тилла топганингга ишонаман. Унгача менга
фалсафа сукмагин-да, макрадингни айт, — деди Бурон.
Лули Улатга бир караб олгач, о\ангни узгартирмаган
\олда гапини давом эттирди:
С+мум 117
— Мен сенга Бочадан салом олиб келдим. Хар \олда
■мнг \урмати бордир?
Уралнинг шарк, томонида оз-моз \урмати бор, аммо
■^бидаги уфилар оламига ёкинкирамайдиган Бочани Бу-
биларди. Гарчи узи \ам шарк томон оламига мансуб
да, Боча масаласида гарбликлар билан \амфикр эди.
г лроликлар Буронни узларига якдн олганликлари сабабли
ьоча унга руйхуш бермасди. Шу боис улар бир-бирларига
цачон як^нлашмаганлар, ёвлашиш учун \ам асосли
1а.\она булмаган. Лули оркдли салом айтиб юбориши бе-
амз эмаслигини Бурон сезиб, сергакланди. Кейинги йил-
^»рла уфилар оламига хос айрим цонунларга буйсунмас-
■и \оллари учрай бошлаган эди. Ёшлар орасида яширинча
•йланиб олганлар, тижорат а^ли билан \амкорлик кдлган-
ыр каторини афюнфурушларга кушилганлар тулдирди.
Ьоча шуларнинг бири эди. Адлердаги тупландида ёши
и гта уфилар бу \олга энди чидаш мумкин эмаслигини
^ и и р и б , Бочани охирги марта ого\лантиришган эди. Ик-
lh чунтакни пулга тулдириб, „Мен уфиман!" деб керилиб
ирган яхшими ё крп-крп пулларини хизматкорларига ку-
гартириб, гердайиб юрган афзалми? Бу оддий масалани
Ьоча еча олмас эканми? Бурон Лули келтирган салом орти-
иги максадни тушунса \ам, ичидагини ташига чицармади:
— У ни кдердан танийсан?
— Боча бизнинг шеригимиз. Энг ишончли шеригимиз.
— Ха... — деди Бурон уйчан тарада. — Кдлигини ташла-
*абди-да... Олдин ментларнинг тагига ётувди, энди сен-
црга малайлик кдляптими?
— Буран, сен бунак,а инсофсизлик кдлма. Боча сен \а-
м*нгда жуда чиройли гапларни айтган эди. Сен эса уни
вдоратлаяпсан. Боча эшитмаса \ам, мен ранжишим мум-
tHH. Боча малай эмас, шеригимиз. Лули шеригини хорла-
гиб куймайди.
— Мени куркитмок^имисан? Кимсан узинг? — деб ба-
цррди Бурон.
Лули эса уша-уша тиржайганича жавоб берди:
— Ким булардим, узингга ухшаган БОГман.
Хотиржам айтилган бу ran Буроннинг ичига жойлашиб
ллиб, тинчлик бермаётган ари уясини яна бир кавлаб олди.
V ap бу лули куча-куйда шундай деса, уни телбага чика-
118 Тоодир М алик
ришади. „Мен Худоман“ деган одам телбалик тамгаси би-
лан кутулса омади бор экан, тарихда бунакдлар утда куй-
дирилган. Лекин камок, лагерида „Худоман“ деган тил
к^ркилмайди. тил эгаси улдирилмайди, *атто „телба“ деб
\ам аталмайди. „Б О Г “ нинг бу ердаги маъноси бутунлай
булакча. Чунки Худони тан олмайдиган одамнинг узини
Худо деб аташи кулгили бир \ол. „Б О Г“ русчадаги „Был
Осуждён Государством“ (давлат томонидан \укм кдпинган)
сузларининг бош \арфлари эканини ташкдридагилар бил-
майди. Лули бу онда шу маънода айтдими ё узини лулилар
худоси сифатида такдим этмок,чи булдими. Бурон ажрата
олмади. Айни нафасда бу сузнинг яна бир бошкд маъ
носи — „Будь Осторожень, Грабитель“ (э^гиёт бул. талон-
чи) янфагандир балки? Бу сурбет лули „Хой талончи, э\-
тиёт бул, бизлар билан уйнаша курма“ . демок^и эмасми?
Шу тухтамга келган Бурон ичида иблис уйгонди. Узи
ни сассик бир нарсани билмай босиб олгандай \ис кдлиб,
афтини буриштирди. Кейин ён томонига чирт этиб тупур-
ди-да, менсимаган о\ангда:
— Онанг сени эллик марта к,айта ту1д<днда хэм мендай
була олмайсан, — деди.
— Боча туф и айтибди, сен \аётга очик куз билан эмас,
орк^нг билан кдрар экансан, — деди Лули унинг kjuthfhhh
малол олмай. — Энг учкур от \ам вак^ги келганда улади,
энг зур айгир хдм кучдан кетиб. битга тойчок;нинг зарбига
дош беролмай к,олади. Сен чиранаверма, ишонган оламинг
ушанак,а айгирга ухшаб колган. Вужуд бор-у, кувват йук,.
Кувват бизларга утган. Эсинг борида Бочага ухшасанг ух-
шадинг, булмаса, узингдан кур.
— Мени курк^тяпсанми? Уша сен айтган айгар Улими
олдидан беш-ун тойнинг жагини ёриб юбора олмасмикин,
буни уйлаб курмадингми?
— Буран, мен сенинг оламингни биламан. Сен меники-
ни билмайсан. Ш унинг учун ran талашма.
— Шунчалик зур булсанг, шахтадан кутулиб кур-чи?
— Кугулиш кийин эмас. Ишонмасанг, эртага узинг ку-
расан. Рирром деган \амша*аринг боради шахтага. „Кеч
саккиздан то эрталаб саккизгача кимор уйнаб ютаман, эр-
талаб саккиздан бошлаб к^морни уйлайман“ , деб мак,та-
нувди, онасиникига киргизвордим. Нима дейсан, шахтага
119
Мен шахтага жунатаман, сен эса кугкдриб
келишдикми? Бунак,а хода ютган озгина эмаклаб,
одамбашара булиб кдлади.
- Яхши, уриниб кур. Яна нима дейсан?
- Огамнинг ун икки угли бор. Бештаси к,амокда. Мен
Яна икки синглим \ам к^мокда. Биз ук?«и-
билмаймиз. Хаётни биламиз, пул санашни била-
'да.ч учун энг му\ими шу, тутрими?
- Таржимаи \олингнинг менга нима кераги бор?
- Кимга ошна булаётганингни билганинг яхши эмасми?
- Ошначилик \акида гапиришга \али эрта.
- Бошкд йулинг йук;. Битта банкни уришга к,анча тай-
курасан, к,анча таваккал кдласан, окдбат нима?
***. >тирибсан. Биз-чи?
Ь> таънадан сунг Буроннинг юзида жа\л илони тул-
’ ••си Аммо арконни узун ташлаш макрадида узини босиб
*ч«ии.пади:
- Сенам утирибсан.
- Менинг йуригам бошкд. Мен акамнинг урнига утир-
у » Акамнинг упкаси чаток, цамокла тушса улади. Отам-
снида озгина яшасин. Хуллас, ran бундай, Буран, Улат
*j*>ona билан иш бошлаган экан, энди бизга хизмат к^-
Биз Урал билан Владивосток оралигини ургимчак
булиб ураймиз. У ёги Япону Корея, бу ёги Хитой
ч** оизга карам булади.
Лули режасини ишонч билан айтаётган булса-да, богча
:*_ини алдаётган нодон отага ухшаб кетди.
Бурон аламини ичига ютиб юрган кишиникига ухша-
- л ч\эрханда кдиди:
- Кулочни катта отиб юбормадингми? Хитой советга
■лтж> уч-турт йилга кдмаб утирмайди, шартта отади-куяди.
- Хотиржам бул, отиладиган бошкдлар. Сен билан мен
одаммиз. Козик^инг уртаси \амиша омон колади.
Лули сурбетларча о\ангда гапириб, Буронни газаблан-
-¡■счан булса-да, таклифлари уйлантириб куйди. Кейинги
и ч и р и бу мавзуда Улат билан куп гаплашди, ба\слашди.
лири бир тухтамга келишди. Булар билан ^амкорлик k j i -
ба\онасида Улат беркитган кррадорини \ам олиб чи-
цдожи режалаштирищди. Бу режа факат икхисига маълум,
j r r o Лули \ам бундан бехабар эди.
120
I------ ------ -- ----------- Tojfup Малик
Бурон камокдан чикканидан кейин Лулининг одамла-
кейин^эсаикхи марта У^рашли, уларнинг таклифларини,
талаблаРини эшитди. Энди учинчи учрашуада
™алии ишларнинг бошланишини келишиб олишлари
керак эди. Бир неча миллион долларлик бойлик окимига
эга булиши Буроннинг аклу хушини эгаллаган, лекин ав-
валги дунесидан воз кечган Бочанинг йулидан юриш ния-
ти йук эди. У тождор утрининг лулилар югурдагига айла-
нишини узига ор деб билли. Ма^сади — Улат яширган мол-
ни топиш, лулиларга аталган молни умариб, куэдан гойиб
булиш. У Лули таклиф этган дунёга дастёр булиб эмас,
у ф и деган номи билан кириб, араваси лойдан утгач, яна
шу фахри билан уз оламига цайтишни уйлаётганди. Лули
айтган ургимчак турига унча ахамият бермади. Темир сан-
дикдарни тешиб, муддаога етиб юрган одам аллакдндай ур
гимчак турини назарга илармиди?
Бурон \амиша таваккал кдпарди. Бу сафар \ам узини
такдир фариштаси калига топширгандай таваккал килди.
Бирок, узини тацдир ажда^осига топшираётганини фа\м
этмади. Фадм этганида \ам, бу ажда\о ортида катта бойлик
турганини билгани сабабли, йулидан асти тоймаган буларди.
К,амок лагеридаги сунгги \афталар, озодликдаги ойлар
тайёргарлик билан утди. Лулилар \ам а\мок эмас, угрини
ишга ёллашар экан, тап-тайёр ошни кулига топшириб
куйишармиди? Гап миллионлар \акида борганда ишонч
\акдда суз \ам булиши мумкин эмас. Бурон буни билади.
Билгани учун \ам тайёргарлик ишларининг ч^зилишидан
сикилмади, аксинча, арконни узун ташлаб кутди. Тошкент-
га келиши тайёргарлик занжирининг зарур \алкаларидан
бири эди.
„Томирларида конни ж^штириш“ максадида ша^арга
келган Бурон поезддан тушди-ю, туф и Марказий телефаф
сари йул олди.
ПАРИДАРА
Паридарага бориш таклифининг кабул булишига Faü-
ратнинг ишончи йук эди. Айникса, Назира учун кушик
айтаётганда „кулга тушиб“ колгач, кизнинг му^аббатига
булган умид куши кулидан учиб, оддий куз карашидан
Самум 121
vim мадрум этилганлай, pan этилган ишк талвасасига туш-
1и. Му^аббат инсон кисларининг энг гузали, энг ширини
й л н и н и татиётган йигит тотли туйгуларидан ма^рум этил-
:а. кдцим ипщ азум каби мажнунга айланиб, TOFy тошларга
5ош олиб чикиб кетсинми? „Отмагай тонг 6 o f аро азминг
шромон булмаса, булбули шайдолари гул узра нолон б$л-
часа“ деганларидек, у му\аббат билан нафратнинг якин
мриндош эканини, ишк тарозисининг бир палласида уни-
си. иккинчисида буниси Угирганини билади. Салгина кдл-
"ис \аракат билан нафрат утирган палла тош босиши мум-
»лнлигини англамаган йигит севги кучасига адашиб кир-
*аса х,ам булаверади. Нафрат палласи ога бошлаган дамда
сгалик билан тухтатишни эплолмаган йигит эса огаидаги
т>кмани оддириб куйган ношуд каби севги даиггида сарсон
i-гзиб колаверади. Не бахтки, FañpaT ундайлардан эмас.
свгани унинг вужудида, жонида яшай бошлаган экан, жон
•^аси узи эмас, уша киз экан, лаллайиб тураверсинми?
Уни купюра олувчи нажат кемаси бор эди — М о^дил-
*инг ту?илган кунида айби кечирилишига умид кдлиб,
^ \ а р га тушиб, Рирром карзга берган пулга соат шакли-
^2гн тилла билагузукни сотиб олди. Кизни кУришни кдн-
*чи к истамасин, уша куни узини тийди. Сувдан тоймаган
«.тангоёк сингари таваккал кдгщи. Таваккалчининг ишини
Х'ло унглайди, деганларидай, бир кунлик эускрон азоби
-гтасига висол ро\атини бахш этди.
Аразчи киз Мо\идил эса...
Юракха утри кирса, нима билади — тинчини у тр л а й -
з - ja!
Мо\идил йигитга киноя тошларини отгани билан ун-
- i - » сун гл и н и узмаган эди. Дугонасининг юраги ким би-
богланганини аник билгани сабабли рашк vm aa кдт-
»V куймади. Ш амнинг угли тилчаси каби бир буралиб
"а н рашк юрагини салгина куйдирди-ю, суна колди.
'«тара осиб олган бу олифта йигитни биринчи марта кур-
-иаёк юраги сал галатирок булган эди. Эндиги рашк
■-л севги турига чинакамига Урала бошлаганидан ого\
- -и. Эртаси куни ишга чикканида милиция идораси
von куп каради. Кули ишда булса-да, кузлари йул пой-
Йигитнинг бугун узр сураб келишига ишонган эди.
Кел.мади...
122 Тоодир М алик
Унда.. ашула айтиб утириши бежиз эмас экан-да...
„Сурбет... Ха, ^акд^ий сурбет у!“ Кечки пайт уйига
кайтаётган М оущ илнинг хукми шу эди...
Йигигнинг сук^аниб цараши хисобга олинмаганда у
хали севгиси хусусида ишора хам кдлмаган. Йигитларнинг
бундай к^рашларига ишониб булмаслигини Мо\идил би-
лади.
Келмади-я!!!
„Бети курсин! Иккинчи якртнлаштирмайман!“
Ш у аад билан уйига кайтди. Тун азобини кдндай енг-
ганини ссвги утида ёнган кизлар яхши билишади. Мо\и-
дилни бу кеч чулгаб ташлаган уйлари шу даражада куп
эдики, бирлари олмани кемираётган курт каби миясига
огрик, берарди, бирлари куйнига кириб олган кора илонга
айланиб, мехр ипларига за\ар соларди, яна бирлари буйни-
га осилган сиртмок, каби нафасини бугарди. Ичида кунгил-
ни йиглатадиган бир нарса гавирлайверди. Кдлбини туни
билан ёндириб адо кдгсган ут эса лабини куриштирган эди.
Ариц буйида чункайиб утирганича хаёлга чумган,
сувга к$л узатишга хам хохиши булмаётган цизининг бу
ахволини к^риб, Ойниса куркиб кетди. К^зидаги бу уз-
гаргш кечаги араздан экани хаёлига хам келмади. Эри
хукм кдлиниб, узи бир неча хафталик цамокдан к,айтган
кунлари к^зини шундай афтодахол утиришини курган
эди. Агар хозир бирон билагон келиб, „К,изинг милиса
йигитнинг кеча ашула айтиб утиргани учун ухламай, азоб-
ланиб чикди“ , деса сира-сира ишонмас эди. Чунки Мо\и-
дгшнинг кечаги шартакилиги, киноялари унга ёккан, „Боп-
лади, энди суйкалмайди“ , деб кувонган эди. На кдлсинки,
буйида Утирган к^з кечаги Мохидил эмасди...
Ойниса унга якднлашиб, елкасидан кучгиси, эркалаб,
\пл-а\вол сурагиси келди. Уйчан утарган к^з бирдан узи-
, ч унглаб, юзини ювди-да, урнидан турди.
Ушлаб к$л сезмаган, куриб куз танимаган нарсани кун-
гил билади, деганлари бежиз эмас.
Бу йигитни цандай жазолашни уйлаб утирганида...
Ьоажаб!..
Жилмайибгина кириб келди...
Эшикни такдллатмади хам, худди уй хожасидай бема-
лол кириб кедци-я!
Слмум 123
Айвон зинасида ажабланиб турган кизга яцин келиб,
:лломлашди-да, „Тугилган кунингиз муборак булсин“ , деб
тиройли кутичани узатди.
Милиция кийимидаги йигитнинг индамай бостириб
сирншини курган Ойниса хавотирланиб, цизига якинлаш-
ш Мохддил тилдан колган эди, кутичани очиб к^риш \ам
гжлига келмаётганди. Ойниса кутичани унинг кулидан
\тиб очди. Она-бола тилла билагузукни куришди-ю, лол
«атишди. Уларнинг ажабланишлари факат кимматба.\о
^•юмдан таралаётган нур аксида эмас, балки бир неча кун
13вал кизга ёкиб колган, лекин олишга курби етмаган та-
»днчокнинг бугун х,адя этилишида эди.
Ким бу йигит? Се)фгарми? К^знинг к^нгил сирини
мнлай билди?
— Мунча чиройли! — деди Мохддил кувончини яши-
>пмай. Лекин унинг кувонч ;утини онаси совук сув сепиб
»чира колди:
— Виз бунака кимматба\о нарсани ололмаймиз. — деди
Ойниса кутичани эгасига узатиб. — Уйдан тилла чикса, эр-
'1га милиса мени яна утказиб куяди.
— Ахир бу совга-ку? — Райрат узатилган кутичани ол-
иислик учун тисланди-да, гапни хдзилга бурмокчи булди. —
Оймм „Яхши кизнинг тугилган кунига совга киларсан“ .
■еб бериб юборган эдилар.
— Ёлгон гапирманг. Мо\ийнинг тугилган кунини кдер-
а н била колдингиз?
Райрат сирни ошкор килишни истамади. Тайинли жа-
жэб \ам тополмай, чайналди.
— Ахир... Мен участковойман-ку...
— Яна ёлгон гапиряпсиз. Милиииянгизнинг руйхатида
«гн тураман, Мо^ий эмас.
— Хола, Мохддилни тугилган кунлари билан табрикла-
-1ни келувдим, сиз сурокни бошлаб юбордингиз. Индамай
адАтаверайинми?
— Хола? К.анакасига мен сизга хола буламан?
— Тошкентда шунака дейишади-да...
— Бу ер Тошкент эмас...
Куча эшиги огзида панпо булган Назирага 1ф и тушган
Мпуидилнинг че>фаси очилиб:
— Вой, ана Назий келди! — деб хитоб килди.
124 То%ир Малиж
Назиранинг келишидан Райрат \ам кувониб, булажак
кдйнонасининг терговидан кугулганига шукр кдгсди. Нази
ра тез-тез юриб келиб, Райрат билан бош иргаб саломлаш-
ди-да, дугонасини кучокдаганича, ёногадан чулп-чулп
упиб, тугилган куни билан кутлади. Кейин Ойнисанинг
кулидаги кугичага к^раб „Вой, мунча чиройли!“ деб куйди.
Тилла билагузукка шунчаки к,араб куйишининг узи
сирини фош кдгщи. Ойниса „Х,аммаси равшан“ дегандай
енгил уф тортиб, совгани кдзига узатди. Назира чак^он-
лик кдлиб уни олди-да, дугонасининг билагига так,а бош-
лади.
Райрат Мохдцилга к,аради — ниго^ар тук^ашди. Кдз-
нинг юрагида шу он ёк^мли алланарса уйгонган, мулойим
караши эса уни ошкор килаётган эди. Тунда азоб берган
рашкнинг ожизгина оловли тили туфайли туман пардасида
буркалган дудмал \ис энди дил куёшининг чарогон нурла-
рида равшан шакл олиб, тинчига узгача тарзда к,асд кдла
бошлаган эди.
Ойнисанинг за^арли сузларидан сунг йигит юзидаги
куёшни булут босиши керак эди. Лекин киз кузларидаги
миннатдорлик учкуни бунга йул куймади.
— Дастурхонга кдраларинг, ана, яна битга ме\мон кел-
ди, — деди Ойниса совук, о^ангда. Уччовлари куча эшиги
томон карашди-ю, Рирромни куриб, кайфиятлари тушди.
Рирром якин келиб, Мо^идилнинг билагидаги соат
шаклида ишланган тилла безакни курди-ю, Райратга кдрз
берганидан афсусланди. Назарида милиса йигит шу тилла
билагузук эвазига кизни сотиб олгандай туюлди.
Ойниса ошхона томон юрди, к^злар айвондаги хонтах-
та атрофига курпачалар солиб, жой \озирлай бошлашди.
Икки мухолиф кемадан айри-айри жой олган икки йигит
эса худци тилдан к;олган сок;ов каби бир-бирларига цараб
тураверищди. Уларнинг *ар бири узи тушган кеманинг мус-
та^камлигига ишонарди. Кдзнинг кунгли учун ракрбат уру-
ши бошланган такдирда мутлак, голиб келажагига ишонч
\ар бирининг ниго^ида зо\ир эди.
Биринчи кема елканларини ёшлик шижоати, ёшлик-
нинг покиза нафаси бошк,арарди.
Иккинчисининг елкани пишик матодан эмас, пулдан
эди. Салгина шамолда пулнинг тузиб кетишига бу кема
лжум 125
а-«си ишонмас эли. Елкан нима экан, кема темир эмас,
михларидан ма^камланган булса, ожиз тулкдшга дуч
■едган дамда а*воли не кечар экан? Пул ва зурлиюса
пЕюнган одам бу саволга жавоб топишга уринмайди хдм.
Илоннинг пусти ни^оятда чиройли булгани билан *еч
кимса уни х,авас билан кулга олмайди, силамайди.
Худо )^усндан цисмаган, уз оламининг гузалла-
? и и ром этиши к^йин эмасди. Улатнинг к^зига иш^и
-1и ганда бу гузалга эга булиши >^м ушандай осон кечи-
яжга ишонган эди. Лекин Мо^идилнинг олами, кунгли
• жэча эканини \исобга олмаганди. Х,а, Рирром хушсурат
«дм. келишган йигитлар куриги угказилса-ю, у к^тнашар
\атго шу ёшида >£м голибликка даъво кдлиши мум-
ш эди. Лекин хакамлар *айъати унинг нурсиз юзига.
к,арашига эътибор кдлса, биринчи боскрчдаёк, рУй-
итлан учиб кетиши *ам аник, эди. Ана шундай талабчан
тоифасидан булмиш Мо^идил бу одамни биринчи
оришидаёк, рад этган эди. Шундай экан, Рирром курикда
мгнашишни эмас, руйхатга илинишни *ам орзу кдлмаса
Лекин акдини хиралаштириб ташлаган кунгил
и о р и \ак^к;атни тан олишига йул куймасди.
Моэддилнинг атрофида уралашиб юрувчи йигитлар
*мрромнинг гашини келтирарди. Буроннинг „Жиянимга
г.«кала курма“ , деб ого\лантириши газабини кузитарди-ю,
*л зга эга чик,а олишига булган к^тъий ишончи уни бу
*утдан тойдирмай турган эди. Йулида Райратнинг пайдо
уни сергаклантирди. Райратнинг кишлок, йигит-
ири сингари бушашган хуиггорларидан эмаслигини била
т>риб унга кдрз бериши узининг нодонлигидан эди. Кули-
а бакувват карта булгани билан кдморни бой берган ким-
:ани нима деб аташ керак? Рирром ушанинг \олига тушай
лее цолганини англаб, энди узидан газабланди.
Рирром бугун шахдрга тушиб чик^шни режалаштириб,
барвак? турган эди. Цехдаги идорасига кириб, зарур к,о-
гохларини олаётганда милицияхонадан чикиб, Мо\идил-
■жг кучасига кдраб йул олган Райратни кургач, уйлаб х,ам
»тирмай, унинг изидан тушди. Бурилишда Назирани кур-
тн л а бир оз тухтади. Кдйтгиси келди-ю, бирок, оркрсига
Нрнлмади, бу уйда бир гап булаётганини кунгли сезди.
кч-нпи алдамаган экан...
126 Topfup М алик
Индамай туравериш жонига тегиб, Рирром киноя о\ан-
гида ran бошлади:
— Онангизни согинган эдингиз, мен Тошкентга жуна-
воргансиз, деб уйлабман.
— Ойимни тушимда куриб, сошнчим can босилди. Эр-
талаб хужайин иш буюрувди, участковойлигимни килиб
юрибман, — деди Райрат кинояга кувлик билан жавоб
кайтариб.
— Участковойнинг иши текширишми? Текшириб бул-
дингизми? Эчки-бузоклари-ю, бурга-битлари жой-жойида
эканми? — деди Рирром гашлигини ошкор кдлиб. — Мили-
санинг иши бошидан ошиб ёттанини биламиз, бора црлинг.
— Милисанинг иши куп-у, лекин бу ерликлар жуда
меэдоондуст экан, бир пиёла чойсиз уйдан чикаргиси кел-
майди. Куглуг уйдан курук кетманг, дейишяпти, — Райрат
шундай деб, кдзларга каради, — Назира, акам туриб кдл-
дилар, турга чикдверсинларми?
Мохддил бир чимирилди-ю, индамади. Назира эса ме\-
монларни айвонга таклиф к,илди. Тугилган кунни нишон-
лашга аталган тукин дастурхон бир пасда тузалди: икки
пиёлада цаймок, иккитасида мураббо, бир ликопчада кант,
нон... Анкрнинг уругигача топиб келтирилиб тузаладиган
шошона дастурхон ша\арда булади. Тугилган кундаги ёлгон
мад\иялар \ам уша ерда. Бу ерда айрим хонадонда эрнинг
тугалган кун и нишонланади, кдриндош-ypyF, куни-кушни,
ёр-биродар учун букиб ичишга барона топилади. Учинчи-
туртинчи пиёладаги арак, охиригача олингач, моуионлар
нима сабабдан келганларини унутиб, „учиб“ крлгунларига
кдцар олаверадилар. Шахдрдаги зиёфатда кайфи ошганлар-
ни якинлари машиналарда олиб кетишади. Бу ердагилар
йикилган ерида тонг оттирадилар, эрталаб муздек к,атик,
ичиб, уйкули кузларини аранг очгач, деворларни пайпас-
лаб булса \ам узлари бир амаллаб уйларига етиб оладилар.
„Фалончининг тугилган куни“ га кетган эрни хотин бечора
тунда сарсон булиб кддириб келмайди, елкасига ортмокдаб
олиб кетмайди. Бу ернинг таомили шунака. Баъзилар ша-
\ардаги маишат дастурхонларини куришса ёки эшитишса,
„Ш унака бемаънилик биз томонларга келмасин-да“ , деб
куйишади. Нега шунакд дейишларини узлари билишади,
бегоналарга изо\ бериб утиришмайди.
-лмум 127
Бу кдшшокдинг шахэрдан яна бир фарки — аёлларнинг
-»»нлган кунлари мутла^о нишонланмайди. хотинининг
-**нлган кунини билувчи эрлар \ам санокди. Ана шу са-
«■'■ли эрлар инсоф килишса, шу кун и узлари ош дамлаб.
^пфомларини намойиш этадилар. Шах^рлик эр хотинини
-»гилган куни билан табрикламаса, балога к,олмаса-да, зав-
■жтжинг тунд че\раси билан такдирланали. Кишлокда ун-
íj* эмас. Бу ердагиларга шуниси яхши...
Мо\идилнинг тутл ган кунини нишонлаш, кимматбахо
о*га эътиборга олинмаса, махаллий одатлар чегарасида
í» u h . Икки ошик, узаро кдймок?сурлик бахсинг Зошлаб,
™с.талар ялаб куйилгач, зиёфат якунига етганини англаб,
чфавар туришди. FaftpaT айвондан тушаётиб, суз айтмади,
куз к,араши билан кдзни яна бир табриклали. Мо\и-
;ж1 сник, кдраши билан табрикни крбул этди. Рирром эса,
тиы.кчи ошик, эмас, балки хужайин овозида буюрди:
— Мохий, ишга тезрок, бор, бугун пиво келади. Кенна-
*ш сиз \ам чик?1б, караб туринг, шишаларни гум килиб
^гтншмасин, — бир икки кддам босгач, тухтаб, буйругига
цилди: — озодаликка *ам к,араб куйинг, итпашшалар
«д^нлашмасин, духтирлардан балога кдламиз.
Ойнисага берилган буй рук, замирила йук,оладиган ши-
кдйгуси эмас, балки кулдан учиб кетаётган бахтидан
-»^-нишланиш бор эди. Шу боис кейинги изогни FaftpaTra
*jcv*ó туриб айтди. Йигитлик х,амияти бир хуруж кдпса-
Гаират бу тагдор гапни тушунмагандай жилмайиб куя
4. У гузарга кддар бирга кетишни истамай, хизматини
к,илиб, ён кучага бурилди. Рирром эса идорасига
tjtfraH-to, шахарга оёги тортмади. Лекин боришга мажбур
**■. юмуш узига тааллук/ш эмас, нозик одамлар билан
х и ш и б , булажак ишларини пишитиб олиши зарур эди
ооис ноилож йулга чикди. У узини кулидаги ютук,
ыс^галарни рацибига бериб куйган лакдюдай \ис цилис
чи^инли.
Канрат унинг шахарга тушиб кетганини билмас л .
Пиво келган булса утиргандир Мо\идилга тики...16“ ,
^сгг>н уйда юраги сикдлиб, пешинга кадар худди вазифа-
»--.1 бажараётгандай кучада юрди. Кун OFa бошлаганда
.^staocM тугагандир“ , деган мулжалда гузарга к,айтди. К с
енона сийраклашиб крлган эди. FaftpaT утирадиган стол
128 Tojfup Малик
*ам 6jmi эди. Бундан мамнун булган Faftpaira жон кириб,
тугри пештахта томон юрди. „Чарчамадингизми?“ деб \ол
сурагач, у ёк,-бу ёкдан гагшрган булиб, Паркдарани яна
эслатди. Каздан „Эшакка минсангиз тезрок етиб сшасиз“ ,
деган масла\атни кутиб, юраги увишаётганда ундан „Буп-
ти, эртага борамиз“ , деган ризолик аздинн эшитди-ю, ку-
локдарига ишонмади.
Келишувга биноан, суб\ чога гузарда учрашдилар. Мо-
\идил кукрагига атиргул тасвири туширилган пушти ранг-
ли куйлак кийиб олган эди. Атиргул тасвири цанчалик
чиройли булмасин, кизнинг гузал узори остида рангини
йук;отгандай маъюс куринди Райратнинг кузларига. Тонг
шарц осмонининг тепасида энди thf ура бошлаган пайтда
к^шлок, кучалари ортда к,олиб, tof сук^окдари бошланди.
Сурурли кдлблар тогааги тонг сурури билан мос келса,
юракнинг уриши \ам бошк^ча булади. Ёлгизоёк, йулга чи-
Кишганда Мо^идил олдинга угди. Бу учрашувни юрак-
юракдан кутган йигит узи \ам кутмаган *олда, цизга ай-
тиладиган гапларини унутди. Индамай кетиши \ам мум-
кин эмасди. Кушик, айтишни истамади. Узига ёкдан шеър
сатрлари тилига куча к,олди:
Качонгача армонлар кулбасига кунокдан,
Мен дунёнинг ортидан чопаётган чулсиуиан.
Йиллар аро сузларим манзилига етмайди,
Юрагимни тилимга кучиргани нунокман,
...Энди кУнглимга к^ра.
Мо^идил бирдан тухтаб, орк^сига угирилди. У йигит-
нинг нималардир деб ran бошлашини истаётган, аммо бу-
накэ шеър айтишини кутмаганди. К^з узини тезда кулига
олиб, ажабланганини яшириш учун ширин жилмайди:
— Бирданига шеър тук^б юбордингизми? Сизни ашу-
лачи деб уйловдим, шоирмисиз?
— Ха, — деди Райрат кулиб, — баъзан шунакд „тутиб“
туради. Бу шеърни газетада 5Чиб, куй га солмокчи эдим,
тугриси... тугилган кунингизга совга кдлмои^чи эдим, эп-
лолмадим, нунонушк кдпдим шекилли.
— Тушлган кунимни кимдан эшитган эдингиз? — деди
Мо^идил айёрона чимирилиб.
129
— Мен милисаман, соткан эмасман, — деди йигит му-
т^чбирлик билан кулимсираб.
— Х,озир н^ноклигингизни тан сшиб, туф и килдингиз.
*1 айёрсиз, битта ашула эвазига купгина сирларни билиб
■г.ии, маккорсиз. Гагтимга кзршилик кдяманг, агар шеър-
•*>г лавоми булса, укиб беринг, яхшига ухшайди.
Мен ёмон шеърларни ёдламайман, — Райрат шундай
.т* кдпнинг чиройли кузларига бок^днича яна Укий бош-
ад
Севиб к,олсам, жонимни кайси утларга тутай,
Нурларингнинг бафида кирларимни йукртай.
Бушаб колган кузларим, узим бедор булмасам,
Куксимдаги кушчани к,андай килиб уйготай?!
Энди хщимни сура...
Ч1о\идил йигитнинг утли ниго\ига дош беролмай, бу-
тшляб. юриб кетди. Райрат унга эргашиб, худди ундан жа-
■V ».гтгандай охирги сатрни такрорлади:
_...Энди \олимни сура...“
уртаниши кайси кизга ёк^айди? Мо\идил
*■ г'нда ни\оятда яйраб кетди. Шу ёшга етгунига кддар
укубатларини, афофида кунда курувчи маст-аласт
Ъщыраларни... \амма-\аммасини унутди. Бугун куёш фа-
■>чун кутарилиб, оламни фацат у учун чарогон кдла-
— ж *ди. Бу йигитни Худо у учун яратганига ишончи ор-
-» н.хар, „Эй Куёш, сен фак,ат ва факат мухаббат куча-
• п л -рнтгин!“ деб \айкиргиси келарди. Агар бу саё^ат
'-тс *ил давом этган танишув ва синовлардан кейин юз
«■згхчдайди, йигитнинг севгиси чин эканига ишончи туда
ии... уртаниш билан айтилган бунак,а шеър ва
млхофоти эвазига эх^имол... ёногидан упиб куйган
•«Л ЗМ К Л И ...
\ ->шр эса... \али ундай ишонч йук,, х,аё бор, синовлар
* > -тлмнда. Битта шеър кдз томонидан бериладиган муко-
етарли эмас, бундай мукофотга етишмок, учун куп
керак, к^п тунларни уйкусиз утказмок, лозим...
<.--.1 бнр оз кутарилишгач, Мо\идил чарчаб, тош устига
Райрат унинг як^нидаги тошдан жой олди. Мо^и-
>миллар дашти
130 То^ир Малик
дилга бу ёкинкирамай, йигитга одж ак куш \адиги билан
караб олди-ю, сал наридаги тошга утиб утирди. Райрат бу
ишончсизликдан унгайсизланса-да, „Нега бундай ¡дишин-
гиз, менинг к>ора ниятим йУк“ , деб изо\ беришни лозим
топмади, „Менга ишонмаганингизни хдкорат урниаа кдбул
кдлдим“ деган маънодаги аламли жилмайиш ила чекланли.
— Ша\арда д и ск о тек а“ деган жой бор экан-а?
К^знинг бу саволи йигитни ажаблантирди, савол бе-
ришдан максадини англамай, кувлик билан куз кисиб,
\азил о\ангида жавоб берди:
— Ха, бор... — Кизнинг бу киска жавобдан каноатлан-
маганини сезиб, кУшимча килди: — Зур жой.
Бу макгов Мо\идилга ёкмай, афтини бужмайтирди.
— Нимаси „зур"? Бир бало-ку?
— Нимаси бало? Ёшлар дам оладиган жой.
— Уша ерда дам олишадими?
— Дам олиш т^ар ерда \ар хил булади-да, мана бу киш-
локда туйиб пиво ичиб, КУРТ шимиб, бурнини кизартириб
утириш \ам дам олиш )(исобланади, тугрими?
— К^шлокиларимизни масхара киляпсизми? Бизники-
лар эрта-ю кеч ишлашади. Сизникилар-чи? Дам олади,
дейсиз-а? Уша ёшларингиз нима ишни котириб куйишиб-
дики, дам олишса? Хаммалари бекорчи, такасалтанглар-ку?
Пиво ичишни айтасиз, уларингиз-чи?
— Уларимми?.. Уларим бренди ичишади. виски ичиша-
ди. Гиё\вандлари \ам бор...
Райрат хдзил охангида гапираётган булса-да, „гиё\ванд-
лари бор“ деган лукмани атай кушиб, киздаги узгаришни
курди. Мо^идил каерда, кимнинг огзидан „гиё^ванд“ де
ган сузни эшитса, отасига ишора килинаётгандай туюлиб,
гашланарди, \озир х,ам шундай булди. Лекин си " бой бер-
маслик максадида бадсини давом эттирди:
— Ша^арлик йигитлар-ку, майли, бир балогинанинг
узгинаси \аммаси. Лекин киэлари-чи? Уялишмайдими?
Мооддил „Хамманинг куз олдида кучокдашиб туришга
уялишмайдими?“ демокчи эди-ю, тили бормади, испорола
Килди.
Райрат унинг нимани назарда тутаётганини англаб, гап-
ни майдаламай:
— Хар одамнинг уяти узи билан-да, — деб куя кУйди.
' л-ыум 131
— Сиз \ам бориб турасизми? — Мо^идилнинг овозида
*»ли зарда о^анги сезилди.
— \ е ч бормаганман... — гапи ишонарли чик^ш учун
• »йрат к^знинг к,арашидан ниго^ини олиб крчмади.
— Унда „зур“ лигини кдердан биласиз?
— Киноларда курганман. Сиз олдин курмаганмидин-
-»Г Четдагиларнинг тунги клублари \ам бор.
— Кино бошка... у ер...
Мохддил шундай деб афсуслангансимон бир хурсиниб
о *ди -да, урнидан турди.
— Шу t o f h h ошиб утсак, манзилга етамиз, — деб йулга
-•-о1ди. Ёайрат бир оз индамай юргач, уртага тушган со-
р»\чиликни кутариш макрадида ran бошлади:
— Мен кеча бир айб иш кд/тганман, сиз сезмадингиз, —
пели узрли о\ангда.
— Сизнинг айбингиз куп, \аммасини сезишга улгурол-
«.«лман.
Кизнинг мулойим о^ангга кучиши йигитга далда бе-
■«>. давом этди:
— Аникрогини айтсам... утрилик кдлганман.
— Угриларни ушлашга кучингиз етмай, узингиз ки-
гшшдингизми бу ишга, — Мохддил шундай деб угирилиб,
->сгюна жилмайиш билан к,араб куйди.
— Менинг утрилигимни жазолаш мумкин эмас. Кодекс-
-I оунаца модда йук,.
— Жазолаш мумкин булмаса, мукофотлаш керакми?
— Мукофотини кеча олганман.
— Кднакэсига?
— Канака уфилик кдпганимни сурамадингиз-ку?
— Гап бошлаганингиздан кейин узингиз айтинг.
— Сиз арик, буйида утирганингизда мен угринча цараб
-■гган эдим.
— Бу оддий уфилик эмас, уятсизлик. Яна уялмай юзим-
1 'лпирасиз-а!
— Уятсизлик эмас, мен сизга цараб Кумушки эсладим.
— К^йси Кумушни?
— „Утган кунлар“ ни ук^ганмисиз?
— Киносини к$рганман.
— Курган булсангиз, эсингиздадир: Огабек арикда юви-
-исгганда Кумушни куриб, ошик, булиб крладиган жойи бор.
Самум 131
— Сиз ^ам бориб турасизми? — Мо^идилнинг овоз ила
энди зарда о^анги сезилди.
— Х,еч бормаганман... — гапи ишонарли чикиш учун
Райрат кизнинг царашидан ниго\ини олиб кочмади.
— Унда „зур“лигини кдердан биласиз?
— Киноларда курганман. Сиз олдин курмаганмидин-
гиз? Четдагиларнинг тунги клублари \ам бор.
— Кино бошк,а... у ер...
Мо\идил шундай деб афсуслангансимон бир хурсиниб
куйди-да, урнидан турди.
— Шу т о т и ошиб утсак, манзилга етамиз, — деб йулга
тушди. Райрат бир оз индамай юргач, уртага тушган со-
вукчиликни кутариш мацсадида гап бошлади:
— Мен кеча бир айб иш кдпганман, сиз сезмадингиз, —
деди узрли ох,ангда.
— Сизнинг айбингиз куп, \аммасини сезишга улгурол-
маяпман.
Кизнинг мулойим о^ангга кучиши йигитга далда бе-
риб, давом этди:
— Аникрогани айтсам... угрилик кдлганман.
— Угриларни ушлашга кучингиз етмай, узингиз ки-
ришдингизми бу ишга, — Мо)^идил шундай деб угирилиб,
айёрона жилмайиш билан к,араб куйди.
— Менинг угрилигимни жазалаш мумкин эмас. Кодеке
да бунаца модда йук,.
— Жазолаш мумкин булмаса, мукофотлаш керакми?
— Мукофотини кеча олганман.
— Кднакдсига?
— Канак,а угрилик кдлганимни сурамадингиз-ку?
— Гап бошлаганингиздан кейин узингиз айтинг.
— Сиз ариц буйида утирганингизда мен уфинча цараб
турган эдим.
— Бу оддий угрилик эмас, уятсизлик. Яна уялмай юзим-
га гапирасиз-а!
— Уятсизлик эмас, мен сизга караб Кумушни эсладим.
— Кдйси Кумушни?
— „Утган кунлар“ ни укиганмисиз?
— Киносини курганман.
— Курган булсангиз, эсингиздадир: Огабек арикда юви-
наётгавда Кумушни куриб, ошик, булиб крладиган жойи бор.
132 Toiptp M a iir r
— Сиз узингизни Огабекка Ухшатдингизмм? Унда Зай-
набингиз ким? Зайнабга атаб ашула тУкиганингиз йУкми?
— Пичинг кдомай туринг, галиыни охиригача эиштинг.
Кинода курсатилмаган бир манзара бор. Кумуш худди сиэ-
га ухшаб арик лабнпа утиради. Ксйин юзини ювади. Ушан-
да... бу ёпш и ёдлаб олганман, эшитинг-а: Кумушнинг
„кузлари мулойимгина сув устига овдилар. Арикнинг му-
саффо тиник суви ёвошгина окиб келар, Кумушбибининг
каршисига етиб келганда, гуёки унинг таъзими учун се-
кингина бир чарх уриб куяр, уз устида ултурган со\ира-
нинг сн\рига таслим булган каби таги бир каттарокдои-
рада айлангач, о\истагина куприк остита окиб кетар эди.
Арик сувининг ни\оятсиз бу \аракатини узок кУздан ке-
чириб ултургач, кул узатиб сувдан олди ва юзини ювди
Унинг юзини упиб тушкан сув томчилари билан арик
\аракатга келиб чай кадди, гуёки сув ичида бир фитна юз
берган эди... Иккинчи, учинчи кдйталаб юз ювишла бу
фитна тага >(ам кучайди...“ Зур тасвир-а?
— Асли артист булишингиз керак экан.
— Арик лабида угирган сехрчи кизга караб утириб,
сув га айлангим келди.
Мокидил ran тагида ran борлигини фа\млаб, тухтади-
да, энди чимирилиб каради:
— Булди, суюлманг.
— Мен ёзувчининг ма\оратини айтмокчи эдим.
— Ёзувчи уз йулига. Мабодо сувга айланиб колсангиз
\ам \овлимизга киролмайсиз, Назираникига окиб борувчи
арикка буриб юбораман.
— У арикнинг уз эгаси бор...
— Шуни \ам биласизми? Буям милисанинг ишига ки-
радими?
— Бу икки дустнинг сирдошлигига киради.
— Йигит деган бунака майда гапларни сирлашмаслиги
керак.
— Адашяпсиз, му^аббатга дойр майда гаплар булмайди.
Хаммаси му\им...
Мохддил кдаамини теалатди. Tof тепасига худди кдлпок
каби кундириб куйилган катта харсангтошни айланиб угиб,
кафтдек ялангликка чикди-да, чукур-чукур нафас олиб:
— Ана, кдранг. парилар шу ерга яширинишган, — деди.
Самум 133
Пастда мовий кул жилваланади. Арчазорлар кулни ас-
ровчи сокчилардек тизилишган. Райрат Суфикишлокнинг
манзарасига ма\гхиё булиб, у ер жаннатнинг бир булаги
эканига ишонган эди. Энди бу гузалликка цараб туриб,
узича „Жаннатнинг асосий кисми бу ёкда экан-ку!“ деб
куйди. Суфикишлокда одамлар яшашади. Бу ер тикрок,
булгани учун кимсасиз. „Бу \ам табиатнинг бахти“ , деб
уйлади Райрат.
— Парилар шу ерга яширинишган булса, демак... улар-
нинг хусну мало\ати табиатга кучган булса керак.
— Балки шунакддир, — деди Мо^идил кулдан куз уз-
май. — Лекин... табиат одамлардан кура гузалрок. Нимага-
лигини биласизми?
— Очиги... бу \ацда уйлаб курмаганман.
— Мен к^п уйлайман... Табиатда хусумат йук, адолат
бор.
— Адолат? — Мо\идилнинг гапи галати туюлиб, Райрат
ажабланганини яширмай, эътироз билдирди: — Охунинг
бурига ем булиши адолатданми?
— Бу табиат крнуни, — деди Мо\идил хотиржам равиш-
да. — Бури корнини туйгазиш гамида ташланади. Одамлар-
чи? Бир-бирларига нега ташланадилар? Нега улдирадилар?
Улдирган одамларининг гуштларини емайдилар-ку?
— Аслида шундай. Лекин уша зулмнинг асосида бари-
бир корин рами, тугрирож , нафс васвасаси ётади. Уша
одам кимнидир улдириш натижасида нимагадир эришади.
— Нимагадир эришади? — Мо^идилнинг юзига маъюс-
лик булути соя ташлади. Бир оз жим колди. Кейин худди
узига узи гапиргандай паст овозда сузлади: — Отамни ул-
дирганлар нимага эришган булишлари мумкин?
— Мен буни билмаган эдим, узр, ярангизни янгилаб
куйдим, — деди Райрат. — Отангиз... ким эдилар?
— Отамми?.. — Мо\идил „Билмасмидингиз?“ деган маъ-
нода бир кдраб сшиб, синик овозда жавоб кдйтарди: — Огам-
ни камокда улдиришганмиш. Ким, нима учун улдирган,
билмайман...
— Жасур ака ростданам амакингизмилар?
— Булмаган гап! Валдирайверади. Отам билан камокда
ака-ука тутинишганмиш. Оиламизга кдраб туришни уша
ерда зиммасига олганмиш. Яна битта катта амаким \ам
134 То%ир Малик
бор, отамнинг улганини уша айтибди онамга. Онамнинг
яраларини янгиламай деб, бу \акда купам гаплашмайман.
Онам мумкин булган гапларни айтадилар, мумкин булма-
са, ran олиш к^йин. К^мокдан огизларини ма^камлаб чик,-
кднлар. Агар ранжимасангиз, бир нарсани сурайман. Ажаб-
ланманг, t o f к^злари шунак,а дангалчи булишади.
— Суранг.
— Тасаввур к,илинг, сиз бир к^зни... яхши куриб кол-
дингиз...
— Тасаввур кдлмайман, аслида шундай булса-чи?
— Гап к^шмай туринг. Уша к^знинг отаси крмокда,
онаси милисанинг доимий кузатувида булса \ам... уйлана-
верасизми?
— Ахир мен унинг отасига уйланмайман-ку? Агар „Огам
к,амокдан чикишини кутинг“ . деса, биргалашиб кутаман.
— Гап кутишда эмас... — к^з шундай деб хурсинди. У
сувга тикилиб гапираётгани сабабли йигит унинг куалари-
даги мунгни кура олмаётган эди. — Агар уша к^зга уйлан-
сангиз ишдан \айдаласиз, тугрими?
— Ким айтди буни сизга?
— Жавобдан буйин товламанг. Бизнинг милиса хал^и
билан нохушгина салом-алигимиз бор, сирларини озгина
булса \ам биламиз.
— Агар билсангиз... ишдан \айдашса жон-жон дейман,
узи жонимга тегиб юрибди. Балки шу Паридарани севиш-
ганлар оромго\ига айлантирарман. Балки Жасур ака билан
шерикчиликка шарбат заводи курармиз.
— Шерикликка одамнинг зурини танлабсиз.
Мо^идил бу сафар очик, зарда к^иши-да, пастга к,араб
туша бошлади. У худди газзола мисоли енгил \аракат ки-
либ, тошдан-тошга сакрарди. Райрат уйлаб х,ам утирмай,
унга эргашди. Агар бу онда унинг урнида Рирром булга-
нида ялангликда шумшайиб колаверарди. Бармокдари кар
та чийлашга чакдон булгани билан оёк^арида бу ч а^ о н -
лик йук,, тошдан тошга сакрашга дадиллик \ам йук, эди.
Райратнинг назарида Мо^идил тошдан тошга сакрамас-
ди, йук,, йук,, худди фариигга мисоли учарди. Уча-уча кул
со^илига кунди. Райратни унутгандай орк,асига карамади
\ам. Чунк,айганича юзларини тип-тиник, сувда ювди. „Па-
ридарадаги кул сувида юзини ювган к,изнинг бетларидан
Самум 135
Эй нури тараладиган булади“ , деган гапни эшитган куп
»чизлар к,атори Мо\идил бу ерга бир неча марта келган.
•Чфсонадаги ran \акик,атдир, бетлари тоза нурни шу ердан
элгандир. Мохддил йигитга бу сирни айтмади. FaftpaT ик-
к.и кддам нарида чунк,айганича кулларини ювди. Куллари
;увда-ю, кузлари эса кдлби хукмдори гузалда.
,,...Ул париким, сув як,осинда ултурур,
Fohth нафислигидин сув ила ютса булур...“
Хаёлига шу байт келиб, юраги бир уртанса-да, кдога
малол келишидан чучиб, тилга кучирмади.
Мо^идил кулга хаёлчан равишда тикилиб к,олгани учун
>ни сирли сурур оламидан тортиб олгиси келмади — гапир-
май жим утирди. Кейин аста хиргойи бошлади:
Oigi6 кетма, к,алк.иб кетма, кум-кук денгиз ичра Ой,
Ок^б кетма kofo3 кема ок,к,ан каби арикдан.
Сени курсам тирилади, болалик очар чирой,
Сени курсам „Болам!“ деган сас келади борликдан.
Сув се\рига банди булган к^знинг назарида кушик,
парилар яширинган к,оялар орасидан сизиб чшдандай
туюлди. Кул юзасини силаб келган шабада унинг юзлари-
ни \ам силаб ро^ат бахш этди. Райрат томон к,арамади.
Сув сеэфига кушик, се)фи кушилди. Райрат кушик, айта
бошлаганда к^знинг жилмаймаса х,ам майли, бир к,араб
куйишини умид кдлган эди. К^здаги эътиборсизлик унинг
рух,ини эзди, энди овозида хасталик сезилди:
Фарзанд булмок, — улчовли бахт, капалак умрича вак^,
Ёниб-учган чакдоок, каби утар завк^ш ва тез.
Шу дамлардан куриб берсанг онаизорга олтин тахт,
Пойларига куйсанг бошни, термулсанг туйиб шу кез...
Мо\идил сув сехридан узилиб, йигитга к,аради. Кузла
ри ёшланди. Юрагида бир андух уйгониб, украб-украб
йиглагиси келди. Райрат киздаги узгаришни сезди. Ёшлан-
ган кузлардан ниго^ини олиб, сувга тикилди. Бир оз жим
колди. Бу онда Мохдцилнинг назарида дунё жони узил-
гандай, хдммаёкда хдёт нафаси сунгандай туюлди. Узининг
\ам нафаси к,айтиб, уртанди. Хайрият, дунё тирик экан...
136 То%ир М алик
Иайрат яна уша хаста овоэда хиргойи
Окиб кетма, кдлкиб кетма, кум-кук денгнз ичра Ой,
Окиб кетма короз кема оккдн каби арикдан...
Кушик охирига етди... Паридаранинг кайгуси уларга
кучгандай булди. Бу бежиз эмас. Зулмдан кочиб беркин-
ган мазлуматар хузурида бахтиёрлик кд\кд\аси янграйди-
ми \еч замонда? FaftpaT кизнинг кунглини кутарадиган
бир ran айтишга ош з жуфтлаган эди, Мо\идил гапиртир-
мади. Урнидан туриб, изига кдйтишга чогландн:
— Кетакрлайлик, — деди ялингансимон.
FaftpaT „хул“ дегани билан жойидан к^зголмади. Хо-
вучлаб сув ича бошлади. Туйиб-туйиб ичди. Кейин юзини
ювгач, енгил тортиб, урнидан турди.
— Кетишдан олдин бир нарса айтиб берайми? — деди
Кизга маънодор тикилиб.
— Латифами? Керакмас, — деди Мо\идил бош чайкаб.
— Йук, буниси хикмат, эшитинг-а: бир замонларда
туйгулар макон тутган орол бор эди. Унда купгина туйгу-
лар каторида Бахт, K,aftiy, Билим ва Севги \ам яшарди.
Бир пайт орол сувга чука бошлади. Хамма крчиш пайига
тушди, кайикдарини \озирлади. Факдтгина Севги шошил-
мади, гузал оролини ташлаб кетгаси келмади, ёлгизликда
булса х,ам шунда яшаб кдпишни истади. A mmo гарк були-
шини билгач, ёрдам сурашга мажбур булди. Унинг ёнидан
Бойлик \ашаматли кемасида сузиб угаётганида „Мени
ёнингга ола кол“ , деб илтимос килди.
— Йук, ололмайман, — деди Бойлик. — Кемам олтин-
кумушлар билан тулган, сенга жой йук.
Севги гузал елканли кемада сузаётган Кибрдан ёрдам
суради.
— Сенга ёрдам бера олмайман, чунки жикка )флсан,
елканимни расво киласан.
Шундай деди-ю, керилганича утиб кетди. Севги энди
К,айгу кайипадан умид килди, ундан кумак суради. Бирок
К,айгу: „Уф-ф, мен жуда хафаман, ёлшз колишни истай-
ман“ , деб кайигидан жой бермай сузиб кетаверди. Унинг
изидан Бахт х,ам кемачасида сузиб утди. у шунаканги
хурсанд эдики, Севгининг нолишини хдтто эшитмади хдм.
Самум 137
Севги тушкунликка тушиб утирганида ё^имли бир овозни
.♦шнгди:
— Кел, Севги! Сени ёнимга оламан!
Севги узини шу кддар омадли ва бахтли \ис этдики,
\атто ёнига ким чорлаётганини билолмай *ам крлди. Ку-
рук^икка етиб борганларида Севгига ёрдам курсатган ха-
тоскор уз йулида давом этаверди. Унинг олдида накадар
чарздор эканини билган Севги Билимдан „Менга ким на-
жот берди?“ деб суради.
— У BaKj эди, — деб жавоб берди Билим.
— Вак^ми? У нега менга ёрдам берди?
Билим бу саволдан кулимсираб, шундай деган экан:
— Чунки Вак^ Севгининг накддар бую к туйгу эканини
тушуна олади!
Райрат „Бор ran шу, сиз нима дейсиз?“ дегандай жим-
гина к,араб кщ ди. Киз нима дерди, йигитнинг макрадини
гушунди. Тушунса-да, хикматдаги маъно ёнгогини чак?1б
бергиси келмади. У \ам йигитга бир оз тикилиб тургач,
кескин бурилди-ю, яна газзола мисоли чакдон \аракатлар
билан тепага кутарила бошлади.
Кишлокка боргунларига кддар куп гаплашмадилар.
Гапларида эрталабки \азил, киноя, гина о\англари йук,
зли. Су^батлари мухтасар саволларга к^ск;а жавоблар тар-
зида булди. Сукм ок тугагач, Мо\идил тухтади:
— Сиз чарчадингиз, шу ерда бир оз дам олинг, кейин-
рок, борарсиз.
FaftpaT к^знинг муддаосини тушунди. Гарчи дадил,
чурткесар кдз булса-да, одамларнинг гап-сузидан курк^ши
унга галати туюлмади. Мо\идилнинг амрига итоат этиб,
тизза буйи келадиган харсангга омонат утирди. К^з бури-
либ кетишдан олдин бир савол суради:
— Паридарага нима учун чикданимни айтайми?
К^знинг бу саволи йигитни гангитиб куйди. Мо^идил
ундан жавоб кутмай, изо\ берди:
— Тилла соат учун чикди, десангиз адашасиз. Мен сов-
Fara учадиган киз эмасман. Тутри, дуконда курганимда *а-
васим келган. Назиранинг \ам кузлари ёниб кетган эди,
ушанда. Бунак,а так^нчокни курган \ар к,анак,а к^знинг
\аваси келади, тутрими? Мен шу такднчоцсиз \ам яшашим
мумкин. Билагимга гак^б куз-куз кдлиб мак^анганим би
138 То%ир М алик
лан мен бошца Мо^идил булиб крлмайман. Билагузукни
онам кдриндошимизникига яшириб куйдилар. Милисанинг
яна тинтув к,илгиси келиб к,олса, шуримизга шурва туки-
лади. Сизнинг гувоэушгингиз \ам угмайди. Вак^ утиб, кил-
ган ишингиздан афсуслансангиз, тортинмай айтаверинг,
совгангизни уша нафасда к,айтарамиз.
— Мохддил, сиз мени шунакд пасткаш деб уйлаяпсизми?
— Пасткашлигингизни билмайман-у... лекин... кеча
онам т$три айтдилар, сиз куп ёлгон гапирасиз.
— Исбот кдлинг.
— Исбот кдлмайман. Сиз нукул гапни х^зилга бурасиз,
бу бекорга эмасдир?
— Одатим шунак,а, ишда \ам шунакдман...
— Одатингиз шунакддир... лекин кузларингиз бир нар-
сани яшираётганингизни айтиб турибди. Онам жуда кам
куладилар. Якинларимиз „Хадеб тумсайиб юрмай, кула-
кула юрагингиздаги губорларни чикдриб ташласангиз-чи!“
дейишади. Кушнимиз Саримсок, ота эса „Ойниса, )^уда-
бе^уда \азил к^итаверган, куп кулган одамнинг кдлби хи-
ралашади. Сенинг дилинг тоза“ , деб мак^айдилар. Булди,
хайрлашамиз... бу гапларни шунчаки айтдим-куйдим... —
Мохдцил шундай деб жилмайди. Райрат бу жилмайишда
энди *аёт кувончи учкунларини курмади. К^знинг юзига
тушунарсиз андух; булуги соя ташлаган эди. Мо^идил икки
кддам ташлаб, яна угирилди:
— Эртага буш вак^ топсангиз утинг, Жасур акангиз-
нинг \исобидан аччик, к,ахва к^либ бераман. Кд^ва к,из-
ларга ашула айтиб, кунглини оладиган йигитларнинг ово-
зини очиб, булбулигуё кдлиб юборармиш!
Шух исте\зо о\ангига кучиб, узини *ам кунгил хира-
лигидан куткармок^и эди. Лекин разили узига \ам ёкмай,
юзини тезгина буриб, йигитдан узоьугашди. Райрат унга
жавоб кдйтаришга \ам улгурмади.
Мо\идил кутилмаган гаплари билан йигитни аламли
гулханга итк^тди-ю, хотиржам кетди-крлди.
Ха, к^знинг куриниши хотиржам эди, ичида эса олов
ёнарди...
Эшик очиб \овлисига кдцам куйганда *ам бу олов таф-
ти босилмаган эди. Онаси айвонда кушни хотин билан
гаплашиб утирган эди, салом берди-ю, уйига кириб кетди.
Самум 139
К.ИЙИМИНИ ечмай, каравотига чузилди. Ичини куйдираёт-
•ан олов авжига олди. Кул ёк;асида Байрат паст, синик,
^возда хиргойи кдлган эди. Бу дамда унинг ширали овози
таралла янгради:
Ок^б кетма, кдлк^б кетма, кум-кук денгиз ичра Ой,
Ок^б кетма кргоз кема окдан каби арикдан...
Кул буйида Мохдцилнинг йипгагиси келиб, киприкла-
ри куз ёшлари йулини туса олган эди. Бу онда йигага х,еч
нима тусик, була олмади.
ПИСТИРМА
Буроннинг Тошкентга кетганидан хабар топтан полков
ник Равшанов *ам шошкрт равишда пойтахтга йул олди.
Вилоят марказида зарур иши борлигини барона килиб
эргашган Нарзиев уни самолётгача кузатгач, ша\арда уз
юмушлари билан овора булди. Шом коронгусида изига
Кайтишни истамай, узига узи „дам олиш кечаси" эълон
Кидди. Эртасига ишга кдйтгач, тунги маишатидан минг пу-
шаймон булиб, Равшановга рупара булганда айтадиган ба-
\онани топишни уйлай бошлади.
Нарзиев ша\арда ,*дам олаётганда“ милициянинг жино-
ятга дойр кддирув булимига му\им бир хабар келиб туш-
ди. Бошлик?шнг мехрига сазовор булган, Равшановга мак,-
талган капитан Акмалов шахдрдан „урилиб келган собик,“
полковникка узининг ким эканлигини намойиш этиш
фурсати келганидан кувониб, тезкор режа ишлаб чикди.
Музаффарлик шо\супасига ёлгиз узи чик,иш истаги голиб
келиб, кридага хилоф булса-да, бошлигини маълумотдан
огох, килмай, „Сизни кдцириб топгунимча жиноятчилар
жуфтакни ростлаб колишарди“ , деган бах;онани пишитиб
куйди. Катта лейтенант Шухрат Комилов билан бирга яна
турт ходимни ёнига олиб, Тепатом кишлоги чекасидаги
ташландик, бостирмага пистирма куйди.
Район марказидан угтиз накурим юкррида жойлашган
Тепатом \озир кимсасиз эди. Етги йил аввал к^шлоцнинг
кунботар томонини кучки олиб кетгач, омон к,олган к^сми
сойнинг нариги бетидаги ялангликка кучирилган. Ах,оли
уйларини бузиб, курилишга ярайдиган нарсаларини ташиб
140 Тоздир М алик
кетган, гуваладан тикланган бир цанча бостирмалар шун-
дайлигича крлаверган, яциндагина \аёт чечаклари унган
кишлок энди худди урушда бомбаланган харобага айланиб
к,олган эди. Милицияга тушган хабарга к^ра, афюнфуруш-
лар бу кеч худди шу харобалардан бирида учрашиб олди-
берди кдлишлари керак эди. Акмалов ходимларни атрофга
куйиб, узи Шухрат билан бостирмадан жой олди.
— Кдшорбознинг й^лимизда пайдо булиб крлганига
эътибор килдингми? — деб пичирлаб скради.
„К^морбоз“ деб у Рирромни назарда тутди. Кдмок, ла-
герида Бурон берган лакдбдан бехабар булганлари учун,
Fhppom гумон остига олинганидаёк„ ухтари унга „К^мор-
боз“ деган шартли лакдбни беришган эди. Машинага чи-
»ушиётганида FnppoM кдёкдандир пайдо булиб, капитанга
ялток^анганида Шухрат ниманидир сезгандай булиб эди.
Хозир бу хдкда гапирмай, бепарволик билан жавоб берди:
— Ха, сизга чех пивоси олиб куйибди. Ишни бопласак,
сизнинг бахонангизда биз хам чанкрвбосди к^лармиз.
— Сен тирранчалар томок, дарди билан яшайсанлар. У
бизнинг кдёкда кетаётганимиз билан кдоикди. „Пивони
совитиб тур, ярим соатда кайтамиз“ , деганимга энди ту-
шундингми?
Акмалов узининг доно ва зийраклигидан узи мамнун
булиб, кукрак кериб куйди. Афсуски, к,оронжда унинг
мамнун чехрасини Шухрат курмади. Курмаса-да, уни мак,-
таб куйиш жоиз эканини фахмлади:
— Сиздек булгунимизча акдимиз кириб к,олар. Узи мен
омадли боламан. Нукул яхши устозларга йуликаман. Эта-
гингизни ушлаб юрсам, менам бир нарса буларман?
— Сен бокса, одам буласан-у, ошнанг бало хдм булмай-
ди. Эси борида бушаб кетгани маъкул. Сен ундан узокрок,
юравер, хужайин ёкгирмаган одамини тинч куймайди.
Унга кушиб сенинг \ам думингни тугиб юбормасин.
— Сиз борсиз-ку, у бир танишим, сиз устозимсиз.
Кейинги ran капитанга мойдек ёкди. Ташкдрида нима-
дир шитирлаб, иккови жимиб крлди. Яримта ой лахтак
булутлар орасидан чициб, зимистон чекинди. Атроф ™ра-
шира ёришди. Худди шу пайт тупрок, йулда икки одам кр-
раси куриниб, капитан „жим“ дегандай курсатгич бармо-
fh h h лабига босди.
Самум 141
Улар як^нлашгач, бири ёши катгаро^, иккинчиси ёш-
рок, аёл эканини куриб, капитан ажабланди:
— Булари ким булди экан? — деди пичирлаб.
— Балки йуловчилардир?
— Ташландик, кучада кечаси йуловчи нима кдлади, кал-
ланг борми?
Аёллар бостирмага як^нлашиб тухтадилар-да, атрофга
алангладилар.
— Вроде шу ер, — деди каттароц аёл.
— Можеть быть ваабше килмас, — деди иккинчиси. —
Яна зря пойлайбиз. Уже третий раз йуук.
— Молчи! Раз бизга приказ иттилар, значить сто раз
килабиз.
Ш у пайт \овлидаги к,ари тут шохида утирган укки бе-
зовталаниб к,анот к,окди. Аёллар чучиб тушищди. Ичкари-
дагилар сапчиб чик^шга шайланишди. Лекин уккининг
хунук овози эшитилгач, иккала томон \ам тинчиди.
— Лучше китабиз. Здесь что-то не так, — деди ёшрок,
аёл.
— Яна часик подождем, и хватить с нас. Китабирамиз.
Шу чок, шохлар шитирлаб, улар яна сергакланишди. Бу
гал куркув устун келиб, шошганларича изларига кдйта
бошладилар. Капитан туппончасини гилофдан чш^риб,
таищарига отилди-да:
— Тухта, цимирласанг уласан! — деб бак^рди.
Аёллар такда тухтаб, атрофга нажот излаб аланглашди.
— Сизга нима кирак? — деди уларнинг бири титро^
овозда.
— Танимаяпсанми? Бизни кутаётган эдинг-ку? — деди
капитан уларга як^нлашиб.
— Хич кимни кутмадик, просто вечерняя прогулка, —
деди аёл бу сафар осойиштарок. овозда.
Капитан кулчирок^и ёк^б, унинг юзига тутди-да, за-
\арханда кдпди:
— Ия, эски кадрдонимиз-ку! Фаина, вечерний прогул
ками бу ё мижоз овлашга чикдингми?
— И так, и так, — деди аёл энди дадил о^ангда.
— Фаина, олдинлари „Фо\ишаликка статья йук,“ , деб
кутулиб кетардинг. Энди анча узо-ок, утирадиган булиб
келибсан бу ерга.
142 Тотдир Мллих
— Прогулкага статья борми? — деди аёл „М ени и$рк^-
тиб бупсан“ , деган охднгда.
— Прогулканинг бунакдсига статьянинг з^ри бор. К,и-
морбоз сени кутиб утирибди. Бирга-бирга ачомлашиб ке-
тасанлар. Киморбоз олдин товламачилик билан Утирган эди.
энди битта статья билан ётасанлар.
— Какой кдоорбоз?
— „Какой“лигини узинг яхши биласан. Агар бошимиз-
ни айлантирмай, бизга хизмат килсанг, цамокнинг ярмини
кестириб бераман. Энди уйлаб кур-чи: мен бу ерда нима
кдлиб утирибман? Менинг „просто вечерняя прогулка“ га
чикддиган одатим й^к,. Ташландик, кдоилокда „просто про
гулка “ га чикддиган хотинларнинг гапига лакда тушадиган
ахмок хам йук;.
— Капитан, миленький мой. сладенький мой, мин прос-
титуткаман, и все. Син мини наркотага путать итма. Нар
кота минга и даром киракмас. Но вот, этот скотина дочур
ка наркоманка булиб колгон. Хатада богатенький, моло
денький клиент утира. А бу скотинада ломка начинается.
Биз закун билабиз. Поэтому хатада лишний наркота не
держим. Биз ишитганбиз, что бунда наркота реализовать
этийла. Вот и пришли.
— Шу ерда кокоин сотилар эканми?
— Кокоин или урнига заменяющий.
— Ким сотади?
— Какой-то Балтакул, что ли?
— Шу ерда яшарканми?
— Что вы, капитан, перестрелкадан кийин бунда никто
не живет.
Аёлнинг гапини эшитиб, „Ха, энагар, тилингдан илин-
динг-ку!“ деб кувониб, уни баттар сикувга ола бошлади:
— „Перестрелка“ дейсанми? Бу ерда отишма булганини
сен кдердан биласан?
— Ну, скажешь, капитан, — деди аёл хотиржам равиш-
да. Охангига Караганда, гапидан илинган лак.мага ухша-
масди. — Хамма била-ку? Мин асмондан свалиться итмаган-
ку? Почему я не должна знать?
— Болтакуддан кррадорини тез-тез олиб турармидинг?
— Бугун первый раз. Ишитдик, что продает и пришли.
— Биринчи марта, дегин... Олдин цаердан олардила-
Самум 143
ринг. Наркоманка кизингнинг ломкаси бошланса, каёкда
югурардинг? Ломка бир \афтада бир булмайди-ку, а?
— Бозордан олардим.
— Кимдан?
— Мин уларни ваабше не знаю и знать не хочу.
— Яхши, ишонтирдинг, уларни танимайсан. Болтакул-
ни \ам танимайсанми? Агар уйини билмайман. десант, а\-
мок, кдпганинг учун шу ернинг узида отиб ташлайман.
— Не пугай, капитан, син отолмайсан, каждый пуля
учун отчет беришинг кирак.
— Укнинг ^исобини бериш кийин эмас, халтаси коко-
инга тула хотин кочаётганда отиб улдирилса, \амма ра^мат
дейди. Бу ёгидан кунглинг тук булсин, туртта Ук сенга,
турттаси кизингта аталган.
— Ну капитан, хватить иили пугать итгали, уйин точно
билмийм. Но речканинг нариги берегида, лишь один раз
борганман.
— Хозир бошлаб борасан.
— Прямо \азирми?
— Гапни купайтирма, юр.
Панада турган машинага чикиб изларига кдйта бошла-
ганларида кишлок харобалари орасидаги йулда икки ки-
шининг крраси куринди. Акмалов „Тухтат машинани!“ деб
бакирди. Машина тухтаб, улар тушгунларича икки одам
узини коронги дарахтзор орасига уриб, гойиб булди. Ат
рофии кдцирганлари самара бермади. Капитан сукина-су-
кина машинага кдйтди.
Шухрат икки аёлнинг кочишга >^ам уринмай машинада
утирганларини куриб, ажабланди.
Район марказидан утаётганларида капитан кдхвахонада-
ги чирокни куриб, машинани тухтатди.
— Бунаца пайтда ишламас эди-ку? — деди ажабланиб.
Шухрат билмадим, дегандай елка кисиб куя колди. Акма
лов машинадан чаккон тушиб, тез-тез юрганича юкори га
кутаридди. Кэдвахона са^нида уни Рирром очик чехра би-
лан кутиб олди.
— Албатта келишингизни билардим,— деди саломлашга-
ни кул узатиб.
— Ярим соатда келаман, дегандим, шунча кутдингиз-
ми? — деб суради капитан унга тикилиб.
144 То^ир Малых
— К^шорбозлар соатга кдрамайдилар, биласиз-ку? Ути-
расизми ё Ураб берайми?
— Биттасини очиб, учтасини Уранг.
— Сизга унтасини атаб куюадим.
— Атаган булсангиз, урамайсизми?
— Булди, \аммаси тап-тайёр.
Акмалов бир шиша пивони к^тариб ичиб ало цилгуни-
ча тук^из шиша когоз халтага жойланди. Рирром тухфаси-
ни култиклаб олиб, азиз мехмонини машинага кддар куза-
тиб куйди. Машина жойилан жилгач, унинг изилан исте\-
зо билан кулиб кдраб турди-да кейин тупурди.
„Шахардан цилган бир цУнгирожм-у, фохишанинг
битта найранги \амма ишни пишитиб берди, — деб уйлади
у. — Кдрмокдаги хурак урнига Фаинани ташлаганим яхши
булди, бу лакдга осонгина илина к;олди. Энди Болтаевни-
кига етиб боргунича, одамларимиз янги й^лдан бехатар
утиб олишади. Тор йулларидан утиб олишса б^лгани, у
ёгида пистирма хавфи йук,. Нарёкдагилар ортик^а вахима
Килаверишади. Бу овсарларнинг бурни остидан тонналаб
молни индамай олиб утса булади. Улат беркитган молни
топсам, бу ёгига о ш и р и м олчи. Акахоним бошкдча уйин
кдлмок^ими, майли, кимнинг кулида „кузир" булса, уша
ютади“ .
Бир кутаришда шишани бушатиб, ховурини босгандай
булган капитан Болтакулнинг уйида узини нима кутаётга-
нини билмасди. Болтакулнинг уйи нима экан, эртасига
бошлигига, кейин полковник Равшановга рулара б^лгани-
да бошига кандай дуллар ёрнлажагидан бехабар эди.
***
Бу йигитнинг елкасига гитара осиб юриши цишлох
ахли учун ажабтовур туюлиб, унга „гитарчи милиса“ деган
лакдб куйилган эди. Лекин унинг \ар тонг югуриб юри-
шидан купам ажабланишмади. Ижара уй эгаларидан факдт
кампирга галати туюдци. „Са^армардонда итга ухшаб са-
киллаши шарт эканми?“ деганида чоли „Бу бола шахарда
усган, к,иладиган иши йук,. Ейди, ичади, утиради, ётади.
Эгилиб ишламайди. Шунак,а югуриб турмаса, томирлари-
даги кони тугнайди. Суяклари \ам лаккашикилдок булиб
Самум 145
цолади“ , деб тушунтиргач, кампир унинг бу кдлигига ^ам
куниккан эди.
Паридара сафаридан кейинги таассуротлар исканжасида
яхши ухлолмаган булса-да, Райрат одати буйича барвак^
гуриб, кишлок. кучаларидан уггач, юкрри сари югура кет-
ли. Ялангликка етай деганда чинор дарахти панасида бер-
киниб турган кимдир уни бехос чалиб юборди. Райрат
чувозанатини сак/тай олмасдан йикдпди-ю, лекин чак,к;он-
лик билан кдддини ростлаб олди. Бирок; угирилишга ул-
гурмади, гарданига туппонча тиралиб, оркддан „Кдмирла-
санг Уласан“ , деган овоз келди.
Райрат итоаткорлик билан иккала кулини кутарди-да,
кугилмаганда чап бериб, орк,адаги одамни бир зарб билан
йицитди. Зарби кучли эмасди, бу \аракатни кутган оркд-
лаги одам тиззалаб к;олди.
— Сен аллакэчон битта ук, билан сийланиб болтан эдинг,
чиранишинг ортик^а, — деди Шухрат туппонча урнида ти-
раган чупни нари отиб.
— Беркиниб турганингни курган эдим, отишга улгур-
мадинг, — Райрат шундай деб унга кул узатди-да, туриши-
га ёрдам берди.
— Исбот кдл, — деди Шухрат ужарлик билан.
— Биринчи исботи — шунча кенглик була туриб, дарахт
томон югурганим, иккинчиси — дарахтга жуда якинлашга-
ним. Учинчиси — чалганингда оёганг оёгамга тегмади-ку?
Тан оласанми?
— Тан оламан.
— Суфи бетини ювмай нима кдлиб юрибсан буёк^ларда?
— Тошкентга кетяпман, хайрлашгани келдим. Гапинг
булса, айт, керакли одамга етказиб куяман ё уйингга кириб
чикдйми?
— Уйимга албатта кирасан, аямнинг кулларидан ош
емасанг хисобмас. Тошкентда нима кдласан?
— Малака ошириб келарканман, укишга юборишяпти.
— Ие, Ахмадов бориши керак эди-ку?
— Бир кечада алгов-далров булиб кетди. Нарзиев ке-
либ, \аммани ин-инига киргизворди. Равшанов кдйтгуни-
ча чора курган булиб, мени сургунга ёзиб куйди.
— Нима булди?
— К,иморбозни кузатаётганимиз яхши натижа берган-
10 — Ёлрон у м и д л а р д а ш т и
146 Тодир М алик
дай туюлган эди. Курьерларнинг куниб-утадиган ерини
аниклаб \ам куйгандик.
— Хуш, кдердан утишаркан?
Райрат шундай деб мугомбирлик билан куз кисди. Бир
куни Шухрат гаплашиб утириб, узининг тахминларини
айтганида Райрат рад этганди. Хозир шу ба\снинг ечими
уз фойдасига \ал булишига ишониб, кулимсиради.
— Кувонмай тур, гаров уйнасам булар экан. Ба\сда мен
ютдим. Сен „Улатнинг курьерлари эски йулдан юрмайди“ ,
деб бошимни кртирушшнг. Биз уларни сггишма булган жой-
да кулга олай дедик.
— Келишдими? — деб жиддийлашди Райрат, сунг бош
чайкдци, — булиши мумкин эмас. Ма н ти к у туфи келмайди.
— Улар сенинг мантиганг билан \исоблашарканми?
Сенга ухшаб мантик^а суяниб иш куришимизни яхши
билишади. Биз нима кдпамиз? Бир жойни пойлаймиз-
пойлаймиз-да, иш битгач, кайрилиб хдм к,арамаймиз. Чун-
ки „мантик,“ деган илмни ук^ганмиз. Улар эса Улат йук
Килингач, эски сукдюкларга кдрамаслигимизни \исобга
олишган. Биз сен айтган мантикда риоя кдлмай, уларнинг
мантигига кдраб, уша эски йулни пойладик.
— Хул, пойлабсанлар, топибсанлар, нега ушламадила-
ринг?
— Очига... биласан-ку, Акмаловнинг турган битгани
упка. Яна шошма-шошарлик цилди. Бизни хужайиндан
бемасла^ат, берухсат пистирмага олиб чикди. Ишни ёлжз
узи койиллатиб, ра^мат эшитаман, деганми, Худо билади.
Ра^мат урнига бошига бало орттирди. Унга кушилиб менам
емаган сомсамга пул туладим.
— Хайдалдими уша упканг?
— Айбни менга оширворди. Маълумотни мен топган-
мишман, мен шоширганмишман, тезкор гуру^ни мен олиб
кетганмишман. У безовталаниб, изимдан борганмиш. Бе-
тимга безрайиб к,араб туриб шунака дейди.
— У безрайиб гапирди, сен безрайиб туравердинг, шу-
накэми?
— Нарзиевнинг олдида уни енгиб буларканми? Унга
танбе* берди, менинг ёшлигимни \исобга олиб, кечирди,
тажрибам камлигидан афсусланиб, малака оширишга
юборяпти.
Самум 147
— Осон кугулибсан, огайни.
— Мен буйрук,ни бажарадиган кичкина одамман. Ор-
кдмда суянадиган t o f h m йук,-
— Бизнинг фожиамиз хдм ана шу „буйрутрш бажаради
ган кичкина одам“ эканимизда. Хул, энди колганини ай-
тиб бер: пойлабсанлар, тутай дебсанлар, кейин нима булди?
— Ярим кечада иккита хотин пайдо булди. Каттарори
фо^иша экан, Акмалов таниркан. К,орадорига алокддорли-
ги маълум булди-ю, лекин у к,ари F ap \аммамизни лак^гл-
латиб кетди. „Корадори сотадиган Болтакулникига олиб
бораман“ , деса ишонибмиз. „Болтакул“ эмас, „Болтаев“
экан.
— Уч кун олдин улган гиёхрандми?
— Ха, уша. Кучасига бурилганимизда билдик.
— Унгача ^еч нима булмадими?
— Хотинларни уша жойда кулга олиб йулга чш дани-
мизда икки одам куринди. Куринди-ю, гойиб булишди.
Изларини \ам тополмадик. Тахминимча, улар Fap хотин
билан учрашувга келаётган булишган-у, хотин бизни чал-
гитиб, белгиланган жойдан олиб чикиб кетган.
— Хайрият, шунга акдонг етибди. Уша икки одам ма
шина йулида куриндими?
-Х а.
— Машина чирок^ари ёк^кмиди?
— Ярим кечада чирокриз юриб буладими уша овлокда?
— Хуп, энди уйла: агар уша икки одам курьер булса,
милиция машинасининг рупарасидан чикиб, кейин гойиб
буладими? Шунак,а ахдооцми улар?
— Менам шуни уйладим. Балки кимдир бизни лакдп-
латмок^и булгандир?
— „Булгандир“ эмас, боплаб лакдллатган! Маълумотни
кимдан олгансанлар?
— Ша\ардан кимдир Акмаловга кунгирок, кдлибди.
Лекин... мен бир нарсадан сал гумонсирадим. Машинага
чикдётганимизда идора олдида Киморбоз пайдо булди. Ак
маловга чех пивоси олиб куйган эка;: Капитан „Ярим
соатда келамиз“ , деб кетди. Ярим кечада кдйтаётсак, кд\-
вахона очик, кутиб утирган экан. Бир халта пиво билан
кузатиб куйди, кизик^-а?
— Ха, к^зик,... Кейин-чи?