vijfbladige roos, echter rond het roosmerk staat de tekst LICHTIVS GOVDA INVENT wat dan bewijst dat de pijp door Lichtius, of zoals hij zich noemde, in • Gouda is geproduceerd en van dezelfde maker is als de pijp beschreven in het boek van Duco "De Nederlandse Kleipijp. Uit de literatuur is geen pijpenmaker uit die periode met deze naam bekend. De tekst rond het roosmerk wordt gescheiden door een zespuntige roos. Helaas ontbreekt de ketel, maar ik vind het fragment zo bijzonder dat ik hem graag onder de aandacht breng. Met dank aan de vinders Hans en Mardina Trommel voor de informatie en de foto's. Literatuur: Duco, D.H., 1987 De Nederlandse Kfeipijp, Handboek voor dateren en determineren. Leiden ________________________ J 2609 --
. "' . . .... ..: ,. .• • : ~- -~ Aanvulling van de redactie: De lengte van het fragment uit Ga/slagen bedraagt , 66mm en de diameter van de hiel 17mm. Op weerszijden van de steel is een aapje met krulstaart tussen bladranken en roosjes aangebracht. Het afgebeelde kete/fragment van een in Gouda gevonden pijp bevindt zich in de collectie van Lia Schouten. Hierop is te zien dat de stee/decoratie van bladerranken en roosjes doorloopt op de ketel. --~' 2610 ,.__ _____________ ~---~---------
Roermondse sigarenfabrikanten: "De Gebroeders Jacobs" ( deel 3) Ruud Lamboo ([email protected]) Jean, de oudste zoon van Jacques, óók in de sigarenbranche Jean Jacobs (Jean Herman Marie) geboren op 12-8-1890 te Roermond, trouwt op 8-5-1923 te Roermond met Elona Mathilda Maria Hubertina Lafleur, overleden 19-5-1997 te Roermond. Jan Herman Marie Jacobs, wonende in de Pollartstraat 19, gaat 20 april 1921 een vennootschap aan met Christiaan Marie Mathieu Antoine Suijlen. Beiden zijn sigarenfabrikanten. De naam van de firma zal luiden: "Gebr. Jacobs" en is gevestigd te Roermond.60 Op 14 mei 1921 worden leerjongens gevraagd bij de Gebr. Jacobs, terwijl 2 juli 1921 tevens sigarenmakers worden gevraagd. Inschrijving v/h merk "Heks sigaren" van de firma Gebr. Jacobs Naam en woonplaats van den inzender: De Handelsvennootschap onder de firma Gebr. Jacobs, te Roermond. Soort der waren: Sigaren, cigaretten, cigarillos, tabak en snuif. Dagtekening waaronder de inschrijving heeft plaats gehad: 13 November 1920. Beschrijving: No. 41 747. Het merk stelt voor een vrouwenfiguur, liggende op een knie. In haar linkerhand houdt zij een speelkaart, terwijl zij met haar rechterhand een kaart aanwijst, welke Harten-Boer voorstelt. Deze kaart is geplaatst in een rij speelkaarten, welke in een gebogen lijn voor de vrouw staan, en wel van links naar rechts in de volgende volgorde: Harten-Zes, Harten-Zeven, Harten-Acht, Harten-Tien, Harten-Negen, Harten-Boer, Harten-Vrouw, Harten-Koning en Harten-Aas. Op den rug der vrouw zit een Raaf Boven dezen Raaf is het woord HEKS aangebracht. Ter rechterzijde van de vrouw 60 Akte verleden bij pl.v. notaris C.M.J. Mostart. 2611 __ ,
hangt een kookketel boven het vuur en staat een vijzel op een plankje. Aan haar linkerzijde staat een bezem, waarnaast een kat met gekromde rug. Deze sigaren zijn half april 1921 in de handel gebracht, en verkrijgbaar bij de sigarenwinkeliers. De wed. Jacobs etaleert op de hoek van de Pollartstraat begin mei 1921 reeds haar nieuwe seriemerk Heks sigaren. In de krant van 25 juni 1921 op pagina 3 vinden we het volgende gedicht IN MEMORIAM !: Schinderhannes! Mien leef kind}, Zag sie mooder Hyacint, Jong, noe kumste aan het erve, Want ich veul det ich gaan sterve. Zit tich ins hie naive mich, Och, ich haij zoo veul van dich; lch mot tich dezen raad nog gaive En onthaaij hem heel die laive: Kaup altied de "Heks"-sigaar, Dan raukste gooi en lekker waar, Vader zag nog op zien lèste: Heks-sigare zeen de bèste ! .ROOKT• .... ......... " ... ... ,, ....... HEKS - - . 81GAREN ........ ,..u ........ ..... ,t A. SUYLIN, IOIRMOND. __ ,,.....1'flllld!liUl"'•a-,_..._.,- ,,,,--..,1o11en. ............... .............. ........... ! Il .......... ,, .... \' ...,_ 1 I !t 11'11111, ..... ., ............. • ...... •0•11111111••· ........... ......., ... ... ,.,...., fl. 111 IJ C ................... , ................ ,. ,. ...................... , ...... ,.....,. '-•IOOll, .....,.,N. ........ De Nieuwe Koerier maakt 27 augustus 1921 bekend, dat de firma Gebr. Jacobs alhier de oude bakkerij en maalderij, voorheen Ledoux in de Voorstad St. Jacob heeft gekocht ter vestiging harer sigarenfabriek. Ze gaan hier óók de bovenvermelde HEKS sigaren fabriceren. We komen de fabrikant van deze sigaren 6 oktober 1921 tegen als sponsor van een prachtige krans, voor de winnaar der amateurs (Grosjean) van een gehouden rijwielwedstrijd (112km) door de Roermondse Rijwielclub "Roermond Vooruit". Eind november zijn de Heks sigaren te koop bij: Jos Jacobs, Christoffelstraat; A. Jacobs, Brugstraat en nog 8 andere zaken in het Roermondse. Kantoor en fabriek zijn op de Vismarkt No. 3 gelegen. Als fabrikant staat vermeld A. Suylen, Roermond. Vreemd, daar in de notariële akte staat, dat de naam zou luiden Gebr. Jacobs. -~I 2612 I._____
Inschrijving van een ander merk der firma Gebr. Jacobs Naam en woonplaats van den inzender: De Handelsvennootschap onder de firma Gebr. Jacobs, te Roermond. Soort der waren: Sigaren, cigaretten, cigarillos, tabak en snuif. Dagtekening waaronder de inschrijving heeft plaats gehad: 13 November 1920. Beschrijving: No. 41 7 48. Het merk stelt voor een schild, waarop een bloeiende Tabaksplant is aangebracht. Onder aan de wortels der plant is aan de linkerzijde de letter J geschreven. Achter de Tabaksplant is een stralende opgaande zon afgebeeld. Boven de plant staan over twee regels, de woorden: SIMPLICITAS SIGNUM BONJTABIS. Jean Herman Marie Jacobs woont in de Pollartstraat 19, terwijl zijn toekomstige vrouw Eleonora Mathilda Maria Hubertina Lafleur nog op de Varkensmarkt 10 woont. 61 Het echtpaar Jacobs-Lafleur vertrekt 20 dagen na hun huwelijk, op 28 mei 1923 naar Heerlen. Toen Jean Herman Marie Jacobs op 32 jarige leeftijd trouwde, was hij klerk. Bij het overlijden van zijn moeder op 18 januari 1931 woont de familie in Schin op Geul. Op 17 mei 1965 sterft Jean Herman Marie Jacobs te Valkenburg-Broekhem. Drie dagen later werd hij begraven. Zijn vrouw Elona M.M.H. Lafleur is 26 oktober 1975 te Heerlen overleden en 29 oktober 1975 begraven bij haar man op het St. Joseph kerkhof (grafnr. 334) te Broekhem. Slechts 3 jaar heeft de fabriek bestaan. In de nieuwe Koerier van 5 juli lezen we het volgende: Gerechtelijke verkooping van Sigaren enz. Deurwaarder Tomlow te Roermond zal op Vrijdag 11 juli 1924, des voorm. Ten 10 ure, aan de sigarenfabriek van A. Suylen, te Roermond, aan de Vischmarkt, publiek à contant verkoopen: Den geheelen magazijn voorraad 61 Haar ouders zijn: Lafleur Lambertus Josephus (schoenmaker) x Reijnders Gertrudis Hubertina. Volgens een advertentie uit 1911 heeft L. Lafleur de Eerste Limburgsche Machinale StoomSchoenfabriek "ST.-CRISPIJN." (Provinciale Almanak) __ J 2613 I.____
en fabrieksinventaris, bestaande uit: circa 100. 000 sigaren van diverse merken, als: Heks, Suroma, La Corona, enz., circa 100 Kg. on verwerkte tabak, circa 300 sigarenvormen, sigarenmakerswerktafels, persen en werkbankjes, sigarenkistjes, plankjes, bandjes en papier, pakpapier, drukpers, snijmolen, reclameplaten, heerenrijwiel, kruiwagen, bascules, kachels, tafels, stoelen, bureau-ministre, copieerpers, leeren tasch enz. Alle welke goederen in executoriaal beslag zijn genomen bij procesverbaal d.d. 30 juni 1924. Beschrijving van de failliete inboedel De akte is op 10 juli 1924 opgemaakt. De inboedel omvat: 6 sigarenpersen; drukpers met clichés; enige droogrekken; droogkachel; snijmolen; snijpers; rond de 400 vormen oud en nieuw; 7 werkbankjes; 4 sigarenmakerstafels; 3 bascules één met gewicht; lege tabaksmatten; manden 2 met tabakstelen; 25 pakken reclameplaten; 7 kisten reclameborden; 3 rollen pakpapier; papieren bandjes en verder materiaal; tafel met kopieerpers; cirkelzaag; zaag; tang; koperen nageltjes; 995 lege (sigaren)kistjes; 170 lege kistjes en band; 2 pakken ledige kistjes; 8 kisten plankjes voor sigarenkistjes; 5 lege kisten; kisten en manden; 1 pak tabak B K 12521; ½ zak tabak circa 15 kg.; 1 kgr tbak; 8 kisten met tabak; 7 kisten gevuld met sigaren; 8 pakken sigaren; 1 partij sigaren op tafel; 4 kistjes sigaren; 400 Heks-6 sigaren; 19.950 Heks-8 sigaren; 25.450 Heks-boer sigaren; 14.900 Suromo sigaren; 15.050 La Corona sigaren; 4.000 El Valido sigaren; 850 entre actos; 4.200 diverse sigaren. 950 uitschot; Etc. Etc. De totale waarde werd, door M.L. Tomlow deurwaarder te Roermond, bepaald op f. 4835,- De Nieuwe Koerier geeft op 26 augustus 1924 te kennen, dat er een sigarenfabriek op de Vischmarkt 3 te koop is, afzonderlijk of met inventaris en voorraad sigaren. Geschikt voor magazijn met bovenwoning. Te bevragen bij W. Suijlen te Baexem. Fabrieksinventaris verkocht aan de firma van Hoof en Swinkels In het verslag van de curator in het faillissement A.'Suylen te Baexem lezen we het volgende: Failliet verklaard op de 1 Ode juli 192462. De firma Hoctin Boes te Venlo heeft reeds alle roerende goederen tot de boedel behorende in executoriaal beslag genomen. De bewaarder wordt gehandhaafd in verband met de afgelegen onbewaakte buurt, waar de sigaren- en tabaks62 1924 no 53 Rijksarchief in Limburg 08.011 Rechtbank Roermond (1811) 1842-1839-(1948) lnv.nr.1167 -~' 2614 1...--1 ----
voorraad ligt opgestapeld. 1 n overleg met de rechtercommissaris wordt besloten zodra mogelijk de roerende goederen te verkopen, nog vóór de insolventie, zo mogelijk onderhands. Begin september werd de gehele fabrieksinventaris verkocht aan de firma van Hoof en Swinkels te Valkenswaard voor de prijs van f 2720,- (de firma van Hoof en Swinkels sigarenpuntknipper bestaat nog steeds, en heeft zelfs nog een weegschaal van de firma Jacobs. In september 1920 kochten ze ook de sigarenfabriek fa. Smulders en Co). Het verdere actief van de boedel bestaat uit de halve eigendom van een fabrieksgebouw aan de Vismarkt alhier, benevens uit enige dubieuze vorderingen, waarvan het totaalbedrag zelfs niet bij benadering is vast te stellen, aangezien de gefailleerde, die inmiddels naar Amerika vertrokken is, kort vóór zijn vertrek verschillende van deze vorderingen heimelijk blijkt geïnd te hebben. De opbrengst van de onroerende goederen (1/2 fabrieksgebouw?) welke publiek zijn verkocht, door notaris van Boven, bedragen f 1900,- ln een ander schrijven uit het archief te Maastricht staat: De gefailleerde is - naar mij door zijne familie werd medegedeeld - naar Canada vertrokken en heeft mij dus de persoonlijk de vereiste verklaringen dat hij niets verduistert heeft of aan den boedel onttrokken, niet kunnen afleggen. De aanwezige boeken heb ik curator onder mij genomen. Voorts heb ik tot bewaarder over de voormelde goederen aangesteld Antoon van Rossum magazijnknecht te Horn, die tegen vergoeding van f 1,- per dag op zich er met grote nauwgezetheid zorg voor te zullen dragen. In de Nieuwe Koerier van 4 oktober 1924 lezen we: Fabrieksgebouw te Roermond. Notaris van Boven te Roermond zal op Woensdag 15 October a.s., des nam. 4112 uur, in het café de Zwarte Ruiter, van den heer Ha/fens, aan de Roerkade, in het openbaar veilen en verkoopen: Het uit verschillende verdiepingen bestaande fabrieksgebouw, waarin gevestigd 1 261s ...._I _
geweest de sigarenfabriek van de heer Chr. M.A. F. Suylen. Het pand, gelegen in de Voorstad St. Jacob, Vischmarkt 3, kad. bekend sectie C no. 2343, groot 145 vierk. meter en bevattende groote fabrieksruimte, pakkamers, kantoor enz., is ook zeer geschikt voor ieder ander bedrijf In gebruik te aanvaarden bij de betaling der kooppenningen op 15 November a.s. of vroeger bij eerdere betaling. Nadere inlichtingen ten kantore van Notaris van Boven vnd. Met wie deed Antoine Suijlen (en Jean Jacobs?) zaken? In het archief te Maastricht bevindt zich een lijst van firma's/personen (schuldeisers), die in verband met het faillissement van Suijlen een en ander te vorderen hebben. Zoals o.a.: Firma Hoctin Boes en Zn. te Venlo voor geleverde goederen f 1447, 17 N.V. Sigarenkistenfabriek "Juliana" te Eindhoven f 146,21 L. Begeman en Zonen te Helmond voor geleverde goederen f 141,20 Firma F. Durant en F. Coppens te Ninove voor geleverde. goederen B. fr. 746,- Firma Hub. Tonnaer te Thorn voor geleverde goederen f 90,10 Firma E. Denis en Co te Amsterdam voor geleverde goederen f 153,26 N.V. Lithotype te Amsterdam voor geleverde goederen f 158,55 N.V. Tabakshandel "Sumjava" te Amsterdam voor geleverde goederen f 387,08 Firma Lippman en Moens te Rotterdam voor geleverde goederen f 111,95 Marthe de Rappard te Brussel voor geleverde goederen B. fr. 433, 75 Th. Berbers te Roermond voor geleverde goederen F 37,50 Enz.,enz ... "' Uit bovenstaande lijst zou je de volgende conclusies kunnen trekken: • dat de sigarenkistjes kwamen van de N.V. Sigaren kistenfabriek "Juliana" uit Eindhoven. Het waren de Gebr. Van Dijck, die deze sigarenkisten-fabriek begonnen in 1908 op de. Voorterweg 6. 2616
• dat de "N.V. Lithotype te Amsterdam" waarschijnlijk de sigaren-bandjes en kistmerken leverde. • dat de N.V. Tabakshandel ~~ d, il éQmplani milç,çh1 UI itèl,çvc,,ut. "Sumjava" de . (~~,. {( ~- ~~~ ,,;_ ~d tabak leverde ,/~ • - 7·- '-""---L----'-'------------"----'---' voor de sigaren. Deze tabakshandel werd blijkens de akte van notaris de Rooy te Amsterdam van 12 november 1919 aldaar opgericht. Het laatste gegeven, dat gaat over Jacobs tabak en sigaren, staat in het adresboek van Roermond uit 1937, waar staat aangegeven dat Antoon Jacobs, wonende Kapellerlaan 21 bv, in tabak en sigaren handelt. Hierna wordt niets meer vernomen aangaande Jacobs en tabak. De huidige bewoonster is op de hoogte van het feit, dat hier vroeger een tabakswinkel etc. was geweest. Zelfs de winkelkast was nog aanwezig. Hij staat nu op de eerste verdieping (straatkant). Links van het pand was de winkel. De ingang (links in het portaal) is dichtgemaakt. Buiten de 2 bovenvermelde inschrijvingen zijn er tot heden, geen sigarenbandjes, banderollen, of kistetiketten etc. van de l 2617 ___ I _
firma gevonden. Indien u voetnoot 2963 leest dan wordt duidelijk, dat genoemde oorzaken beslist hebben meegewerkt tot sluiting van de te Roermond gelegen sigarenfabriek + winkels van de Gebroeders Jacobs en zonen. Tevens heeft meegespeeld, het failliet gaan van een bank (gelegen op het Stationsplein). Er moest veel geld bij, om de zaak draaiende te houden. Er werd zelf veel grond verkocht etc. Echter na dit faillissement der bank, viel ook het doek der firma Gebr. Jacobs & Zonen. Met dank aan de familie Jacobs, Jos Engelen en medewerkers van het Archief te Roermond. 63 De teloorgang van de Limburgse Tabak- en sigarenindustrie. Uit het Historisch jaarboek (1981) voor het land van Zwentibold door J.P.A.M. Engelen. SIGARENINDUSTRIE IN SITTARD Terwijl rond Kampen en in Brabant de sigarenindustrie zich rond 1900 als een zeer belangrijke industrie ontwikkelt en zeer veel mensen werk verschaft, blijft deze tak van handel in Limburg kleinschalig. Het merendeel van de "grootste" bedrijven heeft niet meer dan zo'n 30 werknemers en wij zien vooral kleine bedrijfjes met circa 6 mensen in dienst. Debet daaraa(l is zeker het gebrek aan goede spoor- en tramverbindingen zoals in 1909 de Kamer van Koophandel te Sittard verzucht. Een tweede oorzaak is circa 1910 de opkomst van de mijnen, welke de daggeldlonen omhoog joegen, waardoor arbeidskrachten te krijgen voor de minder draagkrachtige sigarenindustrie een moeilijke zaak werd. Door dezelfde oorzaak werd echter het afzetprobleem wat teruggedrongen want de mijnwerkers konden heel wat meer besteden dan de rest van de bevolking en zeker op het gebied van luxeartikelen waar de sigaar in die tijd er zeker een van was. En dat de sigarenindustrie in Limburg in de jaren daarna nooit een grote rol zou gaan spelen werd in 1920-1930 door de navolgende factoren veroorzaakt: Ten gevolge van de toenemende economische recessie ontstond er een afnemende koopkracht, de lonen werden verlaagd, er kwam een drukkende tabaksbelasting,, toenemende huisindustrie in de sigarenbranche om er maar iets bij te verdienen, een geringe binnenlandse afzet vanwege de onbekendheid van de Limburgse merken sigaren, minder export door protectionistische maatregelen in het buitenland maar niet in het laatst door de opkomst van de sigaret! Begin 1930 zien wij dan ook de eerste sluitingen van fabrieken en sigarenhandelwinkels in Limburg, waarvan Beek het middelpunt vormde. In 1936 ontstaat door de toenemende mechanisatie een overproductie, terwijl door de verhoogde prijs van de tabak op de wereldmarkt het meest gevraagde product, de goedkope 3 cent sigaar, niet meer lonend te fabriceren was. Na een korte opleving in 1939 tijdens de mobilisatie valt met het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog het doek voor de Sigarenindustrie zowel in Limburg etc. 2618
Bezoek aan het Pijpenkabinet tijdens de pijpendag Pijpaardenbeeldjes uit de kerststal (zie ook pagina 2600 en 2606)
PKN Stichting voor onderzoek historische tabakspijpen Jaargang 36, nummer 140, juli 2013
De Tiendaagse Veldtocht en de Slag bij Ravels. Een historische sigarendoos. Zie pag. 15 De duivel op de mesthoop. Zie pag. 19 '' Lodewijk Pincoffs, zakenman, politicus en oplichter van formaat. Zie pag. 9 AVOES en AVOUS. Zie pag. 6
1 Jaargang 36, nummer 140 Juli 20131 Bestuur Abonnement en betaling Het abonnementsjaar loopt van 1 juli t/m 30 juni. Nederland:€ 22,50 per jaar, Buitenland:€ 31,- per jaar. Betalingen ovennaken naar: bankrekening 4851870, t.n.v. Stichting PK.N Bijzondere Tsjechische (?) houten pijp © PKN. Overname van naar Hongaars model, plm. 1850. De pijp artikelen en illustraties is is volledig ingelegd met parelmoer slechts toegestaan na voorafgaande mozaïek in de vorm van tweekopige toestemming van de adelaars, kabelranden en geometrische redactie. figuren. De pijp is afgewerkt met zilver. Auteurs zijn zelf Vergelijkbare pijpen bevinden zich in de verantwoordelijk voor collectie van het Amsterdam Pipe hun bijdrage. Museum en de Rothschild collectie. De www.tabakspijp.nl pijp is 9.5 cm. hoog, coll. R.J. de Haan info@)abakspijp.nl ISSN: 0924-4158
Inhoud 3 Bestuursmededelingen 5 Ruil en determinatiedag 2013 in Aalsmeer 6 Kees Faas AVOES en AVOUS 8 Arjan de Haan Een museale website 9 Bert van der Lingen Lodewijk Pincoffs, zakenman, politicus en oplichter van formaat 15 Wiard Krook De Tiendaagse Veldtocht en de Slag bij Ravels. Een historische sigarendöos 16 Michiel Rutten Literatuursignalementen 19 Aad Kleijweg De duivel op de mesthoop 20 Oranjepijpen 21 Jozef Goderis Tabakspijpen wijzen op interacties aan het kanaal Roeselare-Leie 24 Ruud Stam De Nederlandse pijp in handelsboeken 2
Bestuursmededelingen PKN dag 5 oktober 2013 Op 5 oktober zal de PKN dag plaatsvinden in het museum Boijmans van Beuningen in Rotterdam. De dag begint om 10.00 uur en om 17.00 eindigt de dag. Het is de bedoeling dat we na onze bijeenkomst een hapje bij een lokale chinees gaan gebruiken voor diegenen die dat willen. Op het programma staan een aantal lezingen. Ondermeer van Alexandra van Dongen, conservator van het Boijmans, over de nieuwe website van het museum: de Alma-database. Hierin worden voorwerpen in verband gebracht met schilderijen waarop deze voorwerpen zijn afgebeeld. Hierop is ook van alles over pijpen en tabak te vinden. U kunt alvast een kijkje nemen als u via de site van het Boijmans zoekt naar de Alma-database. Verder zijn er nog de bekende agendapunten zoals de ruilbeurs, de veiling en de verantwoording van het bestuur over het afgelopen jaar. We hopen weer op een leuke, leerzame en vooral gezellige dag. In het volgende PKN nummer, dat u tijdig zal worden toegezonden, zal een uitvoerig programma worden opgenomen. Oproep voor artikelen Voor het komende jaarboek, dat in april volgend jaar uit zal komen zoeken we nog een aantal bijdragen. Deze artikelen moeten voldoen aan een hogere standaard dan die in het PKN blad. Zowel korte als langere artikelen zijn welkom. Voor hulp en voor de eisen die daaraan gesteld worden kunt u contact opnemen met Bert van der Lingen. Op de website verschijnt deze zomer een lijstje met de eisen die aan de artikelen gesteld worden, zoals de kwaliteit van de foto's, de verwijzingen en de manier om literatuur te vermelden. De sluitingsdatum is 1 februari 2014, maar we zien graag dat artikelen al eerder worden aangeleverd. Ook voor ons PKN blad roepen wij u op om bijdragen aan te leveren. Oproep voor extra donaties Voor het eerste PKN Jaarboek mochten wij een aantal extra financiële bijdragen van individuele leden ontvangen. Bij elkaar een substantieel bedrag. Heel veel dank daarvoor. Ook voor het nieuwe jaarboek hebben wij daar behoefte aan, zodat we de prijs van het lidmaatschap beperkt kunnen houden. Inmiddels zijn er al een paar toezeggingen. Wij hopen uiteraard dat ook u bereid bent iets extra's te doen om het jaarboek mogelijk te maken. 3
Donateurs adviescommissie Voor de Donateurs Adviescommissie hebben zich 6 leden aangemeld: Hans van der Meulen, Jos Engelen, Lia Schouten, Aad Kleiweg, Frans Janssens en Louis Bracco Gartner. Wij zijn daar uiteraard heel blij mee. Het is de bedoeling dat deze commissie het bestuur gevraagd en ongevraagd van adviezen voorziet. Op de website zal deze zomer een reglement worden opgenomen. De eerste vergadering wordt in september voorzien. De website Er wordt thans gewerkt aan het weer actueel maken van de website (www.tabakspijp.nl) . Verder zal de website worden aangevuld met een apart deel waarop de oude PKN-nummers kunnen worden gelezen en gedownload. Het is de bedoeling dit in het najaar gereed te hebben. Opheffing Arbeitskreis zur Erforschung der Tonpfeifen Eind april was er het laatste congres van de Arbeitskreis. Het tijdschrift Knasterkopf wordt eveneens opgeheven. Dit omdat heel erg veel werk op voornamelijk een man, Ralf Kluttig-Altmann, neerkwam en er geen opvolger gevonden kon worden. Daarbij speelt ook de bezuiniging op de archeologie in Duitsland een rol. De weinige archeologen die nog werk hebben mogen vaak nauwelijks meer tijd besteden aan kleipijpen, waardoor ook het aantal actieve leden sterk is afgenomen. Om toch niet alles verloren te laten gaan is afgesproken dat de .A.tadémie Internationale de la Pipe zoveel mogelijk van de artikelen die ·nog op de plank liggen zal gaan publiceren. Ook in de toekomst zal de Académie proberen artikelen uit Duitsland in haar jaarboek op te nemen. Congres Académie Internationale de la Pipe in Eisfeld (Duitsland) van 16 tot 20 oktober Dit jaar zal het congres in Eisfeld in Duitsland plaatsvinden. Het thema van het congres is: 'For richer, for poorer: porcelain and wooden pipes from Thuringia and beyond. Op het programma staan een heel aantal lezingen over pijpen van alle soorten materialen (dus ook kleipijpen) en er zijn ook interessante excursies naar de tentoonstelling over porseleine pijpen uit Thüringen in het Castle Museum in Eisfeld, het pijpenmuseum van Anthon Manger met de allerbelangrijkste collectie fraai gesneden houten pijpen uit voornamelijk de 1 ae eeuw, naar Coburg en naar Wei mar. Verder is er na de conferentie op zondag een bezoek gepland aan Neurenberg. Het belooft een sprankelend congres te worden. De voertaal is Engels. Mocht u hierin geïnteresseerd zijn dan kunt u daarover informatie vinden op de website van de Académie Internationale de la Pipe. U kunt u aanmelden bij: Susie White: [email protected] 4
Ruil- en determinatiedag 2013 in Aalsmeer Op 6 april werd in de Historische Tuin in Aalsmeer de jaarlijkse ruil- en determinatiedag gehouden. De dag trok een kleine twintig leden en een gelijk aantal bezoekers. Frans Janssens, die ook bestuurder van de Historische Tuin is, had de PKN uitgenodigd om dit jaar deze dag in Aalsmeer te houden. Aanleiding was niet alleen een eerdere succesvolle determinatiedag in Aalsmeer maar ook de vondsten die bij de voormalige scheepswerf van Topsvoort aan de Oosteinderweg zijn gedaan en die in een artikel van de hand van Bert van der Lingen uitgewerkt zijn. Dit artikel is gepubliceerd in het eerste jaarboek van de PKN. Verschillende belangstellenden uit Aalsmeer hebben het jaarboek dan ook besteld. De interessante Historische Tuinen met het oude veilinggebouw boden een fraaie locatie voor deze dag. Frans Janssens had samen met een aantal vrijwilligers alles perfect georganiseerd en het is dan ook een leuke en geslaagde dag geworden (afbeelding zie ook achterzijde kaft). Het was jammer dat deze dag samenviel met een aantal andere evenementen, anders had deze bijeenkomst vast nog meer belangstellenden getrokken. Niet alleen konden de bezoekers tevreden naar huis gaan met de zorgvuldige determinatie van hun pijpen, maar ook de leden hebben menige pijp van eigenaar laten verwisselen. En ook dat geeft veel tevreden gezichten. Een gezellige en geslaagde dag. Bedankt Frans. 5
AVOES en AVOUS Kees Faas ([email protected]) AVOES of AVOUS betekent" op uw gezondheid", het Franse" à votre santé " wordt verkort weergegeven. In de 17e en 18e eeuw bestond er een behoorlijke Franse invloed op correspondentie, opschriften, etc. Zelfs in het midden van de 1se eeuw staat op oranjepijpen nog Prince d'Orange naast Prins van Oranie. Een gedateerde Delfts blauwe tabakspot in het Historisch Museum Arnhem toont het wapen van Prins Willem 3, boven een drieregelig versje, waarin de term AVOES voorkomt. Dit luidt als volgt: Oranie ick bemin Die staet int hardt met sin 16 Avoe santé en wilt niet slape 75 AVOUS, rechts op een pijpensteel, wijst op pijpenkoppen uit ca. 1690-1720, met een drinkende c.q. rokende aap. AVOES, links op een pijpenkop uit ca. 1750-1780, staat als tekst boven een man die zijn glas heft. Afb. 1 Deze drinker proost met A VOES op de gezondheid van alle aanwezigen terwijl hij zijn glas heft. Op de pijpenkop staat een kroon boven AVOES. Tevens staat ondersteboven op deze afbeelding op de steel van een pijp met drinkende aap te lezen, AVOUS KEES[MAET], d.w.z. op de gezondheid van de drinkende aap. Waarom deze stee/tekst ondersteboven staat is niet duidelijk, want er bestaan ook pijpen met een rokende en drinkende aap, waarbij de stee/tekst aan beide zijden normaal valt af te lezen. 6
r De achternaam Lunenburg komt frequent voor bij Goudse pijpenmakers uit de 17e en 18e eeuw. In zijn boek "Merken en merkenrecht van de pijpenmakers in Gouda", vermeldt Don Duce maar liefst 12 Goudse pijpenmakers met de achter-naam Lunenburg. De Afb.2 Ook deze pijpenkop is versierd met een rokende aap, omgeven door klimplanten op de linkerzijde van de kop, de steel bevat echter geen tekst aan de linkerzijde. Afb.3 De rechterkant van deze hielmerkloze pijp, ca. 1690-1710, hoogte 38 mm, toont een stappende ooievaar met een paling in zijn snavel, te midden van weer florale versiering. De rechterzijde van de steel is wél voorzien van een reliëftekst, zoals bij veel stelen van pijpen waarop rokende apen voorkomen. Deze tekst luidt; MATHEVS LVNENBVRGH. Omdat de letter u in deze steeltekst als v is geschreven, zou deze spelling kunnen duiden op een tamelijk vroege pijp. vroeg sten waren reeds in de 17e eeuw werkzaam, de laatsten in de 19e eeuw. MATHEVS LVNENBVRGH zou dus mogelijk in Gouda als pijpenmaker actief geweest kunnen zijn. 7
Een museale website Arjan de Haan ([email protected]) Na een lange voorbereiding en heel veel werk is het nu een feit; de collectie van het Amsterdam Pipe Museum (voormalig Pijpenkabinet) staat online. De 29.000 objecten in de collectie zijn voor iedereen vrij te doorzoeken. De collectie van het Amsterdam Pipe Museum is in de loop van 40 jaren verzamelen opgebouwd en beslaat de complete geschiedenis van het pijproken van de precolumbiaanse tijd tot en met vandaag. De collectie bevat naast pijpen van over de gehele wereld ook buitengewoon veel documentatie materiaal zoals boeken en catalogi, alsmede alle denkbare artikelen die met het roken van pijpen te maken hebben. Naast de tabakspijp is er aandacht voor andere soorten van tabaksgebruik zoals het snuiven van tabak of het roken van sigaren en sigaretten. Hoewel de nadruk in de collectie elders ligt is er een ruim assortiment aan objecten en documentatie opgenomen in de collectie. Ook de opiumpijp en de bijbehorende attributen zijn goed vertegenwoordigd in de collectie van het Amsterdam Pipe Museum met onder andere een buitengewone collectie opium dampers (~e koppen van opiumpijpen). De objecten in de collectie zijn duidelijk omschreven en ieder object wordt gepresenteerd met diverse foto's. iedereen die geïnteresseerd is in historische pijpen en het roken van tabak zal zijn/haar hart op kunnen halen bij een bezoek aan deze website: www.pipemuseum.nl 8
Lodewijk Pincoffs, zakenman, politicus en oplichter van formaat Bert van der Lingen ([email protected]) In een eerder nummer van dit blad staat een artikel over een emigratiepijp. 1 Zowel de bestemming op het schip, de pakkende tekst op de steel van een vergelijkbare pijp, als de man met koffers in zijn hand, klaar voor vertrek, waren genoeg reden om de pijp als zodanig toe te wijzen. Afgebeeld is echter niet een standaard emigrant maar de Rotterdamse zakenman en politicus Lodewijk Pincoffs, die klaar staat om met spoed naar de Verenigde Staten te reizen.2 Afb. 1. Portret van Lodewijk Pincoffs (uit: J. Hudig, 1912) Lodewijk Pincoffs werd op 7 juni 1827 te Rotterdam geboren. Hij werd opgevoed op privéscholen en op een handelsschool in Duitsland waar zijn vader vandaan kwam. Na een aantal jaren in Londen en Antwerpen te hebben gewerkt om de fijne kneepjes van het vak onder de knie te krijgen kwam hij na het overlijden van zijn vader naar Rotterdam. In 1851 trouwde Pincoffs met Esther Raphael, een Amsterdamse bankiersdochter. In 1856 werd hij als lid van de Rotterdamse Gemeenteraad gekozen en niet veel later als lid van de Provinciale Staten. Op beide posten werd hij een van de meest invloedrijkste leden. Hij richtte de Rotterdamse Ambachtsschool op en was mede oprichter van de Nederlandsch Amerikaansche Stoomvaart Maatschappij (later de Holland1 Kleijweg, 2008, p.1979-1980. 2 Twee dezelfde pijpen als in dit artikel worden beschreven bevinden zich in de collectie van het Amsterdam Pipe Museum [pk 08.885a en pk 08.885b]. Deze pijpen komen eveneens uit de werkplaats van Arie van der Kleijn Pzn. (1857-1889). Pk 08.885b is afgebeeld in Duco 1987 (p.67). 9
Amerika Lijn), de Rotterdamsche Bank (nu de ABN-AMRO) en andere grote instellingen en bedrijven. In 1872 werd hij lid van de Eerste Kamer. Samen met zijn zwager Henri Kerdijk had hij in 1849 de handelsfirma Kerdijk en Pincoffs opgericht en in 1869 richtte hij de Afrikaansche Handelsvereeniging (AHV) op, die zich bezighield met de handel op de zuidwestkust van Afrika met als hoofdkantoor de plaats Banana langs de Congo rivier. De AHV was duur aangekocht en kostte hem en zijn compagnon fortuinen aan rente, lasten en te betalen dividenden over miljoenen guldens aan kapitaal terwijl er geen grote winsten werden gemaakt. Investeerders waren indertijd aangetrokken door hen grote rendementen in het vooruitzicht te stellen. Pincoffs was groot voorstander van het aanleggen van de Nieuwe Waterweg waardoor grote schepen de stad konden bereiken. Hiertoe richtte hij in 1872 met 15 miljoen buitenlands kapitaal de Rotterdamsche Handelsvereeniging (RHV) op. De Nieuwe Waterweg werd voltooid maar verzandde waardoor verlies werd geleden. Ook een aantal van zijn andere bedrijven voldeden niet aan de verwachtingen van de investeerders. De grote verliezen van de Afrikaansche Handelsvereeniging kwamen voor privé-rekening van Kerdijk en Pincoffs die de enorme bedragen niet meer konden opbrengen. Fraude met de boekhouding was voor hen de enige optie om uit de financiële problemen te, komen, waarna enorme bedragen van de Rotterdamsche Handelsvereeniging naar de Afrikaansche Handelsvereeniging werden overgeheveld. Hij gebruikte zijn goede contacten met koning Leopold Il van België om te proberen de AHV te reorganiseren of aan een Belgisch bedrijf te verkopen. Hoewel hij goede zakelijke voorstellen kreeg kon Pincoffs het financieel niet rond krijgen. Bankiers weigerden verdere leningen waarna de toestand onhoudbaar werd. 3 In mei 1879 kwam de fraude aan het licht en was het afgelopen. Zijn vriend Hudig schrijft: Op een ochtend in mei ontmoette hij Pincoffs, doodsbleek en met waggelende gang: 'ik heb zoo'n hoofdpijn', 'maar ik moet naar een vergadering'. Hij reikte-mij de hand en ging verder: ik heb hem nooit weer gezien.4 Kort na de ontmoeting met Hudig en de desastreuze vergadering vluchtte Pincoffs op 14 mei 1879 met zijn vrouw en drie zoons via Brussel, Calais en Liverpool naar New York. Er volgde een enorme paniek in de zakelijke en financiële wereld. Pincoffs liet Rotterdam met een enorme schuldenlast achter en verschillende firma's 3 Pincoffs 1927, p.68-70. 4 Hudig 1912, p.183. 10
die met hem zaken hadden gedaan gingen failliet. Pincoffs werd bij verstek veroordeeld tot acht jaar gevangenisstraf en zijn compagnon Kerdijk kreeg twee jaar. Sigarenhandel in New York In New York begon hij een sigarenhandel en later schreef hij voor de New York World artikelen over buitenlandse betrekkingen. In 1881 vetrok hij met zijn gezin naar Chicago. Vanaf 1894 woonde hij weer in New York waar hij op 28 september 1911, ruim dertig jaar na aankomst, overleed. 5 Het kostte J. Hudig, die een 'in memoriam' schreef, moeite een en ander op papier te zetten over Pincoffs 'want nog steeds worden in mij droevige gedachten opgewekt bij de herinnering aan den val van een man, die ik gekend heb in zijn opkomst en grootheid, dien ik heb geacht en bewonderd, en die op de ontwikkeling onzer stad een invloed heeft uitgeoefend, waarvan men de wederga te vergeefs zal zoeken'. 6 Afb. 2. Tabakspot met Pincoffs portret. (Museum Rotterdam inventarisnr. 76600-A-B) Afb. 3. Luciferdoosje (Museum Rotterdam inventarisnr. 35940) 5 Pincoffs 1927, p.70-71. 6 Hudig 1912, p.175. 11
Spotprenten en 'spotpijpen' Na zijn vlucht verschenen spotprenten, humoristische liedjes en theatervoorstelling over Pincoffs zoals "De plaat gepoetst", waarin zowel Pincoffs als Kerdijk een rol spelen en "Mijn hart aan u, uw geld aan mij".7 In de Rotterdamse theaters werd het toneeldrama "Het dubbele leven" opgevoerd. 8 Ondernemers grepen hun kans en brachten voorwerpen op de markt met zijn portret, zoals lucifersdoosjes met opschrift "Pincoffs op reis naar Amerika" en tabakspotten met opschrift "Rotterdammer Courant 1880 / 15,000,000 naar Amerika". Afb. 4. Vooruit!!! en niet terug, 1879-1885. Gouda, Arie van der K/eijn [1857-1889] (Colt. Bert van der Lingen) Afb. 4a. Detail van de tas van Pincoff, waarop de initialen van de Afrikaansche Handelsvereeniging staan In Gouda werden naar aanleiding van zijn vlucht naar Amerika tabakspijpen met zijn portret op de markt gebracht. Op een wat plomp doetelvormig 7 Stadsarchief Rotterdam, [o.a.] Catalogusnr. RI 1715 en RI 1717. 8 Simons 1926, p.72. 12
model staat links een stoom-zeilschip met twee masten en op het scheprad de bestemming "N.YORK". Op de rechterzijde zien we een staande Lodewijk Pincoffs met op de achtergrond de masten van zeilschepen in de Rotterdamse haven.9 Op de steel links staat: "EN NIET TERUG" en rechts: "VOORUIT!!". Gewoonlijk wordt eerst de tekst op de linkerzijde van de steel gelezen en daarna op de rechterzijde. In het geval van deze Pincoffs-pijp is de tekst omgedraaid. De pijp is rond 1985 in de Drapiersteeg in Gouda gevonden, in een fabrieksstort van de fabrikant Arie van der Kleijn die in de jaren 1857-1889 produceerde. De afbeelding van Pincoffs op de pijp is gekopieerd van een spotprent die in 1879 na zijn vlucht werd gepubliceerd. (afb. 5) Afb. 5. Pincoffs vlucht naar Amerika (Rotterdamsch Jaarboekje 1927, p. 70-71, afb. 17.) Op de spotprent zien we Pincoffs staande op een jaagschuit met de naam "De Vliegende Hollander" en omringt door reiskoffers de Rotterdamse haven uitvaren. Aan de mast hangt de vlag van de Afrikaansche Handelsvereeniging. In zijn linkerhand heeft Pincoffs een leren koffer vast waarop de afkorting AHV en in zijn rechterhand houdt hij een aantal geldzakken geklemd. Boven de prent staat gedrukt: "Verantwoording van 9 Een zelfde afbeelding staat op een doetel model van een onbekende fabrikant (Kleijweg 2008, p.1980). 13
12 miljoen na 24 uren beraad" en eronder "VOORUIT!! EN NIET TERUG!!".10 Ondanks zijn oplichtingpraktijken heeft Pincoffs veel betekend voor de Rotterdamse haven die door zijn enorme gedrevenheid, grootse projecten en zakelijke inzichten tot een van de grootste havens uitgroeide. In de afgelopen drie decennia is hij gedeeltelijk gerehabiliteerd. Rotterdamse straten, een brug en een hotel werden naar hem vernoemd. In 1998 werd een standbeeld van hem onthuld en in 2011 verscheen na nieuw onderzoek zijn tweede biografie.11 De pijp waar hij op staat afgebeeld is uiteindelijk toch een emigratiepijp, zij het dat hij op de vlucht voor justitie op de boot stapte en niet, zoals de meeste emigranten, om een beter bestaan of fortuin te maken aan de andere kant van de oceaan. Literatuur: Anoniem, 1912, 'Dagelijksche kroniek 1911', Rotterdamsch Jaarboekje 1912, p.lXXXIV. Duco, D.H., 1987, De Nederlandse kleipijp. Handboek voor dateren en determineren. Leiden Hudig, J., 1912, 'In memoriam. L. Pincoffs', Rotterdamsch Jaarboekje 1912, p.175- 185. 1 1 Kleijweg, Aad, 2008, 'Vooruit!!! en niet terug. Emigratie in de 19e eeuw', PKN jrg. 30, nr. 120, p.1979-1980. Oosterwijk, Bram, 1994, 'Maurits Pincoffs schreef als eerste een brief naar Rotterdam', Rotterdams Jaarboekje 1994, p.391-406. Pincoffs, Adolph L., 1927, 'Lodewijk Pincoffs', Rotterdamsch Jaarboekje 1927, p.68- 74. Simons, L., 1926, 'Rotterdam en het tooneel', Rotterdamsch Jaarboekje 1926, p.63- 75. Stork, C.F., 1918, 'Ter herinnering aan Mr. M. Mees', Rotterdamsch Jaarboekje 1918, p.114-118. 10 Stadsarchief Rotterdam, Catalogusnr. Rl 1710. 11 Bram Oosterwijk, Ik verlang geen dank. Lodewijk Pincofls (1827-1911). Rotterdam, 2011. ____l147 _________________ _
De Tiendaagse Veldtocht en de Slag bij Ravels. Een historische sigarendoos Wiard Krook Volgens Wikipedia werden in 1717 in de Spaanse stad Sevilla voor het eerst in Europa sigaren gemaakt. Frankrijk en Duitsland volgden in circa 1790 en Engeland in 1820. De fabricage van sigaren in Nederland en België nam een aanvang medio 1826, met name in de plaatsen Gerardsbergen en Kampen. In 1864 kwam Valkenswaard in beeld. Sigarendozen Om een voorraadje sigaren mee op reis mee te kunnen nemen, was het noodzakelijk om deze kwetsbare rookwaar goed te verpakken. Een metalen doos met een indeling voor de opgerolde tabaksbladeren bood uitkomst. Net als bij de tabaks- en snuifdozen konden sigarendozen worden gemaakt van kostbaar edelmetaal of van het goedkopere latoenkoper. Het begin van de 19de eeuw kenmerkte zich echter door de toenemende industrialisatie. Basismaterialen zoals blik (dun gewalst plaatstaal dat galvanisch werd vertind tegen corrosie) konden nu goedkoper worden gemaakt. Het vond overal toepassingen en bleek ook geschikt als materiaal voor sigarendozen. Om het product enig cachet te geven werden vele blikken tabaks- en sigarendozen met de hand beschilderd. Wat later in de 1 gde eeuw konden er decoraties worden aangebracht via een soort stempel- of druktechniek of via voorgedrukte transfers. Slag bij Ravels Onlangs werd er een bijzonder blikken sigarendoos met een interessante afbeelding ontdekt (pag. 17, afb. 1). De afmetingen zijn: lengte 11,8, breedte 8 en hoogte 1,2 tot 1,8 cm. In tegenstelling tot de meeste tabaksen snuifdozen heeft deze doos een rondlopende bodem. Er kunnen 6 middelgrote sigaartjes in worden opgeborgen (pag. 17, afb. 2). De afbeelding op de sigarendoos vraagt bijzondere aandacht. Boven de tekst: "Gevegt voor Ravels 3 Aug: 1831" staat een kleurrijke scène waarop te zien is hoe de opperbevelhebber, de prins van Oranje (de latere koning Willem Il), het Nederlandse leger aanvoert in de Slag bij Ravels. Dit gevecht maakte deel uit van de Tiendaagse Veldtocht die duurde van 2 tot 12 augustus 1831. Het was een veldtocht die koning Willem I der Nederlanden organiseerde om de Belgische Opstand met geweld te onderdrukken. Hoewel die opzet slaagde, verkreeg België toch zijn soevereiniteit omdat ze dreigden Franse militaire steun in te roepen. 15 L_
De afbeelding op de sigarendoos is overgenomen van een schilderij dat zich bevindt in de collectie van het Regionaal Archief in Tilburg (pag.18, afb. 3). Als we de afbeelding van het originele schilderij en die op de sigarendoos vergelijken, zien we een opmerkelijke toevoeging op de kopie. De schilder van de sigarendoos heeft, waarschijnlijk om zijn sympathie voor het Huis van Oranje te onderstrepen, een oranje vlag met de letter "W" van "Willem" aan de afbeelding toegevoegd. Tabaksdoos In het Museum Rotterdam bevindt zich een beschilderde blikken tabaksdoos (pag. 18, afb. 4) die qua kleur en uitvoering grote gelijkenis vertoont met de hiervoor besproken sigarendoos. De Rotterdamse doos is iets groter, namelijk 12, 8 x 8 x 2,6 cm. De tekst onder de afbeelding luidt: "Gevegt in het bosch bij Ravels 3 Aug: 1831 ". Het is dus een afbeelding van een andere militaire actie in Ravels die eveneens op 3 augustus 1831 plaatsvond. Ook dit gevecht was onderdeel van de gedenkwaardige Tiendaagse veldtocht die tenslotte leidde tot een onafhankelijk België. De tabaksdoos wordt door het Museum Rotterdam gedateerd tussen 1831 en 1850. Dit zal, gezien de gelijksoortige decoratie en de uitvoering, ook gelden voor de sigarendoos. Literatuursignalementen Michiel Rutten ,, Voor de liefhebber van de maispijp: in Pipes and Tobaccos, vol. 17 nr. 4, een artikel (Cobs are King) van de hand van H. LEE MURPHY over de in 1869 gestichte en nog functionerende fabriek Missouri Meerschaum corn cob pipes. Hoe een kleinschalige industrie toch toekomstperspectief blijft zien. De nieuwsbrief van de Society for clay pipe reseàrch verschijnt inmiddels met regelmaat elk kwartaal. In nummer 82 weer een groot aantal, veelal korte, bijdragen over Britse pijpen en pijpvondsten, maar ook een artikel over in Quatar gevonden Ottomaanse pijpen. In nummer 83 voorts veel aandacht aan de onlangs overleden Gordon POLLOCK, de laatste grote Britse pijpmaker. 16
Afb. 1. Tinnen sigarendoos met een afbeelding van de Slag bij Ravels (col/. particulier, foto Wiard Krook) Afb. 2. Het interieur van bovenstaande tinnen sigarendoos (col/. particulier, foto Wiard Krook) 17
Afb.3. Litho van de Slag bij Ravels (coli. Regionaal Archief Tilburg) Afb. 4. Tinnen tabaksdoos met een afbeelding van de Slag bij Ravels (col/. Museum Rotterdam, inv. nr. 35602) 18
De duivel op de mesthoop Aad Kleijweg ([email protected]) Kleipijpen met het zijmerk Job op de mesthoop worden regelmatig en in verschillende vormen en varianten gevonden. Het merk is in de 188 eeuw door verschillende Goudse pijpenmakers in gebruik geweest. In de omgeving van Gouda is een opvallende ovaal vormige pijp uit circa 1735-1760 gevonden met een afwijkende afbeelding die nog niet eerder was opgemerkt. Job is een persoon uit het gelijknamige Bijbelboek uit het Oude Testament. Het is een verzonnen personage die leeft in de streek Us ten zuiden van de Dode Zee. Hij heeft alles, is rijk, succesvol en gezond en is zeer gelovig in God. Het verhaal over Job begint in de hemel waar God een gesprek heeft met de Verleider (Duivel). De Verleider (Duivel) daagt God uit dat het geen kunst is dat Job zo in hem gelooft omdat hij alles heeft wat zijn hart begeert, maar de Verleider (Duivel) stelt: neem hem al zijn rijkdommen af en dit zal dan gaan veranderen. 1 a Collectie: Lia Schouten, 1b Omgeving Gouda, 2a, Trechter, 2b Job op de mesthoop of Duivel op de mesthoop, 2c -/-, 2d-, 2e Ongeglaasd, 2f Gebotterd, 2g Geen radering rondom de ketelrand, 2h -, 3a -, 3b -, 3c -, 4 1730 - 1750, 5 Gouda, 6 Jacobus Versluijs, 7 - 19
I_ God geeft de Verleider (Duivel) de vrije hand en Job verliest al zijn rijkdommen, hij raakt zijn kinderen, vee, bezittingen en aanzien kwijt en belandt uiteindelijk met zijn lijf overdekt met zweren en puisten op de mesthoop. Zelfs zijn vrouw en vrienden keren zich tegen hem. Ondanks al deze beproevingen blijft Job trouw aan God. Uiteindelijk beloont God hem en geeft hem zijn bezittingen terug en de Verleider (Duivel) heeft verloren. Op de bij Gouda gevonden pijp is Job op de mesthoop door een toevalligheid beschadigd uit de pijpenvorm gekomen of de vorm is door een bewuste ingreep van de vormmaker veranderd, waardoor de personages uit het verhaal hierboven mogelijk omgewisseld zijn waardoor de Duivel op de mesthoop belandde. Met wat fantasie lijkt het ook alsof hij de Satansster (Pentagram) in zijn handen houdt. Met dank aan Lia Schouten die er achter kwam dat een Job in haar verzameling een duivels uiterlijk had. Oranjepijpen De Goudse pijpenmaker Kees Moerings heeft ter gelegenheid van de troonswisseling twee speciale Oranjepijpen gemaakt. Op de ne pijpstaan portretafbeeldingen van prinses Beatrix en koning Willem-Alexander. Op de andere pijp zijn koning Willem-Alexander en koningin Maxima te zien. De afbeeldingen zijn gemaakt door botanisch tekenaar Jan Bos. De pijpen zijn zijm voor 17,50 euro verkrijgbaar bij tabakszaak Van Vreumingen in de Wijdstraat te Gouda. De oplage is zeer beperkt. (bron: AD, bijlage Alphen 24-4-2013) Ter gelegenheid van het 200-jarig jubileum van het Verenigd Koninkrijk der Nederlanden heeft Gubbels in samenwerking Rqyal Goedewaagen speciale Koninklijke Pijpen geproduceerd. Met deze Koninklijke Pijpen set (3 stuks) heeft u een bijzonder handgemaakt en uniek exemplaar in handen: De Koninklijke Pijpen set heeft een zeer gelimiteerde oplage van slechts 500 stuks.De set van Koninklijke Pijpen is verkrijgbaar voor €159,00 (excl. verzending). Zie ook: WWW.koninklijkepijpen.nl 20
Tabakspijpen wijzen op interacties aan het kanaal Roeselare-Leie Jozef Goderis Tussen 1979 en 1981 werden aan het kanaal Roeselare-Leie (B) baggerwerken uitgevoerd. Naar aanleiding van de feesten, vorig jaar "150 jaar kanaal" beschrijven wij in deze studie 445 pijpenfragmenten die ruim 30 jaar geleden opdoken. Steelfragment met opschrift 'Muylle Roulers' en Muylle-pijp in de vorm van een laars, 1 gde eeuw. Hielmerken van Petrus Muylle en Muylle, 19de eeuw. 21
Inventaris - Enkele kleine pijpenkopjes en een steelfragment met leliepatroon in reliëf, eerder zeldzaam gezien deze patronen doorgaans ingedrukt voorkomen. Vermoedelijke herkomst uit Nederland daar er in de 17de eeuw nauwelijks pijpenmakers in Vlaanderen werkzaam waren met als gevolg dat Vlaanderen sterk afhankelijk was qua import uit Holland. - Pijpenfragmenten uit de 19de eeuw nadat het kanaal werd gegraven anno 1862. Het betreft producten van pijpenmakers Declercq en Muylle (Roeselare), De Bevere (Kortrijk), Goedewaagen (Gouda), Scouflaire à Onnaing et à Nimy, Nihoul à Nimy, Gisclon à Lille, Désiré Barth (Andenne). - Pijpenkoppen in bruyère wortel en meerschuim. Samenvattend Het is moeilijk te achterhalen in hoeverre deze pijpen gehanteerd werden door havenarbeiders, schippers, vlassers of toevallige passanten. We kunnen ons eveneens afvragen of deze pijpjes door matrozen zelf werden weggegooid of dat het geïmporteerde pijpen uit verschillende regio's betreffen die door inwoners van Roeselare in lokale winkels verkocht werden en er uiteindelijk na gebruik als gebroken weggegooid werden. Het artikel wordt afgerond met een cirkel - diagram waarin de verhouding wordt uitgetekend tussen de niet - determineerbare stukken en de elementen waarvan we de pijpenmakers kennen. Een ruime bibliografische lijst sluit deze studie af. 1 ,. Website Deze pagina is een samenvatting van een ruimere bijdrage van 16 pagina's verschenen in de West-Vlaamse Archeokrant nr. 75 aug./sept.2012. Het gehele artikel online is voor onze PKN-lezers te raadplegen op www.vobow.be/wak. Op deze manier hopen wij een stimulans te geven aan de wereldwijde beweging, gesteund door overheden en wetenschappelijke instellingen, om onderzoek en informatie vrij toegankelijk te maken voor het grote publiek, zijnde de Open Source / Open Access principes. 22
Schrijvers gezocht! Op het dit jaar geïntroduceerde Jaarboek van de PKN, 'Stichting voor onderzoek historische tabakspijpen' zijn de afgelopen periode veel positieve reacties binnengekomen. Daar zijn wij als bestuur erg blij mee en het is vooral een stimulans om volgend jaar een even fraai product af te leveren. Daarnaast moet ook het blad van de PKN worden gevuld. U begrijpt dat wij dit niet alleen kunnen. Wij willen u vragen ons daarbij te helpen. -Heeft u specifieke kennis over een onderwerp waarover u wilt schrijven? -Heeft u bodemvondsten, tabakspijpen of andere voorwerpen waarover u wilt schrijven? -Heeft u een archiefstuk dat nader besproken kan worden of een bijzondere afbeelding? Misschien heeft u zelf een idee of kent u iemand die een bijdrage zou willen leveren. Het blad wordt door onze donateurs gevuld maar uiteraard zijn ook gastschrijvers van harte welkom. De redactie staat open voor allerlei voorstellen. Heeft u een interessante bijdrage voor ons blad? Dan horen wij dat graag! U kunt de redactie bereiken via [email protected]. U heeft wel een onderwerp of een verhaal, maar ziet er tegen op om te schrijven? Neemt u dan ook contact op met de redactie. Mogelijk kunnen we u op weg helpen met het schrijven van uw artikel. PKN-dag De PKN-dag zal dit jaar plaatsvinden op 5 oktober in het museum Boijmans Van Beuningen te Rotterdam. Nadere berichten volgen. Het belooft weer een interessante dag te worden. 23
De Nederlandse pijp in handelsboeken Ruud Stam ([email protected]) In vooral de 1se en het begin van de 19e eeuw werden er een aantal handelsboeken uitgegeven die het handelaren makkelijker moesten maken om hun zaken te doen. Naast informatie over verschillende valuta, tol- en invoertarieven, maten en gewichten, reismogelijkheden (zoals de verbindingen met trekschuiten), het klimaat en informatie over handelaren en handelshuizen bevatten deze boeken vooral veel informatie over producten die op verschillende plaatsen in Europa vervaardigd werden. In deze boeken zijn passages te vinden die ons wat vertellen over de Goudse pijpennijverheid. In dit artikel worden een aantal van deze passages (vertaald) weergegeven en zullen hieraan enige opmerkingen worden toegevoegd. De gevonden passages worden chronologisch weergegeven. Dictionaire Universel de Commerce, 172312 "Het belangrijkst zijn de pijpen uit Holland of Rouen. Hollandse pijpen worden verzonden in dennenhouten kisten met stro of kaf van graan. Kisten bevatten 4 tot 24 gros pijpen. De meeste Hollandse pijpen komen uit Gouda. Men maakt daar een ongelofelij~f: kwaliteit. De pijpen die in Rouen worden gemaakt zijn Goudse imitaties. Zij worden minder hoog geschat, de klei is grover en ze hebben een slechte kleur Het merendeel is verdraaid en slecht gevormd. Deze worden in kleine kisten van beukenhout geleverd die 1 gros grofte pijpen bevatten. Zij die de pijpenhandel in het groot bedrijven verkopen de pijpen, aan de hand van monsters zonder de kisten open te maken, aan de detaillisten, waardoor de gebroken pijpen voor de rekening van de koper komen. Dit is een gewoonte die algemeen verbreid is onder de handelaren die deze handel bedrijven. De vette pijpen zijn de goed doorgerookte pijpen. Bijna zwart. Sommigen beweren dat een goed doorgerookte pijp die fijn gemaakt wordt en ingenomen wordt met witte wijn speciaal goed is voor de bloedsomloop". "Het invoerrecht in Rouen op Hollandse pijpen bedroeg in 1699: 5 Livres per gros. Op andere pijpen, die niet uit Holland kwamen werd 24 franc per gros geheven". 12 Savary Des Bruslons, 1723, tome 2, p. 1097. 24
Verder wordt een lijst gegeven van de lading die een Frans schip nodig had om 600 slaven in Angola te kopen. Naast tal van andere zaken wordt hiervoor ook opgesomd 200 pond tabak en 20 gros pijpen. Opmerkingen: • De productie in Rouen startte rond 1620. De productie bereikte aan het begin van de 18de eeuw haar hoogtepunt met 400 pijpenmakers. De producten waren gedurende de gehele productieperiode van een slechte kwaliteit. Dit veroorzaakte de neergang aan het einde van de 18de eeuw.13 • De gewoonte dat de koper zelf verantwoordelijk is voor schade was in die tijd in de pijpenhandel algemeen gebruikelijk. Zie ook bij 'Eröffnete Akademie der Kaufleute'. • Pijpen werden algemeen gebruikt om slaven te kopen, maar werden ook meegenomen op sommige slavenschepen om de slaven te laten roken om hen rustig te houden. In de 'Guide du Commerce' uit 1764 worden een heel aantal voorbeelden gegeven van de aankop van slaven, mannen vrouwen en kinderen en wat daarvoor betaald moest worden in goud en in goederen. 14 Bij verschillende transacties werd deels betaald met pijpen en/of tabak. Onvoorstelbaar voor ons is dat deze opsomming eindigt met 'Au nom de Dieu' (in naam van God). A New Dictionary of Trade and Commerce, 175615 "de Nederlandse tabakspijpen worden het meest geschat, maar de Engelse pijpenmakers in Chester en Huif evenaren de Nederlandse". Opmerking: • Een beetje chauvinistisch? Eröffnete Akademie der Kaufleute, oder vollständiges Kaufmannslexicon, 1768.16 (afbeelding zie binnenzijde van der achterkaft) "Onder de kleipijpen worden de Hollandse als beste beschouwd, omdat ze recht zijn en een mooie vormgeving hebben en uit een fijne klei gemaakt zijn. Ze worden merendeels in Gouda of Tergouw in Zuid-Holland gemaakt en in lange kisten van grenenhout verzande, waarin zij of in stro of in zogenoemd kaf, welke bestaat uit heidestrooisel of boekweitdoppen, ingepakt liggen. Deze kisten bevatten 4 tot 24 gros, ieder bestaande uit 12 13 Stam, 2004, p. 1537. 14 De Laulnais, 1764, deel 4, p. 312-323. 15 Rolt, 1756, p. 78. 16 Ludovici, 1768, p. 30-31. 25
dozijn. Men beweert dat die in kisten van 4 gros komen, niet zo snel breken als die in grotere kisten komen. Tegenwoordig worden ook in andere landen en plaatsen , zoals in Grimma in de omgeving van Leipzig, in Meuselwitz bij Altenburg, in Halle in Sachsen, in Königsbrück in de Oberlausitz, in Weissenspring in Brandenburg en in meerdere ander steden soortgelijke pijpen naar Hollands voorbeeld gemaakt. Degenen die met tabakspijpen in het groot verhandelen, verkopen deze aan kleinhandelaren aan de hand van monsters en staan hen niet toe de kisten te openen, zodat de koper de schade moet dragen als in een kist veel gebroken pijpen aanwezig zijn". Commentaar: • Opvallend is dat bijvoorbeeld het Westerwald niet genoemd wordt. Vermoedelijk heeft dit te maken met de woonplaats van de auteur, die hierdoor meer op het zuiden en oosten van Duitsland georiënteerd was. Allgemeiner Contorist, 1788. 17 (zie afbeelding binnenzijde achterkaft) "In de stad Gouda [worden] tabakspijpen vervaardigd, die naar affe landen worden verzonden: maar is het debiet van deze waren naar Duitsland niet meer het derde deel van wat de fabrieken vroeger vaak geleverd hebben". De fabriek van Frans Verzijl en zonen wordt als enige met name genoemd. Als invoertarief in Holland wordt genoemd 8% van de waarde. Voor pijpen uit Keulen 5%. Uitgaande pijpen worden belast met 2%. In de uitgave van 1792 worden de volgende handelaren in pijpen uit Amsterdam genoemd: - Jan Will. Storts en Zoon: Tabakspijpen. - Joh. Christ. Mohr: rookwaren - Willem Harmsen: pijpen. Opmerkingen: • In 1788 was het aantal pijpenmakers met een eigen merk al teruggelopen tot de helft van het aantal dat Gouda had op het hoogtepunt van de pijpennijverheid. Goedewaagen beschrijft dat in 1789 nog slechts drie schepen vol 'pijpen vanuit Gouda naar Hamburg voeren, terwijl dit er in 1765 nog 10 waren. 18 De in de Allgemeiner Contorist genoemde terugval van de export stemt hiermee dus overeen. Frans Verzijl exporteerde veel pijpen naar 17 Herrmann, 1788, p. 89. Johann Christan Herrmann was een koopman in Leipzig. De uitgave van 1792 geeft identieke informatie. 18 Goedewaagen, 1942, p. 6. 26
Duitsland. De meeste gemerkt met de Leeuw in de Hollandse Tuin, maar ook met de gekroonde L.19 In de tweede helft van de 188 eeuw zijn van alle opgegraven pijpen in Duitsland ca 3% van Frans Verzijl. Frans Verzijl was naar Duitsland niet de grootste exporteur. • In 1751 wordt door de Staten van Holland en West-Friesland een invoerheffing van zes stuivers en acht penningen per gros op alle inkomende en door te voeren pijpen gesteld. 20 In april 1788 wordt een invoerheffing voor het gehele land van zeven stuivers per gros ingesteld. 21 De in de Allgemeiner Contorist gegeven invoerheffingen lijken dan ook niet te kloppen. Vollständiges allgemeines Waaren-Lexicon, 183413522 "Er is geen land in Europa waar men meer en mooiere pijpen maakt dan in Holland. En toch hebben zij niet eens het benodigde materiaal zelf, maar moeten zij dit uit het buitenland halen, vooraf uit het in het Luikse gelegen Andenne. De klei wordt vooraf gedroogd en in tonnen van 460 pond verpakt. Men betrok dit a,tikef vroeger uit Rouen, maar nu niet meer. De Hollandse pijpenfabrieken zijn recentelijk weliswaar minder geworden, maar er zijn er nog tegen de honderd in Gouda. In elk werken 10, 15 of 30 mensen. In hun gildehuis hangt een bord, waar alle merken, die de meesters op hun pijpen drukken, op schildjes geschilderd zijn, waaraan men de fabrikanten kan herkennen. Zodra een pijpenmaker overlijdt wordt het schildje weggenomen. De prijs van deze waren is zo gering dat voor de kleinste en slechtste soolten per dozijn niet meer dan 8 stuivers kosten en dat afhankelijk van de fijnheid van de klei en de grootte de prijs tot 36 tot 40 stuivers stijgt." Verder wordt nog aangegeven dat lange pijpen in kisten van 6 gros verzonden worden en korte pijpen in kisten van 12 gros. De grootste kisten bevatteri 24 gros. Schade door breuk wordt niet door de verkoper vergoed. Ook de slechte kwaliteit van de pijpen uit Rouen wordt genoemd en tot slot wordt ingegaan op de productie in verschillende centra in Duitsland. Over de pijpen van Remy en zoon in Grenzhausen (Westerwald) wordt opgemerkt dat deze niets onderdoen voor de Hollandse, maar dat het zo jammer is dat het nog steeds nodig is deze onder Hollandse naam de wereld in te sturen. 19 Stam, 2013, in voorbereiding. 20 Ordonnantie van de Staten van Holland en Westvriesland, 7 Octoberl 751. 21 De lange van Wijngaarden, 1817, p. 416. 22 Schedels, 1834/35, Band 2, p. 560-561. 27
Opmerkingen: • In 1834 waren er in Gouda vermoedelijk meer dan 100 pijpenmakers met een eigen merk. • De beschrijving van het merkenbord van het gilde is kennelijk overgenomen uit een andere publicatie en niet goed begrepen. • De genoemde prijzen zijn per gros en niet per dozijn. • De pijpen uit het Westerwald hebben nooit geheel de kwaliteit gehaald van de beste Goudse pijpen. Concluderend kan gesteld worden dat deze handelsboeken een aantal interessante passages bevatten over Goudse pijpen. Het blijft echter wel zaak om de informatie uit dergelijke bronnen te vergelijken met de bestaande kennis over de Goudse pijp. Literatuur: • Goedewaagen,D. A., 1942. Goudsche Pijpen. Amsterdam. • Herrmann, J. H., 1788. Alfgemeiner Contorist. Erster Theil. Leipzig. • Laulnais, G. de, 1764. Guide du commerce. Deel 4. Parijs. • Ludovici, C. G., 1768. Eröffnete Akademie der Kaufleute, ader volfständiges Kaufmannslexicon. Leipzig. • Rolt, M., 1756. A new dictionary'•of trade and commerce, compiled trom the information of the most eminent merchants and trom the works of the best writers on commercial subjects in alf languages. London. • Savary des Bruslons, J., 1723. Dictionaire Universel de Commerce. Parijs. • Schedels, J. C., 1834/35. Vo/fständiges alfgemeines WaarenLexicon für Kaufleute, commIssIonäre, Fabrikanten und Geschäftsleute. Band 2. Leipzig. • Stam, R. D., 2004. Export van kleipijpen uit België en Frankrijk naar N-Amerika (2). PKN 16 (103). , • Stam, R. D., 2013. The import of Dutch pipes into Germany during the 17th and 18th centuries. Journal of the Académie Internationale de la Pipe 6. In voorbereiding. 28
lllgc1nctncr [ontort~ ttt14,u \'011 ,,11,11 rn1b ~11 ~mjl,lnbm b(r }):lnbhffl;l aUtr (1 unb dl1lÎtT {!lirt-;,11 btfN~H'l1 .l),,1*1:$4)1. tk llturjlm untl IIIMl,\1f1~11rn ~.id)tu1Jl(lt n1!i<1lt1: rl)t1!5 n,:iif> IW'O,it)rftll Q.nrlt'!l, lbdlf 4U~ ll!lb (n~nti«~U I ll,l~ (l\Vllft firf11bnU11} unb €~~onbm; tlllllcrf,nl ttnb tn ~!~(lp°q( Ottnung geh.,~ S•~•'"" [hriiti11n f.)trrm111111 De Nederlandse pijp in handelsboeken. Zie pag. 24 <!:nlft.mte ~f abemtc ~(\' ~auff cute, obro ooll~á11bfgr6 !iaufmann~= lc!iton,
Impressie van de ruil- en determineerdag in Aalsmeer