148 То%ир М алик
— Болтаевнинг улигини текширган экспертиза хулосаси
келди. Унинг цорадоридан улгани рост. Лекин билагидан
олмаган. Ошкрзонидан ун бешта елим халтача чик^ан,
иккитаси ёрилган экан. Шунинг учун \ам гужанак булиб
Котиб к,олган.
— Уйлаб курдиларингми: Болтаев халтачаларни ютгани-
дан кейин керакли жойга олиб бормай, нега кишлогига
кайтиб келибди?
— Балки очкуэлик кдпгандир. Кррадоридан узи фойда-
ланмок^и булгандир?
— Балки лакдплатиш занжирининг битта \алк,аси шу
Болтаевдир?
— Х,а, гапир, гапиравер. Битта сен ак^лисан. Бошкд
)^амма а\мок,! — Шухрат аччикданганини яширмай, афтини
бужмайтирди.
— Оббо, \азиллашдим, — деди Райрат узр о\ангида. —
Сен сурадинг, мен мантик, тарозисига куйиб та\лил к^1либ
бердим. Хохдасанг, эътибор кдп, хоэутсанг, фикрларимни
ахлатга ташла. Юр, бирга чой ичамиз.
— Чойх$фликка вактим йук,- Сенинг м а н т и е й хулоса-
ларингни эшитай деб келмадим, ошначилигимиз хурмати,
яна бир марта ого\лантириб кетай. Хужайиннинг ёк^ир-
маслигини узинг \ам биласан. Сал узингни тутиб юр.
Кд^вахонада куп уралашма. Сир булса хдм айтиб куяй:
К^морбоз бизнинг кузатувимизда. Сенам бир-икки кргоз-
га тушдинг. Гитарангни \ам савлат кдлиб кутариб юрма.
— Милисага ярашмайдими?
— Гап ярашишда эмас, одамлар бунака олифтагарчи-
ликни \азм кила олишмайди.
— Бу олифтагарчилик эмас, санъат.
— Бу ернинг санъати бошкдча, узинг курмаяпсанми?
— Курмаяпман... к^зиц... нега курмаяпман? Кузларим
очик,... кизик;...
— Масхарабозлик к^шма. Ук^б юрганимизда сен бош-
к;ача эдинг. Бу ерга келганингдан бери сени танимайрок
турибман. Биз „Ичимиздан чик,адиган генерал“ деб сен
билан фахрланардик.
Райрат дустидан кузларини олиб кочди.
„Нима буляпти узи? — деб уйлади. — Кеча Мо^идил
кузларингизда бир сир бор деган эди. Бугун ошнам та-
Самум 149
нимай турибди. На\от фош буляпман?". Райрат бир оз су-
к\т сакдагач хурсинди:
— Мен бошкача эмасман, ошна, \аёт бошкдча булиб
кетяпти. Кдрасам, хдётнинг икки йули бор экан: биттаси
тиканли, биттаси шо\и пояндозли. Олдин тиканли йулда
бахтимни топаман, деб юрган эканман. Уйлаб ^арасам,
Худо менга шо\и пояндозни яратиб куйибди. Сен хужа-
йиннинг газаби билан мени курк^ггма. Турт йил укиб, ис-
сик уйимни ташлаб келиб, бу ерда участковой булиб юриш
мен учун амалми? Генераллигинг \ам керакмас. Олса ол
еин шу амалини. К^шложнгга милиса булиб келиб, уйим-
га наркобарон булиб кдйтсам-чи?
Шухрат „Эсинг жойидами, нималарни валдираяпсан?“
дегандай унга тикилиб колди. Кейин насихдт ох^нгида деди:
— Тентак... бунак,а гапни \азиллашиб \ам гапирма.
— Хдзилмас, — деди Райрат кулиб. — Калламга зур фикр
келган. Сенам уйла: икковимиз уйимизга иккита ок, „М ерс“
да кириб борсак ёмонми?
— „М ерс?!“ Кдерда бор экан, уша „М ерс“ ? \али йи-
кдгсганингда бошинг лат еганга ухшайди, духтирга курса-
тиб тур, к,айтганимдан кейин гаплашамиз *;олганини.
Ш у\рат шундай деб жа\л билан угирилди-да, изига
к,айта бошлади. Райрат уни кузатмади, жойидан жилмади.
Кейин икки муштини ерга тираб, бадантарбия кдпа бош
лади. Билаклари, бугинларида ояри^турса хдм, чарчагани
сезилса \ам тухтамади. Вужудига \укм утказаётган илож-
сизлик тущирган газабни шу тарзда енгмокчи булди.
БАЛАНД МАРТАВАЛИ ДАСТЁР
Поезддан тушган Бурон ша^ар уйгонган, кучалар гав-
жумлаша бошлаган дамда Марказий телеграфга етиб келди.
У бокланмокчи булган ша\ар ^али ноз уйкуда эди. Айн ик
са, тунда бировларнинг шурини куритиш ё маишат билан
банд булганлар хордик; чицариш илинжида эндигина ту-
шакка кирган пайт эканини Бурон яхши билади. Айни
шундай дамда улардан бирини безовта кдлиши \ам бежиз
эмас.
Одесса йуналиши банд булмагани учун телефончи к?<з
Капралнинг уйини дарров улаб берди. Капрал уйкусираган
150 Тоуцр Мллык
овозда „Алло, ким бу“ дейиши билан Бурон овозини ду-
риллатиб ran бошлади:
— Она Одессада нима учун кечаси \ам куёш чарахутаб
туради, биласанми?
Бу паролни Улат Буронга кдмокдалигида айтган эди.
Жуда кам одамга маълум булган шартли махфий сузларни
эшитиши билан Капралнинг уйкули кузлари мошдек
очилганини \ис этган Бурон гапини дадил давом эттирди:
— Салом, Скоробогатов, омонмисан, \али генерал бул-
ганинг йук^и?
— Ким бу? — Капралнинг овози узгарди. Уни камдан-
кам одам насабини айтиб мурожаат к^1ларди. Шу сабабли
хам о возила сергак тортгани, \атто \адиксирагани сезилди.
Бурон эса унинг саволини эшитмагандай гапини давом
эттирди:
— Бир пайт одессалик уфилар „Капрал, сендан генерал
чикмайди“ , дейишган экан. Эшитишимча, генераллик
камлик кдпиб, энди маршалликни даъво к,илаётган эмиш-
сан, а?
— Ким бу деяпман? — Энди Капралнинг овозила газаб
о\анги сезилди.
— Танимадингми? — Бурон бир оз сукут саклади-да,
кейин худди биров эшитиб колишидан э\тиёт булгандай,
пичирлади. Унинг ггичирлаши Капралга илоннинг вишил-
лаши каби эшитилди: — Бу пароль билан яна ким гапла-
шарди? Мен — Улатман!
— Улат? Бошимни айлантирма, Улат улган, гурда чириб
ётибди. Кимсан, айт!
— Агар улган булсам, демак, гурдан кунгирок, кдлаёт-
ган эканман. Агар FHppoM уйин кдлаверсанг, гирибонинг-
дан оламан-у, гурга тортиб кетаман. Мен ётган гур икки
кишилик экан.
— Нима деяпсан, кднак,а уйин?
— Сен тупландида ким билан келишдинг? Бир пачок
билан шерик булдингми? Молнинг к,олганини сенга уша
а\мок, топиб берарканми? Мен гурдаманми? Демак, мол
\ам г^рда. Лекин кайси гурда? Буни билиш учун куп-куп
гурларга тушиб чик^ш керак. Сен уф исан, конунинг
бошка. Бизнинг крнунимиз шундайки, гурга тушган одам
кайтиб чикмайди!
Самум 151
— Улат, ростдан узингмисан? Улганингга мени ишонти-
ришган эди...
— Ишонганинг яхши. Шундай к,илиниши шарт эди.
Лекин сен думингни ликиллатишга шошилибсан.
— Мен шошилганим йук. Шериклар шоширишяпти.
Чегарада мол йигплиб к,олган. Олиб утишимиз керак.
— Рирром олиб утиб бера оларканми? Сен шу сутакка
ишондингми?
— Нима деяпсан? Эсим жойида. Рирром менга никоб
учун керак. Чегаранинг исковичлари Рирром билан овора
булиб туришганда мен ишимни битириб оламан.
— Уйлаб иш кдл. Сен бу томонларни яхши билмайсан.
Чегарадан утиш Одессада тухум босиб утиришдан анча фарк
Килади. Мендан анча кдрзинг бор-а?
— Эсимда. Сен йуколган молни етказишинг билан \и-
соб-китоб киламан.
— Уйлаб гапир. Мол йуколгани йук. Улат тирик экан,
мол йуколмайди, кдрз \ам кечилмайди.
Бурон кескин охднгда шундай дегач, у томоннинг жа-
вобини эшитишни хо\ламай, гушакни жойига илиб куйди.
Таищарига чик,иб, туриб к,олди. Кунгли аччик чой истади.
Кдшлокда тонг-са^ар чойхоналарда самовар кдйнаб туради.
Мудрок ша\арда бунак,а чойхона булармиди?
Бу ерга келишидан макради факдт телефон кдлиш эмас,
чой кддириш \ам эмас. Бурон соатига к^араб олгач, белги-
ланган вакг етганини билиб, атрофга зийраклик билан
разм солди. Кучани супуриб юрган кишига диккдг билан
караб, унинг \аракатларини кузатди. Кейин худди кимни-
дир кидириб юрган гаранг одам сингари унга якинлашиб
саломлашди. Супурувчи саломга алик олиб, унга бир караб
олди-ю, „Сизни танимайман, ran сотишга вакгим йук“ ,
дегандай ишини давом эттирди.
Бурон эса унга халал бермай, нари кетиш урнига жо-
йидан жилмади.
— Ша\арга келиш яхши-ю, эрталаб бир пиёла чойга
зор булиш ёмон-да, — деб эснаб куйди.
— Эрталаб туйиб ухлаш керак, чойга бало борми? — де-
ди супурувчи тунгиллаб.
— Чойга-ку бало йук, лекин биксиб ётавермай, сизга
ухшаб вакгли турилса, кун баракали булади.
152 То$нр Ш и п г
— Афандига ухшаб-а? — супурувчи шундай деб ишдан
тухтаб, Буронга кдради.
— Кдйси афанди? — деб ажабланди Бурон.
— Афанди уйкучи экан, хотини дашном бераверибди.
„Эрта туриб, вакп'ли кучага чик,сангиз. уйимизга барака
киради“ , деяверибди. Афанди бир куни хотинининг айт-
ганини кдлиб, сахдрмардонда кучага чикиб, иккита утрига
дуч келибди. Ш у кеч омадлари юришмагани учун Утрилар
гашланиб туришган экан, Афандини шарт ечинтиришибди.
Кдш-ялангоч уйга кириб келаётган эрини курган хотин
куркиб кетса, Афанди „Хотин, мендан олдин уйгониб, кУ-
чага насиба излаб чюдсднлар \ам бор экан-да“ , деган экан.
Латифа Буронга ёк^б, мирик,иб кулди. Бу онда супу
рувчи унинг бармокутарига туширилган узук тасвирига
эътибор килди. БУрон буни сеэиб, у )^ам супурувчининг
билагига кдраб олди: ханжарга илон уралган, дастанинг
тепа кисмида одам калласининг суяги. Билмаган кишига
бу кукимтир сурат к,андайдир ва\шийлик белгиси булиб
туюлиши табиий. Буронга эса маъноси аник, — упфлик ва
талончиликдан иборат хаётнинг бошланганлигини англа-
тувчи бу татуировка ёшлар учун дастлабки йиллари фахр
\исобланади. Бурон билакдаги суратни курмагандай, кула
туриб деди:
— Тошкентликлар латифа тук^шга уста булишади-ю,
лекин латифа чой урнини босолмайди-да... Эрталаб аччик;
чой ичадиган одамни латифа билан туйдириш мумкинми?
— Чой топилар-у, чефир топилмас, — деди супурувчи
унга тикилиб, кейин сенсирашга утди: — Кдерларда утир-
гансан, ошна?
— Советнинг мен угирмаган „зона“ си к,олмаган. Охи-
рида Уржумда утирганман.
— Уржум? Бунакд жойни эшитмаганман.
— Рарбий Украинада шунак,а дузах бор. Узинг кдерда
утиргансан?
— Мен Учкудук,нинг буриси эдим.
— Лакдбинг нима?
— „Червонец“ .
Одамлар ун сумлик к^зил пулни „червонец“ деб урга-
ниб кщишган. Буроннинг оламида бу суз к,амок, лагерида
ун йил угириб чик^ан ма\кумни билдиради. Хдмонки, бу
Самум 153
супурувчи буйнига Ун йил илинган экан, демак, у майда-
лардан эмас, демак, муомалада катта кетмаслик керак.
— Ш у атрофда кулбачанг йук,ми, чефирхУрлик кдлмай-
мизми? — деди Бурон мулойим о\ангда.
— Мен ишдаги одамман, чефирхурликка вактим йук;.
Хозир анави ерга утсанг, саккизинчи трамвай келади. Охи-
ригача борсанг, „Кукча кдтиц бозори“ га етасан. Лекин у
ерда сен айтган чой булмайди. Бир-икки соат чидасанг,
„жар ресторан “да нафсингни крндириб оласан.
— Канала ресторан? — деб ажабланди БУрон.
— Жар буйидаги хонадонлар уйларида кабобхоналар
очишган, шуни „жар ресторан“ дейишади. Шу йул буйлаб
юрсанг, ана, баланд ме^монхона турибди. Номи „Москва“ .
Оркд томонига утсанг, эски кучалар бошланади. Куча бо-
шида ит-мушук дУхтирхонаси бор. Чап томондан саккизта
эшик санаб, туккизинчисига кирасан. „Раджи золотойнинг
кабобхонаси“ деб ёзиб куйилган. Соат тук^изда уша ерга
етиб борсанг, чефирни мирик^б ичасан. Чефир усталари
уша ерда. Унгача санк^б юрмай десанг, Кукчага боравер.
Супурувчи „Гап тамом“ дегандай, ишини давом этгир-
ди. Буронга бошка гап керак \ам эмасди. Тошкентга йул
олганда ким билан, кдчон учрашишни билмасди. Унга маъ-
луми — Марказий телеграф олдида бир супурувчи чефир
кдерда яхши тайёрланишини айтиб бериши керак. У айтди,
Бурон тушунди. Бегоналар англамайдиган махфий-шартли
тилда гаплашиб, бир-бирларини яхши тушундилар. Бурон
Уржумда утирмаган, у ерда кдмок, лагери борми ё йук^и,
билмайди, супурувчи Учкудук^Э як^н \ам бормаган. Учра-
шувни ташкил этувчилар хатардан холи булиш мак,садида
шу ёлгонни тук^б беришган.
Масла\атга амал к,илиб, Бурон Кукча да\асидаги бо-
зорчага борди. „Кдтик, бозор“ деган номни эшитгандаёк, у
ерга боргиси келмаган эди. Супурувчининг гапи шунчаки
тавсия эмас, бажарилиши лозим булган вазифа булгани
учун борди-ю, турли-туман таомларни куриб, кунгли ку-
тарилди. Кабоб буюргач, семиз хотин катта термосдан чой-
накка чой куймок^и булган эди, уни тухтатиб, аввал уч-
турт дамлам курук, чой солдирди. Аёл бундан ажабланди-ю,
лекин буйрук^ги сузсиз бажарди, бармо^даги узук тасвири
нимани англатишини билмаса-да. гапати хурандага \адик
154 Тоздир М алик
билан кдраб сшди. Бурон шошилмай нонуигга кдлгач, трам
вай га утириб Чорсуга кдйтди. Белгиланган жойга бориш
фурсати \али етмаган эди. Шу сабабли бозор томон утди.
Бир ма\ал г$тнт кутарганча югуриб келаётган аёлларга дуч
келиб, узини четга олди. „Нимага кочишяпти, гушт угар-
лашганми?“ деган уйда атрофга алан глади. Булар гушт
угрилари булишса, одамлар эътиборсиз кдрамасди. Кимдир
кунларди, „Ушла, \ов, ушла“ деган хайкррикдар буларди.
Бир одамнинг цочаётган хотинларга кдраб, бош чай-
кдганича кулиши Буронга галати туюлиб, унга якинлаш-
ди-да:
— Булар нега цочишяпти? — деб суради.
— Милиса 1^увлаётганмиш, — деди у киши афсусли
о^ангда.
— Милиса куринмаяпти-ку? — деб ажабланди Бурон.
— Мусофирмисиз, дейман? Бу боэорнинг шунакд ки-
ликдари бор. Кдссобларга эркинлик йук„ \али у кучада,
\али бу кучада савдо к^лишади. Мнотиса кувлаши бир
барона. Булардан кундалик хздини олиб турган милиса шу
иссивда югуриб эсини ебдими? Бир кучада савдо килиб
туриб, тусатдан к;очиб крлишларидан мацсадлари — ё гушт-
нинг нархини оширишади, ё сифатсиз гуштларини гтуллаб
олишади. Бунакд к;оч-к;очда харидор гуштга кдраб утирар-
миди, нима ураб берса сшаверади-да. Бир-икки кундан бери
буларнинг бозори касод. „Кдссоблар семиз хотинларни
угирлаб суйиб, куй гуштига кушиб сотишаётганмиш“ , де
ган миш-миш таркдлиб к;олган.
— Ш у гапга ишонишадими?
— Ишонадиганлар бор шекилли-да? Балки буни \ам
узлари туциб чикдришгандир. Бозор шайтоннинг масжиди
булганидан кейин ^ар балон и кутиш мумкин-да. Ме\мон,
томошага келганга ухшайсиз, чунтакка э\гиёт булинг. Агар
биронта бола чунтагингизни кркиб олса, оркдсидан кунла-
манг. Бир овлокда катталари кутиб туради. \а м пулдан
айриласиз, хам...
У киши „Бу ё т н и узингиз тушуниб оларсиз“ дегандай
маъноли кдраб к^йгач, йулида давом этди. Ёш боланинг
чунтакка тушиши ё кесиб к,очиши, овлокда катталарнинг
кутиб туриши Бурон учун янгилик эмас. Вакгида у вази-
фани )^ам, бунисини щ крйиллатиб бажарган. Бола ёшида
Самум 155
нечта анкрвнинг чунтагини кесган, йигит ёшида угри бо-
лани кувиб келган нечта довюракнинг бурнини крнатган.
Бозорни \ар ким уз кузи билан томоша кдпади, уз
дунёк,араши куламига кдраб хулоса чикдради. Сайё^тар
тотли меваларнинг тури куплигидан ^айратланишади, нар-
хи арзонлигидан ажабланишади. Рузрор ташвишида келган
харидор эса нархнинг тобора ортиб боришидан нолийди.
Сифатсиз булса \ам, арзонрорини олади.
— Кднчадан?
— К^рк, тийиндан.
— Икки кун олдин уттиз тийиндан олувдим, арзонрок,
кдпинг. Мановларингизга курт тушган, уринган, йигирма
тийиндан берсангиз *ам булади.
— Текини керакмасми, опажон? Ахлатхонага боринг,
ириган-чириганлари орасида яхшилари \ам бор.
— Вой туркинг кургур, сен нега мени \акорат киляп-
сан? Хозир ахлатхонангга узингни олиб бориб ташлатай-
ми? Сенга ухшаганларнинг беш-унтаси ётибди бижиб, эр-
та-индин онанг келиб танлаб, саралаб олиб кетар?
Чунтаги бакувватлар нархни сураб \ам утиришмайди.
— Беш кило торт.
— Хуп, акажон.
— К,анча булди? Ма, узинг керагини санаб ол.
Шундай деб бир даста пул узатилади...
Буронни бу манзаралар цизи^тирмайди. „Ёшлигим
к,айтиб келса, бунак.а бозорлардан унтасини бир кунда
гуллатиб чик,ардим-а“ — унинг бозордан олган армонли
таассуроти шунинг узи. Шотут сотаётган аёл уни тухтатиб,
бу меванинг фазилатларини айтиб мацтайвергач, бир
стакан шарбат ичиб, ро^атланди. Мак^оачарнинг зуридан
эмас, таъми ёк^б колгани учун яна бир стакан бушатгач,
бозордан чик,иб, учрашув жойига к,араб кетди. Айтилган
кучага бориб, \айвонлар духтирхонасидан утгач, к^шшик-
к^нгар девордаги ёзувга кузи тушиб, кулиб юборай деди.
Хали супурувчи бу ёзувни белги сифатида айтганида чи-
ройли кдииб ёзилган лав\а деб уйлаганди. Ола-була тарзда
окдаб куйилган пахса деворга кумир билан „Раджи золо-
тойнинг кабобхонаси“ деб ёзиб куйилиши )^ар турли \аша-
матли ресторанларда маишат калган одам учун ажабтовур
туюлди.
156 То$ир М алик
Барвакг булгани учун ичкарида кабобхурлар куринма-
ди. Курага уйиб куйилган кумир энди-энди олов олаётга-
ни сабабли ^овли исга тулган эди. Бундан Буроннинг кунг-
ли бе^узур булиб, томоги к^чишди. Бир-икки йуталган
эди, кабобни сихлаётган йигит у томон кдраб:
— Келинг, акахон, бир пас утириб турасиз, — деб лугф
кдлди.
— Чойинг борми? — Бурон шундай деб тугун урмаётган
томондан жой олди. Ичкари уйдан бир жувон чик;иб, ча-
кало^нинг дорга осилган чойшабларини тез-тез йигишти-
риб олди-ю, дарровгина изига кдйтиб, йигитнинг нороэи
назаридан осонгина кутула крлди. Йигит „ресторан“ и \ов-
лисига чойшаблар илинганидан \ижолат булдими ё аёли-
нинг бегона эр \узурига чик^днидан аччикдандими, Бурон
фарк,памади. Йигит бунаца хижолатликдан нари экани.
аёлини кизганмаслигини уйлаб курмади ^ам. Уйлаб нима
Килади, уй эгасининг фаросатини билиш учун \овлига бир
назар ташланса кифоя. Аёлини бегонадан к^зганадиган эр
уйида кабобхона очмайди.
Йигит бир оз уз иши билан банд булгач, ме\монга кд-
раб олди:
— Хозир кайнайди, акахон... Иссик, нонни \али олиб
келишмабди. Озгина сабр кдласиз.
Шу пайт катта бризент халтани базур кутарган бир ус-
мир кириб кедди. Айвон томон утиб, огар юкни ерга таш-
лаб, „уф “ тортди. Йигит кулидаги сихни куйди-да, халта
огзини очиб, ичидагиларни катта тогорага ола бошлади.
— Лампичкадан купрок, олмабсан-ку? — деб усмирга
хумрайиб караб олди.
— Борини беришди, — деди усмир айбини буйнига ол-
ган бечора одамнинг о^ангида.
— Барсга учрагин демаганмидим? Бир вагон булса хдм
топиб бераман, деган.
— „Барс“ деган одамингиз бугун ишга чик^абди.
— Нега чик?лайди?
— Кеча огайнилари билан гапда экан. Букиб крлган-
миш. Роса к$тг отаркан-ку?
— Отишга отади-ку, лекин букмайди \ам, кайф \ам
булмайди. Мен билан роса отишган. Икки шишадан кейин
\ам к,илт этмай утирган. Ишга келмаган, деб сени алдаш-
Самум 157
ган. Уни куролмайдиган ичкрралар куп. Эргага борганинг-
да буш келма, „Халадийна цехида ишлайдиган Барс акам-
ни чак^риб беринглар“ , дейсан. Халадийнада ишлагани
учун ёзда \ам пальто кийиб юради. Пальтосининг ичига
битта молнинг гушти кетади. Лампичкалардан бир вагон и
сигади. Крровул-поровулига кдрамайди. Тушундингми,
галварс? Гушткомбинатда ундан зури йух- Лампичкани ет-
казиб бермасак, ашулачи акаларинг келмай куйишади. Ка-
бобхонадан файз кетса, сенларни битимга бокдманми!
Бурон йигитнинг гапларини диктат билан тинглаган
булса-да, куп нарсани тушунмади. Галварсликда айбланган
усмир эса, дарров англаб, бошка ran кдйтармади.
„К,айта куриш“ деган давру даврон келиб, \ар турли
кооперативларга ижозат берилгач, шахарда бунакд „кул-
бола кабобхона-ю ресторанлар“ купайиб долган эди. Одам-
лар \ар куни эрталаб бир-икки куй суядиган таомхона-
ларни „халол лук^а“ деб афзал куришади. Хурандаларнинг
бундай нозик таъбларини яхши билган ошпазу кабобпаалар
кушхонадан сотиб олинган бир-икки куйнинг калласи би
лан терисини кузга куринарли жойга ташлаб куйиб, Авс-
тралияданми ё бошк,а жойданми келтирилган музлаган
гуштни кайнок, сувга пишгач, сонга урилган мухрни учи-
риб, эндигинада суйилган куй гуштига айлантирадилар-у
„Эрталаб б$тизланган куй гушти“дан таом тайёрлаб, ми-
жозлари кунглини хушнуд хилаверадилар. Бундай ишби-
лармонликни тез-тез келиб турадиган мюкозлар ^эм сезма-
ганда Бурон бир кдрашда фахмлармиди?
Бурон айвондаги девор соатига кдоади, роппа-роса тук,-
кдезда „Х ов yFHJi бола, бу ёкда кел“ , деб йигитни чацир-
ди-да:
— Раджи золотой сенмисан? — деб беписандлик билан
суради.
— Менман.
— Ишингга К а р а г а н д а золотойга ухшамайсан. Кабобхо-
нанг чакр тангага ^ам арзимас экан. Чойни офтобда кдй-
натасанми? — Бурон асабийлашган каби стол устини чертиб
куйди. Йигит кутилаётган мехмоннинг бармокларига кдра-
ди-ю, нимадандир хадиксираб, атрофга аланглаб олди.
— Шогирд касал булиб холибди, шунинг учун вак^ида
куйилмабди, — деди узрли о\ангда.
158 То%ир М алик
— Кушниларингникида кдйнагандир, курук чойинг ка
нала? Грузи нчадир?
— Ха, энди, эл кртори...
— Мен эл цатори эмасман. Фил суратли ^инд чойндан
икки куги топ. Сен кдйнаган сув олиб келавер, чойни узим
дамлайман.
Бир неча дак^кдца буйрук, бажарилди. Йигит ме^мон-
нинг \ар бир \аракатини кузатиб турди. Шотут шарбати-
дан кейин Буроннинг чой ичгиси йук, эди. Лекин учрашув
шартида белгиланганидан четга чик^шга \аки булмагани
сабабли Узи дамлаган бир пиёла чефирни хУриллатиб ичди.
Йигит эса куча эшигини ёпгач, жойига цайтиб. кабоб
сихлашни давом эттирди. Кули ишда-ю, кузлари Бурондан
узилмади. Девор соати тукдиздан ун беш дак^кдни курсат-
ганда Бурон уни яна чакирди:
— Уржум деган жойни эшитганмисан? — дели маънодор
о^энгда.
— Хитойдаги ша\арми? Биламан, кдриндошлар бор у
ерда
— Лагмонни ^ам яхши чузишади-а?
— Билар экансиз.
— Лекин сен Уржумни билмас экансан. Лагмон чузади-
ганлар Урумчида яшашади. Мен Уржумдан келганман. Ка-
бобхонангнинг довруш уша ёк^ача борган. Мен атай кел-
сам-у, сен мени бир бурчакка тикиб куйганингни кара,
сутак! Ме\мондустликни к,айси )$киздан ургангансан?
Бурон кейинги гапларни зарда билан айтди. Йигитга
бу зарда таъсир кдлгандай, эгилиб таъзим кдлди:
— Сизга ухшаган азиз ме^уионларга аталган жойимиз
бор, танимаганни сийламас, дейишаркан.
— Дейишса дейишаверишсин, ачиган чойингнинг пули-
ни олганингдан кейин одамни одамга ухшаб кугишни урган.
Айтиладиган шартли гаплар айтилиб булингач, Бурон
урнидан туриб йигитга эргашди. Йигит айвонда ивирсиёт-
ган шогирдига кдраб буюрди:
— Косим акангникидан бир хокандоз чур олиб чициб.
туртта лампичкани сихлаб куй, дарров.
Халтадан олиниб, тогорага уйиб куйилган кучкрр без-
ларига кузи тушган Бурон „лампичка“ дейилганда нима
назарда тутилганини англади.
Самум 159
Кумир тутаётган кура жар ёкдсига куйилган эди. К,ора-
йиб кетган буз тусик, ортидаги энсиз зинадан олдинма-
кейин пастга тушдилар. Тепасига чий ташланган, атрофи
тозарок; буз билан уралган омонат шийпонда утирган одам-
ни курди-ю, Бурон лол колди. Бу ерда лулиларнинг баро-
нини булмаса \ам, ушалардан бирини учратарман, деган
уйда эди. Угрилар оламининг нафратига учраган Бочани
куришни эса сира-сира кутмаганди. Боча одатига кура
ясаниб олган: енги калта ок, куйлак, буйнида кулранг галс
тук, яхшилаб дазмол урилган шимининг кэдрраси жодининг
тигидан нусха олган га ухшайди. Оёгида эса к^мматба^о ок,
туфли. Ш у туришида >три эмас, дорилфунун алломасига
ухшаб кетарди. Боча унинг хдйратланганини сезиб, кулим-
сираганича урнидан турди-да, куришмок, макрадида пешвоз
чикди. „Салом, огажон!“ деб кучок^амок, учун кулочини
езди. Лулиларга кушилган Бочани уфилар олами лаънат-
лаган, лекин ма^в этишга дойр хукм чицэрмагани сабабли
у эски мавк,еини йук,отмаганди. Шундай булгач, Бурон
\три биродарлигига хос якдтлик билан куришмокка маж-
бур эди.
— Мени бу ерда куриш хаёлингга \ам келмаган, билиб
турибман, — деди Боча уни тукин дастурхон атрофига
бошлаб.
— Сен билан авваллари бунакд сирли равишда учраш-
мас эдик. Кучайиб кетганингни менга билдириб куйгинг
келдими? С ал лакдоалигим бор-да, \узурингга эмаклаб ке-
либ, оёгингни упишим керак эди, а? — деди Бурон норо-
зилигини яширмай.
— Кучайганим йутс,, олифтагарчилик \ам килмадим.
Ишимиз шунак,а булиб к,олган. Масковдаги банкни уриш-
ни мулжаллаганимда бунак,а к,илик, килиб утирмасдим.
„С оат тук^изда Рублевкага кел“ , деб ё кунгирок кдгсар-
дим, ё бирон дастёримни югуртирардим. Олдинги ишла-
римиз осонрок, эди. Икки-уч киши билан бориб, ярим
соатда миллионер булиб колардик.
— Олдинги ишинг нега ёкмай к;олди?
— Мен миллиардер булмок^иман, — Боча шундай деб
исте\зо билан кулиб, изо\ берди: — совет рублида эмас,
долларда! Кейин... Сибирда яшайвериш \ам жонга тегди.
Кдзлари гузал булгани билан бадани совук, эхтироси мени
160 Тоздир М алик
коник^ирмайди. Менга ё Мексика ёки Аргентина гузалла-
ри керак. „Жоним!“ деб кучоклаганида буйним узилиб
кетай, десин.
— Унгача буйнингни бошк,а биров узиб олса-чи? — деб
пичинг цилди Бурон.
— Хотиринг жам булсин, бу буйинга у;{ча-бунча одам-
нинг кули етмайди.
— Буладиган гапни гапир?
— Буладиган гапга угищдан олдин битга саволимга жа-
воб бер: узинг нега кУшилмокчисан бизга?
— Кушилиб булганман. Негалигини узинг айтдинг, фа-
к,ат менга япон кдолари купрок, ё ^ д и . Океаннинг Уртаси-
даги битта оролга кушк кдпиб, к^ркта япон гузали билан
шошона айш к^лмок^иман.
Боча кузларини к^сиб, исте\зо билан цараб турди-да,
кейин кулиб юборди.
Икки угрининг орзуси узига яраша булади. Хозир
тилларига чикдан орзуларининг ушалишига узлари хам
ишонишмайди. Лекин дунёни маишат маскани деб билган-
лари учун бор ига к.аноат кдлиш фазилатидан ма\румлар.
Юнонларнинг жахрнгири улар олдидан „Дунёнинг ярмини
эгалладим, энди ер остита жунаёттанимда тобутдан кулим-
ни чик,ариб куйинглар, дунёдан \еч нарса олиб кетмаётга-
нимни халойик, кУрсин“ , деб васият кдпган экан. Ривоят
минг йиллардан бери яшайди, юзлаб донишмандларнинг
китобларида зикр этилган-у, бани одам цалбидан жой олол-
маган, бу хдаматга амал кдтувчилар оз учрайди. Боча билан
Бурон бу гапни эшитишмаган, эшитганларида нима булар-
ди? Хеч нима! Мусулмон улганида кафанланади, камбагал-
нинг хдм бойнинг хдм кафани бир хил — чунтак булмайди.
Насронийлар кийимда кумишади, баъзилари чунтакни ти-
киб куяркан. Тикишни унутганлар майитнинг чунтагига
жав\ар солиб куймайди. Бутпарастлар эса уликни ёкиб
юборишади.
Х,амма буни билади, лекин кафаннинг чунтаги бордай,
ёгоч тобути ичи туплаган хазинаси билан тулдириладиган-
дай, тиллалари улик танасини аланга тилидан *имоя кдлиб
коладигандай тиришаверади. Бир танга учун бир-бирини
улдиришдан хрм тоймайди, ер юзида олиша-олиша ер ос
тига куп-курук, кетади. Минг-минг йиллардан бери шун-
Самум 161
дай булиб келаётган экан, омонат шийпонда утирган июси
«тридан яна нима кутиш мумклн?
— Буран, хом хаёллар уз йулига-ю, лекин иккаламиз
\ам дайдиликни йигаштириб, уйланишимиз керак. „Уйла-
ниш мумкинмас“ деган црнун эскириб к;олди. Инглиэлар-
нинг акддасига Караганда оиласиз, боласиз утган одам ду-
захда бегоналарнинг фарзандини уйнатиб юрар эмиш.
— Шундан куркдпсанми? Бегоналарники булса хдм бор
зкан-ку, дузахда зерикмас экансан, битта-биттадан эрмак
к,илаверасан. Менинг болаларим куп, \ар катта ша\арда
^-турггадан углим бор.
— Бунакдлари менда \ам сероб. Лекин менинг битта
¡.тлим булиши шарт.
— Лулиларга югурдак буладиганми?
— Йу-ук,... мен уни бошкача тарбиялайман, чет элда
ук^таман. Улгайганида Горбачнинг урнини оладиган бу-
лади.
— Олеин... олеин... — деди Бурон энсаси к,отиб.
— Уттиз йилдан кейин кимдир Кремдда утириши ке-
рак-ку? Менинг урлим Кремлнинг хужайини булса нима
к,ипти? Фамилиямиз \ам ухшаш: Горбачёв — Бочарёв.
— Яхши нарсани уйлабсан. Уйланавер. Уттиз йилдан
кейин углинг тахтга утирганида сени гурдан канлаб олиб,
мавзолейга куяди. Сени танимаган гул куяди, билгани ба-
шарангга тупуриб утаверади.
— Булди, гашинг келавермасин, куй бу гапларни, — де
ди Боча кул силтаб. Кейин жиддий о^ангга кучди. — Бу
ран, ишонсанг-ишонмасанг, угрилар орасида сени ало)^ида
^урмат кдлардим. Сен \еч к^чон битта йулдан икки марта
юрмагансан. Янгиликни \аммадан олдин тушунадиган
одамсан. Шунинг учун сен билан учрашувга узим кеддим.
Бу ердаги \амма иш мен орк,али булади.
— Тушундим... — Бурон шундай деб аянчли жилмайди.
Столни бармокдари билан чертиб, асабийлашаётганини ош-
кор кдлди. — Демак, мен сенинг дастёрингман, шундайми?
Боча унинг газабланаётганини фа\мламаётгандай, ку-
лимсираб, \азил о\ангига кучмок^и булди:
— Бу ишда \амма узича дастёр. Лекин сен баланд мар-
табали дастёрсан. Мен бу ишларга аралашганим билан уг-
рилигимни унутмаганман.
1 1 — Ёлгон умидлар дашти
1 6 2 То%ир М алик
Бона шундай деб чап кукрагига курсатгич бармошни
нукиб куйди. Куп угрилар кукракларига кднотларини ёйиб
турган бургут тасвирини туширтириб, цанотлар тепасига
„Н е забуду мать родную“ деб ёздириб куядилар. Гарчи
туккан она номи ёзилган булса-да, бу ёзув угрилар оила-
сини унутмаслик хдкддаги кдсам эканини фак^т шу олам-
нинг одамларигина билишади. Боча \озир шу ак,идасига
ишора килди, Бурон эса унинг бу ^аракатига эътиборсиз
каради. Боча пиёладаги пиводан икки хуплаб олиб, тепа
лабини тили билан ялаб к^йгач. гапини давом эттирди:
— Мени тож кийишга лойик куришмаганда ёнимни
олганингни \ам эсимдан чицармайман. Лекин ошначилик
уз йулига, иш уз йулига. Иккаламиз энди бошка оламда-
миз. Бу ернинг \ам уз к;онунлари бор, биласан. Бир хил
конунлари бизникидан \ам аёвсизрок,- Булар \ам улимга
\укм кдлишади. Улатнинг улими тасодиф булмаса керак,
деб уйлайман.
Бочанинг кейинги гаплари Буроннинг иззат-нафсига
тегди. Тугмаларини бир-бир ечиб, куйлагининг унг елка-
сини туширди. Думбок^ина, кип-ялангоч утол боланинг
суратига кдраб олгач, Боча бир неча нафас сукут саьутди.
Бурон курагидаги татиуровкани курсатиш билан „М ен ца-
мок^онада тугалганман, келиб-келиб мени улим билан
куркрттмок^и буляпсанми?!“ демокчи эди, Боча айнан ту-
шунди.
— Буран, сенинг кимлигингни бошцалар билмаса \ам
мен биламан. Битта ук, кдйси бирингнинг юрагингта сан-
чилсин, дейилса, мен одлин га чик>4асам, башарамга тупур.
Сен-у мен камокданам, улимдан \ам куркмаймиз, шунинг
учун наркобарон бизга ишкибоз. Биз бундан фойдаланиб
крлишимиз керак. Уларнинг кимлигини биласан мен эсам
сендан яхширок; биламан: ни\оятда пасткаш, >.-м куркок.
одамлар. Бир-бирини бир чеким кррадорига сотиб юбо-
ришдан кайтмайди. Бизнинг „Угри \амма нарсани >тир-
лаши мумкин, факдт одам \аётини упфлаши мумкин эмас,
одамга \аётни сен бермагансан, тортиб олишга \ам \ак,-
к^шг йук,“ , деган крнунимиз бор. Бу конунга сенам, менам
содикмиз. Бир-биримиз учун жонимизни беришимиз мум
кин. Лекин улар-чи?! Кани, энди айт-чи: дунёни ана шу
пасткашлар бошк,ариши керакми? Х,алол уфилар четда
Самум 163
чапак чалиб гураверадими? „Уфидан бошкр \еч ким инеон
такдирини \ал к^шиш \укук,ига эга эмас‘\ деган крнуни-
миз нима булади?
— Лулилар сени файласуф к^шиб куйишибди-ку? У>-
ридан файласуф чик^шини энди куришим. Сафсатангни
куйсанг-чи? Мени нега чак^ртирдинг, дардингни айт.
— Менинг дардим йук,, ошна. Менга кжланган топши-
рик, бор. Сенинг елкангда \ам вазифалар бор эди. Шундан
бошла.
Хужайини кдршисида ночор туриб ^исоб бераёттан ожиз
одам хрлига тушаётган Бурон узидан узи нафратланиб, со-
вук, о\ангда ran бошлади. Узининг к^шлокка яхши урнаш-
ганини, Fhppom билан Капралнинг як^н муносабатидан
фойдаланиш мак,садга мувофик, эканини айтгач, молни
чегарадан то белгиланган жойга кддар бехатар олиб утиш
режасини баён кдлди.
Боча Буроннинг гапини булмай, дикдат билан эшитди.
Кейин бир оз уйланган булиб, буйрук оэ^нгида суз бош
лади:
— Иирром билан Капрални уртага кушма.
— Улар фараонларни чалгатади.
— Барибир кушма. Капрални йуцотиш керак.
— Капралнинг нимаси сенга ёкунай крлди?
— Узинг билмайсанми? У фармазон, фармазоннинг эса
цаторимизда яшашга \ак,к^1 йук,.
Бурон бу ^укмни эшитиб, „Узинг-чи?“ деган савол на-
зари билан тикилди. Уларнинг оламида уфи булмай туриб,
узини уф и сифатида курсатишга уринувчи киши шу ном
ва шу хукм билан такдирланади. Бурон „Ш у туришимизда
сенам, менам фармазонга айланиб кщганмиз. Уфимиз,
деймиз-у, уфиларга хос иш цилмаяпмиз“ , дейишга чоглан-
ди-ю, тилини тия К.ОЛДИ, бошк,а гапни айтди:
— Фармазон булгани билан оркасида катга т о т а р бор.
— Ш унинг учун ^ам у йукрлиши керак. Унинг тогла-
рини бугун булмаса эртага янчиб ташлаймиз. Владивос-
токдан то Брестга кддар бизники булади.
— Ургимчак тури билан урайсанми?
Афюнфурушлик билан кдмалганлар тур ташлаётган ур
гимчак тасвирини билагигами ё кукрагигами тушуришни
одат кдпишган. Ш у боис \аммаёк^и ургимчак тури билан
164 То^ир Малых
ураб олиш хакдцаги гапда пичинг хам, беписандлик \ам
йукдай эди. Шунга царамай, Боча исте\зо охангини илга-
гандайбулиб, кулимсираб куйди.
— Урайдиганларнинг кули хаммаёеда етади.
— Битта ургимчак кулфнинг тирцишидан кириб, Уша
жойга махлиё булибди. „Ш у жой энди меники, тиркишга
тур ташлайман-у пашшаларни тутиб еявераман. Улгунимча
маишатда яшайман“ , деб ишга киришганда, уйнинг эгаси
келиб, кулфга калит тикибди...
Бурон „Кейин нима булганига акдинг етаётгандир?“
деган маънода цараб куйди. Боча айтилган хикматга хам,
маънодор к,арашга хам парво цилмай сУрали:
— Сен Улат беркиттан молнинг кэердалигини биласанми?
— Буни беркиттан одам билади.
— Унда беркиттан одам билан бирга ер тагида колавер-
син. Унга чалгама: билсанг хам тегма. Билмасанг, кддир-
ма. Сен йулнинг хавфсизлигини таъминласанг етарли.
Балки бу йул узаяр, эхтимол, Самаркдндга кддар еткази-
шинг керак булар. Буни хам хисобга олиб кУйгин-у, ле-
кин „Аввалги шартимиз бошкэ эди“ , деб гавго к^лма. Мен
бу ерга келиб нимани фахмладим, айтайми? Атроф овсар-
ларга тулиб-тошибди. Бу жойлардан машинада эмас, эше-
лон-эшелон кдлиб „гера“ ташисанг хам билмай угираве-
ришади. Кеча мен мехмонхонага жойлашлим. Хужжатла-
рини тулдираётиб, „Бу шахарга келишдан мак,сад“ деган
савол каршисига „Водород бомба портлатиш“ . деб ёзиб
бердим. „Бочарёв“ урн ига „Бочкарёв“ деб имэо чексам хам
индамай расмийлаштиришди.
— Улар овсар эмас, водород бомба портлатиш ниятида
келганингни билиб, сени ахмоц ёки телба деб уйлашган.
Кргоз титиб утирган хотинларга сен Бочарёвмисан, Бочка-
рёвмисан ё бошца бир баломисан, фарк,и йук,, уларга се-
нинг пулинг керак. Раламислигингнинг иси чик^б к,олса,
керакли идораси отангдан булганмисан ё онангнинг бир
юз саккизинчи уйнашиданми, бир пасда аникдаб беради,
бу ёгидан ташвишланма. Сен буладиган гапдан чалгима:
агар шарт узгариб, йул узайса, хизмат хэки хам шунга яра-
ша буладими ё кулок, к,ок,иб угиравераманми?
— Сен оладиганингни оласан. Факэт... танлаган курьер-
ларингга хозирча индама. Сенга узимиз одам юборамиз.
Самум 165
— Тушунарли... демак, баланд мартабали дастёрга ишонч
йук, экан-да?
— Дарров бунакд бемаъни хулосага келма. Кагга ишда
шунакд узгаришлар туради. Агар Лондондаги банкни
урадиган булсанг, Скотланд-Ярд таклиф этган шериклар
билан иш бошлармидинг ё узингнинг одамларингга ишо-
нармидинг?
Уларнинг оламида милиция билан \амкорлик килган
утри энг пасткаш инсон \исобланиб, крттик, жазога >^укм
этилади. Хозир Бона чиройли ухшатиш к^ламан деб, Бу-
ронни ана шундай пасткашлар к^торига кушиб куйган эди.
Агар Бурон уч бошли ажда^о зотидан булганила эди, алдол
учала огаидан олов пуркаб, бу маразни куйдириб юбора
кщарди. У одам зотидан булгани билан ажда^онинг газаби
бор эди. Унинг учун \озир афсусли жи^ати шунда эдики,
газаб олови вужудини куйдирарди-ку, бирок ганимга со
чилиб куйдириб ташлай олмасди.
— Бу гапинг учун кекирдагингни узиб олишим керак
эди!
Хозир газаб утини шу сузлар билан сочишдан узга чо-
раси йук, эди.
— Мени кечир, ошна, гапим купол чивди. Жанни М о
ранди концертини эслагин. Москвада минг-минг машина
угрилари бор эди. Уларнинг купини танир эдинг. Лекин
Магадандан Сашка-калитни атай олиб бориб тугри цил-
динг. „Буран-чистодел“ нинг уша иши ^аммамизни крйил
крлдирган эди.
Боча кейинги гапни алоэуша фахр о\ангида айтиб, ай-
никра, барча ишни олий майорат мак,омида тоза бажарувчи
сифати билан шарафлаб, Бурондаги газаб оловини пича
учирди. Боча сал олдинрок, „С ен \е ч кдчон битта йулдан
икки марта юрмагансан“ , деганда \ам, хрзир \ам тилёгла-
малик кдлмай, юракдан гапирган эди. Концертга дойр
ишни купчилик мак^овини келтирган, Буроннинг узи ^ам
марок, билан эслайди. Ушанда тарихий ватанига кетишга
тайёрланиб юрган бир бадавлат одамнинг изига тушган
эди. Уйга бостириб киришдан узини тийиб, ажойиб усул
уйлаб топди. Магаданда машина угирлаш буйича ном та-
ратган таниш йигитни Москвага олиб келди, бадавлат
одамнинг сотишга ^озирлаб куйган машинасини угирлаш-
166 То%ир М охик
ди. Икки кундан кейин каердан >тирлашган булишса, уша
жойга элтиб куйишди-да, эгасига кунгирок, к^глиб узр
сурашди. Бадаалат одам „Машинам ужрланди“ , деб мили-
цияга \ам, бошкдларга \ам шикоят килмай, уз ёж га узи
крврилиб утирган эди. Бундай инъомдан \ам хдйратланиб,
\ам бир ишониб-бир ишонмай кдрасаки, машинаси жойида
турибди. Эшикни очиб, чиройли дасталанган атиргулларга
ва бир хатжилдга кузи тушди. Олиб укдди: „Хурматли
азиз урток„ машинангиздан озгина фойдаландик, узримиз-
ни к^абул к,илинг. Тугрисини айтсак, машинага мухтожлик
еримиз йуг-у, бир гаров туфайли сизни озгина ташвишга
солдик. Ба^онада машинангизни уста куриб куйди: энди
кийикдай учадиган булди. Янги карбюратор куйдик, мо-
тордаги титрашлар бардам тодди. Ишонмасангиз текшириб
куринг. Сизни маънавий жи\атдан кийнаганимиздан хи-
жолатдамиз. Маънавий зарарни к,оплаш учун сизни оила
аъзоларингиз билан бирга буюк кушик,чи Жанни Моранди
концертига таклиф этамиз. Концерт чождаги сарф-х<:ра-
жатлар учун озгина пул \ам куйдик, ранжимайсиз, деган
умиддамиз. Албатта, кимлигимизни билишга кизикрангиз
керак. Концертдан кейин машинангиз олдига узимиз кела-
миз ва Пекин ресторанида биргаликда овкдтланамиз. Ун
иккинчи столга саккиз кишилик дастурхон буюриб куй-
ганмиз. Уша кеч бу купол \азилимизни унутиб, биз билан
якин дуст булиб крласиз, деган умиддамиз“ . У одам хатга
бир ишониб, бир ишонмади. Концерт чипталарини кдйта-
к,айта текширтириб, Пекин ресторанига ^ам узи бориб
суриштиргач, оиласи билан биргаликда томошага отланди.
У кушикдарга мает булиб \узурланиб утирганида машина-
сини Сашка-калит Воронеж томон ^айдаб борарди. Кон-
цертнинг иккинчи булими бошланганида уйини Бурон
шипшийдам кдпиб, диван устига „Ёшинг нечада, а\мок,?
Кдчонгача эртакларга ишонасан?“ деган хатча ташлаб чик,-
к,ан эди.
Боча \озир уша вок,еани эслатиб, Буронни газаб отидан
туширгач, кдлинадиган ишларга аникдик киритди. Бу
орада йигит икки ликопчада кабоб келтирди-да, „Олинг-
лар, совимасин, иссигида мазаси бошк,ача булади“ , деб
лутф кдлди. Бурон турли жойларда турли таомлар еявериб,
овк,ат танламайдиган булиб кетган. Хатто \идланган чучца
Самум 167
гушти еганда ^ам бурнини жийирмаган. Лекин 6у кабобга
иштахэси булмади. Кулига олиб, опига якинлаштирганда
димогига шиптир \иди урилиб. жойига куйди. Боча эса
ишта\а билан ея бошлади. Иккинчи сихга навбат етганда
„Емайсанми?“ деб куйди.
Сув, Олов ва Ахлок дуст тутиниб сайрга чикишибди-
да, „Адашиб колсак, бир-биримизни кдндай топамиз?“ деб
хавотирланишибди.
— Агар бир-биримизни йукртиб куйсак. — дебди Сув, —
каердан шариллаш овози келса, мен уша ерда буламан.
— К,аерда тутун курсангиз, мен уша ердаман. — дебди
Олов.
Навбат Ахлоцкр келганда у шундай деган экан:
— Мени йук,отсангиз, излаб юрманг. Хеч кдердан топа
олмайсиз...
Боча ахлокни болалик кезлариёк йукотган эди. Шу
ёшга киргунича излаб топишга \аракат \ам килмаган.
Аникрога, излаб топишга хржат сезмаган. К^ерда зулм бул-
са — уни топиш мумкин, цаерда бузукдик мавжуд — унинг
изига дуч келинарди, энди каерда хиёнат бор экан — уни
учратиш аник булиб колли. Бурон купрок ана шундан
рашланаётган эди. У рашлик утини сиртга чикармаслик
учун бу ердан тезрок кетишни маъкул курди.
— Еявер, бу сенга фойда. сен уйланишинг керак, >тил
куришинг керак, урпинг Кремлда утириши керак \али...
Хаммаси шу кабобдан бошланади, — деди Бурон. Кабоб-
нинг нимадан килинганини билмаган Боча пичингнинг
маъносини тушунмади. Орзидагини чайнай туриб деди:
— Шу жой сенга ёкдими? Мен шу ерга аж-жойиб рес
торан курмокчиман, нима дейсан?
— Бу ерга факат сенинг ресторанинг етишмай туриб-
ди, — деб пичинг о^ангини давом эттирди Бурон. — Хаша-
матли килиб курдир, деворларини ола-пес килиб окка буя-
тиб, кумир билан „Боча ресторан“ деб ёэдириб хдм куй- Агар
бошка гапинг булмаса, сен кабобингни еявер, мен кетай.
Боча опини тулатиб кавшанганича тиржайиб, бош
иргаб рухсат ишорасини килди. Бундан Буроннинг раши
келиб, бир шумлиги тутди: Бочанинг галстугини тортиб,
бир учига терлаган афти-башарасини артиб куйгиси келди.
Агар Боча билан бир максад занжири хдлкдлари ила бог-
168 Тоодир М алик
ланмаганида \озир шу ишни кдпишдан тоймаган буларди.
Хаёлига „Майли, тиржайганингча тиржаявер-чи, кавшана-
ётган шу искдорт тумшугингни \ожатхона остонасига иш-
кдйдиган пайтим хдм келади“ , деган уй келди-ю, лекин тили
бошк,а гапни айтди:
— Боча, зур ишни бошлаяпсан, лекин эшик кулфини
очиб куйишни унугма.
Бу гапдан кейин Бочанинг юзидаги тиржайиш йукр-
либ, жиддийлашди, жавоб кдйтариш урн ига бош иргаб куя
крлди.
Бурон нозик жойдан олган эди. К^мок, лагерида Бочага
юкори мартабали угри тожини кийдириш масаласи курил-
ганда айримлар уни укувсиз, деб билиб, иккинчи к,амали-
шига сабаб булган бир вокрани даъволарига асос килиш-
ганда Бурон „У бир тасодиф, ёшликнинг тажрибасизлиги,
бундан буён эшик занжирини тушириб юради“ , деган ярим
\азил, ярим чин билан ёклаб юборган эди.
Биринчи кдмалишида Боча уч йилни усмирлар коло-
ниясида, ун саккиз ёшга тулгач эса колган икки йилини
катталарникида утказган, урриларнинг майорат мактабини
етарли уэлаштирмаган эди. Туф и, устозларига яхши даст-
ёрлик к,илди: уфиларнинг умумгазнасига атаб ма\кум-
лардан пул туплади, номусга тегишда айбланиб кдмалган
йигитларнинг думбок^арини эътиборли уфиларга рупара
кдлиб, кушмачиликни \ам к,ойиллатди-ю, улардан етарли
даре олишга улгурмади. Озодликка чик^иии билан \арбий
хизматга олиб кетишди. Номи \арбий хизмат, аслида ку
лига курол эмас, белкурак тутказишди. Лекин у курилиш
ишларида тер тукишга мажбур булмади. Кдмок?сона шурва-
ларини ичавериб кутурган йигит хизматда \арбий инти-
зомнинг йук^игидан фойдаланиб, узидан ёшрок, булган
аскарларнинг зурига айланиб олди. Огайнисига ёзган хатда
„Беш йиллик камок, жазоси учун хукумат мени икки йил-
лик курорт бахти билан сийлади“ , деб мак,таниши бежиз
эмасди. Байрам куни рота командирининг хонасини „ижа-
рага олиб“ , узига ухшаган беш-ун зурлар билан маишат
уюштирди. Маишат к^зиганда арак, тугади, чунтаклар кав-
лансаки, пул х^м тугаган. Шунда уфилик ма^оратини куз-
куз кдпгиси келди. Ёнига икки шерикни олиб, кучага чиц-
ди-да, машина тухтатиб, утгиз чак^рим наридаги \арбий
' АМУМ 169
чисм омборхонасига борди. Девордан ошиб тушиб к,араса-
крровулхонада аскарлар хам, офицерлар хам байрам
чаишати билан бандлар. Крровулхона эшигини ташкдри-
дан кулфлаб, омбордан оладиганини олди-ю, тугри аэро-
юртга олиб бориб, сувтекин пуллади. Ярим кечада бу аскар
нигит нима учун к^мматбахо нарсаларни сотиб юрибди,
деб уйловчи топилмади. Аскар копчигани аракка тулдириб
кдйтдилар. Боча кайфнинг таъсириданми ё шошилганидан-
ми, крровулхона эшигини очиб куйишни унуттан эди. Агар
.»шикни очиб кетганида харбий коровуллар омборга угри
тушганини сезишмаган булишарди...
Жанни Моранди концерти пайтида угрилик махорати-
нинг юксак намунасини курсатган Бурон коровулхонани
кулфлаб кетган ношуд угрига бу тарихни бекор эслатмади.
Бу гапда „Кимлигингни, ким булан гаплашаётганингни
унутма“ , деган тагдор маъно яширинган эди.
Зинадан тепага кутарилган Бурон радиодан таралаётган
шух бир ашулага диктат кдлиб тухтади: „Афандининг га-
пи тугри, бу дунёда хамма угри“ ... Мехмоннинг тухтаб
крлганидан хавотирланган кабобпаз йигит енгил таъзим
кдлиб, ундан бирон буйрук, кутди. Ашуладаги афандининг
гапи бир неча марта такрорлангач, Бурон унга кэраб деди:
— Афандининг гапи хато, чунки угриларнинг хаммаси
\ам \алол эмас.
Бу билан мехмон нимани назарда тутганини англамаган
йигит хар эхтимолга к,арши хингиллаб кулиб куйиб, уни
кузатди.
Бу ердан чикдан Бурон энди Мохидилнинг ук^шш таш-
виши билан бир-икки жойга учрашди. Чунтаги пулга тула
одамнинг бу борадаги ташвиш йули унча узун булмайди.
У Раджи золотойнинг кабобхонасидан „баланд мартаба-
ли дастёр“ булиб чикдани билан, уз тахтидан тушишни
хаёл хам кдпмаётган эди. Боча унга йул-йурик, кУрсатди.
Демак, аравани у тортади, кдмчи эса Бочанинг кулида.
К,айси олий мартабали угри бу хак,оратга чидайди? Б у р о н
уз режасини амалга ошириш учун чидади. Изидан одам
куйилганини сезгани сабабли олдин Мохидилнинг ук^ши
билан шугулланди. Кейин бу катта шахарда дам олиш,
маишат кдлиш макради борлигини \ам ошкор кдцди. Ша-
хар мавжуд экан, утри зоти хам булади. Угри бор жойда
170 То%ир М алик
Буронга ухшаганлар гариб мусофир холига тушмайди. Бу-
рон х,еч кдерда узини \ак^р мусофир нима экан, хатто
мехмон хам \исобламаган. Бу сафар хам шундай булди.
У ф и зоти бор жойда „флет-хата“ аталмиш бошпана-уй
мавжуд экан, Бурон сарсонликда кезармиди? Маишатини
кдпиб, шунинг орасида Улат тавсия этган ишончли одам-
лар билан учрашгач, уз режасини пишиклаганидан кунгли
тулди.
К,адим Хитой хукмдорининг фарзанди йук, эди. К,ари-
лик булути боши узра соя ташлагач, валиахд ташвишига
тушди. Булажак хукмдорни уз халки орасидан танламок,
истагида энг довюрак, гайратли, инсофли, акдли ёшлар
уртасида узига хос курик утказди. Хукмдор булиш истаги-
даги ёшлар орасидан юзтасини танлаб олиб, хар бирининг
кулига битгадан гул уруги берди-да, „Йил давомида унди-
риб, устириб, гуллатиб олиб келасиз, энг гузал гул сохи-
бига тахтни топшираман“ , деди. Булар орасида Чжо деган
йигит хам бор эди. Уйига келиб, хукмшэрнинг шартини
онасига айтди. Онаси гултувак берди. Сара тупрокда уруг-
ни экиб, гултувакни куёш нури тушадиган дераза токчаси-
га куйишди. Худди шу ишни бошк,алар хам килишди.
Орадан кунлар, хафталар утди. Бошк,аларнинг уру™ униб
чикди, буй тортди. Чжонинг тувагидаги тупрок, остида эса
Харакат сезилмади. Бошк,аларники гунчалади. Чжонинг
уругида жонланиш булмади. У хукмдорлик тахтидан уми-
дини узди. Кунгли чукди. Белгиланган кун етди. Тук,сон
туккиз даъвогар гултувакларини кутариб саройга шошил-
дилар. Чжони эса к,айгу босди, онаси кистайвергач, курук,
гултувакни кутариб борди. У ни куриб масхара к,илдилар.
Хукмдор келиб гулларни бир бошдан томоша килди, йи-
гитларга тасаннолар айтди. Кейин Чжонинг рупарасига ке
либ тухтаб к,олди. Унга маънодор савол назари билан ти-
килди. Чжо „Ношудлигим учун энди мени улимга хукм
кдлади“ , деб такдирга тан бериб, ерга к,аради. Хукмдор
мулойимлик билан унинг исмини сураб билди-да, баланд
овозда хукмини эълон килди:
— Янги хукмдорингиз Чжога таъзим килинглар!
„Гул устиролмаган йигит канакасига хукмдор ишончи-
ни к,озонди?“ деб барча хайратга тушди. Шунда хукмдор
деди:
Слм ум 171
— Сизларга берилган уругларнинг барчаси кайнок сув-
и улдирилган эди. Сиз уругларингизни экиб, кутдингиз.
>р\т униб чикавермагач, бошка уругларни экдингиз. Бу
ангит эса бундай товламачиликдан узини тутди. Сабр кдл-
:и ва хакикатдан чекинмади.
Боча Хитой хукмдорининг тадбиридан бехабар булса-
и . Буронга пуч y pyF берган эди. Бурон буни аник, билма-
:а-да, тахмин кдпарди. У Чжо каби сабрли ва тугри эмас
.аи, шу боис уз уругани экишни маъкул курди. Улат билан
ганлаган бу ypyFH униб чикддими ё йукми, \али аник, эмас.
Шундай булса-да, Ясситепага яхши кайфият билан
кайтди. Куёш to f ортига утган, бирок, \али кош корайма-
ган эди. Бурон гузарда автобусдан тушиб, беихтиёр кдква-
хона томон каради. Кейин Мохидилни кувонтириш мак-
садида юкорига кутарилди. Кд^вахонадан пиво ва яна ал-
ланарсаларнинг ачимсик хдци уфуриб турганидан билдики,
бугун пивохурлар б^тсиб ичишган. Э\гимол, алжий-алжий
эндигина таркалишгандир. Нафсини туйдира олмаган беш
йигит эса панжара томонидаги стол устига иккита аракни
Куйиб олиб, майдалаб утирган эди.
Давру даврон хул узгарувчан булади-да! Утган йили
аракни ё чойнакка куйиб беркитиб ичишарди, ё шишани
култик остига яширишарди. Аракхур зоти худди угри му-
шукка ухшаб кийналиб колган эди. Туй килувчиларнинг
а^волига маймунлар йигламаса хам куларди: иккита катта
самоварнинг бирида сув кайнарди, иккинчисига арак тул-
дириб куйиларди. Сув кайнаётган самоварга кам одам
якинлашарди. Совук самовар атрофи ширага ёпирилган
пашша каби гавжум буларди. Майхурликка карши кураша-
ётган партиянинг фаол аъзолари хам бу „пашшалар“ ора-
сида фаолликни к у л д а н беришмасди. Туйда ича-ича, эрта-
сига огриган бошларини укалай-укалай юкори ташкилот-
ларга „ичкиликбозликка кэрши ашаддий кураш олиб бориш
натижалари“ хусусида маълумотнома ёзардилар. Фалак чар-
хи бир айланишга улгурмай, бу машмашалар тарихга айла-
ниб колди. Кимдир биров „Майхурларнинг афгонини Худо
эшитиб, рахм килди“ , деди, кимдир биров „Горбачёвнинг
узи хам ичишни бошлабди“ , деди, бошка биров бошка
миш-мишни таркатди. К^йси ran тутри, кайсиниси уйдир-
ма эканини та\пил киладиган акл эгаси топилмади, чунки
172 Тофур М алик
бу тахдил ва хулосага эхтиёж одамнинг узи й^к эли. Арак
билан намозга бир пайтда хужум бошланган эли, биринчи
Хужум барбод булди-ю, иккинчиси давом этди. Намозини
бекитикча укиётганлар бундан ажабланишди-ю, кейин „Бу
хам Роббимнинг синови“ , деган фикрда сабр килишди.
Аммо „Майхурларнинг афгонини Худо эшитиб, ра^м кдп-
ди", деган гапга эътироз билдиришга журъатлари етди.
Бурон улфатларга цараб буларни уйламади. Хукумат
аракка карши курашадими ё бошкдгами, унга фарки йУк
Уни купрок жиноят кодексидаги узгаришлар кизикгиради,
милиция тадбирларини зийраклик билан кузатали. Кдерда
Кайси бир ошнаси кулга тушиб колган булса, унинг йул
куйган хатосини урганади. Самоварни аракка тулдириб
куядиганлар билан унинг иши йук. Кд^вахонадаги кичик
улфат хам уни кизикгирмайди.
Битга шишани бушатган ширакайф улфатларни хдм ким
келгани кизикгирмади. Бурон га бир караб куйишли-ю,
„Сенинг уз оламингда юкори шарафга эгалигинг бизга бир
пул“ , дегандай маишатларини давом эттиришди. Бу бегти-
сандликдан Бурон ранжимади. Агар бу „шокол“лар Бурон
оламига тобе булганларила хозирги киликдари учун бир-
икки тепки емасалар хам, эшиталиганларини эшитардилар.
Утирганларнинг бири чупондир, бири богбондир, яна бири
эгилиб ишлашга тоби-токати йук такасалтангдир. хар хол
ла жиноят оламида „шокол“ деб номланувчи сурбет тоифа-
дан эмас. Шундай экан, Бурон улардан нега ранжисин?
Кдйтага хозирча менсимаганлари хам. хатто одам каторига
кушмаганлари хам маъкул...
Бурон пештахта ортида уйкусираб утирган Мохидилга
якинлашди. К^з урнидан турмай, енгил эснаб олиб, салом
берди. Йигитлардан ранжимаган Буронга бу одобсизлик
малол келса хам сездирмади. Аксинча:
— Пиванг тугабди, ёгшб кетавермайсанми? — деди мех-
рибон ота овозида.
— Укангиз „Утира тур, мол келади“ , деганлар.
Мохидилнинг Рирромни назарда тутувчи „укангиз“ де
ган сузни киноя билан айтиши хам Буронга ёкмади. К,ош-
ларини сал чимирди-ю, муддаога утди.
— Мол келса узи тушириб олади. Сен уйингга бориб,
йулга тайёрлан.
1Л-Ыум 173
— Кднакд йулга? — Мохддил ажабланиб, урнидан турди.
— Укишингни гаплашиб келдим. Бир эмас, иккита жой
пйёр: хо^ласанг духтирликка уки, истасанг молияга. Ик-
»лласи \ам ишончли.
Бурон шундай деб Мо\идилнинг кувонишини, миннат-
: орлик суэларини айтишини кутди. Лекин хурсанд булиш
урнига аччикланганини кизнинг чимирилган цошлари ош-
кор кдлди.
— Булари ёкмаса, бошкалари бор... — деб изо* берди
Бурон.
— Мен сизга укишга кираман, ёрдам беринг, деганми-
дим? — деди Мо\идил терслик билан. — Ё онам илтимос
килдиларми?
— Сенлар айтмадиларинг, — деди Бурон гашланиб. —
Отанг айтган. Узинг бултур киролмадинг, бу йил Тошкент-
га бординг-у кайтдинг, \аракат \ам цилмадинг. Биз дуст
васиятини бажарадиган одамлармиз. Индамай кдраб тури-
шим керакмиди? Бо шкалар укишларга кириб талтайиб
юришганда сен бу сассик, жойла анавиларга, — Бурон бош
иргаб йигитларга ишора килди, — хизмат кдлаётганингаи
отанг курса, башарамга тупурган буларди.
— Х,а, нима кдлибди?! Хизматимга яраша пулини ола-
ман. Рузгоримиз буг. Яна нима керак? Духтирликка ун йил
укиб, бир юз йигирма сум маошга ишлайманми? Керак-
мас, укимайман.
Мо\идил бу гапларини юракдан эмас, аччик тил учила
айтди. У ук,ишни истарди, бирок буларнинг пули, ёрдами
эвазига киришни хо\ламасди. Буни онасига айтган эди.
онаси эса... шуб\асиз, бу гапларни эрининг камокаошла-
рига билдирмаган...
Бир одам бог аро кетатуриб, хашаклар орасида ётган
пиллага кузи тушди. Пилла юпкалашиб, очилай деб кол-
ган, \атто ичидаги капалак куриниб турарди. У одам капа-
лакнинг ёр>т дунё юзига чикишини курмок истади. Даки-
Калар, соатлар утди. Тикилиб тураверишдан зерикди. „К а
палак уриняпти-ю, пилла деворларини тешиб чиколмаяп-
ти, бечора азобланяпти, ёрдам бериш керак“ , деган фикрга
келиб, чунтагидан пичокчасини олди-да, пилланинг бир
учидаги туйнукчани кенгайтирди. Капалак чалажон \олат-
да ташкарига сурилиб чикди. Унинг бадани КУРУК ва ин-
174 Тоодир М алик
гичка, к,анотлари хам буришган, учишга ярамас эди. Одам
энди бу цанотларнинг очилишини, капалакнинг учишини
кутди. Лекин капалак учолмади, судрала-судрала жон бер-
ди. Одамнинг нияти кончали« яхши булмасин, бир нарса-
ни: пилланинг тор тешигидан чик,иш учун капалакнинг
Харакат кдпиши, шу аснода бадан идаги суюклик кднотла-
рига утишини билмас эди. Шу сабабли ожиз жониворнинг
улимига сабабчи будди...
Мохидилни ук^шга жойламокчи булган Бурон уша
нодон одам каби иш тутаётганини билмасди. Унга кизнинг
кейинги гаплари ёмон таъсир к,илди. Фо\ишалар билан
маишат килганида „Маошга ишлаб жинни булибманми"
деганга ухшаш гапларни улардан эшитарди. Ога-онасининг
тайини йук, еттинчими ё саккизинчи синфними аранг ту-
гатиб, ун туртми ё ун беш ёшида хушторидан хомиладор
булиб колган, кейин бузуклик боткргига буткул ботган
хотинларнинг гапини бу бокира киздан эшитиб, вужуди
сесканиб кетди.
— Сен иккинчи бунак.а а\мок,она гапларни айтма! —
деди овозини кутариб. — Отанг „У косин“ , деган, демак,
ук^шсан.
— Узингизнинг к^зингизга хам шунакд дук к,иларми-
дингиз?
— Агар сен менинг к^зим булганингдами... \озирги
гапларинг учун савалардим.
— Отаси савалаган к^з бахтсиз булиб кщаркан. Ясси-
тепада хеч ким к^зини урмайди.
— Ш унинг учун хам тилларинг узун сенларнинг.
— Хуп, гапим ёкдоаган булса, айтинг: Тош М И ни ун
иккига, молияни саккиз мингга гаплашиб келдингизми?
Курбакдларнинг к,орнини ёриб укишни истамайман, чут
к;ок^шни хам хохламайман.
— Кунглингга нима ёкдди, айт.
— Тарихчи булишни истайман.
— Тогангга ухшабми?
Шундай деганига Бурон пушаймон булди. Хозиргина
Кизга дашном бергани холда, гапида „Тогангга ухшаб мак-
табнинг маошига кэраб яшайсанми?“ деган маъно борлиги
учун хам афсусланди. Лекин бахтига Мохидил бу гапга
а^амият бермай, гапини давом кдпди:
Самум 175
— Мен бу укишга хам. бошкдсига хам уз кучим бплан
киришим мумкин. Кимёми ё биологиями, математиками,
суранг, „беш “ га жавоб бераман. Ичадиган арагингизнинг
формуласини ёзиб берайми?
— Мен арак; ичмайман.
— Анави утирганлар икки-уч йиллан кейин жигари ши-
шиб, духтирга югуриб к,олади. Шунакдларнинг искздгг кор-
нини ушлаб куриб, даволашим керакми? Ундан кура пиво-
га туйдириб, касал кдлиб бера колганим осонрокмасми?
Бурон жавоб кдйтаришга ожиз эди...
— Яна гапларим ёкмадими? Нега тикилиб колдингиз?
— Менга бир одам „Агар иккидан бири: ё нох»клик, ё
куполлик танланиши керак булса, куполликни танла; агар
ё ноха^лик, ё шафкатсизлик танланиши зарур булса, но-
хак^икни танла", деган эди. Сенинг... бунакд шафкдтсиз-
лигингни сезмаган эканман...
— Мен шафкдгсизманми? — Мо\идил аянчли жилмай-
ди. — Йук„ мен яхши к^зман. \л ё т шафк^тсиз.
— Гапларинг Ун тук,к,из яшар кизнинг гаплари эмас...
— Нега энди? Мен хаётнинг шафк^тсизлигини ун йил
олдин хам билардим. Факдг... энди айтяпман. Тошкентин-
гизга бориб курдим, менинг ук^пига киришим учун били-
мим хам, пулингиз хам керак эмас, чунки... — Мо\идил
тугри гапни дангал айтишга уялиб, иккиланди. A mmo fhiut
крлипдан кучган, отасининг тутинган акасини узидан узок;-
лашириш учун хам шартта айтди: — чунки мен чиройли-
ман. Чиройли кизлар учун хамма эшиклар очиц. Ша\ар-
нинг энг омадли, энг бахтли к^зи булиб юришим хдм
мумкин. Лекин... мен истамайман шуна^а бахтни.
— Унда... шу туришинг ёкддими? Шуни бахт деб уй-
лайсанми?
Мохидил яна аянчли жилмайди.
— Амак, сиз билан бахт хакдда бахслашиш менга кул-
гили туйиляпти.
— Нима, бахт нималигини фарк^амайдиган ахмокда
ухшайманми?
— Ухшамайсиз... лекин бахт хакдда ran очилса, онам
мени тушунмайдилар, мен эсам онамни... — Мохидил шун-
дай деб хурсиниб, нафас ютди. Бурон „Бу цизнинг тили
шафкатсиз булгани билан кунгли нозик, майли, дардлари-
176 То%ир М алик
ни тукиб ола кдлсин“ , деган уйда гапига аралашмади, кут-
ди. Мо\идил тутинган амакисидан нигох^ни олиб, энди
худди узига узи гапираётгандай, аламли о\ангда давом эт-
ди: — Онамни... энам билан катга отам бахтсиз кдгсган. Пе
кин улар буни тан олишмайди. Йиллар буйи к^зларини
айблашади, ундан рози булишни хо\лашмайди. Агар улар
ота-онамнинг кунглига карашганида \аётимиз бутунлай
бошкрча буларди. Мен чинакам бахтли киз булиб т>тилар-
дим. Отам крмокда улиб кетмасди. Агар к^ёмат деганлари
рост булса, \амма унда ^исоб берса, мен энам билан катга
отамнинг буйнига осилиб, уларни айблайман. Онамни,
отамни, мени бахтсиз кдлганлари учун жазо олишсин. Ме-
ни бера^мсан, десангиз \ам уларга \еч-\еч ачинмайман.
Кейинги гаплар титрок, лаблардан учиб, Буронни бе-
фарк; коддирмади.
Уларнинг \озирги ба\слари катта мушук билан митти
мушукнинг гапларига ухшарди: думи билан тинмай уйна-
ётган митти мушукдан каттаси „Нега думингни кувлаяп-
сан?“ деб сураганда миттивой „Мушукнинг бахти думида
эканини тушуниб етдим, шунинг учун уни кувлаяпман.
Дум имга етиб олсам, албатта, бахтимга эришаман“ , дебди.
Шунда катга мушук чукур хурсиниб: „Ёшлигимда мен \ам
думимни бахт деб билардим. Кейинчалик шуни англаб
етдимки, уни кувласам — мендан узокутшади ва аксинча,
кдчон хотиржам, уз ишим билан овора булиб юрсам, дои
мо изимдан эргашади...“ деган экан.
Буронга бу \икмат маълум эмас, билганида \ам купол
туюлиб, айтмаган буларди. Хозир цизнинг гапларидан му-
таассир булли, жим туриши нокулай туюлди, узин и тутол-
май, ran кушди:
— Сен бахтсиз эмассан. Э^гимол, энг бахтли к^з узинг
буларсан.
— Онам х,ам шундай дейди. У бахтли булишим учун
жонини \ам аямайди. Агар отам тирик булганида у \ам
менинг бахтли булишимни истарди. Лекин... улар инъом
этган бахт менга керакмас... Сизники \ам... Худо узимга
берадигани булса берсин, менга бировнинг бахти керак
эмас...
Мохддил „Инъом кдлаёттан бахтингизни пишириб енг“ ,
деб курслик кдпмокчи эди, лекин йигини кузгатиб, 6yF-
л.шум 177
м и к^иар олиб келган дардни тухтатиш учун лабини тиш
и-1: га мажбур булди.
Циз бу гаплари билан узи билмаган \олда тутинган
шлкнсининг ярасини тирнаб куйди.
Бурон куп \олларда тош кдлбли булиб куринса-да,
•--инг юрагида \ам жаро^ат излари бор эди, бу яралар
смолам тирналиб турарди.
..онам бахтли булишим учун жонини аямайди...
...отам тирик булганида у *ам менинг бахтли булишим-
-и истарди...
Биринчи марта крмокдан кугулиб келганида онаси уни
^ ф и г а босиб, бошларини силаб, бахт тилаган эди:
— ... Х,аётда бир кокдпдинг, энди кдпдингни тиклаб
оласан, болажоним. Сен бу ерда тугилганинг билан... ко-
нинг тоза... жиноятчиларнинг боласи эмассан. Ту^мат ба-
лосига учратилган жабрдийдаларнинг фарзандисан. Бизнинг
конимизда бировларга ёмонлик йук,. Сен ^ам бошкдпарга
емонлик истама. Яхшилик кдлавер. Бобом ра^матлининг
нккита кдроли булган. Иккови ёш етим кщ гани учун уз
>тлидай куриб, тарбия кдпган, ук^тган. Улгайишганда кат-
тасини куёв к^шган, кичиги сал узбошимчарок, эди, боль-
шевикларга кушилиб кетган. Бобом большевикларга к,арши
чик,маган. Худонинг хо^иши шу, бизга бериб эди, энди
буларнинг кули билан оляпти, деб барча бойликларини
топширган. Лекин утил мацомидаги уша большевик коро
ли уйимизга кдгшч ялангочлаб бостириб кирган. „Ме\нат-
кашнинг конини сургансан“ , деб бобомни калтаклаган.
Бобом шу калтакдан кейин куп яшамади. Улар олдидан
барибир ундан рози булди. Бобом рози булгани билан
Худо рози булмаган экан, итдай хорланиб улибди. Сенинг
йуригинг бошк,а... Сен бу беме^р кушнилардан к,асос ол-
мок^и булдинг, шарт эмас эди. Бунакдларни Худонинг узи
жазолайверади. К^сос ^еч к^чон яхшиликка бошламайди.
Сен яхшиларнинг йулидан юравер, шунда дунёдаги энг
бахтли йигит буласан. Сенинг бахтинг учун мен жонимни
беришга тайёрман. Отанг тирик булганида у \ам сен учун
жон берарди. Бизларни рози кдламан, десанг, бахтли бу-
лишга интил...
Мо\идилнинг дарди унинг хотирасидаги шу гапларни
уйготди... Хотира демокдик балки хатодир, бу гаплар унинг
12 — Ё л г о н у м и д л а р д а ш т и
178 То%ир М алик
кдлбига му\рланган, к,албининг сунгти хужайраси тирик
экан, унутилмайди.
Бахтли булишга интилди...
Онаси кандай бахтни назарда тутган эди?
Буроннинг хаёлини Мохддилнинг паст овозда айтган
гапи булди:
— Мени уз онам тушунмаганларида сиз кднацэсига ту-
шунишингиз мумкин?
Бурон жавоб беролмай, „Бу к.из бало!“ деган фикрга
келиб, ба^сни бас кдиишни маъкул курди. Хайрлашиб,
кетмок^ш уйлаган онда к^з суради:
— Тугрисини айта оласизми? Мени ук,иш ба\онасида
жунатишдан макрадингиз нима? Онамга... кунглингиз бор-
ми? Мен халакдет кдляпманми?
Бу гапдан кейин Бурон асабийлашиб пештахта устини
черта бошлади.
К^зга хумрайиб каради:
— Хозиргина сени „ацпли к^з“ деган фикрга келган
эдим. Энди фикримдан кдйтдим. Сен... акдли булсанг
куп нарсаларни тушунмайсан. Айникса... камоц \аётини
тасаввур \ам килолмайсан. Кдмокдаги цасамнинг куввати-
ни сен к,аёкдан \ам билардинг?! Отанг тутинган укам, де
мак, онанг келиним, сен жияним буласан. Кдмок касами
билан мустахкамланган ака-укалик бир крриндан талашиб
тушганларникидан кура аълорок, булади. Уйланишни иста-
ганимда... сенданам ёшрок, кизлардан ^ рктасин и туплаб.
хонларникидай хдрам куриб олишга кувватим етарди. Мен
эсам уйланишни истамайман. Сен нодон... онангни гапи-
расан-а...
— Нега уйланмайсиз?
— Негаки... мен оиламни бахтли к,ила олмайман, сен
буни тушунмайсан.
Бурон „Оганг — тутинган укам, онанг — келиним“ , де
ган гапни аввал \ам айтган. Бир жи\атдан алдагани йук,.
Хак^к^т томонидан каралса, бу киз тутинган жияндан \ам
як^нрок,, лекин уша хдкикатни кандай айтсин?
Шу онда зина томон кдраган Мо\идилнинг кузлари
жавдираб, нигохдда нашъали севинч нури порлади. Буни
сезган Бурон оркасига угирилиб, юкррига чик,аётган Рай-
ратга кузи тушди-ю, цизнинг хдпатини тушунди.
Самум 179
— Жасур амакинг .,Кут, мол келади“ , деганмиди, келди
шекилли?
Бурон шундай деб утирилиб, изига кдйта бошлади.
Рирром „мол келади“ деганда пивони назарда тугган эди.
Бу одам эса „мол келди шекилли“ деган пичинги билан
Райратни турт оекли, шохли к,орамолга ухшатди. Мо\идил
бу \ак,оратли пичингга жавоб бера ал май колди. Бурон
кд\вахонанинг панжарали темир эшиги остонасида йигитта
рупара келиб, „Сени чойхонада кутаман“ , деганича утиб
кетди.
Райратни ёк^ирмаслигининг икки сабаби бор: бирин-
чиси — йигитнинг милиция ходими экани булса, иккинчи-
си — к,из атрофида хира пашшадай айланавериши эди. Бу
рон бу икки ёшнинг дилида кдндай тотли \ислар борлиги-
ни тасаввур \ам к^иа олмасди. Хар кдндай эркак ва аёл
бир-бирига интилар экан, манзили тушакдир, деган акдда
билан яшаётган одамга Кумушбибининг юзларига тегиб
тушган сув томчиларига карши фитна кузголгани кандай
\олат эканини тушунтириш мумкинмикин? Икки ошик
дилнинг ^роратини совук, ва тош юрак \ис эта олмайди...
Чойхонада угай акаси куринмади. Бурон яхши таний-
диган, онда-сонда сухбат курадиган чойхурлар \ам йук
эди. Шу сабабли буш сурида бир узи утириб, дастёр болага
кдйнок, сув буюриб, кулбола чойини узи дамлаб ичди.
Райратни анча кутди, х<атто газаблана бошлади. Кд^вахона
томонга утиб, буйнидан бутиб, бу ёккд олиб келиш истаги
\ам уйгонди.
Райрат Мо^идил билан хайрлашгани келган эди. Уйига
отланаётганини билгандай, бугун хужайини чак^риб, Тош-
кентга бориб келиши зарурлигини айтди. „Боргин-у, иш-
кдлиб, уша ёкда даф булгин“ , деган умидли о^ангда айтди
бу гапни. Ундан сал олдин Рирром шу кеч сафарга тайёр
туриши шартлигини тайинлаган эди. Иккови худди кели-
шиб олгандай туюлди. Райрат хизмат сафарига кетаётгани-
ни айтди-ю, Рирромнинг вазифасини билдирмади. К^з
буни ахдмиятсиз хабардай кдбул к^1лган г-улса \ам юрагига
\озирдан с о р и н ч ^исси оралаб, уртанди. Лекин кизлик
рурури бу \исни бугиб, сиртига чик,армади, „Яхши бориб
келинг“ , дейиш билан чекланди. Райрат бу эътиборсизлик
сохта эканини сезди. Тил алдашга уста булади. Лекин
180 Т<кр*Р Ма л ы х
ишкда маглуб кдлбнинг таржимони булган кфалар алдай
олмайли. Хозир кдонинг кузлари „Мени ташлаб кетавера-
сизми? Сизни бир соат кУрмасам ёниб кул брляпман, бир
неча кунга кднлай чидайман? Сиз — эолимсиз! Мен — ай-
рилик; зулмига гирифтор этилган бечораман.. “ деб фарёл
чекарди. Йигит крзнинг бу фарели га жавобан умилли
жилмайиш халя этди. „М ен золим эмасман, сафарга курУК
жисмим бориб келади, юрагим сизнинг к ул и н ги зд а “
Жилмайишнинг маъноси шу эди. Кдз ундан „Сафарга куз-
ларимни юмиб бориб келаман, киз зотига кдрамайман“ .
деган к^самни \ам кутган эди. Бурилаётгандаги иккинчи
жилмайиш шу кдсамни англатиб, зириллаб калаётган юрак-
ка пича таскин берди.
Факдг... Унинг гузарга тушмай, чойхона томон утгани-
дан хам ажабланди, \ам хавотирланди-да. хира улфатларга
якинлашиб, цздвахона ёпилаётганини маълум кдоди.
*• •
Райрат келиб, Буроннинг кдршисига омонат утирди.
— Сен менинг чойимдан ичолмайсан, шунинг учун так-
лиф кдлмайман, — деди БУрон унга тикилиб.
— Ича оламан, лекин хозиргина чанкртм ни босдим, —
деди Райрат унга сурбетларча тикилиб.
— Сен олов билан уйнашяпсан.
— „Йигит булсанг шух бул, шух булмасанг йУк бул“ ,
дейишади-ку? Шухликда олов билан уйнашиш нима экан,
бутун бир гулханни чайнамай югиб юбориш хдм \еч гапмас.
Йигитнинг тиржайиб куйиши Буроннинг иззат-нафси-
га тегди. Бунаку сурбет бошк^ жойда, айникра, у хукм юрит-
ган к,амок, лагерида учрагандами, олов чугларини ростда-
нам ютишга мажбур киларди. Хозир Урни эмас, лекин
бундай жазонинг вакти, урни келиши тайин. Бу йигитлик
гурури билан кериляптими ё хизмати юзасиданми, Буронга
аён эмас, маълуми — хдр крндай суворий отдан тушади, хар
кдндай керикнинг бурни ерга ишк,аланади. Бурон бу бо-
рада шоищалок, эмас, сабрли тоифадан, бу ма\мадананинг
тилига чур босилгандаги фигонини бугун булмаса, эртами-
индинми эшитишига ишонади Шу ишонч хозир ундаги
разаб чугининг алан га олишига йул куймади.
жму ы 181
— Кддамингни уйлаб бос, бола, бу асов отдай ran —
-?_ииан борсанг тишлайди, орк;адан келсанг тепади. Сен
u-ivipiHK боласан, бу к^з сенга аталмаган.
Мен шахардан айнан шунака асов отни кдцириб
i-г-ган булсам-чи?
— Тилинг ботир, лекин белга эхтиёт бул, синиб крлма-
.им. Улгунингча эмаклаб юрмагин.
Райрат ундан куз узмаган х,олда чунтагидан сигарет
^тнсини олди-да, биттасини сугуриб, лабига к,истирди.
Еццични олишга улгурмай, Бурон чунтагидан гугурт чи-
мриб, унинг тиззаси ёнига ташлади. Ёнламасига думалаб
^елган гугурт йигитнинг тиззасига тегиб, тик туриб к,олди.
FaftpaT кулимсираб бош чайк,аб куйди-да, кугидан битта
чупни чицариб синдирди. Калтарок, томонини олиб ши-
мига кескин бир суртишда ёндирди-ю, калта чуп ёниб
тугашига улгурмай сигаретини тутатди. Бурон унинг \а-
ракатларини зийраклик билан кузатди. „Узини овсарликка
солаётган ким бу: милисами ё артистми? Картани \ам яхши
уйнаркан. Хеч кимни, х,атто хуокайинини \ам менсимас
экан. Кдйдан пайдо булди бу дардибало?“ Бурон „Бу ху-
нарни кдйдан ургангансан?“ деб сурамаса хам FaftpaT изох
берди:
— Синфдош уртогамдан урганганман, узининг хотини-
ни зурлагани учун утириб чиркан. К^зиц-а?
— Мен учун к^зик, эмас.
— Х,а... сиз бундан баттарларини кургансиз. Ажаблан-
манг, Мохидилнинг отаси билан утирган экансиз, эшит-
ганман. Хуллас, уртогамни ун саккиз ёшида аммасининг
ун етги ёшли кдзига уйлантиришувди. К^знинг кунгли бош-
к,а йигитда экан... Хуллас... чимилдикда хам як^нлаштир-
маган, эртасига, индинига хам... Бир ёвда янга-хотинлар
уйларига кетолмайди, бир ёкда огайнилари \исобот эши-
тиш макрадида „Хурсандмисиз, куёв бола?“ деявериб \ол-
жонига куймайди. Орият кучлилик кдлиб, туртинчи куни...
Хуллас, бешинчи куни циз дод солиб милисага борган,
„зурлади“ , деб ариза берган... Кдмаворищди бола бечорани.
Энди буниси чиндан хам к^зик, эмас, балки адолатсизлик.
— Мен учун адолатсизлик эмас. Бунаку црнунларни сен
га ухшаганлар топади, сенга ухшаганлар бажаради. Менга
шуниси цизик,.
182 Тоодир М алик
— Ха, майли, бунакэ гапларнинг аслида мента, айникра,
сизга кизиги йук- Эсимга тушиб к,олгани учун айтдим.
Мени нега чакирдингиз?
— Нега чакирганимни айтдим.
— Нега менинг ташвишимни киляпсиз, узингизнинг
ташвишларингиз камми?
— Мен жиянимнинг ташвишини киляпман.
— Кднацд амакилигингизни биламан. Уз-узингизча таш-
вишланяпсизми ё онаси илтимос килдими? „Ш у милиса-
нинг танобини тортиб куймасангиз менинг кучим етмаяп-
ти“ , демадими?
— Мен хотинларнинг гапи билан иш киладиган \езалак
эмасман.
— Унда ба\слашмасак \ам буларкан. Сиз \ам эркаксиз,
мен \ам. Иккаламиз уз йулимизда юраверайлик. К^зни
яхши курадиган \ам мен, уйланадиган \ам мен. Балки...
шу кизга уйлансанг, ишдан ажраласан, деб куркитарсиз?
Агар Мо\идилнинг... кунгли менда булса... шу погонла-
римни узим юлиб ташлайман. Бу погон унинг битта кулиб
Караб куйишига арзимайди. Сиз асов отни гапирасиз. Бу
ёкка келишимдан олдин ойим „Бу йил албатта уйланасан,
сенга канака к,из ёкдди узи?“ деб сураганларида нима де-
ганимни айтайми?
— Ойингга айтган гапинг менга керакмас.
— Йук, бу сир эмас, балки булажак угай амакимдир-
сиз, таъбимни билиб олинг-да: менга тегадиган кизнинг
акди уткир булсин, шунчалар уткир булсинки, сувни кеса
олмасин; акли кенг булсин, шунчалар кенг булсинки, ор-
тидан \еч нима к$финмасин; акли ёкимли булсин, шунча
лар ёкимли булсинки, одам ж\ чжикиб кетсин; акут зур
булсин, шунчалар з$ф булсинки. \атто соя \ам ташлама-
син. Фак,ат... — Райрат Бурондан куз узмаган \олда айёро-
на жилмайди. — Икки тилли булмаса бас. Икки тилли ка
нака булишини биларсиз?
Бурон „Мени калака кдпма!“ деб удагайлагиси келди-ю,
лекин „Хамма нарсани сен биласан, айтавер“ , деб тунгилла-
ди. Райрат унинг гаши келиб, аччикланаётганини сезса-да,
о^ангини узгартирмай давом этди:
— Баъзи хотинларнинг тили яхши ишлайди.
— Хамма хотинларнинг тили яхши ишлайди.
Самум 183
— Йук, мен айтаётганимники бошдачарок: пайшанба
кечкурун эрига бир тетрила цасамёд килади. жума куни
эрталаб эса шу к,асамини бузади. Тилинннг Тагила яна
битта тили бор, иккала тилини жула яхши ишлатали.
Бурон бу гапларни эшитиб „Акли куп нарсага стали“ ,
деб куйди. Йигитнинг китоб укишга ишкибоалигини, ёд-
лаб олган \икматларни Урни келганда f 3 гапидай айтиб
юришини факдг у эмас, \атто Мохидил хам билмаели.
— Эрталаб Тошкентга кетяпман. у-бу нарса керак бул-
са, айтинг, олиб келиб бераман. Такднримга бефарк кэра-
маяпсиз, демак, яхши одам экансиз. Яхшиликка яхшилик
билан жавоб кайтариш керак. Тошкентнинг новвоти зУр
булади, сизга ухшаган ёш чолларга кувват бфлади. бирор
кило олиб келайми?
— Тошкентингнинг новвот чойини ичавериб т$гйиб
келаим. Сен новвотингни алангта олиб бер, адантта кувват
булса, зора укачал ик б^либ колсанг.
Пичинг билан айтилган гапни Ёайрат хдзил урнила кэ-
бул килиб, баралла кулиб юборди. Б>рон „Бош ка ran йук".
дегандай урнидан туриб, гузарга тушиб кетди. FaHpar унга
эргашаётиб, кздвахона томон карали. Эшикни ёпиб чикиб
келаётган кизни куриб, уша томон юрди. Мохидил унннг
кулганини эшитган эди, шу сабабли норози караш билан
Карши олди:
— Намунча хахолашиб колдиларинг?
— Сизни макгади.
— Мени макгаса, шунакд куласизми?
— Сизни макгагандан кейин мени „ахмок“ деди-да.
— Нега ахмок экансиз?
— „Шундай кизни кулаан чикарсанг, ж рт ахмок була-
сан“ , деди. Мен ахмок булмасликка касам ичдим.
— Яна ёлгон гапиряпсиз.
— Ха, ёлгон гапиришга мажбурман, чунки у менга ка-
мокдаги бир латифани айтди, мен бу латифани сизга ай-
талмайман.
— Ёлгон гапиришга мажбурмисиз? Ахмок булмасликка
касам ичганингиз хам ёлгонми?
— Буниси рост, лекин мен кдеамни ^з-узимга ичдим.
К,асам мана бу еримда турибди.
FaftpaT шундай деб чап кукрагини ушлади.
184 Tmptp У а п п г
— Сиз гапга тутнлгансиз, гаплан тннмайсю, —деб яна
танбе* берди Мо^идил.
—Бир донишманд „Агар йигит камсфэ б$пса, киз унн
„рудапо тунка“ дейиши мумкин“, депш экан.
— Уша донишмандингиз „Сергап йигит масхарабозга
айланиб колади“ , демаганми?
— Рудапо тун кага киз тилидан учган битта уц кифоя.
Ёайрат шундай деб пастки лабини тишлади. Модидил
кулимсираб куйди. Уйига етгунича индаыади, FaftpaT *аы
жим кетди. Эшик опила хайрлашар макали Faftpar
— Мен келгунимча нима киласиз? — деб скради.
—Нима килардим? —Kjo айёрона кулимсиради. —Мас-
харабозликларингизни... эслаб Утираман.
Мо\идил аслида „Ширин-ширин гапларингизни соги-
ниб утираман“ , демокчи эди, уялди. Уялди-ю, аста бури-
либ, эшикни очди, лекин остона ^атлашга улгурмади.
— Бир пас тухтанг, — деди FaftpaT ялиииш о\ангида
Йигит ялинмаса-да, кизнинг шошилиш истати йУк эди,
дарров тухтади.
— Паридарада бир \икмат айтиб берган эдим, шу жуфт
була колсин, бошлайверайми?
— Тугатишингизга бир дакика вакг колли, — деди киз
игухчан овозда.
— Эшитинг „Бир хонада тУртга шам ёниб турарди. Хо-
на шунаканги сокин эдики, биров пичирлаб гаплашса,
жаранглаб эшитиларди.
Биринчи шам: „Мен Тинчликман! Лекин \еч ким мен-
га ёрдамлашмаялти. Хозир учиб коламан“ , деб налиди, ке-
йин бирдан жимиб колди.
Иккинчи шам: „М ен Ишончман! Лекин энди бировга
керак булмай крлганга ухшайман. Ёниб туришимнинг фой-
даси \ам йук“ , деб нолиётганда шабада уфуриб, пилик ус-
тидаги олов тилини учирди.
Улардан-да баттар кдйгуга тушган учинчи шам: „Мен
Ишкман! Аммо атрофга сочадиган нурим тугади, мадорим
колмади. Уэларига якинларни \ам ёмон курадилар, уларни
бирлаштирай десам, нукул мени четга сурадилар“ , деб йит-
лади. Ишк шами \ам аламли тарзда сунди. Шу пайт ичка-
рига бокира бир кизалок кирди. Учта шамнинг учиб кол-
ганини куриб, сабабини суради, вокеадан хабардор булгач,
лмум 185
дарнинг кисматига ачиниб йиклади. Шунда туртинчи шам
1айин овозда кизалокда далда берди:
— Сен куркма, мен атрофга нур таратар эканман, кол-
анлар хдм к,айтадан ёнадилар ва атрофга нур сочиб, ёри-
адилар. Зеро, мен Умидман!
Кузлари порлаган кизалок Умид шамини олиб, колган-
¡арини бир-бир ёциб чивди...“
FañpaT ^икматни айтиб булгач, сукут сак^ади, киэдан
кавоб кутди. Мо^идил бу сафар \ам унинг мак.садини т^ла
шглаган эди, шу боис бу сафар \ам жавоб бермади.
— Бир дакикд вакгим тугади. Мен сизга Умид шамини
коддириб кетаман, келгунимча бошкд шамларни ёкиб ку-
ярсиз, — деди FaüpaT.
— Мен... уйлаб кураман...
Мохддил кишини отдан хдм кулатадиган бир ишва би-
лан шундай деб, йигит умидига кувват берадиган бир жил-
майиш \адя этгач, остона \атлади.
„Ёрнинг васли булмас озорсиз, гулшан ичра гул топил-
мас хорсиз“ , деганларидек, васлнинг кадрига етмок; учун
Кис^а муддатли айриликнинг ^ам фойдаси бордир?
FA3AB ЖОМИ
Уйига якинлашган Бурон деразадан тушиб турган чирок,
ёругини куриб, хавотирланмади-ю, аммо ажабланли:
„Ким булиши мумкин?“
Эшик кия очик эди, эхтиёткорлик одатига хилоф кил-
май, шарпа чикдрмасдан якинлашди-да, аста муралади: ка-
равотга утириб олган Нишонбой ниманидир >т<^рди. Шу
ердан турибок, Б^рон унинг кулидаги дафтарни таниди.
Кетишда хаёли нимагадир чалшб, дафтарни ун\тиб кол-
дирган эди. Бекатда эслаб, изига кэйтгиси \ам келган, ле-
кин ортга кайтишнинг хосияти йук, деган иримга амал
кддиб, „Ёстик, тагини ким титарди?“ деб узини овутганди.
Хозир янглишганини англади-ю, жа\л билан эшикни те-
пиб очиб, ичкари кирди.
Нишонбой чучиб, шарт $грнидан турди-ю, хужайини-
нинг важокатидан куркиб, дафтарни яширишга уриниш
урнига кукрагига босди. Бурон унга якин келиб, дафтарни
тортиб олди.
186 Тоэдир Малик
— Нега титялсан? — деди газаб билан.
— Тушакларни кокиб, йипшггириб кУяй дегандим...
Ёстик, тагида экан. Акдли гаплар ёзилган экан, бир-икки
цатор укиб, кизикиб к;олибман.
— Нимага к^зикдсан? — деди Бурон дафгарни вараклаб.
— Бир хил гапларини Норйигит акамдан эшитган эдим.
Бу кугилмаган янгилик Бурондаги газаб туфонини па
са йтирди. .»Пафтар акамнинг калига \ам тушганмиди?“ де-
ган хавотирда скради:
— Кдчон эшитдинг?
— Мактабда Ук^б юрганимда, Бобил тарихини утаёт-
ганларида айтиб берган эдилар.
— Тарих китобида борми бу гаплар?
— Китобда йук,. шунинг учун к^зикцанмиз.
— Яна иималарга кизик^ансан?
— Куп нарсаларга...
— Сигирларнинг ахроли кднакд, бунга хдм кдзикдингми?
— Кизикдим... — Нишонбой чунтагидан букланган кр-
гоз чицариб, *исоб бера бошлади: молларга цанча хашак.
к,анча ем берилган, кднча суг согаб олинган, цанча тогпии-
рилган... э^аишаси аник, эди. Соф фойдани айтаётиб, нима-
дандир ч^чиётгандай ерга кэради. Бурон буни сезиб, „Ку-
лимда ишлайдиган булсанг, мендан \еч нарсани яширма“ .
деб унга далда берди.
— Яширмайман-у... чагдиачакдрлик булармикин...
— Ишга тегишли булса, айтишга мажбурсан. Кейин би-
либ крлеам, узингга ёмон булади. Мен тугри гапни яхши
кураман.
— Биринчиси...
— Дадил-дадил гапирсанг-чи, бунча латтачайнарсан! —
деб удагайлади Бурон.
— Биринчиси... молбоцарларингиз... озгина-озгинадан
смдан сиэдан сурамай, яширинча олиб кетишаркан. Сиздан
илтимос... уларни \айдаб юборманг... бошка олишмайди,
менга сУз беришди.
Йигитнинг бу ра\мдиллиги Буронга ёкди.
— Яхши ишлашаётган булишса \айдамайман, емдан
олишга рухсат берган эдим, эсларидан чик,аришгандир.
Озгина-озгина берии туравер, камбагал булиб колмаймиз.
Яна нима?
Самум 187
— Сут олувчи ундан бирини уриб крларди, энди ундан
иккига утибди. Хужайини туй килаётган эмиш, туёна
цилиш керакмиш. Мен сизни айтувдим, овози учди-ю, ле-
кин бошкдгсарга ачиндим.
— Ачинган булсанг, жагини ёриб юбормадин™и?
— Ие... канака кдлиб?
— Кднакд буларди? Эркакмисан узинг! Хеч муштлаш-
маганмисан?
— Йу-ук,--. нега муштлашаман?
— Кип-кизил латта экансан! Кдйнананг нега кдматмок,-
чи булган?
— Хотиним билан ажрашмокчи эдим.
— Сен ажрашмокчимидинг ёки хотининг ажрашмокчи-
миди?
— Мен...
— Хайрият, сал эр-йипгглигинг \ам бор экан. Нега аж-
рашмокчийдинг?
— Биз олти угилмиз, \овли-жой етишмагани учун ич-
куёв булгандим. Кдйнонамнинг эри йук,- К^зини узи кат-
та килган... Ёлгиз узи ётолмасмиш. Нукул бизни пойлай-
ди... Хотин билан... энди бошласак, вой-войлаб крлади,
^али боши оф ийди, \али кррними, нима бало...
— Хотинингни яхши курасанми?
-Х а.
— Унда ажрашма. Кдйнонангни эрга бер, шунда тин-
чийсан. Норйигит аканг шуни тушунтирмадими?
— Тушунтирдилар... лекин мен кдйнонамга эрни кдй-
дан топаман?
— Ха... бу кийин иш, осонини айтайми? Сен кдйно
нангни залдрлаб улдир!
Бурон мугомбирлик билан шундай деб кулди. Нишон-
бой бунинг хдзил эканини тушунмай, курккднидан сапчиб
кетаёзди.
— Йук,-йук„ нима деяпсиз?! — деди лаблари титраб.
Бурон унинг а\волидан кулиб, калака ох^нгига кучди:
— Уйларингда така йукми?
— Йу-ук» туртта куй бор.
— Аттанг... Мен урисларнинг ичида куп яшаганман.
Бечораларнинг юздан туксонтаси ичкуёв булади. Бу ерлар-
да кдйнона-келин машмашаси бор экан, у ёкдарда кдйно-
188 Ттдир Малых
на-куёв фожиаси бор. Бир куни мента ухшаган сайё\ бето
на ша\арга келиб кдраса, энг кагга кучада машиналар \а-
ракати тухтатилган, дафн маросими булаётган экан. Кира
са. олдинда тобуг, орцада мотамсаро бир ёш жувон. ундан
кейин бир йигит шохли така етаклаб олган, уларнинг изи-
дан юзлаб одам келаётган экан. Ажаблантан сайё\ така
етаклаган йигитга як^нлашиб, „Тобутдаги ким, жуда маш-
\ур одамми?“ деб сурабди. „Тобутдаги менинг кдйнонам,
маш^от* эмас“ , дебди йигит. „С и з нега бу така ни етаклаб
олдингиз?“ деб янаям таажжубланибди. „Бу така менинг
халоскорим, ялмогаз цайнонамни сузиб улдирди", дебди
йигит. „0 \, о^, — дебди сайё\, — менга \ам айнан шунак^
\алоскор керак эди, бир кунга бериб туринг“ . „Беролмай-
ман, — дебди йигит. — Оркддаги одамларни куряпсизми.
улар \ам шу такани олишга навбатда туришибди“ . Тушун-
дингми?
Бурон уз латифасидан хузурланиб кулди, лекин Ни-
шонбой унча тушунмадими, ё бундай \алоскорни топиш
к^йинлигини фа\младими, \ар ^олда хужайинининг кунг-
ли учун жилмайиб куя к,олди. Бурон эса кула туриб давом
этди:
— Унда уйку дори топиб бераман. Кечки овкдгга ку-
шиб берасан. Эрталабгача тарашадек котади.
— Ака, куйинг, майли, шундай яшайверсин, бу ёшни
бир амаллармиз.
Бу гапдан Буроннинг жа\ли чикиб, беихтиёр „Вот,
чурка-чушонок*“ деб юборди-да, калака кдлаётган одамига
к,араб украйди. У кдмок, лагерида калтафа^мларни, бу-
шанглиги туфайли хорланувчиларни шундай деб сукишга
урганиб колган эди. Нишонбойнинг сукишга тушунмай,
кузларини пирпиратиб турганига энди разами келиб, о^анг-
ни пастроц олди:
— Вей, бунча латтасан! Эркакка ухшасанг-чи! Аслида
уч-турт йилга камалиб кетганинг яхши экан, \акдеий эр-
йигит булиб пишиб чикардинг. Менга бу ерда эмас, к£-
мокда дуч келганингда кднакд одам крлишни узим билар-
дим. Хул, цайнонанг учун Узингнинг бошинг оррийверсин.
Яна нима гапинг бор?
— Гушт пули беришимиз керак экан.
— Кднак.а гушт пули?
<■АМУМ 189
— Билмайсизми?
— Бировдан гушт олганим йук,.
— Гушт пули дегани... Хужаликнинг давлатга гупгг ет-
»лзиб бериш мажбурияти бор. Бу мажбурият \еч качон
зажарилмаган. Бажариш учун ^ар бир хонадон ё куй, ё
мол. ё шуларнинг пулини тулаган.
— Бермаса-чи?
— Бермаса... кучириб \айдашдан \ам тойишмайди. Ол-
зинига бир хонаки милисани юбориб дук, цилишади, ке-
ннн прокурорга чакиришади. Бу давлат сиёсати экан, уй-
нашиб булмайди.
— Битта куй беришимиз керак эканми?
— Чекингизга рунажин тушибди.
— Рунажин бериш керакми ё пулиними?
— Пул берганингиз яхши, арзонрок, тушааи. Бизда шу-
ниси одат булиб долган.
— Биров келадими ё олиб бориб бериш керакми?
— Эрталабгача етказиш керак экан, ишонсангиз, узим
олиб бориб бераман.
Бурон пора олишнинг бундан баттар йулларини \ам
кургани учун битта рунажиннинг пулини санаб берди-ю,
гапни купайтирмади.
Нишонбой кетгач, таш^арига чик^б, эски шолча ту-
шалган супага утирди. Рир-гар эсаётган шабадада хузурла-
ниб, куйлагининг тугмаларини ечди. Кейин шолча узра
узала тушиб, кулини болиш кдпиб олди. Дарахт барглари
орасидан юлдузлар милт-милт куринди. Дафтардаги гап-
ларнинг угай акасига маълум булиши уни уйлантирди. Даф-
тарни укимаганлиги аник,. Балки... кичкиналигида айтиб
бергандир. Кичкина бола эслаб колиши мумкинми? Балки
бошк,а китобларда >тд<гандир? Тарихчи-ку? Кэйсидир та-
рих китобида бордир? Саволларига тайинли т5три жавоб
топа олмагач, урнидан туриб уйга кирди, дафгарни кулига
олиб, таниш сатрларни укий бошлади:
„Сеймчан. 1947 йил 8 март. Бугун к^з-жувонларнинг
озодлик байрами. Бизнинг баракдан сал нарида, симли
девор ортида нима учун камалганини билмайдиган юздан
ортик, аёл бор. Уларни эрталаб Озодлик байрами билан
табриклашди. Улар дарё буйида ишлайдилар, биз цазиб
чикдрган маъданларни ювадилар. Байрам муносабати билан
190 То%ир М алик
ишни ярим соат олдин тугатар эканлар. Бунинг учун до-
\ийга ра^матлар айтилди. Виз \ам табриклаган булдик...
Мен яна шахгага кириб кетдим. Муз орасидаги одамнинг
чак,чайган кузлари менга тинчлик бермайди. Унга к,арата
чукич ургим келмади. Ён томонга кдраб каалай бошладим.
Хозирги адолатсизликлар булути тарк,аб, яхши замонлар
келганда, э\гимол, бу одамнинг авлодлари топилар, келиб,
мурдани олиб кетишар, иззатини жойига куйиб дафн эти-
шар. Насроний булса, ёгоч тобутга солишар, мусулмон бул-
са, кафанлашар. Балки... шундай ётавергани маъкулдир.
Музей к^либ куйишса, эллик ё юз йилдан кейин яшайди-
ган авлод келиб, аждодларининг нак,адар шафк^тсиз бу-
лишганини уз кузлари билан куришар?
Менинг кулимга шу дафтар билан калам тушиб крлди.
Бу \ам нодир бахт. Баракимизда бир олим бор эди. Аэро-
планлардан кучлирок, *аво кемалари куришни орзу кдпар-
кан. Унинг \исоб-китобларига кимдир к^зик^б, дафтар-
кдпамлар беришиб эди. Ёзунларини \афтама-хдфта офицер-
га бериб турди. У кдёккддир жунатар экан. Уша к,аёкдадир
илмий фикрларига к^зик^ии тугилса, уни олиб кетишлари
мумкин экан. Лекин бечоранинг упкаси тамом булган эди.
Жавоб келгунича жонини топшириб куя крлди. Биров
унинг пайпогига эга чикди, бирови нимчасига. Лекин офи
цер кириб, уларни тортиб олди. Менга дафтар-к,алам тек-
кан эди, буни сурииггирмади. Афтидан, олим буларни иш-
латиб тугатган, деб уйлади шекилли. Мана энди мен яши-
ринча ёзяпман. Хозирча нима ёзишни аник, билмайман.
Дунёни англаш \акдца ёзиш ниятим бор-у, бунга эриши-
шим к^йин, чунки бу жиддий масала, олам фалсафасини
чукур билиш керак. Майли, калламга келган фикрларимни
ёзаверай-чи, вакти келиб углимнинг кулига тушиб крлса,
„Отам а?^мок, булмаган экан, фикрлаган экан“ , деса \ам
катта гап!
Атай кдгсишганми ё бу бир тасодифми, билмайман, ба-
ракда раввин \ам бор, ро\иб хдм, зо\ид \ам бор. Мен хдм
шу ердаман. Уччови уч олам булиб, битта Худога сигина-
ди. Иш пайтида ёки бировининг тоби крчганда пайгамбар-
лари бошкд-бошк,а эканини унутиб, мехрибонлик кдгсиша-
ди. Фак,ат Худога юзланганларида учга айрилиб олишади.
К^йинчиликлардан нолишмайди. Бу укубатлар дузах азоби
Самум 191
чисобидан синов учун бериляпти, деган хулосада якдиллар.
Факдт... бу ердаги азоблари эвазига д^зах азобларидан озод
/гиб, жаннатдан жой беришни сураб илтижо кдгтаётганла-
рида яна айри-айри булиб кдладилар. Худолари бир бул-
гандан кейин, муножотлари бир булгандан кейин ёнма-ён
>тириб, бир хилда сурайвермайдиларми? Умидлари — дузах
ззобидан кугулиш. Улар билан теппа-тенг азоб чекяпман,
лемак, мантик, илмига асослансак, мен \ам дузахга туш-
маслигим керак. Жаннатдан жой олишимга улар ишониш-
майди. Аслида узим )^м ишонмайман, чунки улар айтаёт-
ган, улгандан кейин юз берадиган воцеаларнинг биронта-
сига ишонмайман. Уларнинг фикрича, мен \озир аросатда
эканман, демак, К^ёматда х^м жойим аросат майдони эмиш.
Мен комсомол билан партиянинг ак,идасига ишониб,
Худодан кечган эдим. Хизматларини садоцат билан бажар-
ган эдим, эвазига бу ерга олиб келиб ташлашди. Партия
менга хиёнат кдпди, энди ундан \ам кечдим. Худо менга
хиёнат кдлмаган эди, ёмонлигини курмаган эдим, ёшлик
рурурим биланми ё гурлигим биланми, кечиб, энди аслим-
га кбайта олмаяпман. Худонинг олдида менинг юзим кора
эмиш, майли, улаверайлик-чи, агар нариги дунё чинданам
булса, \исоб-китобни кдлиб олармиз. Агар шу ёзганларим
углимнинг кулига етиб борса, айтадиганим шуки. Худо
масаласида э\тиёт булгин-у, аммо партияга ишона курма.
Мен бу ерда узимча бир нарсани кашф этдим: больше-
виклар эски замон сарк^ти деб синагогни \ам, черковни
\ам, масжидни хдм бузди. Аммо подшо курган камок?<она-
ларни, каторгаларни сакдаб крлди. Нега??? Бу савол рав-
винни ^ам уйга толдирди, ро?^иб ва зо^идни \ам. Улар
турри жавобни билар эдилар, аммо биронталари фикрлари-
ни тилларига кучирмадилар.
Урушгача куп китоб укиган эдим, хикматларни \ам
биламан. Институтни битирадиган йилим мени куккисдан
НКВДга чак^риб колишди. Халкдушмани булган насро-
нийнинг уйидан бир китобча чикдан экан. Чекистлар ук^-
шибди-ю, тишлари утмабди. Менинг вазифам уни у^иб.
яширин маъноларини топиб бериш эди. Укддим, очи™,
мен хам яхши тушуна олмадим. Сукиш эшитиб изимга
кайтдим. У^иганларимни негадир унутиб юбормадим. Эн-
ди-энди уйлаб к;арасам, Худонинг газабига дойр бир ав-
192 Таздир Малик
лиёнинг гаплари мусавийларга ёки Ийсо Масюртинг *дво-
рийларига эмас, бугунги бузук^арга кдрата айтилганга ух-
шади. Ро\ибга айтсам, бундай китобни уцимаган экан.
Укиган булса \ам, тан олишдан куркди, шекилли. Мен
ундан ранжимадим. Бу ерда \амма бир-бирига ме)фибон
куринса \ам, илон булиб куй нига кириб олгач, чакиб
олиши \еч ran эмас. Зо^идга айтиб эдим, у бир оз уйла-
ниб туриб, „Насроний ривоятларнинг купила хатолик бор.
Тушунишимча, сиз айтган гаплар Бобил ^алокатига доир-
микин? Аллох, таоло издан чиккан айрим кдвмларни жазо-
лаб турган. Нух алай^иссалом даврида туфон юборган, Луг
алай^иссалом даврида ша\арни т о т остида \алок килган,
Самуд, Од кдвмлари \ам хдлок этилган. Тоштамачилик кал
ган бир к;авмни эса маймунга айлантириб куйган. Айтаёт-
ганларим насроний авлиёнинг эртаклари эмас, Куръонда
баён этилган \ак^кэтлар. Худонинг шундай газабларига
учрашидан куркдан одамлар амалларини яхшилаб олиш-
лари шарт“ , деди. Раввинни су\батга тортиш кдйин булса
\ам, фурсат топиб айтган эдим, одатини канда кдомай,
кулимсираб куя к,олди. Шундай э^тиёткор одам чекист-
ларнинг к,армогага крндай илиниб колли, *айронман.
Майли, уларнинг миялари уз фикрларининг кабристо-
нига айланиб к щ аверсин. Х,амонки, дунёни англаш подса
дила кундалик тутган эканман, уша эслаб колганларимни
ёзиб куймок^шман.
Авлиё дунё бузутушкларидан безиб, этаги денгизга ту-
ташган баланд тогдаги горда ёлгиз яшар эди. Бир куни
куёш тиккага келиб, ибодат бошлаганида замин титради,
денгиз каттик, чайкрлди. Сокин сузиб юрган кемаларни
сув ютди. Бу зилзила эмасди, туфон \ам эмасди. „На
муъжиза экан бу?!“ деб \айратда утирганида денгиз к,аъ-
ридан бир улкан махлук, чик^б келди. Махлук, шу дара-
жада куркинчли эдики, унинг етти боши, ун шохи бор
эди. Хар шохида тилла тож бор эди. Пешоналарига Худо-
ни лаънатлаганларнинг исмлари ёзиб куйилганди. Танаси
бах;айбат, аммо чиройли йулбарсники каби эди, оёк^ари
айик?шки, жаги арслонники каби эди. Унга ажда\о уз
кудрати ва \окимлигини берганди. Махлук,нинг бир боши
яраланган, тинмай йиринг оцарди. Ажда\онинг нафаси
билан жаро\ат дарров тузалди. Буни куриб, одамлар тал-
Самум 193
васага тушдилар, уша захоти махлукда сажда кила бошла-
дилар. „Парвадигордан куркинглар!“ деб огоклантирувчи-
ларни „Бу кудрат со\ибига ким хдм бас кела оларди“ , деб
калтаклаб улдирдилар. Бу нодонлар махлуккд кирк икки
\афта мухдат берилганини билмас эдилар. Ким махлуккэ
асир экан, асирликда улали. Ким бировни килич билан
чопар экан, узи хам улимини килич тигидан топали.
Авлиё ер сатхида яна бир махлукни кУрди: унинг икки
шохи бор эди. У курт каби аста урмалади, бутун Ер юзига
хитоб килиб, денгизлати етти бошли махлукка сигинмоккэ
даъват этди. Узининг хаклигини исбот этмок учун осмон-
дан олов тушириб, муъжизалар курсатди.
Курганларидан дахшатга тушиб, юраги ёрилаёзган ав-
лиёнинг кулоклари остида майин куй янгради. Кейин бо-
лалар ёкимли товушлари билан Парвардигорни улутловчи
кушикни айта бошладилар. Сунг авлиёнинг кузига Сино
to fh куринди, унда бир юз кирк тУрт минг фаришта ути-
рар эди. Улар Одам болаларини огохлантириб, „Муртад-
ликларинтиз эвазига Худонинг газаби билан туйдирилган
майни ичажагингиздан кУркмайсизларми?“ дедилар. Бу
огохлантириш хам инобатга утмагач, Парвардишр фариш-
таларининг кулига май тулдирилган жомларини берди. Бу
жомлар хаёт лаззати билан эмас, Унинг газаби билан лим-
мо-лим эди.
Биринчи фаришта биринчи жомни олиб учиб, газаб
майини ер сатхига тукди — муртадларни азобли яра-чака-
лар босиб кетди.
Иккинчи фаришта иккинчи жомни олиб учиб, газаб
майини денгизга тукди — денгиз уша захоти Улди.
Учинчи фаришта учинчи жомни олиб учиб, газаб
майини дарёга тукди — дарё суви конга айланди. Шунда
фаришта Худога хитоб килиб леди: „Бу ишинг айни туг-
ридир, пайгамбарлар, валийлар конини тутскан муртадлар
Кон ичиб, кон кусиб улишлари керак!“
Туртинчи фаришта туртинчи жомни олиб учиб, газаб
майини куёшга сепли ва Куёш одамзодни куйдира бошлади.
Бешинчи фаришта бешинчи жомни олиб, газаб майини
махлукнинг тахтига сепди, махлукнинг мулки шу зумда
зулумотга айланди. Етти бошлаги етти xaF етти тилни
аламли равишда чайнай бошлади.
13 — Ёлгон ум и дл ар даш ти
____________________________То%ир Малик
Олтинчи фаришта олтинчи жомни олиб, газаб майини
Ефратга тукди, даре уша захоти курили.
Еттинчи фаришта еттинчи жомни олиб, газаб майини
\авога сочли. Ш у онда кучли зилзила бошланди, шундай
кучлики, Ер юзи яралганидан бери бунакдсини курмаган
эди. Туфон кутарилди, чакдюкдар ча^иб, тупрогу дов-
дарахтларни тилиб-тилиб ташлади. Катта-катта шахдрларни
ах,олиси-ю иморатларига кУшиб, ер ютди...
Жанг майдонида бомбалар тупрок^и тит-питини чикд-
риб юборганида мен шу газаб жомларини куп эслардим.
Бу ерда *ам эслаяпман. Дузахни оловли жой деб таъриф
кдгтишади. Дунё симметрик мутаносиб шаклда яралган.
Хамонки, >(ар нарсанинг иккинчи палласи бор экан, кдй-
нок, дузахнинг совук, палласи х,ам бордир? Балки Уша со
вук; палла ер юзасидадир? Бу совук, дузах уша газаб майи
сочил ганда юзага келгандир? Бу \акда гапирсам, барак-
дошларим маъноли кулимсираб куйишади. Мени телбага
чик,аришмайди-ю, лекин бах,слашишни исташмайди. Чун-
ки улар болаликларида нимани ёдлаб олишган булишса,
ушанга мутлак, ишонишади ва оппимай амал к,илишади.
Биз буни „догма“ — к,отиб колганлик дердик. Бу догмачи-
лар фикрлашни исташмайди. Аслида одамга фикрламай
яшаш осондир балки? Бош огрикнинг нима кераги бор?
Фикрлашни исташмагани учун большевиклар уларни урта-
га олиб, динни афюн деб, дуппослайверишади. Улар эса
жуяли жавоб к,айтара олмайдилар.
Авлиё етти бошли, ун шохли махлук^-ш, газаб майлари-
ни бекорга ёзмагандир? Бунга яширинган маънони олим-
лар биладилар. Кдни уша олимлар? Фикрламайдиган дин-
дордан олим чшдкайди, аксинча, у адашиб кетиши мумкин.
Бир узи адашса-ку, майли-я...“
***
Бурон мазкур сатрларни кайта-цайта ук^б тушунга-
ни — етти бошли махлук, ^акддаги эртакни кдндайдир ав
лиё ёзиб колдирибди. Буни НКВД хдм тушунмаган, отаси-
да \ам аник, фикр йук,, кдмок, лагерида утирган ро\иб \ам
бир нима демаган... Вок,еа баёни бор-у, мацсад мав)^ум.
Буларни отаси биринчи углига атаб ёзган. Балки Норйигит
Слм ум 195
мЛсидир китобда ук,иб тушунгандир, тушунгани учун
•х> Б Ч И ларига сузлаб бергандир? Бурон бу ердаги ишлари-
*.н нихоясига етказгач, кетиш олдидан угай акасига узини
-аннтиб, дафтарни топшириб кетишни ният килган. Унга-
•2 к:а хдли вак^ бор. Дафтарни уз кули билан топшириш-
1 >лгурадими ё йукдои, буни Худо билади!
Эрталабки сутни Буроннинг узи топширгани олиб
• 'рли. К,абул к^шувчи йигит уни куриши билан довдиради.
\тнинг бир томчисига хиёнат к,илмай, расмийлаштирди.
Ь>рон унинг саросимага тушганини фащламагандай елка-
-ига аста уриб куйиб, суради:
— Бурон акам келмайди, ушанакдси гумдон булиб ке-
■али, деб уйловдингми?
— Ундай деманг, амак, кутдик... Факдт...
— Хужайининг туй кдпяптими?
— \а... эшитибсиз-ку?
— Туёнага иккита кучкрр олиш керакми?
— Бошкдлар турт-бештадан олишади, бизарнинг одати-
чиз шунакд.
— Менинг одатим эса бошкдча: кеча к.амок^онадан хат
олдим, туртта азроил кутулиб, менинг оддимга келмокчи.
Шуларнинг иккитасини хужайинингга туёна к,илиб куя
колсам-чи? Биттаси сенга, крлган битгасининг яна эгаси
чнциб к,олар, нима дединг?
Йигитнинг куллари титраб, сутдоннинг крпкргини
еполмай ^ам крлди.
ЙУКОЛГАН „ИГНА“
Рирромнинг топширигига кура, Райрат ярим кечада
катта йулдаги назорат постига етиб келди. Белгиланган
соатда учта усти ёпик, КамАЗ к>финди. Биринчисидан
тушган Рирром аввал Райрат билан, кейин инспектор
йигит билан эски кадрдонлардай сурашди.
— Карвон катга-ю, акахон? — деди Райрат норози охднг-
да. Рирром карздорини бу ишга жалб кдлаётганида битта
КамАЗни кузатиб боришни айтган эди. Рирром уша шарт-
ни унутгандай, бу шамани беписандлик билан крбул кдгтди.
— Карвон катга булса, тушуми х,ам шунга яраша була-
ди, укахон. Чамалаб курсам, йигитнинг гули елкасидаги
196 Тоодир Малик
к,арзни бир машина шарбат юва олмас экан. Яна бир
томони, богбонларга ра^мим келди: мевалари пишиб, ириб
кетяпти, тошкентликларга \ам ачиниб кетдим — иссикда
томокдари куриб, халлослаб колибдилар. Тошкентнинг
чанк,огини босишга бир машина шарбат етарканми? Уч
машинаси \ам улар учун бир култумдай ran. Сиз, йигит-
нинг гули, буни ташлаб келгунингизча, яна Ун машинаси-
ни шай кдлиб куямиз. Тошкентлик акахону укахонларга
шуни етказиб, тинчлантириб кела туринг.
Иирром шу гапларни айта туриб, инспекторнинг чун-
тагига пул солиб куйди. Йигит буни сезмагандай индама-
ди, аксинча, уларни холи кщдириб, сал нари кетди. Шун-
дан сунг Рирром кулидаги халтачани Райратга тутк^зди-
да, каттаконлигини пеш килиш учунми, сенсирашга утди:
— Бу узингда турсин, э\гиёт кдпасан. Ошнамнинг
онаси уладиган касалмиш, дориликка кукнори сураган
эди, узим кутариб боролмайман.
— Уйи кдерда?
— Уйига бормайсан, ша\арга кираверишинпда сени узи
кутиб олади.
Рирром шундай деб тайинлагач, „Темиртов!“ деб ча-
кдрди. Биринчи машина \айдовчиси индамай тушиб,
FaftpaT билан кУришди. FaftpaT кУришаётиб, унинг билаги-
даги татуировкага кузи тушса-да, эътибор бермагандай
булди.
— Бу аканг Темиртовда темир к,азийвериб. отини >^ам
узгартириб олган. Сен „Темир ака“ , деяверасан. Карвон-
нинг каттаси шу одам, сен кузатувчисан. Риринг-бидинг
дейиш йук,. Темиртовда бошларига гурзи тушиб кетиб,
миялари бир озгина чайкрлиб цолган, сал нарсага газабла-
ри жушиб кетади-я, э\тиёт булгин.
Бу гапларни FaftpaT \азил урнида кабул к,илгандай.
кулимсираганича Рирром берган иккита картани чунтаги-
дан олиб, бармокдари орасида уйнай кетди. Бу билан
„Темиртовда мияси чай^длган“ карвонбошидан заррача
курк,маслигини маълум кдлиб куйди. Рирромнинг сунгги
топширикдарини эшитишгач, йулга тушишди. Йулдаги на-
зорат постларида муаммо тугалмади. FaftpaT \атто пастга
тушмади. Машина тухтатилиб, ^ужжатлар сУралганда Т е
миртов )(ужжат урнига пул туткдзгач, цдндай муаммо туга-
1л ж у м 197
я я и мумкин? Ша\ар остонасидаги постдан утиб, \алк£
** I буйлаб икки чакиримча юришгач, тухташди. Оркддан
г-мб келган сарик „Жигули“ секинлади, аммо тухтамади.
>риндикда утирган кора кузойнакли одам Темиртов-
л бир имо килганини Райрат сезди.
— Укахон, сизнинг ишингиз тугабди, бу ёкдаги йулни
• 1имиз топиб оламиз, — деди Темиртов.
— Бир кишига бериб куйиладиган омонат бор, — деди
Райрат кулидаги халтачага ишора килиб.
— Менга бериб куяверасиз, омонатнинг эгаси мен бу-
таман.
Райрат ортикча савол бериб утирмай, халтачани унга
>затгач, машинадан чаккрн ирж б тушиб, „Хайр“ дегандай
К>л силтаб куйли.
***
Райрат хизмат вазифасини бажариш максадида министр-
ликка келди. Уни кугиб олган майор „Гаражга учранг,
районга ажратилган машинани олиб, бугунок кайтинг. Ма
лака оширишга келган Комилов сизга \амро\ булади“ , деб
гапни калта килди. Гараж бошлиги Райратнинг ^ужжатла-
ри билан танишгач, \овлининг бир четида турган эски
„Нива“ га бошлаб келди.
— Сизга аталган тойчок мана шу. Хизматдаги ютукда-
рингиз учун ало^ида равишда такдирлашибди, деб эшит-
дим, куглуг булсин. Устига караманг, усти кэлтирок бул-
гани билан ичи ялтирок. Бу учар тойчок билан Помирни
ошиб утсангиз \ам булади.
М ашинанинг янги гилдиракларига Караганда гараж
бошлигининг мактовлари асосли эди. Райрат машинани
миниб йулга чиккач, бунга яна бир карра амин булди.
Уйига боришдан олдин Милиция мактабига кириб чикди.
Малака оширишга келган Шу^ратнинг бир соатча олдин
чикиб кетганини эшитиб, боши котди. Майорнинг топши-
ригига кура, Ш ухрат унга \амро^ булиши керак эди.
„Укишдан рухсат теккач, турва-халтасини кутариб жуна-
вордимикин?“ деб уйлади. „Бугун кетадиган булса, кечки
поездга чикади, уша ерда топаман“ , деган уйда уйига ка-
раб юрди.