246 Тоздир Малик
газета ходими муваффакият тилаган булса *ам, ижодга
уша оннинг узида нукга кУйилди.
Райратнинг хиргойиси эшитилгач, афсонани эслаб,
„Ушанда узимнинг такдиримни ёзган булсам-чи?“ деган
фикр хаёлини ёритиб утди. Агар Райрат Угарланган бул-
са-ю, эвазига шу ша\по кузларини сурашса, юрагини юлиб
беришга \ам рози буларди. Райрат-чи? Афсонадаги йигит
каби журъат эта олармиди?
Кутилмаганда кулок,1ари остида яна хиргойи эшитил-
ди. Райрат жуда якин келиб, энгашиб, жуда паст овозда
айтди кушигини:
Ок,иб кетма, окиб кетма, Ойжон, окиб кетмагин,
Кетганлар куп, кдйтганлар йук, дил безиллар кетишдан.
Окиб кетсанг, калкиб кетсанг, узокларга кетмагин,
Кдйтиб келсанг чарчамасман юрагимни чертищдан...
Хонадони осмонидаги саодат куёшини изо-и\онат бу-
лути тусиб турган оила аъзоларининг куз ёшлари куриб
Колган булади. Юракларини йиги уртаб юборса \ам кузла-
рига ёш келмайди. Мо\идил \ам шундай: жа\ли чикса,
шартга жеркиб ташлаши мумкин, йиглагиси келса... йир-
лолмайди. Нега шунакдлигини узи \ам билмайди. Балки...
аввал отасини, кейин онасини камашганда йиглайвериб
куз ёшларини адо килиб куйгандир? Хатто... отасининг
улганини эшитганда х^м йиглай олмаган эди. Кунгли фар-
ёд чекди-ю, лекин куз ошкор килмади. Одамлар кднчалик
ёмонлашмасин, уша одам унинг отаси эди... Ёмонлиги са-
бабли у жамият бафидан сугуриб, туткун кдлинди. К^з
эса отасини юрагидан сугуриб олиб, кора ерга кума ол-
масди...
Йигини унутган киз Паридара йулидаги бу яланглик-
да, ёлгиз узи аросат водийсида довдираб турган бу онда
юрагини уртаётган фарёд йулини туса олмади, кузлардан
ёш куйилди, киприклар ожизлик килиб, ёноклардан ир-
мок булиб окди.
Йигласа-да, кунгли ёришмади. Урнидан туриб, жилга
буйига борди. Кулини, сунг юзини ювди. Кафгига яна сув
тулдирганда жилганинг сирли шилдираши тиниб, яна Рай
ратнинг овози келди:
Слмум 247
Кул узатиб сувдан олди ва юзини ювди. Унинг
юэнни упиб тушкан сув томчилари билан арик хдракатга
».елиб чайкалди, гуёки сув ичида бир фитна юз берган
*ди... Иккинчи, учинчи кдйталаб юз ювишла бу фитна
гаги \ам кучайди...“
Фитна... Фитна... Арик сувидаги фитна маълум. л^ётда-
гиси кандай фитна булди?!
У чукур-чукур нафас олиб, ^аяжонини, нафратини ва
ли \ам тушунмаётган аллахандай \исларни кувгандай
булди. Бошбошдок, хаёлларни тизгинлашга уринди.
Хатни Назира берди... Хат нега унинг кулига тушди?
Е унинг узи шумлик килдими? Шуб\а дугонаси томон бу-
рилиши билан дарров кдйтарди. Тугри, Назира баъзан ку
пол килик,лар *ам килиб турарди, лекин такдирни узгар-
гириб юбориши мумкин булган бу мактуб \азил доирасига
кирмасди.
Саволлар кетидан саволлар куйилиб келаверди, аммо
биронтасига жуяли жавоб топилмади — аросатда колаверди.
Охири бу ерда утирмай, уйига кдйтишга а\д килиб, Урни-
дан турди. Эллик-олтмиш кддам юрар-юрмас, мотоцикл
овозини эшитиб тухтади. Тупрок, йулни чангитиб келаёт-
ган мотоцикл унга беш-олти кдцам етмай тухтади.
— Ие, жиян, бу ерда нима кдлиб юрибсан? — деди Бу-
рон утирган ерида. — Амакинг пиво туширтириб кУйиб,
хуноби ошиб ётибди-ю? Пивохурларингнинг томога теши-
лай деб крлди.
Бурон узини бу ерга тасодифан келиб крлгандай килиб
курсатмокчи будци-ю, лекин кизнинг тик карашига бас
келолмай, ниго\ини олиб кочди.
Морщил унинг гаплари ёлгон эканини билиб турса-да,
„Томога тешилмай улсин!“ дегиси келди, бирок „Нега кай-
фиятинг йук“ , деган савол берилишини истамай, зураки
жилмайди:
— Ш у ёкдарни би-ир айлангим келди. Узингиз бу ёкда
нима килиб юрибсиз?
— Менми?.. Шу томондаги бир кишлокда... отини уну-
тибман, сотиладиган зотли сигир бор экан. Шунга келаё-
тувдим.
— Сарикгака кишлогидами? — деди Мо^идил мугом-
бирлик билан.
248 То%ир Малик
Бурон саволга яширинган киноя о^ангини англамай:
„Ха, \а, шунака шекилли“ , деб куйди.
— С ал адашибсиз. Пастрокда чапга кайилишингиз ке-
рак эди.
Б урон ёлгонини ош кор цилм аслик учун М осилил га тик
карамай:
— Билмаган одамнинг иши кийин-да, — деб мотоцик-
л и н и к^айтарди. Л е к и н у т о л д и р м а д и , е т а к л а га н и ч а к,из б и -
лан ёнма-ён юрди.
Муюлишга етганда Мохдцил тухтаб, чап томондаги сук-
мокка кули билан ишора килди:
— Сарикгака шу томонда.
Бурон бурилишни х,ам, киз билан бирга Ясситепага крй-
тишни ^ам билмай бир оз иккиланди. Мо\идилга караган
эди, у юзини бурди. Кузларига караб, сир олиш имкони
Киркддди. Бурон ра\мат айтиб, сукмоккэ бурилгач, Мох^-
дил уни тухтатди:
— Тухтанг, амак, каёкка кетяпсиз?
— Сарикгакага...
— Шу ёкдалигини аник биласизми?
— Сен айтдинг-ку?
— Мен ёлгон айтдим.
-Н ега?
— Чунки сиз ^ам ёлгончисиз.
— Мен-а?
— Ха, сиз! Бу атрофда кишлок йук. Сарикгака дегани
умуман йук. Сиз зотли сигир кидириб борадиган одам \ам
эмассиз. Сизни менинг оркамдан Назира юбордими?
— Мен Назиранинг буйругага буйсиниб юрадиган лак-
маманми?
— Унда... майли, мен лакма эканман. Тугрисини айтай-
ми: мени Райрат ака чак^ртирган эдилар. Биз а\ц-паймон
Килиб кочиб кетмокчи эдик, сиз халакит бердингиз.
— Энди сен ёлгон гапиряпсан.
— Нега? Кочиб кетолмайманми? Ясситепадан \ар йили
ун-ун бешта киз севгани билан кочиб кетади.
Бурон бу гапдан кулди.
— Ёлгончилик дарсини яхши укимабсан, жиян. Одам
тукиган ёлгонига \еч булмаса узи ишониши керак. Крчиб
кетаман, дейсан. Нега энди кочаркансан? Биров сенларга
248 Таздир М алик
Бурон саволга яширинган киноя о\ангини англамай:
,Д а , х£, шунакд шекилли“ , деб к^йди.
— С ал алашибсиз. Пастрокда чапга кдйилишингиз ке-
рак эди.
Бурон ёлгонини ошкор кучмаслик учун Моэршилта тик
цдрамай:
— Билмаган оламнинг иши кийин-да, — деб мотоцик-
лини к,айтарди. Лекин ут олдирмали, етаклаганича киз би-
лан ёнма-ён юрди.
Муюлишга етганда Мо.цидил тухтаб. чап томондаги су*-
мокка кули билан ишора кдлли:
— Сарик^гака шу томонда.
Бурон бурилишни \ам, циз билан бирга Ясситепага кдй-
тишни \ам билмай бир оз иккиланди. Мо\идилга к^раган
эди, у юзини бурли. Кузларига караб, сир олиш имкони
к^ркилди. Бурон ра\мат айтиб, сук>ю*у<£ бурилгач, Мо?(и-
дил уни тухтатди:
— Тухтанг, амак, кдоеда кетяпсиз?
— Сарикгакага...
— Шу ёкдалигини аник биласизми?
— Сен айтдинг-ку?
— Мен ёлгон айтдим.
-Н ега?
— Чунки сиз *ам ёлгончисиз.
— Мен-а?
— \ а , сиз! Бу атрофда кдшлок, йук,- Сарикгака дегани
умуман йуКг Сиз зотли сигир кддириб борадиган одам хдм
эмассиз. Сизни менинг орцамдан Назира юбордими?
— Мен Назиранинг буйрукига буйсиниб юрадиган лак,-
маманми?
— Унда... майли, мен лак^ю эканман. Тугрисини айтай-
ми: мени Райрат ака чакдртирган эдилар. Биз а\д-паймон
кдлиб крчиб кетмок^и эдик, сиз хапак^т бердингиз.
— Энди сен ёлгон гапиряпсан.
— Нега? Крчиб кетолмайманми? Ясситепадан х^р йили
ун-ун бешта кдз севгани билан кочиб кетади.
Бурон бу гаплан кулди.
— Ёлгончилик дарсини яхши у^имабсан, жиян. Одам
тукдган ёлгонига \еч булмаса узи ишониши керак. Крчиб
кетаман, дейсан. Нега энди крчаркансан? Биров сенларга
Самум 249
каршилик кдляптими? Х,али ораларингда ахд-паймон хам
йук-ку?
— Сиз каердан биласиз? — Мохддил кршларини чимн-
риб унга каради. Шунда Бурон унинг киприклари ортита
яширинган мунг соясини илкади.
— Менам бир пайтлар ёш булганман. Мендаям озгина-
гина шунаца \ис булган. Майли, жиян, сен енгдинг. Бу
хркда гапирмайман. Факдт... Ойниса сал хавотир олиб уги-
рибди, тезрок бора кол.
Бурон мотоциклни ут олдирди, лекин Мосилил кажа-
вага \ам, орка уринга х,ам утирмади. Пиёда кетди.
Кизининг бехдл кддамлар билан кириб келишини,
ранг-руйини курган Ойниса лабини тишлади, унга дашном
бермади.
***
Бурон уйига кайтиб, сулага омонат утирган онда ичка-
ридан бадковок одам чикдб келди. Бу чакирилмаган мех,-
мон ва унинг шериги \ам шу кунларда Рирромга хизмат
кдлаётган булишса-да, аслида Буроннинг одамлари эди.
Уларни Буронга \ам, Рирромга \ам Улат тавсия этганди.
Бурон, абжирлиги туфайли, уларни Рирромдан олдинрок,
узиники кдлиб олган эди. Рирром кэрмок ташлагаг пайтда
улар Бурондан „Нима кдлайлик?“ деб сУрашд „Куп
савдолашмай, шартларига кунларинг. Мени таниш; рингни
билдирмаларинг, икки томонга уйнаганларинг учу- олади-
ганларингни ошираман“ , деда. Буроннинг берадиг :и накд,
Рирромники насия экан, хизмат шунга яраша б<лаверди.
— Кеча кечаси келишинг керак эди, нега кундузи юриб-
сан? — деди Бурон унга норози киёфада караб
— Рирром кеч кирмай келиб оляпти. Нари-бери юриш-
нинг иложи йук, — деди бадковок, узини оклаб
— Хул, узини тутиши кднак,а?
— У четдан мол кутаётгани йук;. Улатнинг молини топ-
мокчи.
— Каердан топаркан?.. — Бурон шундай деб буйнини
кашиган булиб, унга кувлик билан каради. — Яхши, унинг
мушкулини осонлаштириб бераман. Тулки билан тулки-
нинг тилида гаплашиб курай-чи? Бугун ундан суюнчи ол:
250 Т тдир Малих
„Тошкентдаги ошналардан хабар эшнтдим, кол моэорда
экан, Бурон бугун уни олиб, мижоэларига бериб юборар-
миш“ , дегин-чи, пайтавасига курт тушмасмикин? Мент-
нинг а^воли цдндай?
— Ертулада ётибди. Нукул ашула айтади. Томи кетган
шекилли?
— ЙУ-Ук, унинг томи бакувват, э^гиёт булларинг. У
Улмаслиги кераис Агар бугун \ам ^уйиб юбормаса, к,очи-
шига йул берларинг. FnppoM эрталаб сенларни Паридарага
юбормаганмиди?
—Нимага?
— Киз ynquiaju учун.
— Йук, бунак# гал булмади.
— Ментни крчирганларингдан кейин, ярим кечада мо-
зорга келасанлар.
— Узимизми?
— Агар F hppomhh ишонтира олсаларинг, бирга кела
санлар.
— Сизни... гумдон кдлишни буюрса-чи?
— Гумдон килишни жуда-жуда хо\лайди-ю, лекин \о-
зирча кули калта. Менсиз ошига алчи турмаслигини бкла
ди, у туллак!
Бадковок топширик^и олиб, кетишга чоманганида
очш; турган куча эшиги остонасида бири саккиз, иккин-
чиси Ун ёшлардаги болалар куринишди. Каттаси хуроз
.култшуиб олган, кичигининг к^лида кучукча. Бурон улар-
ни танир эди, игу сабабли кулиб кгради:
— Келаверларинг, пучуквойлар, нега тухтаб колдила-
ринг? — деди кувнок о\ангда.
Иккови ичкарига кириб, бараварига салом беришли.
Бурон алик олди, бадкрвок, эса „булар ким?“ деган маъно-
да савол назари билан царади.
— Амак, бобохУроз сотаман, олинг, росса зур ури ша
ли, — деди каттарош бурнини тортиб.
— Мен кучукча сотаман, бурибосарнинг боласи, катта
булганида росса ?Ур уришади, — деди кичиги.
Улар хуроз билан кучукчанинг „росса зур уришишига“
б:' амакининг ишонишини жуда-жуда истаб, умидли куз-
ларини тикиб карашли. ХУроз Буронга таниш эди. Ш у
боланинг узи утган )<дфта ун рублга сотиб кетганди. Бу-
Самум 251
роннинг суйишга кунгли булмади, куйиб юборган эди,
мана яна к,айтиб келибди...
— Хуроз билан кучукча узларингникими ё угирлаб
олдиларингми? — деб суради Бурон кувлик билан.
— Узимизники, упфламаймиз. утирлаш гуно\, — дедн
катгаси.
— У>рининг бурни кдйшайиб колади. — дели кичиги.
Бурон „Курдингми буларнинг аклини!“ дегандай бад-
ковок^а кдоаб куйди.
— Пулни нима кдласанлар?
— Мен бувимга бераман, дори оладилар, — деди хуроз
ушлаган бола.
— Мен онамга бераман... — деди иккинчиси.
— Бу хурозинг анави куни сотганингнинг укасими? —
деди Бурон унга синовчан тикилиб.
— Укасимас, ушанинг узи, — деди бола бурнини била-
гига артиб. У энди сири фош булгани учун жазо олишидан
куркиб, мултиллаб карали.
— Нега бошцасини олиб келмадинг?
— Бизда бошк,аси йук, — деди у энди йиыамсираб. —
Манг, текинга ола цолинг.
Бурон хурозни олиб, огирлигини чамалагандай будд и:
— роса яхши бокдб. семиртириб юборибсан-ку,
бунингни текинга олмайман, — шундай деб хурозни бадкр-
вок^а берди-да, чунтагидан йигирма бешталикни чикэриб,
болага узатди: — Факдт хуроз сотганингни бувингдан бош-
к.а *еч кимга айтма, хупми?
Бола пулни олиб, маркам гижимлади. Бурон иккинчи-
сига бешталикни бериб, кучукчани ерга куйди. Кучукча ер
искаб, ниманидир кдцира кетди. „Онасининг исини ол-
мокчи боякдш“ , деб уйлади Бурон унинг \аракатини ку-
затиб.
— Акам кулош билан думини кесишни биладилар, —
деди бола, нархни сал ошириш мак,садида.
— Йук,, кесмаймиз, шундай юраверсин, — деб Бурон
унинг шаштини кдйтарди. Бола:
— Кесса яхши уришади, — деди ма^мадоналик билан.
— Бу уришмайди, яхши ит булади, — деди Бурон кулиб.
Иккала бола уришмайдиган ит к£нак,асига яхши були-
шини тушунолмай, изларига кэйтишди. Бундай савдо-со-
252 Тоздир Малик
тикдан ажабланиб турган бал ковок кУлнда типирчилай
бошлаган хурозни Буронга узатди.
— Бу сенга, — деди Бурон кулиб.
— Нима киламан? — деди бадковок, янада ажабланиб.
— Хо\ласанг пишириб е, пишгунича чндамасанг, пати-
ни юлиб, хомлигича еявер. — Бадковок кочирим, \азил де-
ган гапларни фа^мламасди. Хозир \ам Буроннинг гапларн-
ни тугри кабул килиб, пешонасини тириштирди. Бун и
сезган Бурон жиддийлащди: — Яхшнси, катта кучага чик-
канингда кУйиб юбор. уйини Узи топиб боради.
Бадковок Буроннинг бу кили ждан таажжубланса-да.
эътироз билдирмай, хурозни кУ-ттиклаб жунади. Бурон эса
^ануз ер искаб пшгший бошлаган кучукчага цдраб Утирди
Болалигида ит боцишни яхши кУрарди. У яшаган цишлок-
да ит одамнинг энг якин ёрдамчисн эди. Кишда бир неча
итни чанага боглаб учиш унинг жони-дили эди. Онаси
Куёшли кишлогини, сулим борларни макгай бошлаганида
у чана учишнинг канчалих мазза эканини онаснга тушун-
тиролмай гаранг буларди...
•••
Бурон таваккал килиб, янглишмаган эди: Улатдан кол-
ган молнинг мозорда эканини эшитган Иирром шошиб
колди.
— К^орон™ тушиши билан анави шилтани копга солиб,
бир сайр килдириб келасанлар. Кдйси йулда санкисаларинг
санкиларинг, лекин узокрок юрларинг. Бир-бирларинг
билан купрок гаплашларинг. Битганг валдираб-валдираб,
охири ловлирлик килиб, менинг макрадимни ошкор килиб
куясан. Шунаканги вайсаларингки, Улатнинг бойлигини
топганимни эшитиб, ишонсин. Эрта-индин ташкаридан
мол келгач, Кесгансой, Шеркирилди, Оксерка оркдли олиб
утиб кетаман. Зарур булиб колса, Мо\идилни гаровга ола-
ман. Ментни бир-икки тепларинг-у, аммо улдирмаларинг.
Улди, деб гумон килиб, устига хас-хашак ташлаб кетавер-
ларинг. У сенлардан эшитган гапларни хужайинларига ет-
казиши шарт. Бу унинг овсарлиги учун, — Иирром чунта-
гидан пул чикариб, бадковокка узатди, — чунтагига солиб
куйларинг.
лмуи 253
Атрофга к,оронгилик чукиши билан бадковок^ар ергу-
ога тушиб, Райратнинг бошига цоп кийгиадилар. К$л-
«сцлари боглик, Райрат уларга ортик^а царшилик цилмади.
— Одам улишини билса, муминтой б^либ цоларкан-
4и? — деди уларнинг бири.
Иккинчиси бу саволга жавоб бермай, йигитни оркдлаб,
гашкдрига олиб чикди. Дарвозага боглаб к^йилган яп ф
>шакка хуржун каби ташлаб, йулга тушлилар.
— Улатнинг беркитган моли озгиналир, лесам, оламга
гатийдиган чикди-я? Э^гимол, ун миллионликдир, балки
юз миллионликдир, Худо билади, — деди биринчиси.—
Рирромнинг тирногигача олтин булиб кетади.
— Биз \ам одамга ухшаб яшайдиган б^ламиз энди, —
леди иккинчиси.
— Пулимни олгандан кейин бошк^а юртларга жунавора-
чан. Манави гурсухтани улдиришимиз бизга ортикчалик
килади.
— Рирромнинг калласи ишлайдими? Кесгансой, Шер-
к^рилди, Ок,серка оркдли кетмокчими? Улат к$лга тушган
йуллар-ку, бу?
— Унинг калласи жойида. Улатнинг йулларини милиса
пойлайвериб хит булиб кетган. Хозир у томонларда \еч
зор й^к,- Рирромнинг гапини яхши тушунмабсан: у Шаш-
кдгор билан Мажнунтолни айланиб утмоцчи.
— Й^лни ч^зворибди, бир кунни йуцотади.
— Бир куни кетса-кетсин, лекин бир тийинни \ам йу-
к,отмай, жойига бехатар етиб олади.
— Жононни нега 5тирламокчи, уйланмок^ими?
— Эсон-омон етиб олса, уйланади. Пистирмага учраб
Колса, кдз гаровда, унинг жонига уз жонини алмаштиради.
— Бурондан к^ркмайдими? Жонон Буроннинг жияни
экан-ку?
— Молни олиб чикиб кетса, Буронга ухшаганларнинг
юзтасини сарик, чак,ага *ам олмай куяди. БУрон алойи
тамом булган битта ^гри-да! Сен билмайсан, агар Рирром
ёнига олмаганида Б^рон крмокда улиб кетарди. Шунинг
\исобига Бурон тутинган жиянини унга совка кдлган, деб
эшитдим.
— Менга кара, бу улимтикни шаршарага олиб бориб таш-
лашимиз шартми? Шу ерда бир ёклик цилиб к$я цоламиз.
254 Tcnptp Мллмх
— Бу гапинг \ам тугри. Асли июсита тепнб, боя сойга
ташлаб юбориш керак эди, ахмок булиб шунча юрдик.
— Узиям жим булиб колдими? Кдни, тушир-чи, балки
улиб булгандир?
Яайратни эшакдан тушириб, бошидан копни олмай,
бир-икки тепдилар. Кейин билак томирини ушлаб кУриб.
„Уч тепкилик жони бор экан-у, олифтагарчилик килади-я,
кетди, кетадиган ерига“ , деб устига хас-хашакларни таш
лаб, эшакни хам тепа-тепа \айдадилар-да, шошганларича
узоклашдилар.
FaüpaT улмаган, хушини \ам йукотмаган эди. Кддамлар
товуши тиниб, атрофга сукунат чуккач, аста судрала бош-
лади.
ЛАХАДДАГИ БЕГОНА М УРДА
Тирикликнинг рохати яхшими ё лахадда ётмокликнинг
рохати афзалми? Тирикликнинг ропати аслида аэобдан
иборат. Одам бу азобни доим \ам хис кдлавермайди. Ро\ат
ум иди унинг \исларини ихотагаб куяди. Факатгина рохат
умиди сингандагина рух азобини хис этади. Одам корни ни
туйдириши учун канчалар уринмо™, елиб-югурмога, ким-
ларгадир таъзим килиб, кимларнидир янчиб угмога керак.
Бир коса гуштсиз шурва-ю, бир бурда каттик, нон билан
Корин туйса-да, унинг ташвиши шунчалик куп — бир дош-
козонга сишайдиган даражада. Яна уст-бош, бошпана, ор-
зу-\авас... ташвишлари. Бу ташвишларнинг чегараси йУкми?
Бор. Агар одам уз нафсини иймон чегараси билан и^сгга эта
олса, демак, ташвишлар \ам чегараланган булади. Бу чега-
рага сабр, бардош, каноат, шукр... каби сокчилар кУйилса
ва улар уз вазифаларини юксак макомда уддалай олсалар.
тириклик ташвиши камайиб, лахаддаги банда то киёматга
кддар тинч ётади. Махшардан кейинги мукофоти эса аник,
Кдбристонда ярим соатдан бери тик турган Бурон ва
у томон аста-секин, писиб якинлашаётган одам бу хдкда
Уйламайди. Уларнинг ташвиши охират эмас, балки бугун-
нинг хузур ва ^аловати. К^абристонда турганлари холла
лахадцагиларнинг а\воли хакида уйламайдилар, качондир
уэларининг хам мана шу холга келишларини фикр кдл-
майдилар.
Самум 255
Ивирсиб юрган бир парча ок> булут Ой юзини артган-
•ай булди-ю, куздан йукрлди. Кдбристон яна Ой нурига
белавди. Бурон оркд томонида шарпа сезса хдм угирилмади:
— Биров „Гурга уз оё™ билан келиб ётди", деса ишон-
чдган булардим, — деди тунгиллаб.
Унга якднлашиб крлган Рирром бу тунгликка узининг
цитмир о\анги билан жавоб к;айтарди:
— Мен )(ам шунга \айронман. Олдинрок келиб, навбат
л1иб турибсизми?
Бурон угирилиб, унга тик кдради:
— Нима килиб изгаб юрибсан?
— Тушимда Улатни курувдим, „Акангга албатта учраш“ ,
леб тайинловди.
— Гапини тушунмагандирсан, „Сени согандим, ётади-
ган булиб кел“ , деб ёнига чакдргандир.
— Ха... кимнидир соганган, кимнидир ёнига ча^ирялти.
— Гапларинг жуда-а дадил-ку, а? Бошлаб келган лайча-
ларингга ишоняпсанми? Атрофни менинг бурибосарларим
>раб олган булса-чи?
— Акахон, мозорда \азиллашсангиз унча ярашмас экан.
Бурибосарларингиз отам замонида утиб кетган. Битта-
яримта крлгани булса \ам тишлари тукилиб адо булгандир.
Келинг, яхшиси гапни чузмай, келишиб куя к,олайлик:
фойдани тенгма-тснг булишамиз.
— Етмиши менга эди-ку? Нега айниб крлдинг?
— Аслида \аммасини сизга берсам \ам буларди. Лекин
сиз шунча пулни нима кдласиз? Мухгож булиб к;олсангиз,
дна, обшакларинг бор. Мен уйланишим керак. Завод ку-
ришим керак.
— Мен кафанлигимни пулдан тикгириб куймокчиман.
Кафаним балки уч кдват булар, балки ун к^ват булар...
— Ш унинг узими? — деб кулди Рирром. — Бунисидан
хотиржам булаверинг. Сиз меш'а отам кдлмаган яхшилик-
ларни кдлгансиз. Кафанлигингизни йигирма цават кдлди-
риб, гурингизнинг тепасига тилла \айкалингизни \ам куй-
дираман. Тасаввур кдлинг: тикан босиб ётган мозорда бит-
та тилла \айкал тиржайиб турибди. Хамма факат сизнинг
зиёратингизга келади. Битгаси табаррук кдлиб бурнингиз-
ни синдириб олади. Яна биттаси кулогангизни... Боиоуси
кузларингизни уйиб олади. К^рабсизки, ярим соатда \ай-
256 Тоэдир Малик
калдан ном-нишон крлмайди. Яхшиси, ок, мармардан к5^й-
дираман. Бошингизга кдога утириб кетса *ам артиб таш-
лаш осон булади.
— Тилларинг жуда-а бурроми?
Бурон шундай деб бир кддам босли. Риром эса э\гиёт
чорасини килиб, икки кдцам тисарилди.
— Бурромас, сизнинг \азилингизни давом этгирдим,
акахон. Энди менинг гапимни \ам эшитинп майли, юзаан
етмиши сизга. Ташланг к^лни! Мозорда туриб к^сам ича-
ман: бир тийинингизга \ам хиёнат кдлмайман!
— Вакти келса, Худони \ам алдаб кетадиган боланинг
косами нима булади, биласанми? Гапни чувалама, бу ерга
нега келдинг?
— Узингиз-чи?
— Мени жин чалиб, моэордевона булиб колганман. Ке-
часи уйку йук, мана шунакд дайдийдиган касалга учраб
Колганман.
— Тасодифни крранп уша жин мента *дм учровди, сиз-
дан салом айтувди, алик олгани келавердим.
Рирромнинг шум куэлари Ой нурида ялтиллаб, хунук
кУриниш туе олди. БУрон унинг башарасига тупургиси
келди-ю, узини тутди. Унинг ма^сади Рирромни уриш ёки
майиб кдлиш эмас, шунчаки а\мок. кдлиш эди. ёлрон ха-
барга учиб келди, шунинг узи кифоя!
— Сен шу калланг билан кррадоридан бойиб кетмокчи-
мисан? Улатнинг отаси сенга нима учун керак булиб колди.
гурини нега очдинг? Нима топдинг? Ким молини отаси-
нинг гурига яширади? Улат сен уйлаганчалик а^мок, эмасди.
— Мен *ам а\мок эмасман. Отасининг гурини мен оч-
тирганим йук;. Кдрасам, очилибди, сизнинг ишингиздир,
деб уйловдим. Улатнинг молига факдг мен кизицмаёттан-
дирман? Шерикларни купайтирмай, вактида иккаламиз
келишиб олганимиз маъкул эди. Сиз мени бу томонларга
нега чакдрдингиз-у, энди нега оркдга чоптиряпсиз?
— Агушнгни йигаб олишингни кутаётгандим. Ховлик,-
малигинг крлмаяпти. Яхши, мен молнинг кдердалигини
айтаман. Узинг оласан, лекин Капралга исини чикдрмай-
сан. Рарбга эмас, Шарвда етказасан.
— Лулигами?
-Х а.
Слмум 257
— Капрал-чи?
— Ундан кутулиш йулини узинг топасан. Осонлик би-
пн бойиб кетаман, деб юрувдингми? Бу уйинда аввал жон-
-и тикасан, кейин бойийсан.
Бурон к;атъий тарзда шундай деб изига крйтди. У Узи
«шаётган оламни „куркув салтанати“ деб \исоблаб, узини
салтанат султони \ис этарди. Хозир уша султонга хос
югрурлик билан кддам босиб узо^аш ди. Рирром бу кеч
'лцкэ тушганидан ижирганиб, сукинди-да. оркдсига бури-
•иб. у \ам келган йулидан крйтди.
Бурон тонгда сошлган сутни марказга сшиб бориб топ-
лиргач, мотоциклини четга к^йиб, чойхонага утди. Нор-
-»игит ёлтаз утирган экан, бориб саломлашди. Ундан она-
-ининг а^волини сураб, „Худодан умидвормиз“ , деган
цнск,а жавобни эшитгач, беморни зиёрат кдлиш ма^сади
^юрлигини айтди. Норйигит кутилмаган таютифдан ажаб-
онмаса-да, ниманидир мулохдза килиб, дарров жавоб бер-
«ади. Кейин „Унда \озир бора к,олайлик“ , деб урнидан
">рди.
„Шумкддам“ лакдби билан танилган оксок, Риёс \овли-
ыги сурида лулаболишга ёнбошлаб олган эди. Угай угли
^илан Буроннинг кириб келишини курса \ам жойидан
хнлмади. Ме)^монларнинг саломига овоз чикдрмай, бош
>фгаб алик олиб, уларнинг ташрифидан мамнун эмаслиги-
ки очиц ошкор этди. Норйигит куришмок; учун унга кдоаб
юрмади, Бурон \ам шундай кдпди. Шумцадамнинг урни-
аан кдмирламагани ^ам, бориб куришишмагани \ам Бу
роннинг кунглидагидай булди. Дастлаб уй савдосида кури-
шишгандаёк, икковининг кузлари тук^ашган, бирида но-
хлт таассурот, иккинчисида адоксиз нафрат ути уйгонган
эди. Атрофдагилардан, айникра, нотаниш одамлардан \а-
чиша \адиксираб юрувчи Шумкддамга Буроннинг ниго\и
ецмаган эди. Бу \акда куп уйланди, охири топди: бу кел-
гиндининг царашлари Нурбекникига ухшаркан...
Бу карашни унута олмайди.
Балки... улиб лахдпда ётганида *ам гурнинг бир чети-
дан шу куэлар тикилиб турса керак. Балки... унинг учун
Киёматга к,адар давом этадиган гур азоби шу булар.
Баъзилар кддрдон дуст, ажралмас икки крриндошнинг
низосига гузал Одина сабабчи, деб юришади. Риёс билан
17 — Ё лр он у м и д л а р д а ш т и
258 Таздир М алих
Нурбекнинг муносабатларида Одинанинг Урни борлиги
тутри. Лекин Нурбекнинг бошига бало булуглари бу гузал
гуфайли ёшлмаган. Буни Риёснинг узигина билади. Нур-
бек хдм биларди... Аввалига тахмин цилган, кейнн амин
булиб эди...
...Нурбек охирги Давлат имти^онини шанба куни топ
ширди. Бу суюнчли куни ша\арнинг энг куркам кучаси —
,Абрам булвари“да ма\бу6 аси билан сайр килиб, келажак
режаларини тузди. Режалари кунгилни равшан цилувчи
ажиб эди. Бирок режанинг Узигина кунгилни бахт цуёши
нури билан ёрита олмайди. Амалга ошир илсатина *аёт
йули чарогон булади. Амалга ошиши учун эса... кутилган
ва кутилмаган тусикларни енгиб утиш керак. Нурбек учун
Уша дамла энг асосий тусик — ма\бубасига етишмокликда-
ги ота-она ризоси эди. Кдз томон уларнинг ковушишлари-
га ризо буладими ё йукми — бир масала. Нурбек томон.
айникса, отаси бунга йул берадими ё йукми — янада жид-
дий масала эди. Унинг каршисида ошиб булмас тог, енгиб
булмас куч \ам бор эдики, буни эртасига билди.
Якшанба тон гида уруш бошланди. Нурбек нима кила-
рини билмай гангиб колди. Хужжатларини расмийлашти-
риб, кишлогага кайтишни мулжал килган эди, \арбийлан
чакирув когози олди. У гуё боши берк халтакучага кириб
колгандай эди. Харбийларга ялиниб-ёлбориб, ота-онаси
билан хайрлашиш учун икки кунга ижозат олди. Упшнинг
катта укишни тугатиб, катта одам булгани ота учун хушха-
бар эди... Аммо иккинчиси... Кдшлокааги эр-йигитларни
хдм бир-бир чакириб, урушга олиб кетишяпти. Илож кднча!
Отаси уйлай-уйлай кдрорини маълум килди:
— Аввал уйланасан, кейин урушга бориб-келасан.
Нурбек учун бу ахд кутилмаган эди. Отанинг „Уйлана
сан“ , дейиши кайси угилга хуш ёкмайди? Н я ,<екка \ам
ёкди-ю... лекин... кимга? Севганигами? Бу биринчи муам-
мо. Асосий муаммо — икки оёк бир этикка тикилиб турган
пайтда унга ким ижозат беради?
— Эртага Самаркандца булишим керак, — деди у илож-
сиз одамнинг тушкун о^ангида.
— Кейинрок борсанг, осмон узилиб ерга тушмайди. Мен
отангман! Отанинг айтгани булади! Тоганг туйга тайёр,
менам тайёрман, вассалом!
"7 * 259
- Одинага уйлантирмок,чимисиз?
- \ а . Гудаклигингда номтуй кдпингансан. Энди нико\
стди, оркдга суриш мумкинмас.
Г<лакларнинг номлари айтилиб унаштирилгани кэрин-
з ц=лар орасида тез-тез тилга олиниб туриларди. Буни
\ам билар, эшитганида бир к^зариб сшарди. Кейин-
сгяин иккови \ам буни \азил урнида крбул циладиган
'■*■ГИШУВДИ.
- Ахир...
- Нима ахир?
Нурбек „Ахир Одина билан Риёс бир-бирини яхши
1>?оли. мениям кунгил куйганим бор, уйлансам ушанга
■•.танаман“ , дейишни истади-ю, к,ошлари чимирилган ота-
жмннг кузига кузи тушиши билан гуё тилдан колди.
- Ахир... урушга олиб кетишади мени...
Бу барона $>тмади. Т^й масаласи бир неча соатда
п п и б , барчага маълум кдлинди. Риёс хдм эшитди, ичини
таталагандай булди-ю, тили бирон нима дея олмади.
Одина \ам билди, юрагига биров тир санчгандай булди-ю,
п л и „вой“ дейишга \ам кдцир эмасди. Туйга уччови \ам
чорози эди-ю, лекин уччовидаги кдршилик сиртга чикр
лчади. Агар в а ^ т и р и з булмаганда Нурбек „Йук,“ деб оёк,
-ираб туриши мумкин эди. Хеч булмаса, „Укдшимни
Тошкентда давом этгираман“ , деган ба^онада отасини енга
ларди.
Туйдан олдин Риёс билан куришишди. Риёс унга бир
.црайди, бирок, „Одинани севишимни билардинг-ку?“ деб
гаъна кдлмади. Тил сузидан куз сузи за^арлирок, булади.
Нурбекнинг бе^аловат кдлби яраланди. Лекин „Ошна, айб
ченда эмас, эпласанг чорасини кдл, кулингдан келса,
Одинани олиб к,оч“ , деб узини ок^ашга тили айланмади.
Туй кечаси... Одинанинг кузларига царай олмади. „Сен
-инглимдек эдинг. Бахтли булишингни истардим, жуда-
луда истардим. Оталаримиз ^ал цилган масалага бизлар-
нинг тишларимиз утмас экан...“ дегиси келди-ю... У \ар
гомонлама ташвиш алангаси билан уралган эди. Бахт ма-
иини ичишга улгурмай урушга жунаши энг катта ташвиши
эди. Такдир кучалари унга к,оронги: урушдан к;айтиб, бу
чонадонда бахт чирорини ёк;а оладими ё бу бечора келин-
чак бева булиб крладими...
260 Tojgup Малик
Никщнинг эргасига хонадонларига НКВД ходими келди:
— Углинг урушдан кочибди, \озир борса борди, булма-
са, камалади, — деб дук килди.
Отаси урушга бориш ёмонми ё кдмалиш баттаррокми,
ажрата олмасди. Шунга карамасдан, ходкмнинг гтуписаси-
дан кУРКмади.
— Кочгани йук, уйланди, чилласи чикса, Самаркандга
узим олиб бориб кузатиб келаман, — деди.
— Чилласи чикса, деганинг нимаси?
— Уйда кирк кун утиради.
— Калланг борми, а^мок чол? Кирк кунда уруш тамом
булади. Боланг эса камалади.
„Давлатнинг иши факат менинг >тлимга караб колиб-
дими? Бугун жунаса, урушда енгасанлар, булмаса йукми?“
дегиси келди-ю, бунака погонлилар билан ran талашиш-
нинг кандай окибатларга олиб келишини куп курган и учун
тилини тийди. Отанг яхши, онанг яхши, деб ялиниб, Нур-
бекни Самаркандга бугун кузатишга ваъда бериб кугулди.
Лекин келин-куёвни Самаркандга эмас, Паридарадаги ма-
горага олиб бориб куйди. Мо^идилнинг Паридарани яхши
куриши, кунгли уша томонга тортиб туриши бежиз эмас,
бувисининг чилласи худди уша ерда чиккан.
Урушда тасодиф кам булади. Уша кам тасодиф Нурбек-
ка насиб этди: кичик офицерлар курсини битириб, жанг-
го\га ташланганида Риёсни куриб кувонган эди.
Кейин... умрининг охирига калар бу тасодифни лаъ-
натлаб яшади.
Риёс конли майдонда, ажал хамласидан куркиб-писиб
юрган они дустини курганида барча нафратларини унутиб
кувонган эди. Бу тасодифга шукрлар килган эди. У буни-
сини эмас, бошкасини лаънатлайди: миллионлаб жангчи
жон берган урушда шу одамнинг тасодиф билан тирик ко-
лишига чидай олмайди...
Куришган кунларидан куп утмай Риёс дустига бу ду-
захдан тирик чикиб кетиш йули борлигини маълум килди.
„Жанг пайтида сен менинг оёгимга отасан, мен сеникига,
улик кайтгандан кура мажру\ кайтган минг марта яхши!“
деди. Ватанга мухдббат туйгусини комсомолчасига англай-
диган Нурбекка бу таклиф хоинлик булиб туюлиб, аввал
яхшилик билан тушунтирди, кейин сукиб берди. Т>три,
Самум 261
жангчилар орасида узини узи яралаганлар учраб турарди.
Бу жиноятлари очилиб к,олса, фашистнинг эмас, Уз дУст-
ларининг укддан ватан хоини сифатнда улнм топардилар.
Бир жангдан кейин Нурбек Риёсни курмади — оёгадан
яраланиб, госпиталга жунатилибди, оёк^ш кесиб ташлаш
э^гимоли бор экан...
Мохдр хирург кулига тушгани сабабли оёк, кесилмай
колганини Нурбек урушдан кдйтгач билли. Дустининг
почтачилик кдпиб, хонадонларга цррахат ташиши туфайли
„Шумкддам“ деган лак^б олганини \ам эшитди. Риёс уни
курган и келганида жангго\даги таклиф тилга олинмади.
Лекин иккови уша вокеани уйлади. Нурбекнинг таъна
Килиш нияти \ам йук. — утган ran утиб кетди. Риёсни эса
хавотир эзарди — Утган ran Утмайди, бу ярага ухшаган
нарса, бир кунмас бир кун йиринг ёрилади, окдбат эса
улдиради...
Риёснинг багрини куйдираётган куркув алан гаси Нур-
бекни Сибирга жунатишга сабаб булди...
Бир жангда укувсизлиги туфайли ротанинг ярми кири-
либ кетиши \акдцаги маълумот камлик кдииб, уруш бош-
ланган кунлари крчиб юрганлиги ани^лангач, Нурбекка
шафкдг булмади...
Риёс Одинани чинакамига севарди. Гарчи боши очик
булмаса-да, Одинани \ам севги бутунлай тарк этмаганди.
Риёс урушдан ок со ^ ан и б к^йтиб келганда Одина эридан
хат келмаётгани учун ташвишланиб юрган эди. Риёс
тусмол билан „Балки улгандир“ , деб унга кунглини из\ор
этди, „У м и н г менинг углим булади“ , деди. Одина эрини
кутажагини айтди.
Эри келди-ю, кетди...
Она:
— Крраланган ок болам! Агар дийдор Кдёматга колган
булса, мендан рози булгин, болам! Мен ок, сутимга рози-
ман!!! — деб фарёд урди.
У к;айнонасининг ноласига унсиз йигиси билан жур
булди.
Розилик сурамади ушанда. Кдйтиб келишига ишончи
бор эди.
Яна кутар эди... Узи талок, хати юборибди...
Начора...
262 Tojfttp Ыллмх
Энди кимдан розилнк сфрайш? Э р роза бфлмагунча
хотин жаннатга кирмас экан. Буниси балки рози 6?лар...
Kÿ3 очиб кУргани — биринчи эри-чн?
Уз кули билан ёэмаган талок; хата ризолиги Урннни
босармикин? Бу савол то Маэриар кунига кдяар жавобскз
колади...
Кирк саккизинчи йили кишлок совета ндораснла ни-
ко\ билан цовушганларнинг бири лулаболишга суяниб,
угай угли билан ме\монга норози кдраб кУЙДИ. Иккинчи-
си ичкари уйда, кузлари юмук \олда бир )^ушидан кетиб,
бир узига келиб, кон КЭРО КДКшаб ёгибди...
Бошкэ пайтларда хдм уйига одам келиши Шумкадамга
ёкмасди. Хотини улим тушагида ётганида Угай углининг
бегона одамни бошлаб келиши унинг тазабини кУэяатса-да,
жанжал чикмасин, деб узини босди. Норйигит уни \еч
кдчон ота Урнида курмаган, буйсунмаган. Факэт онасининг
кунгли учун у билан гаплашиб юрган. Шумкдлам кэригач,
унга мутлако риоя кдпмай кУйган эди.
Ичкари киришганда беморнинг бош томонида угирган
Ойниса урнидан турди. КУлидаги нам пахтани сувли пиё-
ланинг четига кУйди-да, оёк томонга Утди. Унинг Урнини
Норйигит эгаллади. Дераза томонда утирган кУшни хотин
улар билан пичирлашиб саломлашгач, деди:
— Узингларни танитиб кУйинглар, эшитади...
Норйигитнинг бутзига йиги келиб колган эди, кузла-
рини ачиштира бошлаган кдй(у ёшлари ун чикариб юбор-
масин деган максадда томогани кириб кУйнб, угай синг-
лисига карали.
— Акам келдилар, — деди Ойниса паст овозда, кейин
кушиб кУйди: — куёвингизнинг Уртоклари... уйимизни ол-
ган Бурон ака >(ам...
Кейинги гаплан кейин бемор кузини бирдан очди,
кимнидир кидирди. Кузи Буронда тухтаб, унга тикилиб
Колди. Маъюс жилмайди.
— Келдингизми... Хайрият! О к отга мина колинг... —
деди пичирлаб.
Бу \олат барчаларини х^йратга солди. Норйигит билан
Бурон бир-бирига тикилиб колди. Одина уй сотилаётганда
БУронни бир мартагина курган, кУрган-у юраги нимагадир
„жиз“ этган эди. Нимагалигини узи биларди — у Бурон-
Самум, 263
нинг чехрасида Нурбекни курган эди. Хозир \ам шундай
будци.
— Отга мина колинг... Мен мингашиб олавераман...
Бу сафар йигламсираб айтди бу гапни. Кейин куэлари-
ни юмди. Бурон унгайсизланиб, кетишга чогланди. Урни-
дан тураётганида бемор яна куэларини очиб, яна кимнидир
излади. Нжщини Ойнисага кддаб „Чикиб туринглар, акант-
га гапим бор“ , деди.
Чикдилар.
— Ёстикнинг тагида... — деди Одина \орпш овозда.
Норйигит унинг максадини англаб. ёстик ости га кул
юборди. Титаш б кетиш даражасига етган бир когозни олди.
— Уки...
Очиб укиди: „Одина, бизни зурлаб ковуштиришган
эди, Худонинг узи адолат килиб ажратяпти. Бу сенга та-
лок хати. Энди эркинсан. Кулимни совуколиб, панжала-
римни кесиб ташлашди. Шунинг учун бяровга ёздирдим.
Упкам хдм тамом булган. Талок хати етиб боргунича балки
жонимни топширарман, рози бул". Норйигит савол назари
билан онасига карали.
— Отанг рози булган, сенам ро^и бул...
„Розиман“ дейиши шарт эди, томопши йи™ бугиб,
айтолмади.
— Рози бул...
Зурга айтди:
— Розиман...
Бу шунчаки розилик эмас, юракка урилган ханжар
эди. Куз ёшлари тукилмай, парда тусик \осил килиб, она-
си шу парда ортида куринмай колди.
— Боравер, Ойнисани чакир...
Норйигит итоат билан чикди. Эшик огзида пайдо бу-
лиши билан Шумкадам унинг кУлидаги когозга хавотир
билан каради. Худди угай угли \амла килиб коладигандай,
хдмояга чокланиб, кдлдини кутарди. Уртада шумлик бор-
лигини Норйигитнинг юраги сезиб турса-да, исбот кдлиш-
га ожиз эди.
...Бунинг исботини Бурон биларди. Буронга онаси Ку
ной айтган.
Норйигит усмир ёшида эканида уртокларига кушилиб
руза тутганда онаси кувониб, „Хайрият, Худо сенга туфи
264 Тспдир М алик
йулни берибди. Оганг Худога ишонмасди, буниси \ам ху-
добехабар, сен улардака булма“ , деган эди.
Хозир уша вокеани эслаб, „Худога ишонмайдиган одам
талок, хати юборарканми? Ё умр адогига етиб колганини
сезиб \идоятга кирганмидилар?“ деб уйлади.
Бу саволга хам Бурон аник жавоб бериши мумкин эди.
Афсуски...
Норйигит унга оила сирини ошкор эта олмайди... У
бир-икки томок кириб. йипж и кдйтарди. киприк кокиб,
ёшни мижжалари орасига сингдириб юборди. У гай отасига
хайр дейиш у ёкда турсин, кдраб хам кУймай, куча эшиги
томон юрди.
Бундан сал олдинрок Ойниса билан бирга \онлига цайт-
ган Буроннинг кузи яна Шумкддам ниго\и билан тУкнаш-
гач, газабини босиш учун кучага чикиб кетган эди. Бу
атрофда бошкэ огоч йу»утиги сабабли яйраб, тарвакайлаб
усган ёнгок дарахти соясида турган Бурон угай акаси чи-
киши билан у томон юриб „Тинчликми?“ деб сУради.
— Рози-ризолик сурашиб олдик. — Норйигит шундай
деб, култ этиб ютинди.
Бурон ортикча ran айтмай, мотоциклига утирди. Нор
йигит мактабга боришини билдирди. Бурон „Таътилда мак-
табда нима бор экан?“ деб утирмай, уша томон юрди. Мак
табга етгач, Норйигит мотоциклдан тушиб, Бурон сурамаса
\ам, келиши сабабини айтди:
— Мактабда коровул йук, директор хабар олиб тури-
шимни суровди.
— Шундай хашаматли мактабда коровул йУкми? — деб
кулди Бурон.
— Анчадан бери йук. Районда ишсизлар бор, лекин
мактабда коровул йук. Бир марта... — Норйигит айб иш
кдлиб куйгандай кулимсиради, — сизни шу ишга таклиф
килмокчи хам булувдим.
— Аттанг, нега таклиф килмадингиз, зур буларди-ку!
Каранг, галати хол: коровулнинг вазифаси — мактаб мул-
кини угридан асраш. Аслида угрининг назарига тушадиган
мулк хам йук. Йук мулкни Увидан асровчи коровулнинг
узи угри булса-я!
Норйигитга бу х^зил ёкмади, хатто жилмайиб хам куй-
май, хайрлашмок учун кУл узатди.
Самум 265
Бурон нохуш кайфиятла изига кайтди. Гузарга етганда
милиция идорасидан чикаётган Райратни куриб, мото-
циклни секинлатди. Райратда олдинги шижоат й^к, уч
кунлик азоб куланкаси х,али уни тарк этмаган эди. Йигит
\еч кимга эътибор бермай, кахвахона томон юрди. Б$т>он
эса мотоциклини бир четга куйиб, чойхонага к^тарилди.
Унинг аник; максади, хатто йигит билан кизни кузатиш
нияти йук эди. Шундай булса-да, бу холатга эътиборсиз
цараб кета олмади.
Кд\вахона эндигина очилган, пиво булмагани учун ми-
жоз \ам йук эди. Мо\идилга Райратнинг топилгани хаки-
лаги суюнчли хабарни эрталаб Шухратдан эшитган Назира
етказган эди. Кдхвахонанинг барвакгрок очилиш сабаби
\ам шу. Мохидил худди пистирмага куйилган сокчидай сер-
гак: узи пештахта ортида-ю, куз'тари милиция идораскда.
Нихоят чикди!
Лекин юришлари...
Мохидил узини беэътибор курсатиш максадида кули-
лаги латта билан пештахта устини арта бошлади. Райрат
эса худди хеч кандай вокеа юз бермагандай, кулимсираб
келиб, саломлашди. Мохидил пештахта артишдан тухтамай,
..Яхшимисиз“ деб куйди. „Якинимга келганда хам бетига
карамайман“ , деб онт ичган киз йигитнинг юзидаги жаро-
\ат изини куриб, „Вой!“ деб юборай деди.
— Менга битта аччик кзхва килиб беринг, — деди Рай
рат ялиниш охангида. Кейин хазил охангига кучиб, кушиб
куйди: — Лекин, афсуски, сиз аччик кр%ва килиб бера ол-
майсиз.
— Нега?
— Чунки сизнинг кулингизга тушган захар хам уша
захотиёк асалга айланиб колади.
Райратнинг бу хазилида аввалги шодонлик рухи й^к,
аксинча, аллакандай синиклик бор эди. Мохидил буни
сезди. Йигитга яхши бир суз айтиб, кунглини к^таргиси
келди-ю, лекин араз кучи тускинлик килди. Райратнинг
топилганини билгунича хавотир алангасида куяётган эди,
хушхабарни эшитгач, хавотир урнини араз эгаллади. Йи-
гитдан кандай килиб булса-да, уч олишни уйлади. Куп
уйлади-ю, тополмади. Севган кэлбга муралаган араз нима
буларди?! Биргина дийдор кувончи уни парчалаб ташлай-
266 То^ир Малик
ди. Шундай булди \ам, лекин к?<з осонлик билан таслим
булишни истамай:
— Яна майнавозчилик кдлади-я! — деб мингирлаб куй-
ди-да, кейин узи хам сезмаган соганч нигохи билан кара
ли: — Хаммани хавотирга куйиб, кэёкдарда санкдб юрибсиз?
— Хаммани дедингизми? — Райрат кувлик билан ти-
килди: — Сиз хам хавотир олдингизми?
— Менми? — Мохидил лабини бурли: — Зарил кептими?
Бошкдларни айтяпман.
— Бошкаларми... шуниси ёмон булибди-да.
— Каерда эдингиз? Юзингизга нима булди?
Бу савол жиддий тарада берилган, жавоб \ам жиддий
ва туф и булиши зарур эди. Райрат буни фахмлаб, о\ан-
гини \ам, куз к^рашларини хам узгартирди.
— Кимдир айи* овлайман, деб хандак, кдзиб куйган
экан, меровлигимни биласиз-ку. тогда анкдйиб юриб, т у н
га тушиб кетибман. Ерни таталаб-таталиб аранг чивдим.
— Яна ёлгон гапиряпсиз-а!
— Жонимни гаровга кУйиб, касам ичайми?
— Жонингизни пишириб енг! Бу томонларда айик хам,
айик овловчи хам йук,.
— Ана шунак£-да! Туфисини гапир, деб талаб кдлиша-
ди-ю, туфисини айтсанг, ишонишмайди. Анавилар )^м, —
бош бармож билан милиция идорасига ишора кдлди, —
ишонишмади. „Бе зорилар билан арак, ичиб, калтак едим“ ,
деб ёлгон гапирганимда \амма бараварига ишонарди. Ахир,
тушунинг, мен хандак, турт кун олдин кдзиб куйилган экан,
демадим-ку? Бу ерларда эллик йилми ё етмиш йилми ол
дин айик, булгани ростми? Рост. Хандак. хэм ушанда кдзиб
куйилган. Сиз эллик йиллик хандакри курмагандирсиз-а?
Мен эсам курдим. Анави чувдининг ёши эллик миллион
йил десам, уйлаб хам утирмай ишонасиз Эллик йиллик
хандак; борлигига нега ишонмайсиз?
Мохидил чимирилганича унга тикилиб тураверди. Ке
йин ок; халатининг кукрак чунтагидан турт буклоглик хат-
ни олиб, узатди:
— Буни уша хандакдан юборганмидингиз?
Райрат хатни укдди-ю, ижирганиб „Туллак!“ деб пи-
чирлади. Кейин бир нимадан чучигандай атрофга аланглаб
олди.
Олмум 267
— Нима дедингиз?
— Паридарага бордингизми?
Мо^идил ярим йулгача боргани ошкор булиб далиши-
лан куркдб, ниго\ини олиб кочди-да:
— Зарил кептими? Ким ча^ирса кетаверадиган ла^ма
»часман, — деди.
— Кдламингизни бериб туринг.
Мо^идил „Нима кдласиз?“ дегандай ажабланиб кэра-
ои-ю, пештахта тагидаги токчадан кдлам олиб унга узаггди.
Яайрат кдламни олди-да, тез-тез нимадир деб ёзиб, кизга
>татди: „Бу хатни мен ёзмаганман!“
Мо^идил бир хатга, бир йигитга ажабланиб кэрадн.
\арфларда фар*; катта эди.
FaftpaT „Энди делайсиз, кизгина!“ дегандай голиб одам-
нинг жилмайиши билан кдради. Мо^идил жавоб бермади,
шнадан кутарилаётган Рирромни куриб, хатни шошганича
буклаб, чунтагига соли б кУйди.
Fhppom утган вокеага дойр жиддий ran булаётганини
сезса-да, узини билмаганга солиб, кулимсираганича якдн-
тащди:
— Ха, себзорлик укахон, башарага нима кддди? Кутур-
ган ит таталадими?
FaftpaT дарров жавоб кдлмади. Унга газабли ниго^ини
цадаб турди. Пирром бу к,арашдан чучиб, \атто тисланишга
шай булган онда йигит за^арли о^ангда жавоб кайтарди:
— Гап шундаки... ит кутурмаган, жуда акдли ит талади.
Бу киноя Рирромнинг иззат-нафсини яралаган булса-
аа, тусини узгартирмади — *ар \олда, мушт зарбидан кура,
суз за^рини \азм к,илиш осонрок,.
— Бир-икки кун дарагинг булмабди, )^мма хавотирда.
— Хамма хавотирда, деб оширвордингиз. Парвойига
келмаганлар \ам бор экан, — FaftpaT шундай деб Мо\идил-
га угринча цдраб олди.
— Иш пайтида санкиб юрибсан, деб думингни тугиб
юборишмадими ишкдлиб, погон жойида-ку, а?
— Хали тугишгани йук, лекин шунга \аракат бор.
— Парю кдлма. Агар у ёкда, — Рирром милиция идора-
си томон имлади, — булмаса, бу томонда, — энди шарбат
цехини курсатди, — ошик, ^амиша олчи туради. Кдни, юр,
гомокни хуллаб олайлик.
268 Таздир М алы х
Райратнинг елкасига кул ташлаб узлари утирадиган
четдаги стол га бошлади. Райратнинг мутелик билан унта
эргашишидан жа\пи ч т д а н Мо\идил финжонни улар го
мон иткитгиси келди. Кейин аламдан йикпаб юборай деди.
— Ушл бола баъзан калтак еб туриши керак, — деди В ф -
ром Мо\идил томонга оркэ килиб Утириб. — Энди алам
килмасин, калтакни узинг сотиб олдинг. Мента эркалик
кдлсанг майли-ю, лекин талтайыа.
Мо\идил ичкилик ва егулик келтириб *уя туриб, но-
розилигини билдириб куйиш учун Райратга бир чимири-
либ цдраб одой. Бусиз ф м Райрат унинг феълини тушуниб
калган эди. Сир бой бермай, Рирромнинг сузларига жим-
гина кулок, тутиб утираверди.
— \озир бориб, афт-башарангни тузат. К о р о н т туш-
ганда погонли кийимингда шай тур. Икки себзорлик бир
булиб, Тошкентта гарра бориб-келамиз.
— Йу-йук,... \озир эшитадиганимни эшитдим, сиёсий
онгимни тоз-за чархлашди, энди бу ердан бир кадям \ам
чикишим мумкинмас.
— Борамизу кдйтамиз. Хужайинларинг билмай цр-
лади. Себзорликлар катталарнинг гапини \еч качон икки
килишмаган.
Бу илтимос \ам, топширик \ам эмас, катъий буйрук
эди. Рирром „том ож ни \Улламай“ Урнидан туриб, изига
кайтди. У кетиши билан М одош л келиб, Райратнинг ру-
парасига утирди:
— Яна нимани пичирлашдинглар?
Райрат бушанг уишга танбе\ бераётган талабчан она
о\ангида суралган жиддий сУроккд бамайлихотир жавоб
берди:
— Мендан кимлар хавотир олганини бирма-бир айтди.
Афсуски... бу руйхатда сиз йук экансиз.
— Уф-ф! Мунча майнавозчилик килаверасиз? Й у^ и -
гингизда канака миш-мишлар таркалганини эшитмадин-
гизми?
— Хандакда ётган нимани эшитади? Сиз эшитган бул-
сангиз, айтинг.
— Кррадори сотадиганларга кушилиб кетганмишсиз.
— Менми? Мен кУшилибманми?! — Райрат кулиб юбор-
ди. Лекин бу кулги табиий чикмади. Аксинча, „Калла бор-
Самум 269
ми, мен кушиларканманми?“ деган за\арли о\анг бор эди.
Бундан аччикланган Мо\идил шарт Урнидан туриб кетдн.
FaftpaT оширворганини билиб, ундан узр сураш учун Урни-
дан кузролди-ю, яна бирон ножуя ran айтиб, тутаётган
оловга мой сепиб куймаслик учун а\андан кдйтди. Мо\и-
дил пештахта томон жа\л билан юрди-ю, лекин етиб бор-
май, изига к;айтди. Райратнинг рупарасига утириб, уни
биринчи марта кураётгандай тикилди. Райрат айбдор бала
кай курин ишида киприк кркмай жим утириб, бир китобда
укдганини эслади: „Гузал шунчалар керикки, табиат бу
хилини бошк£ бунёд этмаган. Бир нимага кдраса, кузлари-
да мазах ути ёнади. Акли... дунёда тенгсизман, деб \исоб-
лайди узини. Шундай кдзда му\аббат нима долсин? Узига
биноси шунчалар зУрки, узгани билмайди...“ „Йу-ук... —
деб уйлади Райрат, — Мо^идил ундай к^з эмас, кузларида
мазах йук^ меэцэ чу™ бор. Хаммадан куп узи хавсггир ол-
ган, лекин тан олишни истамайди. Менинг бахтим шу
кдзнинг кулидами? Йу-ук,.. менинг бахтим унинг шу куз
ларида, кдлбида...“
— Нега шунакрсиз-а? — деди Мощдил унинг хаёлини
тузитиб.
Нега шунакдлигини айта олса экан... Лекин кдндайдир
ишора билан \ам тушунтириб куйиши шарт.
— Мощцил... мендан ранжишга эдодангиз бор. Лекин...
ёлрончилигим учун эмас... куттирганим учун.
FaftpaT к^здан „Нега кугарканман, зарил кептими!“ де
ган нозли зардани кутган эди. Лекин Мощдил жиддий к£-
рашини узгартирмади.
— Менинг бир дустим бор эди. Болаликдан бирга катта
булган эдик. Бировлар \азиллашиб „Х асан-Х усан“ дейи-
шарди. Баъзилар „Булар бир-бирларидан сира ажралмайои,
божа булишади“ , дейишарди. Ажралмаслигимизга куз
тегибди, бизни улим ажратди. У консерваториянинг энг
зур талабаси эди. Лекин... кдндайдир сабаб билан гиё\-
вандларга кушилибди. Уз хо^иши билан кушилмаган, буни
аник, биламан. „Игнага утказиш“ деган ибора бор. Ё зур-
лаб, ё авраб ургатишади. Унинг отаси бадавлат эди. Афюн-
фурушлар бадавлат оиланинг болаларини тортишга урини-
шади. Камбагалнинг боласини игнага ущазиб, ундан нима
ундиришади? Хуллас, \амма гафлатда к,олди. Узига узи
270 Тотдир Малых
игнада дори юбориб, микдорини ошириб юборибди.
тимни асраб кщолмаганим учун узим ни ула-улгунимча ке-
чирмайман. Сиз эса... „Кррадорифурушларга к^шилиб кет-
ганмиш“ деган миш-мишга ишониб утирибсиз.
— Ишонмадим... — Энди Мо^идил йитлаётган баласини
овутмокчи булган мехрибон она о\ангига кучди: — Отам
туфайли бизни бу ерда купчилик ёмон карали. Одамлар
энди-энди унута бошлашганида тугинган ака-укалари пай-
до булиб, ярани янгилашди. Сиз анави билан...
Райрат кдзнинг нима демокчи булганини фа^млади:
— Уша анави билан муроса кдлишга мажбурман. Муро-
са кдлмасам, бу ерда бемалол утира олмайман-да. Сизга
бир нарса айтиб берай, хулосасини узингиз чикдоинп
Паганини деган композиторни эшитганмисиз? — Мо\идил
„Йук,“ ишорасини килиб бош чайкдди. — У мусик^ да\оси
эди. Хозир \ам „Никкола Паганини“ дейилса, улимидан
бери анча вакг утиб кетган булса \ам, мусикд мутаас-
сиблари унинг ^урмати юзасидан уринларидан туришали.
Узи тутп ган Генуяга сигмади. Йигитлик ч о т скрипкачи
сифатида тенгсиз булса-да, Венеция деган гузал шахар
кдцрига етмади. Бахтини излаб Венага келди. Ушанда Авс-
триянинг пойтахти Европанинг маданият марказларидан
бири хисобланарди. Лекин Паганинининг да\осини вена-
ликлар хдм кддрлашмади. У бечора ресторанларда скрипка
чалиб юриб, тирикчилигини утказди. Ресторандаги маст-
аласт башаралар санъатнинг кддрига етармиди? Кунда бир
неча сарик, чакд ёки нон топса-топди, булмаса йук, Хорла-
ниб юра-юра, охири бир куни „Биттагина ажойиб Страде-
вари скрипкам булса эди, устимда бир сидра янги кийи-
мим булса эди, к,орним тук, булса эди, мен оламни лол
колдирар эдим!“ деб нола килди. Страдеварини биласиз-
ми? — Мо^идил яна бош чайкдди. — Чолгу ясовчи шунакд
уста булган. У ясаган скрипкалар \озир ^ам талаш. Нар-
хи... уша пайтдаги битга подшо\ликнинг хазинасига тенг.
Хуллас, нолалардан юраги зардобга тулиб кетиб, энди иб-
лисга хитоб кдлди: „Эй иблис, агар чинданам бор булсанг,
кел, мен билан шартнома туз, мен сенга иймонимни со-
таман!“ Бунаку пайтда иблис х,озиру нозир булади. Дарров
келди. „Иймонингни сотиб оламан, эвазига нима сурай-
сан?“ Паганини битта скрипка суради. Уша за\оти чолгу
•-•лдйе этилди. Унинг кузлари уйнаб кетди, чунки Страде-
м си скрипкасидан \ам гузал эди. Кийим суради. Уша
■j-votm устида кора мовутдан тикилган бежирим смокинг
гокдо булди. Бир халта олтин сУради. „Олтинни нима
lAiacaH, севги сУрамайсанми?“ деб ажабланди иблис. „Ол-
<ним булса, севгини сотиб олавераман“ , деди чолгучи.
ч>ллас, шартнома имзоланиб, иймон сотилди. „Эртага
—х\зода зиёфат беряпти, сен бориб скрипкангни чалиб
дер. шон-шу\рат йулинг очилади“ , деди иблис. Чиндан
им уша ташрифдан сунг шон-шуэфат, бойлик дарвозалари
лиг очилиб кетди. Лекин юрагидаги севги йули берк эди.
>нга Kÿn гузаллар севги из^ор этишди, бирок тош калб
•римади. Чолгу да^осининг одамларга мухаббати \ам йУк
и и . У шу\рат коясига чикиб олганидан мает, охир бир
».ун йикилиб \алок булишини билмасди. Иблис иблисли-
мни килди... уни окибат ^алок этди. Бир узи хдм моддий,
мм ру^ий кашшокликда хорланиб Улиб кетди... Хатто
Рим католик черкови уни одам каторида кумишга ижозат
Зермади... Дунёда мана шунака вокеалар \ам булган. Буни
дитишдан максадим: мен Паганини эмасман, шуни билиб
куйсангиз, бас.
Мо^идил тушунди. Стол устидаги ичимликни олиб жо-
иига борди-да, дам угмай бир финжон ка^вани кутариб
кдйтди.
FaftpaT ка\вани ичатуриб, аввалги кувнок \олига кайт-
ли. Бугундан эътиборан тузалишга ваъда берди. Мо\идил
>са бу ваъдага ишонгандай булди...
Авдли одам ofhp шароитдан чикиб кета олиш йулини
топади. Доно одам бу ofhp шароитга тушиб колмаслик
чорасини кУради. Бу онда Райратдан ана шундай донолик
талаб килинаётган эди. У идорасига билдирмай бориб-ке-
лишдан узга чора топмади.
K,opoHFH тушганда белгиланган жойга борди. „Жигу-
ли“ ни \айдаб келган Рирром Урнини Райратга бушатди.
Иккинчи постдан утишгандан кейин бутазор бошланган
ерда Рирром „Машинани секинлат“ , деди. Ёайрат унинг
максадини англамай, буйрукни бажарди.
— Ш у ердан утаётганингда корнинг огриб колганмияи?
Ушанда машинани нега тухтатганингни айтайми? Мен кУ~
лингга халтачани тутказганимда ичида кукнори борлигини
272 Ттргр Мллаас
айтган эдим, а? Нега ишонмадинг? К.орин офита барона-
сида пастга тушиб текшириб оддингми? Шунаед булган
эдими?
— Шунакд. Сизнинг жиддий гапингиаоан донлингиз
куп. Оладиган одам текширса, довдираб колмай делим.
— Сени кдйси а\мок текшираркан? Сен хфжайинла-
рингга нотугри маълумот бериб кУйишдан кУрккднсан.
Хужайинларинг Тошкентдаги мижозни текширишыабди.
Сен га ишонишмаганми ё арконни узун ташлашганми?
Каттарок, молни кутишганми? Айгиб кУй уларингга: овора
булишмасин! Менда унакзси йу*. Меники сел булиб
ёпирилмайди. Селнинг иши ёмон — йулдаги \амма нарсани
суриб кетади. Меники тома-тома к?л булади. Хозир \ам
манави дипломатда опповдина жонон кукун бор. Мени
сотганинг билан барибир генерал була олмайсан. Бу гене-
ралликка тортадиган мол эмас. Менга тугри хизмат цил-
санг, погонингта юлдузча кУшмаса \ам. чунтагингни кдп-
пайтириб беради. Иккидан бири: танлаб ол!
Бутазор тугагач, кишлок, бошланди. Пешонасига кизил
хоч тамгаси урилган пастак бинога кузи тушган Райрат
машинани шу томон бурди.
— Нима кдпмокчисан? — деди ажабланиб Рирром.
— Дорихона очик булса кириб чикай.
— Нима бало, яна ичинг огрийдиган пайт келдими?
— Йук, иситма туширадиган дори керак, алэдсирашин-
гиз кучайиб кетяпти, чорасини кдлмасак булмас.
Рирром кулиб, Райратнинг елкасига уриб кУйли:
— Яхши, яхши! Гапингдан Себзорнинг хдои келиб кап
ли. Хазиллашавергин-чи, „зил“ ига чидармикинсан?
— Бир марта чидадим-ку, бу ёжга анча пишиб колдим...
Кдшлокдан чикдверишдага муюлишда турган ГАИ хо
дами ола таёпши кутариб, „Тухтат“ ишорасини кдлли.
Райрат сал нари утиб тухтаб, машиналан тушмокчи эди.
Рирром кдйтарди:
— Жойингдан жилма, узим гаплашаман.
— Сержант К^йсинов, хужжатларингизни кУрсатинг, —
деди ходим сал энгашиб.
— Кднака жужжат, погони ^ужжатга утмайдими?
— Ие, коронгада сезмабман. Узимиздан экансиз-ку,
икки марта чирокни учириб ёксангиз бас эди, нал иккини
+М2М 273
'•тпнардим. Майли, хафа булмайсиз энди, расмиятчилик-
и «жхонада нима бор?
— Иккита улик бор. Биттасини сенга ташлаб кетай-
1 Ш (И ?
Бу \азил ёкдб, сержант ках-к,ах, отиб кулиб юборди:
— Узингизга буюрсин. Булса, битта чектира крлинг.
Райрат чунтагидан сигарет кутисини чик,ариб, узатди.
ержант биттасини олиб лабига к^стирди-да, илтимос
шлди:
— Узимиздан экансиз, бемалол булса, ташлаб кета кр-
•асизми? Эрталабгача дуо кдлиб чекиб тураман.
— Ола крлинг, — дели Райрат.
— Тухта, — Рирром шундай деб чакконлик билан кути-
чи унинг к^лидан тортиб олди. — Сен хурматли одамсан,
-ост сигарет чексанг. биров иззат кдлмай куяди. — Рирром
■зпира туриб, машинанинг галадонилан бошкд сигарет
цутисини чикариб узатди: — Ма, очилмаганини ол, бир
цафта дуо кдларсан.
Сержант ра^мат айта-айта крлди. Машина урнидан
лилгач, Райрат сигарет кутисини Рирромга узатди.
— Сизда тураверсин, ичида хужайинларимга аталган
(лт-пат булса, укирсиз.
Райрат сигаретни к,айтариб олмагач, Рирром уни таш-
^арига отди.
— Ичида хат-пат булса, х^жайинларинг шу ерга келиб
уцишар.
Себзорча кинояга себзорча киноя билан жавоб берил-
гач, анча жойгача жим кетишди.
Шахдрга келишганда тун ярмидан окдан эди. Ёз кеча-
си бир чимдимгина б$>лади. Рирром тук^из цаватли уй
йулагига кириб чшд<унича атрофдан бомдод азони эши-
гилди. Дипломат билан кириб, кргоз урамида нимадир ку~
гариб чиккан Рирром хушнуд эди.
— Жононнинг нархи ошибди. Бунакдда миллионер эмас,
миллиардер булиб кетасан, укахон!
Райрат Рирромнинг „жонон кукун“ олиб бораётганига
унчалик ишонмаган, навбатдаги туллаклик деб уйлаган
эди. Бир урам пул кутариб чикишидан гашланди. Узини
гафлатда крлган ла^мадек \ис кдлиб, газабланди. Кейин
Рирромнинг туцк^з цаватли уй томон юриши ва кдйтиши-
18 — Ёлгон ум и дла р лашти
274 Тотдир М алик
даги \аракатларини куз олдига келтириб, _Урамдагини пул
дегани билан очиб курсатмаяпти-ку? Хар холла олди-бер-
ди бунчалик тез тугамайди...“ деган хулосага келиб, узи-
ни-узи овутди-да, унг кУлини узатиб, Рирромнинг тазза-
сидаги урамни силаган булди.
— Мана буни хдёт деса булади! — дели шодонлик билан.
— Бу ф ёт эмас, бу пул, — дели Рирром магьнодор охангда.
Рирромнинг айтганини килиб, Юнусобод томои хдйда-
ди. „Ором“ дискотекаси“ деган ёзувли бино як^нида тур-
ган унга якдн машиналар к^торидан жой олиб, тухтади.
— Маишат кдлиб чиждоизми, бир узингиз эплайсизми
ё царашворайми? — леди FaftpaT эснаб.
— Зийрак булнб тур, — Fhppom гапни кдс^а кдлиб,
кулидаги урамни кУймай, машинадан тушди-да, атрофга
бир-икки аланглаб олгач, дискотека сари тез-тез юрди. Faft-
рат суянчикди пастлатиб, ястанди, лекин дискотека томон-
дан назарини узмади. Рирром бу ерла \ам куп булмади.
Ташк,арига чикдб, атрофга яна аланглали. FaftpaT унинг
кули бушлигига здамият берди. Рирром тез-тез юриб ке
либ, унгдагини эмас, FaftpaT томондаги эшикни очди.
— Туш, эшикни кулфла.
— Пул к^ни, акахон? — дели FaftpaT эринибгина туша
туриб.
— Тез бул! — дели Рирром жеркиб. Буйрук. ало этилгач,
„Орк,амдан юр“ , деб йул бошлади. Кейинги тук^из цават-
ли уй майдончасида турган машиналардан бирига якдн-
лашган Рирром чунтагидан калит чикдоиб, FaftpaiTa тут-
кдзди:
— Бу сенинг хизмат хакднг. Хозирок, кишлокка жуна.
мени кут.
Faftpar буйрукдо итоат этди. Рирромнинг кдй томон йул
олганин и билолмай колди.
***
Чойхонага чикдан Бурон кэдвахона куриниб турадиган
суридан жой олди. У ердагиларнинг овозларини эшитмаса-
да, ran нима хакдда бораётганини тахмин кдлиб утирди.
Рирромнинг келиши, Райратни четта тортишини кургач,
„Кдлтис уйин кдляпти бу ит эмган“ , деб газабланди. Faft-
лмум 275
г Моэддил билан хайрлашгандан сунг, Бурон \ам урни-
ш турди. Уни бугун зарур бир иш кутарди. ёшларнинг
>носабатига аралашишга в а к ^ \ам, хохдши \ам йук эди.
Мотоциклига утириб, уз уйи томон эмас, бадцовоклар
ойлашган кишлок сари юрди. Улар бошпана топган уй
зршисида бирдан мотоцикли „учиб“ к;олди. Бир-икки
ринищца ут олдириб, изига крйтди. Ш унинг узи бадкр-
^к,тарга берилган буйрук, эди — улар кеча етиб келган ик-
н йигит билан бирга \озирок, хужайин хузурида булишла-
н шартлигини англащди.
Орадан бир неча соат утмай, Шумкадамникига бир
¡ягит келиб, ижрокумга чакдришаётганини билдириб,
Уруш фахрийларининг йи тл и ш и булар экан“ , деб изо*
<ерди. Шумк,адам бунакэ мажлисларни яхши курарди.
^отинининг ажал билан олишиб ётганини хдм унутиб,
чланди — медал такдпган ок, куйлагини кийиб кучага чик,-
:и. Ун-ун беш кддам юргач, бир машина тухтади:
— Биёс ота, мажлисгами, утиринг, ташлаб куяман, —
:еди хайдовчи мехрибон угал товуши билан.
,Дамма мени иззат кдпиши шарт“ . деб хисобловчи
Шумкддам бу мехрибончиликдан ажабланмай, машинага
и л ил, х.атго гердайиб утирди. Машинанинг олд уринди™
Лук, эди, шу сабабли оркддан жой олди.
Шу буйи уни хеч ким тирик курмади...
Машина гузар томон юрмай, унгга бурилгач, Шумкддам:
— Каёк^а кетяпсан? — деб ажабланди.
— Бигга >(ужжатим колиб кетибди, кираман-у чик,а-
чан, — деди хдйдовчи.
— Сен кимнинг углисан, танимайрок, турибман?
— Мен шахарликман. Ижрокумга янги ишга келдим,
шу томондаги битта уйда вакгинча турибман.
Кимсасиз кучада машина тухташи билан оркддаги ик-
ки эшик шашт билан очилди-ю, икки барзанги чициб ути-
риб, Шумцадам сикувда колди. Ринг дейишга \ам улгур-
май, огзига эски латга тик,иб кУйишди. Машина Нурбек-
нинг уйи кдршисида тухтагач, Шумк^дгмнинг кузлари
ола-кула булиб кетди. Барзангилардан бири уни култик^аб
ичкари олиб кирди-да, кераксиз матохдай ташлади. Шум-
кдцам тиззалари, тирсакларида о ф и к сезиб, инф аб юбор-
ли. Кутариб кирган йигит елкасидан ушлаганича кдддини
276 Г о у у Мали*
ростлаб, огзидаги латгани олиб ташлаганда рупарадаги тс-
мир каравотда утирган Буронга куэи тушди.
Бу уй, бу темир карают, бошка анжомлар *аы унта ях-
ши таниш. Украйиб угирган бу одамгина нотаниш. Тутри,
уни бир-икки курган, бирок кимлигини аник билмайди.
—Кимсан? —леди инграб.
Бу инфаш офикданмиди ё кУРКУВДанмнаи —ажратиш
ма*ол эли.
— Мен Нурбекман, танимадингми, чулок?
— Бекор айтибсан, Нурбек улган!
—Улигини курганмисан? Жавоб бер, курганмисан?
— Кдйдан кураман, Сибирга борибманми?
— Сибирда улганини каердан биласан? Ха... хатларини
оларлинг. Йиртиб-йиртиб ташлардинг. Билардинг крсрла-
лигини. Шу хотинга етишаман, деб бир одамни жувонмарг
килдинг. Сен адашдинг, чулок, Нурбек улмаган. Мен Нур
бекман, кузларимга кэра!
Разаб оташида ёнаётган кузларга караб буларканми, у
ниго\ини олиб кочиб, пастга тикилди.
— Кдра, деяпман!
Бурон бутик овоада шундай деб урнидан турди-да, унга
якинлашиб, ёкасини чангаллади:
— Кузларимни танимаяпсанми? Танияпсан, сен аблзд!
Биринчи курганингдаёк таниган эдинг, сезганман. Мен —
Нурбекман! Сибирдаги бир табиб мен га гиё\лардан тирик
лик суви тайёрлаб берган. Сен туфайли Сибирга бордим,
демак, сен туфайли Улмас одамга айландим.
— Сен Нурбек эмассан, Нурбек феъли кенг, шафк^тли
одам эди.
— Унутмабсан-а! Лекин Сибир деган жойда шафкатни
музлатиб куйишаркан.
— Сен... Нурбекнинг угли булишинг мум кин.
— Ха, топдинг! Мен Нурбекнинг уклиман, Шумкадам-
нинг эса ажалиман.
— Отанг учун касос оляпсанми? Улими олдидан кдсос
ол, деб васият килганмиди?
— Йук. бунакд васият булмаган. Мен Ясситепани Шум-
кдцамдан тозалаб кетмокчиман, бошка ниятим йук-
Бурон шундай деб туриб, куйлакка такилган медални
шарт юлиб олди:
у^лмум 277
— Буни *алол, мард одам такдди!
Унинг ишораси билан Шумкдцам огзига яна уша эски
и гга тикдлиб, бошига к,оп кийгизидди. Бурон медални
тасининг кундалиги орасига куймок^и эди, фикридан
мйтди. Бу иркит одам такдб юрган мато* билан узи учун
*>>эддас булган дафтарни кирлашни истамади.
— Туркднгни кургим йук эди. Сенга ran \ам хайф.
Лекин нима учун улдираётганимни билишинг керак. Жо-
мингни дарров сугурмаиман, озгина кийналасан. Огам кур
ган кдйнокларнинг \еч булмаса битта заррасини сенам
ьургин...
Уни ертулага олиб тушиб ташладилар.
Бурон энди Одинанинг улими хакддаги хабарни кута
эошлади. Ясситепага келиб, Шумкддамни бир неча соат
нчида улдириб кетиш унинг бир чеккага тупуриб ташла-
шидан *ам осонрок. эди. \а тто бу ерга келмай, бирон ар-
юнгаров кртилни ёллаб юбориши *ам мумкин эди. Лекин
унда к,асос лаззати булмасди. У цасос лаззатини кутди.
Шумкдцам осонгина жон бериши керакмас, бу бадбахт-
нинг хорланиб улишини \еч ким унугмасин, барчага урнак
оулсин — унинг ма^сади шу эди.
Иккинчи марта цамалганида уни Учкудукка ташлаган
злилар. С овук улкада тугилиб катта булган йигит учун бу
дузах оташида кун куриш осон кечмади. Уша кунларнинг
бирида онаси курган и келди. Куной ёш жи^атдан кдрима-
ган булса-да, мусибат тошлари эзиб, адойи тамом килиб
юборган эди. Угли билан видолашиш учун келганини
фак,ат унинг узигина биларди.
Узи курмаган кдйнонаси Нурбекни олиб кетишаётганда
„Крраланган ок, болам!“ деган фарёд билан видолашган
булса, у Бурон хджрида куйиб, бундай дея олмасди. Бурон
Украинада кулга тушгани учун уша ерда судланган, Куной
бу жараёнда иштирок этмаганди. Аникрога, Бурон бу \ак;-
да онасига хабар етказмаган эди. Учкудуккд „этап“ булга-
нидан сунг икки энлик хат ёзиб, c o f ва омон эканини
билдирди. Углининг кдсмат ёзупадан укинган она, такдир-
га тан бериб, бу дунёни ташлаб кетишидан олдин фарзан-
ди билан дийдорлашишни истади. У тушларида эрини куп
курарди. Нурбек *амиша углидан безовта эканини билди-
рарди. Учкудукдан хат келгач, деярли \ар туни тушида
278
курди. Нурбек \ар тун Утлини сурарди.
„Углимизни бу
ишониб ташлаб кетган эдим“ . деган таъна бордай туюлиб,
юрак-бафи уртаниб кетарди.
Охири отланди: \ам юртини. \ам утлини сунгги бор
куриш учун йулга чикди. Тутлиб-Усган кдшлогига бор-
мади, „Аввал угли мни кУрай, кдйтишда утарман“ , деди.
Кайтишила \ам утмади — оёги тортмади. Эрннинг Улими-
дан кейин бир марта борган эди. Якдн кэриндошлари вафот
этиб кетишган, ёшлари унча танишмаса-да, иззат билан
кутиб олишганди. Урушдан оллин уларни кулок килдирган
одамнинг такдири билан кизикди. Купнинг ёстигини ку-
ритишга сабаб булган бу одам, унннг назарида, Худонинт
газабига учраб, хорланиб улиб кетиши керак эди. Не
ажабки. у Худонинг рэзабита \ам чап берибди. Уз \ам-
кишлоклари боши узра офат дулини ёгдириб бергани учун
советнинг катталари унинг кукрагига олтин юлдуз такиб
куйишибди. Кунойнинг оиласи боши узра бало дуллари
ёгилган уша машъум йилларда иккита эчкиси бор хдм кув-
рин цилинган эди. Сургун килдирган кишининг бугунги
кундаги мол-мулки \исобсиз эди. Катта колхозга раислик
килиб, гердайиб юрган бу одамни Куной узокутан курган-
ди. Курганди-ю, бу дунёда адолат йуиутигига энди чиппа-
чин ишониб, Магадан га крйттан эди. Юртига сунгги кели-
шида киндик кони тукилган жойларни зиёрат килишга шу
сабабли *ам кунгли булмади...
Учкудук томон йулга чикданила Копим дарёси буйлари
майса билан црпланиб, гузал манзара касб этган эди. С а
маркандаан утганда офтобда крвжираб ёттан далаларни кур-
ди. Поезд каттарок бекатда т> таганда бир аёл челакда
узум олиб чиеди. Куной урдига таб олди. У \ам, Нурбек
\ам тотли узумларни туйиб-туйио ейишган, угиллари эса
узум нима эканини билмай усди. Т уф и, Нурбек улимидан
ярим йил олдин ша\арга тушганида икки бош узум олиб
келган, кувона-кувона дастурхон устига куйган эди. У рли-
нинг узум доналарини х,овучлаб ейишига завк, билан тики-
либ турганди. Узи >(ам, Куной \ам икки донадан узумни
татиб куриш билан нафсларини ором олдирган эдилар.
Учкудук „зона“сининг учрашув хонасида Бурон узум
ни худди болалигидай \овучлаб еди. Куной биттагина узум
}-жнум 279
юнасини шимиб, унга армонли ниго\ини кддаганича жим-
~ина утирди. Уларнинг су\батлари унча крвушмади. У ф и
гулиб кетган угил х,аром лук>!адан \азар кдлувчи она би-
тлн нима \акда гаплашиши мумкин? Бурон узи танлаган
*>.лдан афсусланмас, она эса уни бу йулдан к,айтаришга
'А Д З эд и .
— Мана, сизларга ухшаб угирибман, — деди Бурон айб-
ю р о\ангда.
— Ундай дема... сен бизга ухшаб утирганинг йук„ — де
ли Куной чукур хурсиниб. — Биз... ту^мат тошини кута-
риб, сарсон-саргардон буддик... Бундан беш батгар азобли
жойларни курганмиз... Мен билан отанг эллик саккизинчи
модда билан кдмалган эдик. Эллик саккизинчи моддада
кетганларни „жиноятчи“ дейишмасди, „халк душмани“ де-
йишарди, бунинг орасида фарк, катта.
Фарк, катталигини Бурон \ам билади. Кичиклик чома-
рида ота-онаси ва уларнинг ёгочдан тикланган омонат уй-
ларига келиб турувчи танишлари бу \акда куп гаплаши-
шарди. Хозир уз килмишини ота-онаси такдирига ухшатиб
цуйганидан узи хижолат булди. Узр суради. Онаси унинт
юзини ме)ф билан силаб куйди.
— Ушанда бекор шу ишни кдлдинг, кдмалмасанг, бош-
ка одам булардинг...
Онаси яна айтди шу гапини. Хар гапирганида Бурон
уша кунларни эслайди, эслайди-ю, кдлган ишидан бари-
бир пушаймон емайди.
...Хрушчев детан нодоннинт маккажухори сиёсати аза
лий музликларта кддар етиб келиб, нон топиш \ам ма^ол
булиб колтан кезлар эди. Очарчилик хатарини кутиб яша-
шаётган кунларда Нурбекнинг касали огирлашди. Доктор-
нинг дорилари кор кдлмай куйди. Нурбекнинг кунгли
асал тусади. Бу овлокда битта одамникида бор эди асал.
Асал бор эди, аммо уларда пул йук эди. Текинга бермади.
Куной Худонинг зорини кддди — кррзга бермади. Нурбек
асал ялаганда \ам барибир уларди. Лекин отасининг армон
билан улиши Буронга ёмон таъсир кдлди. Уша одамни
жазолаш режасини уйлади. Унинт асал идан \ам тилласи
куп дейишарди.
Бурон уша тиллаларни топиб у™рлашни уйлади. Унда
гиллани угарлаб бойиш истаги йук эди, угирлаган такдир-
280 Т о у у Мтяшк
да хдм тиллаларни дарега ота6 , бу ояамнн црппвоц бечора-
га айлантириб кУйишни нкят килганли.
Тилла топишни билган асрашни *ам бялади Бурон
осонгина кУлга туиши.
Онаси уша воцеани коралагани бнлан Бурон уни чала
к,олган иш сифатида эсларди. Учкудукда эканнда онаси-
нинг вафоти )однда хабар олди. Кдыокдан нш дач, бориб,
ота-онасининг к^брини зиёрат килди. Кейии... чала крлган
Уша ишини пухталик билан ни\оясига етказии...
Учкудукка Куной ф аф т вндолашиш учун келмаган,
унинг яна бир мак.сади бор эди. Нурбек улими якднлаша-
ётганини сезгач, шу пайттача билдирмай келган баъзи гап-
ларни айтган, „БУрон улгайганида маълум килиб кУйгин,
Норйигит билан топишсин, мана бу дафтарлар балки ака-
укалик мехрини боглар“ , деб кундалигини берган эди.
Нурбек уйланиш хдкдяаги таклифини айтганда „Бу жойда
бир умр кдпиш шарти билан турмуш курамиз. Ярим ертула
бу ёгоч уй Ула-Улгунимизча бизнинг саодатли саройимиз
булади“ , деган эди. Улим эшик к,ок^ан онда узининг бу
шартидан воз кечиб, „Бурон билан бирга кишлогамга
кдйт“ , деб васият кдлди. Васиятни адо этмок; учун шароит
)^м, истак >(ам булмади...
Бурон Шумкдцамни ертулага туширтириб, Узи уз хо-
тиралари билан ё л п о колли. Хотиралар уйгонган дамдаги
одатини кртлди: кУлига отасининг кундалик дафтарини
олиб, вараклади:
„Сталин *ам улди. Ту\матга учраганларда тирик ко-
лишга умид уйгонди.
Орадан ойлар Утди. Умидлар ушалди. Кувона-кувона
кета бошладилар. Мен кувона-кувона кдйга бораман? Ку
ной кувона-кувона кайга боради? Бизларни ким кувона-
кувона кутиб олади? Ундан кура шу ерда утлим уччовимиз
кувона-кувона бир бурда нонга каноат килиб яшаганимиз
дуруст эмасми? Кеча окдиом Хузурий келди. Дин илмидан
хабари бор бу одам Суфий Олло\ёрни устозим дегани
сабабли Сибирда етти йил ризкини териб юрди. Иродаси
кучли, бирон марта нолимади. Куп тазал ёзарди. Уциб
беришдан эринмас эди, мен мак^агудай булсам, руэуганиб,
кучириб совта *ам кдлган.
Мана шуларнинг биттаси:
лмуи 281
Эй кунгил, куклам чикиб утлар к^карди бок-бок,
Гул очилди тог аро кизил-кизил \ам ок^ок,.
\ар тараф \ар к,айси куш уз куйига айлар наво,
Бир тараф булбул фигону бир тараф зог гок-гок-
Уйнашурлар, куйлашурлар жониворлар жуфт-жуфт,
Ёрим элда, мен Сибирда йиглашурмиз ток-ток...
Эй Худо, колдик жудолик кечасида зор-зор,
Лутф этиб вуслат ч аротн уртамизга ёк-ёк—
— Тахаллусингиз Хузурий булгани билан х^ётда д у р
иловат топмадингиз, — дедим.
— Бу азоблар эвазига Алло\ таборак ва тасшо бизларни
гузах азобларидан куткариб, жаннат \аловатини беради.
Шуниси му\им. Мана, адолат куёши к^ринди, биз озод
*лдик.
— Мен \еч качон узимни кул \исобламаганман. Мен
хилиги тортиб олинган озод одамман.
— Факат иймонли одамгина чинакамига озод булиши
чучкин. Гап сталинчиларга кул булишда эмас, ундан бат-
'арн бор. Гап — нафсга кул булмасликда! Нафс одамни
:чон нарсаларга буюради. Одам унга кулок соддими, бас,
. Хакнинг кули эмас, нафс кулига айланади. Нафс кули-
•шнг бу з^аётдаги урни маълум. Кдёматдаги жойи-чи? Одам
чаёти билан улими орасида доимо ниманидир кидиради.
Кдциради... кддираверади... Аслида, нима излаётганини
узи \ам аник билмайди. „Бахт“ кидиряпман, деб уйлай-
1И-ю, „Бахт нима узи?“ деб с^ралса, аслини билмай дов-
дирайди. Кунгилга ёкувчи нимагадир эришса, ..Бахтга
гтишдим“ , деб кувонади. Акси булса, о ^ зори, и дунё
;ниб кетай дейди...
Хузурийга эътирозим йук. Лекин бу масалала менинг
фикрим катьий ва жуда оддий фалсафага асослан^н: яшаш
учун ажратилган умрни одамга ухшаб яшаб утказиш керак!
Одам боласига \аёт факат еб-ичмок, ро\атланмок учун ёки
дунё бойликларини тупламок учун берилмайди. \,аёт умри
давомида камолга етмок учун берилади. Ха, бу ёкда олий-
жаноблик \ам бор. Лекин олийжаноблик мукофотлайди
\ам, жазолайди \ам.
„Одам \ак йулда булиши мураккаб масала эмас, \ак
йулда эканига бошкаларни ишонтириши мушкулрок“ , деб
тугри айтди. Мен эсам бошкачарок ифода этдим:
282 Тоздир М алик
— Хакицатни англаш, билиш, тушуниб етиш кийин
эмас, хакдодтни бошкдларга тушунтириш, англатиш ки-
йинрок,
Хузурийда дин илми бор-у дунё нлми билан \исобла-
шишни истамайди. Дунё га очик, куз билан кдралмаса, жа-
холат тугаладк. Аср аввалила динлаги жохилларнинг куз-
ларини очишга жадиллар куп харакат кдлишди. Афсус...
бундай кузларни очиш жуда кдйин...
Хузурий билан куп бахслаштанмиз. Мавзу деярли бир:
дунёни англаш. Бир миллатданмиз, ёшимизда хам фар к.
к ап а эмас, оммо дунёни бир хилда курмаймиз. Хатто со-
ганчларимиэда \ам фарк, бор, шунисига ажабланаман. Пе
кин... хдмдардликда ухшашлигимиз бор. Агар кимсада хдм-
дардлик дарди булмаса, демак, у одам эмас экан. Одамга
ёпишувчи касалликларнинг тури куп. Бу касалликлар охир-
окдбат улимга олиб боради. Факдт \амдардлик дарди одам-
нинг номини сак^аб к;олади.
Охирги учрашувимизда хам дунё хакдда гаплашдик.
Мен дедимки:
— Бир синфда уггиз бола ук^йди. Агар муаллим уларга
бир масала ёки тенгламани ечишни топширса, ун бола
тутри ечимини топиши мумкин. Крлганларининг айрим-
лари хато ечади, айримлари эса ечишга харакат хам кдл-
майди, кучириб сшиш пайида булади. Дунё хдёти хам шунта
ухшаш. Таъбир жоиз булса, х^ёт — ечими гоят огир масала.
Уни \ар ким Узича ечишга уринади. Дунёда тутри ечган-
лардан нотугри ечганлар купрок,- Ажабланарлиси шуки,
дунёни Уша иккинчи тоифа, яъни нотугри ечим топганлар
боищарадилар. Ш у сабабли хам дунё нотинч. Шу сабабли
\ам инсонларнинг цонлари дарё-дарё булиб окушти. Кддим
замонларда хам шундай эди. Хозир хам айнан шундай —
масалани уруш коидасига мувофик; ечмокчи буладилар.
Бундан кейин хам дунё узгаришсиз крлаверади. Одамлар
аввал нафратланадиган ишлардан энди фахрланадиган бу
либ к;олишади.
Хузурий гапимни тинглаб, яна узича хулоса ясади:
— Дунё хаёти тенгламасини Кдёмат туппа-тутри ечиб
боради.
Нима хам дердик, агар унинг фикри тутри булса, Кдгё-
матни кутишдан Узга чорамиз йук,.
283
Хдлрлашишдан олдин эркинлик \акида гаплашдик.
*+сн дедимки:
Эркинлик ва озодлик \ак,ида ran кетганда икки са-
уртага куйиб аникугаштириб олиш керак: эркин-
ш - иимадан ва эркинлик — ким учун?
Ьч масалани биз ечолмас эканмиз, бу ¿fh энди авлод-
1 \авола...
Чайрлашаётганимизда бу сунгги учрашувимиз экани-
икковимиз хам малул булдик. Киши хаёти давомида
i-i- одамлар билан куришади, танишади, видолашади...
i^jrrja сунгги учрашувлар куп, жуда куп. Лекин уз хаёти
я и н сунгги учрашув битта! Бу сунгги учрашув, сунгги
’.-Сисда нима килади? Сунгги нафасда нима дейди?
Ьу \акда умумий афв эълон килинган кунлари Хузурий
;«лан гаплашган эдик. Хайрлашаётиб, бир-биримизнинг
t ; иаримизга караганимизда мен шуни эсладим. Назарим-
:j ч \_ам эслагандай туюлди. Ушанда шундай дегандим:
—Сунгги суз... ва сунгги нафас... Шу холатни хеч уй-
дич«изми? Билмаймиз... билолмаймиз... Х °зиР™на тили-
•«лиан учган суз сунггиси булиши э\тимол... Эндиги чи-
<, рган нафасимиз охиргисидир балки? Киши бу оламни
этгач, якинлари унинг сунгги харакатларини, сунгги
ишарини эслашади ва ундан хикмат излашади. Англия-
ик шоир лорд Байрон улими олдидан ,k o f o 3 ва калам
. .раган экан. Аммо калам тутишга \оли булмай: „Тамом,
•;un жуда кеч“, деб куз юмган экан. Сукрот хаким „Удим
гухнинг танадан ажралиши ва танадан айри холда яшаши,
«авжуд булишидир, шундай экан, мен улимдан кУР^май-
waH", деб яшаган. Сунгги сузи эса... „Аскулепиосга бир
»урознинг бахосича карзимиз бор эди, эсингдан чикмасин,
Критон“, деб васият килган экан.
Хузурийга мен бошлаган мавзу маъкул келиб, уз дунё-
члраши сохилидан туриб мана бу гапларни айтгани ёдимда:
—Салмон Форсийнинг сунгги суэлари насихат тарзида
^улган экан: „Нимаики килсанг, Аллох розилиги учун кил
за буни сира унутма!“ Суфий Халложни „Анал хак!“ аки-
таси учун кийнаб улдирганлар. Олдин панжалари, куллари
^есилган, кузлари уйилган. Навбат тилни кесишга келга-
чнда деган эканларки: „Аллохим, сенинг розилигинг учун
ченга ушбу укубатларни раво курганлардан рахматингни
284 То%ир М алик Самум
аяма. Сенинг мухдббатингга эришиш йулида мени кУлла- ни таркрти
римдан, оёк,ларимдан жудо кдлган бу кулларингни афв эт. турт йигит
Кечир, Аллоним, уларни кечир! Мухэббатинг хурмати ке- чайгандай
чир...“ Ишк ахлининг улим билан учрашуви \ам узига кирган гур
хос. Мавлоно Жалолилдин Румий узларининг улимларини роши туш
„Шаби арус“ , яъниким, „никох окшоми“ — келинни кура- ди. Шумк^
диган, лаззат оладиган, хаяжонланадиган, висолга эриша- црлдирмок
диган окдюм, деб атайдилар. „Улганимда менинг оркдмдан узок, булси
йиыаманг, „алвидо!" деманг. Мен ажралишга эмас, учра- кумиш кер
шувга кетяпман“ , деганлар... Эьтикодли, ошик бир инсон- лашади“ , J
нинг сунгги нафаслари... Иймон эгаларининг умили охир-
ги нафасда иймон калимасини айтиш. Шундай жон бериш Эрта с;
улуг бахт! лахадга ту
Баъзилар ,
Хузурий билан видалашдик. У яна кднча яшайди, бнл- цалар ажа(
майман. Лекин сунгги нафаси чиройли булишига менда унинг афт
ишонч уйгонди. Мен кдоча яшайман — билмайман. Сунгги нинг кузл
нафасимла бирон маънили суз айта оламанми? Бу хам кулидан т<
номаълум. Лекин \узурийнинг гапларида жон бор, шуни юрак дарр
уйлаб куришим керак...“ „Сен туш'
шиб, энга
Куёш ётож га ога бошлаган дамда Одинанинг улими
Хакдда хабар келиб, БУронни хотиралар хухмидан тортиб — Ки)>
олди. БУрон тугмасини босса „шик,“ этиб очиладиган ду- Яна б»
дамасини олиб, ертУлага тушди. У бирон марта хэм одам бир йигит
улдирмаганди. Бугун угрилар к>онунини бузди. Зотан, угри четга олю
к;онунидан кура, унга кэсос мухимрок, эди. Не ажабки, лигини а>
кУли калтирамади, юрагида шафкдт учкуни йилт этмади. — Ага
Ниятига етди, лекин десос лаззатини туймади. Аксинча, обдон те!
эзгин холатда чикдб, кУлларини ювди. Кулидаги к,он кет- гурковин
са *ам, кунгил хиралиги кетмади... Унии
дафн эти
Якрнларига айтадиганини айтгач, Одина эрини йутдпа- Унга
ди. „Ш ошилинч мажлисга чакдртиришибди“ , дейишди. курганла
Кутди... келавермади... Эшик томон кэраб ётиб, жон бер-
ди. Очик, кузларини гассол хам юма олмади... Нарз;
кетди. Ц
Жанозани бомдод намозидан кейин ук^йдиган булиш- \али учр
ди. Лекин пешинги туйда букиб ичган гурковнинг кайфи-
Бугу1
янада га
1~лмум 285
ми тарк,атиш осон эмасди. Норйигитнинг шогирдларидан
т>рт йигит уни сойга олиб тушиб, худди эски шолчани
чайгандай бир-икки буктириб олишгач, огзи бурнига сув
кирган гурковнинг кузлари мошдек очилди. Кдбрни ко-
ронж тушгунига кддар шу турт йигит ёрдамида к^зиб бер-
-и. Шумкддамдан дарак булавермагач, жанозани пешинга
чатдирмок^и х^м булиш ганда масжид имоми „Масжидинг
■юк, булсин, мозоринг як?1н булсин, майитни тили котмай
кумиш керак. Тили кртса, ла\аддаги савол-жавоби кийин-
шиади“ , деб унамади.
Эрта са^ар жанозадан кейин майитни олиб келишгач,
ла.\адга тушган гурков бирдан дод деб бакдриб юборди.
Баъзилар „Яна кайф кдлиб олибдими“ , деб уйлашди, бош-
калар ажабланишди. Гурков лахаддан бошини чикэрганда
>нинг афт-ангорини курганлар куркдб кетишди. Гурков
нинг кузлари олайган, огзи кдйшайиб долган эди. Уни
цулидан тортиб, чикдриб олишди. Лахадга царайдиган дов-
юрак дарров топил мади. Майитнинг эгаси Нор йигит эди,
_Сен туш“ , деб унга кэращди. Норйигит крбр айвонига ту
шиб, энгашди-да, лахад туйнугидан пастга царади.
— Кимнингдир улиги ётибди, — деди титрок, овозда.
Яна бир одам тушиб кдоаб, унинг гапини тасдик^агач,
бир йигитни милисага югуртиришди. Одинанинг тобутини
четта олишганда жаноза укдган имом кутиш дуруст эмас-
лигини айтди:
— Агар лахадда бировнинг улиги ётган булса, милиса
обдон текширмагунча бушатмайди. Юкрри кдшлоцнинг
гурковини тезда топиб келинглар.
Унинг айтганича булди. Бошк,а кдбр цазилиб, Одина
дафн этилди.
Унга аталган лахаддаги улик очик^икка чик^рилганда
курганлар хайратдан цотиб к,олишди...
^Л МАГАН УЛАТ
Нарзиев лахаддан чикдрилган уликни куриб, сесканиб
кетди. Шунча йил хизмат кдлиб, бунаца вахшийликни
хали учратмаган эди.
Бугун экспертиза хулосаларига куз югуртириб чикдач,
янада гашпанди:
286 Тотдир М алик
— Аввал панжалари кесилган. кейин кузлари уйиб
олинган, сунг тили сугуриб ташланган, охирида юрагига
тиг санчилган. Оддий пичок эмас, икки тигли... балки
ханжардир? Кекса одамда кимнинг кдсяи булиши мумкин?
Яна намойишкорона... битта х,ам из йук,, одамлар кдбр ат-
рофини топтаб ташлашган... Бу тасодифий кртиллик эмас.
Котил \ар бир икир-чикирни хисобга олган. „Кулларинг-
дан келса, мени тутиб олларинг“ , демокчими?
Полковник Равшанов Шумкддамнинг улиги лахаддан
чик,арилган захотиёк, бир одамдан гумонсираган эди. Пе
кин бу шубха асосий ишларга хапал бериши мумкинлиги-
ни хисобга олиб, индамаганди. Хозир хам гапни буриб
юборишни маъкул курди:
— Э\гимол шундайдир. Пекин жиноятчи „Мени тутиб
олишсин“ , деб орзига пашша кундириб, лаллайиб утир-
майди. У хамиша харакатда. Хатто уйкусида хам сергак
булади. Куйинг, сикдпаверманг, область прокурорининг
гапларини эшитдингиз-ку? „И ш “ унинг шахсий назорати-
да! Энди бу масалада уларнинг бошлари офий крлсин. Сиз
билан бизнинг бош офигимиз хам етарли. Тошкентдан
хабар килишди. Дискотека олдига куйилган машинага ик
ки кун давомида хеч ким як,инлашмаган. Умуман, бу ра-
йонда шубхдли холатлар кузатилмаган. Рирром дискоте кага
кирган-у, кулидаги кераксиз кргоз урамини хожатхонага
ташлаб чик^ан булиши хам мумкин.
Нарзиев столи устидаги кргозга бир назар ташлаб, чек-
касини кдшиган булди-да, урнидан туриб, девордаги район
харитаси ёнига келди. Кулидаги к,алам учини Кесгансой,
Шеркдрилди, Окрерка кдшлокдари буйлаб юргизди.
— Энг охирги ишончли маълумот дедингизми? Шаш-
кдтор билан Мажнунтолни четлаб утишлари шарт эканми?
Бу уйинларига хам хеч тушунолмаяпман.
— Нега тушунмайсиз? — деди Равшанов кулимсираб. —
Узингиз „уйин“ деяпсиз-ку? Ха, чиндан хам уйин. Бу ха-
ли жиддий иш эмаа Биз кутаётган асосий ишни бошлашга
шошилишмаяпти. Улат беркитиб кетган молнинг каерда
экани уларга маълум. Лекин унинг микдори крник^ирма-
япти шекилли. Улар катта микдордаги молни кутишяпти.
Хаммаси бир жойга туплангач, оз кисмини бизга рупара
килишади.
+MJM 287
— Уша оз кдсмини \озир к,айси биридир бемалол олиб
клптандир?
— Йук, хозирча йук,. Уларнинг хозирги харакати фут-
уйинидан олдинги енгил машкка ухшаяпти. \озир се-
4-*г; -секин туп тепиб, дарвозабонларни синашяпти. Биз
».осий зарбани берадиган уйинчини аникяаб олишимиз
порт. Машк, пайтида захирадаги уйинчилар хам югуриб,
-•п тепаверадилар.
— Демак, FHppoM захирадаги уйинчими? Аввал уни
-»йм-аутдаги ярим ялангоч кдзга ухшатган эдингиз?
— Униси хам, буниси \ам тутри, танлаб олаверинг, — деб
олимсиради Равшанов.
Бу ухшатиш Нарзиевга навбатдаги акл ургатиш каби
- юлиб, энсаси к,отди. У тагдор ёки хикматга мойил гап-
-арни унча хушламасди. Унга аник„ очик, ran маъкул эди.
Равшанов баскетбол уйинидаги цизларни мисолга келтир-
пнида хам бир гашланувди.
Бу одамнинг даражаси узидан баланд булмаганида „Куй-
*анг-чи, журажон, жуда-а бошни к,отириб юбординг-ку“ ,
zep, мартабаси пастрок, булганида-ку... „Менга акл урга-
таверма, бор, тошингни тер“ , деб жахд нишини санчиб
о.1иши тайин эди. Х,озир униси хам, буниси хам булмади,
полковникнинг ак^ли гапига парво кдлмай, уз мулохаза-
ч-нни баён этди:
— Бир неча йуналишга пистирма куйишни мулжалла-
чпмиз. Биз кутаётган ун йуналишни четлаб, ун биринчи-
сидан утиб кетишса-чи?
— Уларнинг мак;сади *ам шу-да! Агар мен уларнинг ур-
нида булганимда сиз мутлакр кутмаётган йулдан огша-осон
утиб кетардим.
— Масалан, кайси? — деди Нарзиев.
— Масалан ми? Бери келинг, — Равшанов дераза томон
юрди-да, куча томон каради. Нарзиев истамайгина унга
якинлашди. Равшанов катта хуржун ортилган эшак устида
бамайлихотир утириб кетаётган кдрияни курсатди: — Ма
салан, юз кило афюнни ортиб, худди мана шундай утиб
кетардим. Фак;ат кечаси эмас, куппа-кундузи... балки, —
Равшанов кулди, — гиёхвандликка к,арши кураш мавзуси-
даги мажлис пайтида утармидим... Эшакни хов дарахтга
боглаб, мажлис тугагунча чойхонага чикиб чойхурлик хам
288 Ттдир Малых
кдпиб олардим. Бу кучадан кунаа нечта эшак Утади, кэраб
)^ам цуймаймиз-ку?
— Гапни \ам оласиз-да. энди утган эшакларни \ам
санашга битта ходим ажратайми?
— Х.азиллашдим, хафа булманг.
— Менингча, бу уйинда таваккалчи ютцизади.
— Борингки, ундан т^ккизида ю пдосин. Пекин битта-
сида албатта ютади. Уларга шуниси керак. Бу кучадан Ути-
шадими ё тог оралабми, барибир таваюсал хатарини \и-
собга олишади. Хадеб пойлайвермасдан, уларга ёрдам бе-
риб юборсакмикин?
Нарзиев „Яна хдзиллашяпсизми?“ деган маънода унта
ажабланиб цдради:
— Кднакэсига?
— Келган куним эсингизлами? Бекатда кутиб олганин-
гизда „Машинангиз эскириб цолибди“ дегандим. Балки
янгилармиз? Янгилаш учун эскисини Тошкентга юбора-
миз. Райратни хизматдан четлатдингиз, лекин миннстрлнк
хдли текширишни бошламади. Улар бошлагунларига кдаар
Тошкентга машинанинг эскисини олиб бориб, янгисини
миниб келар? \айдовчингиз. „Нива“да хизмат кдггиб турар.
— Мен бу эркатойингизга эски машинани хам ишон-
майман, — деди Нарзиев кескин охангда.
— Уни яна бир марта кечиринг. Ахир одам к,окдпиб ту-
ради-ку? Ёшлар кркдлса, дарров нафратланамиз. Ахир тУрт
оёк^и от хам кркилиб, йикдлиб туради-ку, тугрими?
Равшанов уйлаб куйган режаси билан кдсман таниш-
тиргач, Нарзиев „маъкул“ ишорасини кдлиб, Райратни ча-
киртирди.
Полковник хазил охангида „Эркатойим билан Узингиз
гаплашаверинг“ , деб хонасига чик,иб кетди.
Райрат хонага гоят одобли йигит киёфасида кириб,
кдлмишидан пушаймон булган киши каби кул ковушти-
риб турди. Нарзиев унта бир кдраб олди-ю, стали устадаги
кргозлари орасидан ниманидир кидиргандай булди. Аслида
хеч нарса изламаётганди, сурбет ходимига бакрриб юбор-
маслик учун газабини босмок^и эди. Нихоят, газаб ути
пича сусайгач, когозларидан бош кутарди:
— Суянадиган тогинг эртами-индин куласа, балчикда
беланиб, расвои жахон булиб юраверасан. Сенга ухшаган
лш ум 289
-Фракдларни деб, бизлар балога крламиз. Лаш-лушингни
ь т ш т и р . Машинамни Тошкентга слиб бориб топширасан.
— Хул булади, янгисини берса, хайдаб келаверайми? £
скаынинг узлари борадиларми?
— Янгиси билан ишинг булмасин. Бу ёк^а кдйтасанми
г *,оласанми, узлари хал кдлишади.
Райрат итоаткор хизматчи крёфасида хайрлашиб, хона-
и н чикди. Идора ховлисида турган бошликдинг хайдов-
»жига якднлашиб, муддаони айтмок^и эди, у:
— Биламан, — деб гудиранди. — Моторини энди яхши-
паб олувдим. Балонларни хам утган ойда янгиловдим.
— Оглар топиб, эшаклар еб кетадиган замон-да бу, ака-
шн. сиз тузатасиз, цайсидир сутак мазза кдлиб минади.
калитни олинг. Жунашим керак экан.
— Шошилма, машинадан оладиган нарсаларим бор. Ба-
юнларни хам алмаштираман хали. Эскисида бир амаллаб
сгиб оларсан.
Райрат „Х$окайинга узингиз айтиб куярсиз, яна мени
гузлаб юрмасинлар“ , деб кучага чикди. Кдцвахона пиво-
хурларга тула эди. У ё ^ а чикдб, Мохидилга бир ишора
чилиб куймок^и булди-ю, фикридан кайтди. „Ш арбат це
хи’^ кириб, Рирромга учрашди. Хужайиннинг махсус
гопширига билан Тошкентга кетаётганини маълум кдлиб,
чунтагидан учта „туз“ олди-да, чакрой бармокдари орасида
айлантира бошлади.
— Битта-яримта ошнангизнинг йутали тузалмаётган бул-
са, кукнори яхши даволаркан, холисаниллох ташлаб кели-
шим мумкин, — деб пичинг цилди.
— Качон кетмокчисан? — деди Рирром Райратнинг пи-
чингига хэм, бармокдари орасидаги карталарга хам эътибор
бермай.
— Машина эски, кечаси юрмаганим маъкул. Азонда чи-
к,арман. Хужайин тикдлинч кдлса, балки бугун хдм кетво-
ришим мумкин. Самаркдндга етмай, дам оладиган жойим
бор. Думимни тугишмаса, индинга кайтарман.
— Ие, халиям думинг хуржундами, унда тинчгина бо
риб кел. Кейин гаплашамиз.
— Тошкентда машина калитини бериб, „Сенинг хизмат
хакднг“ , дегандингиз. Ижара уйимда кантариб куйибман.
Хужжатларини бермайсизми?
19 — Ё ж е н ум и дл ар дашти
290 Тоацф Малых
— Уша машинанинг т^ртга галдираги сенинг хизмат
\ак>шг. \ал и тепаси учун ишлаб беришинг керак. Кднта-
рирлигича тура турсин.
— Бу ё т афанлининг кувонишндан булибди-да, эшит-
ганмисиз: Афанли й^лдан битга так^ топиб олиб рос-са
хурсанд булган экан. „Хой теитак, битта такдга ф м шунча
хурсандчиликми?“ деб ажабланишса, „И е, яна учта тацд
топиб, кейин устига битта эшак топилса, бу ё ж гижбада-
банг-да“ , деган экан.
— Сиз Афандидан бахтлирок,сиэ, себзорлик укахон. —
деди Рирром за^арли жилмайиш билан, — сиз бирданига
туртта такэ топгансиз. Узок йулга кетаркансиз, боринг, йул-
дан крлманг.
Райрат Рирромнинг бу хотиржамлигидан ажабланнб,
изига к^йтмокчи эди, остонага етганида „Тухта, йигитнинг
гули“ , деган буйрукди эшитди.
— Берирок, кел.
Рирром энди за\арли охднгда амр этиб, йигитдан куз-
ларини узмаган \олда столи галадонини очди-да, калига
карта тахламини олди.
— Дарров „туз“ га ^тдингми? Ташла-чи!
Райрат буйрукз<д буйсуниб, карталарни стол устига
усталик билан ташлади: учта „туз“ худди поезд вагонлари
каби бир текисда тизилди. Рирром „Бор-йук хунаринг
шунинг узими?“ дегандай за^арли кулимсираб, тахламни
узатиб, „Бул“ деди. Райрат курсатгич бармож билан тах-
ламнинг уртасидан булди. Рирром эса тепадаги учта карта-
ни ажратиб олиб, тахламни куйди.
— Бу ё ж омадингдан, шу учта карта сеники, — деди-да,
карталарни завода бир айлантириб, стол устига ташлади.
Уччала карта худди кулда битта-битта териб ку^илгандай
очи к \олда уч „туз“ ёнидан жой олди. Рирро . „Устаси
шунака булади“ , дегандай мамнун жилмайиб, „туз“ларни
кафти билан суриб ташлаб, „валет“ларга ишора килди:
— „Туз“ булишингга х,али беш-ун к,овун пиш иж бор.
Керилсанг, керилгин-у, аммо узингдан кетма. Бир ёкдм-
сиз килик, кдлсанг, милисахонангда ё с^киб куйишар ё
погонингни юлиб олишар, кутулишинг осон. Бизда погон
йук, жон юлинади. Шунинг фаркдга етсанг, Тошкентга
эсон-омон бориб келасан.
■j чум 291
FaiipaT бу кдмматли маслахатдан мамнун булгандай
илчайиб куйиб, „валет“ларни олди-да, бармоцлари ора-
и з уйнатганича, хотиржамлик билан чик^б кетди. „Сур-
гтлик — иккинчи бахт“ , деб хисобловчи Рирромга унинг
к цилиги ёкмай, сукиниб к^йди.
Крш кррайганда Райрат хайдовчидан машина калити
илан бирга бошликнинг „Хозирок, жунасин!“ деган буй-
угини олиб й^лга чикди.
Ясситепадан етти-саккиз чакиримча узок^ашганда йул
стида бир одам пайдо булиб, „Тухтат!“ деган маънода цул
л'тарди. Райрат машинани секинлатиб. шра-шира булса
*дм бадкрвокни тан иди. Машинани атай Ун кддамча нари-
а тухтатди. Бадковок, тез-тез юриб келди-да, эшикни очиб.
.-аюм-аликсиз утириб олди.
— Ха, акахон? — деди Райрат. — Бемахалда питирлаб кр-
тибсиз, ёстик; тагида илон гамирламадими, ишцилиб?
Бадкрвок, унинг киноясига ахамият бермай, орк,а 5трин-
лик^а бир назар ташлаб олгач, куришиш учун кул узатиб,
-Кдлайсан, шерик?“ деб к^йди.
— Яхмалакман, — деди FaftpaT кул учила к5фишиб. —
К^чондан бери сизга шерик булиб крлдим?
— Босснинг шериги менинг хам шеригим-да! Энсангни
котирмай, газни бос.
Яна бир оз юришгач, йул четида иккинчи бадцовок;
куринди.
— Тухтат! — деб буюрди бадкрвок.
У буюрмаса хам тухтатарди. Атай ун беш цадамча утиб
тухтатди. Иккинчи бадк,овок; оркз уриндикха утирди.
— Мен Тошкентга кетяпман, акахонлар, — деди FaftpaT.
— Сен олдин бизларни бир жойга олиб бориб куясан,
кейин менга деса, нариги дунёга кетаверасан.
— Хозирча Тошкентга кетяпман, нариги дунёга йул ту-
шадиган булса, айтаман, бирга кета крлармиз. Жасур акам
ни хам олволсак, тургга буламиз. „Улфати чор — анда маза
бор“ , деган ran бор-ку, эшитганмисиз?
Бадк,овок,дар одатларидан чекинмай, бу киноя аралаш
Хазилга мутлацо парво килмадилар. Хатто „Кимга гапир-
япсан?“ деб к,араб хам куймадилар. Олдинда утирганнинг
кузлари йулда, оркддагиси Райратнинг хэр бир харакатини
зийраклик билан кузатарди. Райрат салгина бежо харакат
292 То%ир Малик
килса, бугашга ёки бошига мушт туширишга шай эди. Бу-
ни *ис килиб турган Райрат уларнинг гашига тегмай, жим
кетишни маъкул курди.
Ясситепадан узоклашишганда бадковок яна тухташни
буюрди. Райрат бундан мацсад нима эканини англамай,
сергак \одда тухтатди. Хар крнча сергак булмасин, оркдаан
тушган зарбага дош беролмай хушидан кетди. Нимкоронш
хонада хушига келиб, Буронга кузи тушди-ю, ажабланга-
нича тикилиб колди.
— Ха, мени куришни кутмаганмидинг? Яна акахонинг
билан учрашишни орзу килувдингми? — деди Бурон захдр-
ли жилмайиб.
— Козокларнинг киз утарлаш одати борлигини эши-
тувдим. Лекин куёв $тирлаш расми кдйси миллатда борли
гини билмайман. Сиз кдйнотам Урнидаги одамсиз, туйгача
хо\лаган килигангизни кдлаверасиз, туйдан кейин бизга
тишингиз угмайди — узимизга хон, узимизга бек баламиз.
— Шунакэ дегин... Тилингни бермайсан, сен бола. Хо\-
лаган киликни киладиган менми ё сенми?
— Бирон ёмонлигимни кУрдингизми?
— Эшитдим. Кунга икки кишининг жонини тикиб,
юткдзибсан, сен пустак калла! Улсанг узинг улавермайсан-
ми, киз боланинг жонига нимага жабр кнласан?!
— Канакд киз?
— Вей, азалдан овсармидинг ё акангнинг муиггидан ке
йин томинг кетдими? Мо\идилни ютказганмидинг, энди
ундан умидингни уз. Хали идорангдан чикиб, пивохонага
тикилдинг-у, чикмадинг-а? Чикранг буларди. Мохндил йУк,
Назиранинг савдо кдпаётганини курсанг, балки ажабаанар-
мидинг?
— Мо\идил? Мен уни \еч канака кунга тикмаганман.
Кани у? Унга нима килди?
Райрат сапчиб турмокчи эди, лекин кул-оёклари кат-
тик боглангани учун типирчилашдан нарига утмади.
— Хозирча \еч нима булмади. Сабр килсанг, балки уни
яна курарсан. Сен уни ютказганингни унутибсан, энди
жим утиравер, уладими ё бировларга уйнаш буладими, бу-
ни бо шкалар хал килади. Тилингни тийгин-у, икки куло-
ганг билан эшит: агар бизнинг ишимизни хдм кимор деб
уйлаган булсанг, уйинни бил мае экансан, бу уйинда хэм
^жмум 293
стгкддцинг. Сен тирраки, келиб-келиб бизни лакиллатмок-
'Л булдингми? Сен милиция мактабида укиган булсанг,
**ен зоналарнинг академиясини тугатганман. Дискотека-
-инг олдига куйиб келган машинанг кармок эди, узинг
ллиндинг, бола. Шерикларинг адмок булишиб, уч кун
тойлащди-я! Хужайинларингга нима, сендакдлардан унтаси
• тиб кетса \ам пинагини бузмайди. Сенда айб йук, ми-
ти ки бир боласан, улар ургатган уйинни уйнагансан.
Шунинг учун астойдил пушаймон еб, узр сурасанг, кечи-
ришимиз мумкин. Факат шарт битта: колган уйинни биз
•ргатамиз, картани \ам биз таркатамиз. Розимисан?
— Гапларингизга тушунмаяпман. Уйин икки киши ора
пида булган, сиз йук эдингиз. Менинг Жасур акам билан
атди-бердим бор. Орада пф ром йук,.
— Рирром йук,, дедингми? — Бурон кулиб юборди. —
Жасур акангнинг лакабини билмайсанми? Рирром у! Рир-
ромнинг топган шериги ким булиши мумкин?
— Агар Жасур ака гирром булса, узлари билан \исоб-
китоб к,илинг, менинг нима алокам бор?
— Рирром акангнинг хисоби бошкдча булади, сен узинг-
никини уйла. Бир соат вакгинг бор. Бир соатдан кейин
икки кишининг умри ё тугайди ё иккови бахтиёрлик би
лан ковушади.
Бурон шундай деб чикдб кетиши билан бадковоклар-
яан бири Райратнинг огзига латга тикдб, бошига коп кий-
гизиб КУЙДИ.
— Димикгириб улдириб куймагин тагин, — деди ик-
кинчиси.
— Шунакэ килмасак, бир соат тин май жавраб, миямиз-
ни ачитиб юборади, бизга шуниси тинчрок, кани ол кар-
тангни, суз. Эпласанг, кечаги карзингдан кутулиб ол.
Роса бир соатдан кейин Бурон киргач, бошидаги коп,
огаидаги латгадан кутулган Райрат чукур-чукур нафас олиб,
узига келди. Бурон унга тикилганича кулидагини оёги
остига ташлади: Мо^идилнинг яхши курган туфлиси!
— Танидингми? Мо\идилнинг такдири кулимизда эка-
нига ишондингми?
Райрат бир пойабзалга, бир Буронга ажабланиб крради.
— Ишонмадинг-а? Бунга-чи? — Бурон кулидаги урог-
лик нарсани очди: Мохддилнинг куйлаги! Кукрагида атир-
294 Тоодир М алик
гул тасвири туширилган! Паридарага кийиб ч ю д а н Уша
куйлаги...
„Буларни уйидан онаси олиб чикиб берган булиши
мумкин...“ деб уйлади FaftpaT.
— Шундай уйлашингни билардим, — леди Бурон худди
унинг уйини укигандай. — Онаси бермаган, устидан ечиб
олдик. Энди бунга цара-чи, балки ишонарсан?
Бурон чунтагидан сурат чикариб. Райратнинг кузларига
якинлаштирди: к^л-оёцлари богланган Мо\идкл... Ичкуй-
лаги йиртилган... Юзлари дог... Сурат ок-кора булгани учун
шунчаки дош и ё кон иэларими, фарклаб булмасди.
FaftpaT бир ишониб, бир ишонмай гангиди. „Хозир
бунакд суратларни ясаш иш булмай к.олган... Лекин бу
вздшийларнинг кулидан \амма иш келали. Овора булиб
фотомонтаж килиб угиришмайди, бунлан кура кизни кдй-
нокка солганлари улар учун осонроц, \ам беташвишроц...“
Шу фикр ти1та айланиб, юрак-багрини тилка-тилка килиб
юборди. Мо\идилнинг сим-сиёх бокишлари куз оллига
келиб, инграб юборди.
Хуррам ишк майидан мает булиб юрган йигит бу ман-
зарага бефарк кэраб тура олмади. Кузларини юмли. „Улар
бунга ишонишимни жуда-жуда хо\лашяптими, майли ишо-
на к,олай“ , деган уйда кузларини очиб, Буронп» газаб би-
лан тикилди:
— М о^лилни куйиб юборинг.
— Уйлаб курдингми, бизнинг уйинимизни уйнайсанми?
— Сиз шартингизни айтмадингиз, мен йУк, леб ноз
килмадим. Шу томошалар шартмиди? Канака уйин уйна-
мокчисиз, билмайман-у, лекин чунтакни тулдирадиган уйин
булса, к,айтган — номард. Факрт олдин Мо^идилни куйиб
юборинг.
— Аканг — гирром, сен — туллаксан. Менинг лакма
эмаслигимни куриб тургандирсан. Эркакча уйин кили-
шин гни аввал исботлашинг керак. Исботлагунингга калар
Киз шу а\волда ёта туради. Кунга киз билан уз жонингни
тикиб ютказгансан-а? Хозирча чунтак \акида ran йук. Ха-
лол уйнасанг, акангга ютказганинг бекор булади, чунта-
гинг эмас, копинг пулга тулади.
— Розиман, айтинг шартингизни.
— Осонгина рози буляпсан-ку, а. бола пакир?