- PIJPELOGISCHE KRING NEDERLAND Kwartaalblad voor de pijpenverzamelaar en onderzoeker * 4'- • •· Jaargang 35, nummer 137 el.)ERL_p..~'O Juli 2012
Een meerschuimpijp van een curassier uit ca. 1880. Het harnas is van zilver. Meer over deze bijzondere pijp is te vinden op pagina 2522. Een laat 18e eeuws sigarenpijpje opgegraven in Kaapstad, Zuid-Afrika. Dit pijpje is waarschijnlijk door Andries van Houten gemaakt. Zie verder op pagina 2534.
Jaargang 35, nummer 137 Voorzijde kaft: l 8e eeuwse Duitse houten pijp met zilverbeslag. De pijp is opengewerkt aan de onderzijde en is gedecoreerd met een reliëf wapenschild aan de voorzijde en springende honden aan beide zijden van de kop. Ongewoon bij houten pijpen; aan de onderzijde zit een vochtvanger. (voormalige collectie Rhein) Foto: Arjan de Haan Bestuur Juli 2012 © PKN. Overname van artikelen en illustraties is slechts toegestaan na voorafgaande toestemming van de redactie. www.tabakspijp.nl [email protected] Auteurs zijn verantwoordelijk voor hun bijdrage. ISSN: 0924-4158
Inhoud 2521 Bestuursmededelingen 2522 Pijpenspeurneus (1) "Een bijzondere Curassierspijp" Arjan de Haan 2525 Koninklijk geschenk van Iwan van der Want Fred Tijmstra 2526 Goedewaagen's houthakker als Gladstone ontmaskerd Ewout Korpershoek 2530 De tabakspijp van Jan Outshoorn Bert van der Lingen 2534 Een laat 18e eeuwse Nederlands sigarenpijpje van klei uit Kaapstad, Zuid-Afrika Ute A. Seemann 2538 Wist je dat ..... 2539 Een Goedewaagen - Zenith pijp van een zuinige roker Bert van der Lingen 2540 Geslaagde pijpen- en schervenctag in 's-Graveland 2541 De pijpendoorroker Frans Janssens 2543 Roermondse sigarenfabrikanten: "De Gebroeders Jacobs" ( deel 1) Ruud Lamboo i----···•········•··········•···: l l --~· 2520 ! ___ _
Bestuursmededelingen Het PKN blad In onze laatste bestuursvergadering hebben we gesproken over ons blad. De conclusie was dat met name de foto's wel wat beter kunnen en dat het voor sommige nummers wenselijk zou zijn als er een kleurenkaterntje in kan, om sommige foto's nog beter tot hun recht te laten komen. We gaan nu onderzoeken hoe dat moet. Bijvoorbeeld door een iets beter soort papier te gebruiken, of door sommige foto's wat groter af te drukken en te kijken hoe zo'n kleurenkaterntje meegenomen kan worden bij de drukker. Dat betekent ook kijken naar de kosten. Dit jaar krijgen de leden slechts drie nummers van ons vertrouwde blad, maar . . . . . . . Het vierde nummer wordt een jaarboek, met wat grotere artikelen. We hebben al een paar grotere artikelen beschikbaar, maar er kan nog wat bij. Als u denkt daarvoor een mooie bijdrage te kunnen leveren dan houden we ons aanbevolen. Het karakter van het jaarboek wordt wat meer wetenschappelijk, maar wel goed leesbaar. Nieuwe website Museum Booijmans van Beuningen Museum Booymans van Beuningen heeft een nieuwe website gelanceerd waarop schilderijen staan die de materiële cultuur verbeelden. Dus bijvoorbeeld aardewerk op schilderijen, maar ook veel pijpen op schilderijen. Het website adres is: http://alma.booijmans.nl Een kijkje waard. PKN Pijpendag 2012 -10 november Amsterdam Voor de pijpendag van dit jaar heeft het bestuur een prachtlocatie gevonden: Centrum De Roos in Amsterdam (voor meer info: http://roos.nl/ ). Een oase van rust, helemaal aan het eind van de P.C. Hooftstraat, pal tegen het Vondelpark. Meer over het programma van deze - in onze ogen nu al prachtige - dag in het volgende nummer & binnenkort ook op de PKN-site.
Pijpenspeurneus(1) "Een bijzondere Curassierspijp" Arjan de Haan ([email protected]) Door mijn werk op het internet kom ik regelmatig interessante feitjes tegen die op zich niet belangwekkend zijn. Echter, zo nu en dan kan ik een link leggen naar bijvoorbeeld een boek of een foto en dan wordt ik nieuwsgierig. Dit artikel is het eerste in een serie lichte artikelen met uiteenlopende onderwerpen over mijn bevindingen tijdens mijn speurtochten. Het begon allemaal met het vinden van een bijzondere Franse foto (foto onder, links) met daarop een pijp met de afbeelding van een Curassier in galauniform. Dit soort foto's komen bijna niet voor dus mijn interesse was gewekt. De pijp is gemaakt van meerschuim en is 'aangekleed' met een harnas vervaardigd uit zilver. Het bijzondere aan deze foto is dat er naast de pijp een medaille staat die deze pijp heeft gewonnen tijdens een tentoonstelling, het gaat hierbij dus om een belangrijk stuk. Deze pijp kwam mij bekend voor en na het doorbladeren van een paar boeken kwam ik hem tegen in het boek van Ramàzotti & Mamy (foto boven, rechts). Hij staat daar in vol ornaat afgebeeld op pagina 82 met onder de foto interessante informatie. Deze pijp zou namelijk rond 1880 achthonderd goudfranken gekost hebben. De pijp is 37 cm lang en 14 cm hoog en volgens deze tekst afgemonteerd met zilver en goud. Nu zou je hier kunnen stoppen met zoeken, maar het harnas en de medaille riepen nog steeds vragen op. Na wederom enig speurwerk op het internet
kwam ik er achter dat dit type helm gedragen werd door het 'régiment des Cent Gardes' in het derde kwart van de 1 ge eeuw. Het regiment werd opgericht in 1854 en had als doel het beschermen van de keizer en het bewaken van het keizerlijk paleis. Dit regiment was geen onderdeel van de keizerlijke garde, maar viel onder de 'Grand Marèchaf' van het keizerlijk paleis. Op een van de foto's die ik vond (foto rechts), werd een helm en borstplaat getoond met het onderschrift dat ze door de commandant van de 'Cent Gardes' gedragen werd, commandant Verly. Dit was natuurlijk een mooie vondst en met enig verder graven kwam ik een foto tegen van Kolonel Baron Albert Jacques Verly (foto volgende pagina) waarop hij zijn curassiers uitrusting draagt. Niet onbelangrijk is natuurlijk het feit dat nu ook zijn gezicht bekend is, en zoals u al zult vermo d n komt zijn beeltenis buitengewoon sterk overeen met de pijp.
~. ,:.~ .. ,, " ... ' • -~ ·:· -~. '1'* _ f. •• t i,-.1.~, Albert Verly wordt op 5 januari 1815 geboren als zoon van een plantagehouder in Kingston, op Jamaica. Nadat hij in Frankrijk gestudeerd heeft begint in 1833, op 18 jarige leeftijd, zijn militaire carrière. Hij is een rijzende ster in het Franse leger en na posities bij de cavalerie en de jagers wordt hij een lid van de gidsen van de staf van het Franse Alpenleger Hij deed hier dienst samen met de 'Prince President', de 1 , toekomstige Napoleon lil. Door dit contact werd Albert Verly in mei 1854, nadat Napoleon /Il in 1852 de troon besteeg, lid van de 'Cent Gardes'. In 1856 wordt Ver/y gepromoveerd tot commandant van de 'Cent Gardes'. Albert Verly trouwde met een rijke vrouw en stond in het midden van het sociale leven tijdens het Tweede Imperium. Hij streed aan de zijde van de keizer en de nauwe banden met het keizerrijk zorgden ook voor Albert Ver/y's val. Toen in 1870 de keizer door de Pruisen gevangen werd genomen betekende dit dat Verly niet langer nodig was en hij werd met pensioen gestuurd. Hij overleed in 1883. Nu bleef het nog de vraag wie de pijp had gemaakt, en wat de medaille betekend. Gelukkig is de afbeelding op de medaille redelijk goed zichtbaar en door het sterke vermoeden dat het om een wereldtentoonstelling gaat vond ik naar wederom enig speurwerk de medaille in kwestie. Het gaat om een gouden medaille van de 'Exposition Universelle' in Parijs in 1889. In mijn foto database bewaar ik o.a. foto's van alle merken op meerschuim pijp foedralen, en dit leverde de laatste link op; een foto (foto's hieronder) met het merk van de firma 'Sommer Frères', gevestigd in Parijs met c··---~ ___ ! 25 24 L•----~~------•·"•N-•-->,•»-•-•~---'••A-,'-'~>·••~•·•·•--•m,_>»w•~-•·,ss.· .. ,",.~"·'~-~'·••·•-.,,,-,-~--"•m-m -•-• _, __
daarnaast een stempel met de tekst; 'Médailles d'Or 1878, 1889, 1900'. Deze gouden medailles waren belangrijk voor een firma want ze zorgden voor de bekendheid van het merk . De pijp op de foto is dus één van de drie pijpen waarop de reputatie van Sommer Frères gebouwd is. Koninklijk geschenk van Iwan van der Want Fred Tijmstra Een krantenknipsel uit 1908 over het aanbieden van speciaal vervaardigde pijpen, ter gelegenheid van het tienjarig jubileum van de koningin. Etn g~sct,ink aan di Koningin in den Prins. f'cr gë!q'.!1';tlbcl<l v:s.u tk-a citgi waarop Yàbr ü~n jktt::U tL ~l. <ie Kooingto plechüg w~nl • • • ingehüldi;:d he,dt d(: he.:·r rw~n v~r. <!,:r W~nL H~t g;es.:bo-nk voor Prins. Hend.t;k. itá sigareo;,ójpj~. te - ~:ï·o:..c<l'a. a.an H~r~ ~[a.jesldt. ~1~ a,fln Z. K. H. ,foo Prn,~ <.'èn go:Mhenk ar"igebo<.!eo" Beide __ )!'.e_;,çheok,,n, d.i,,, ë<;!: y~_ce'"t: ~jn ,·;m. 1!:ct 1a.bt1ka:a <ki p1jf)<'.i~t.ati:-1ek. ,,L>t: ge• kroonde W. i.", zijn èn door H. M. _tn doûr Z. K. !-f. bij ho<:g" :<iirnndèring ,,,,lwill~nc! a.anv·a..a.nl VVlt .~r,~<:ti <lnt,:.:i., k~.c~ hierhfi een fo-iD va.n die g~-schc-nkc-o. aan. Het. e-cnc-~ ,fat ,·oor H. M.; b<.•,t~at uit zes miniatwrpfipje; <ap d;,r. kop "·:,ar,,:m het wapen 1•an H: M. met cfotl •fab.u::i. r~,çil 6/9 1.r1-,S s,aat geg:~anterd" Oez:c piipje:t. nE:;t~l op cx:n sta.ndaardjc, be;;taan,:k- uit: de ia zilver aaie• hoot~!.c g,,rc,0 -d"d,appen, .• ,.,a;,,m.ede d_<, pijpj~~ ",n "crvMnh;,•d. !fot g1:,;,:lwnk v,.u.:ir 'l. K, H. best:!a.t Hit z~ 3.i.g-arenpiSp-j~ V~"1 eert n;Eeuw modd, w;s;arnp e•:co~i,s•Ed Kooil!!Hijk Wa)kn er, datum. l.n dit wap,,ri. o,-,.tb,eken zelfs d.è w,:fOr~lcn ,~Je Ma~nti,~o~.•;tt· niet. _, 8etdat g(~~henk:t·n 2:9n ~evat tn zeer ftJtH:= ettJi"s. gcV'&~rd met :t00,b~t1.:-i2m.cl. Nss~.a.u.blau.w lfowed. De ,:,!rvaartiig"ing de.u:r g-escltc:mken he·eft drie mai'in(kn g,:-:~:·or<fo•d;. fu?:t.gray<":enver::k 'c\--~Jd g-em.aakt ooor d,,,n ker A. de Hoog, gra"el!r te Le.i~t~ a.an wien een grooi deel va~ het :<l"li,''--'n ,·~;i het werk i~ te clanke;,, Door het td,,_,ii.amsce ~rs1)oed der fr<bri.ek is de \•erd.:ern oe-.;erkiag da pijpjes oerrkht. Dé frnaie nünia,.,11::-pijpjcs "Oo.r H. r.i. de KocingJn. f,f/{</ l
Goedewaagen's houthakker als Gladstone ontmaskerd Ewout Korpershoek ([email protected]) Onder model nummer 388 komt in de Goedewaagen catalogus nr 6 (1) uit 1906 een pijpje voor met de benaming 'Houthakker'. Deze zien we tot ca. 1950 in Amerika actief geadverteerd worden als 'The Woodcutter' door de firma Wally Frank. Het is een van die figurale modellen die tot in de laatste jaren van Goedewaagen geproduceerd zijn; een naar de roker kijkende zittende man, met muts, lange bakkebaarden en een bijl in zijn handen om hout te hakken. En hij kijkt er grimmig bij. Iedere verzamelaar heeft deze wel in de collectie. En daarbij nu ook een pijp met de afbeelding van William Ewart Gladstone, een van de meest toonaangevende Engelse staatslieden van het tweede deel van de 19e eeuw. Recent liep ik tegen afbeeldingen van dezelfde pijp aan, maar dan met in de persvorm gegraveerde teksten op de steel, die we van Goedewaagen niet kennen. De teksten 'Hawarden' en 'Atrocities' zijn op resp. linker en rechterzijde op de steel van deze pijp aangebracht. Hawarden verwijst hier naar het gelijknamige Engelse landgoed Hawarden, dat van ca. 1839 tot 1898 door Gladstone bewoond werd. De tekst 'Atrocities' (barbaarse, weerzinwekkende daden) vormt een verwijzing naar de 'humanist' Gladstone.
William Ewart Gladstone leefde van 1809 tot 1898. In de periode 1850 tot 1880 was Gladstone actief in de Engelse politiek; in eerste instantie vanuit de conservatieve partij, later als actief liberaal. Een uiterst markante persoonlijkheid en hij wordt vaak gezien als de 'morele' en 'maatschappelijke' vertegenwoordiger van de Victoriaanse periode. De rode draad die door zijn carrière heen loopt is het conflict met de conservatieve heersende klasse. Gladstone's liberale, humanistische inslag met als beleidsspeerpunten belastingverlaging, het voorkomen van kostbare oorlogen en de zogenaamde Ierse 'Home Rule' zorgden voor de nodige ophef, en maakten hem zeer populair bij vooral de werkende klasse. Hij was een groot voorstander van zelfbestuur voor de leren die op dat moment nog altijd door de Engelsen onderdrukt werden. Hij voerde actief campagne voor Engelse inmenging tijdens de bloedige onderdrukking door
de Turken van de Bulgaarse opstand in 1876. De 'atrocities' tegen het Ierse volk, en de 'atrocities' die door de hand van het Ottomaanse Rijk in Bulgarije plaatsvonden waren een schande voor de mensheid en Gladstone verzette zich hier fel tegen. Gladstone was tussen 1868 en 1894 een 4 tal keren premier van Engeland. In de perioden dat hij het premierschap niet bekleedde (187 4-1880, 1886- 1892 en na 1894} voerde hij actief oppositie. Een markant en controversieel figuur, met een aantal eigenaardige hobby's. Een ervan was zijn obsessie om prostituees te 'helpen' en 'bekeren'; zelfs toen hij premier was ging hij vaak 's nachts de straat op om prostituees aan te spreken en ze onderdak en voeding aan te bieden. Gladstone was voorts geobsedeerd door een streven naar 'fitness'. Zijn voornaamste hobby was houthakken waarbij hij met een grote bijl de bomen op zijn landgoed Hawarden te lijf ging als vorm van lichamelijke oefening. Dit laatste tot grote hilariteit van zijn tegenstanders, die graag de parallel trokken tussen Gladstone's 'destructieve' hobby, en zijn al even 'destructieve' politiek. En hiermee zijn we dan hoogstwaarschijnlijk bij de achtergrond van dit pijpje; geen spotprent maar een 'spotpijp'; de 'atrocities' waar Gladstone tegen vocht, werden door hemzelf bedreven op zijn landgoed Hawarden, aldus zijn tegenstanders. Van Lord Randolph Churchill, een van de voornaamste opponenten van de liberalen en daarmee van Gladstone, is de volgende uitspraak bekend die een directe relatie met de kleipijp vormt; 'For the purposes of recreation he has selected the felling of trees; and we may usefully remark that his amusements, like his polities, are essentially destructive. Every afternoon the whole world is invited to assist at the crashing fall of some beech or elm { _;., .. ,·'' or oak. The forest laments in order that Mr Gladstone may perspir~·- Deze uitspraak wordt volgens *2 geplaatst in het jaar 1884. De bijl van Gladstone bevindt zich momenteel als belangrijk aandenken in de 'National Libera/ Club', een besloten club die de thuisbasis vormt van de 'libera/ democrats' in Londen. i- ... ""C -----' 2528 L_-~~---N~-·=•-·•»-••••-=-•·~--~•--•-·»··~••·w~•w=w••·<••··,•·····~,~•·,•"-•---•=•·•"•-••·»-=•·"•-••-··•• .. M·._ ,.
Herkomst persvorm Het pijpje met de teksten HAWARDEN en ATROCITIES is uitgevoerd met een stempel van de Franse fabriek Dumeril uit St. Omer. Op de foto lijkt naast Dumeril, ook 'Bouveur' zichtbaar. Duco noemt in (1) & (5) de contacten die de firma P. Goedewaagen in het buitenland en met name Frankrijk en België had, en de uitbreiding van het Goedewaagen vormenbestand middels aankopen bij o.a. Dumeril. Duco verwijst hier naar een aanschaf in 1880 van een partij van ca. 30 vormen bij deze fabriek in St. Omer. Echter, tegelijkertijd stelt hij dat van die aankoop, nog maar 21 stuks voorkomen in de catalogus van 1906. Van 'De Houthakker' onder nummer 388 wordt geen herkomst gegeven, deze zou dan de 22e Dumeril vorm moeten zijn. Voorts lijkt het dat de vormen die door Goedewaagen daar zijn aangeschaft, allemaal in de eerste catalogus (die dateert van 1891, (4)) voorkomen. De houthakker zien we dan nog niet. Het kan natuurlijk ook zo zijn dat de houthakker ofwel in een latere fase bij Dumeril is betrokken, of via een andere Nederlandse of buitenlandse pijpenfabrikant bij Goedewaagen terecht is gekomen. Ook van firma's als Bartolomeus van der Maas en Jan Prince is bekend dat zij vormen in het buitenland betrokken. Het lijkt niet waarschijnlijk dat een eventuele oorspronkelijke 'Gladstone' van Dumeril door een andere fabrikant gekopieerd is, aangezien het om een vrij specifieke 'spotpijp' gaat, bedoeld voor de Engelse markt. Aangezien Gladstone tot 1894 politiek actief was en in 1898 overleed, lijkt het aannemelijk dat de vorm in de periode 1885-1890 zijn diensten gedaan had en doorverkocht werd. Het model wordt volgens (1) vanaf 1895 bij Goedewaagen in gebruik genomen. Vanaf dat moment is de gelijkenis met Gladstone niet meer commercieel zinvol, en zullen de HAWARDEN en ATROCITIES teksten verwijderd zijn, waarmee het model als 'Houthakker' en 'Woodcutter' een nieuw, en toch weer internationaal leven beschoren was. Referenties ; 1) Firma P. Goedewaagen & Zoon, fabrikantencatalogus uit 1906 voorzien van historische inleiding en verklarend naamregister - D.H. Duco, 2000, Stichting Pijpenkabinet Amsterdam, 1 SBN 90-70849-09-7 2) William Ewart Gladstone - British Prime Minister and Politica! Reformer - Robert McNamara (http:/ /history1800s. about. com/od/leaders/p/gtadstone-bio. htm) 3) The Mid-Victorian Generation, 1846-1886, K. Theodore Hoppen, Oxford University Press, New York, ISBN13: 9780198731993 4) Wikipedia; http://en.wikipedia.org/wiki/William_Ewart_Gladstone 5) Koninklijke Goedewaagen (1779-1982), Een veelzijdig ceramisch bedrijf, D.H. Duco, Leiden, 1 SBN 90-7 431 0-54-0
De tabakspijp van Jan Outshoorn Bert van der Lingen ([email protected]) Tijdens de afgraving van het kerkeiland ten oosten van de Nederlandse Hervormde kerk van Nieuwkoop zijn in 201 0 bijna 500 pijpenkoppen gevonden, daterend uit de periode 1650-1900. Uit de samenstelling van de vondsten en karakteristieke eigenschappen kon worden vastgesteld dat de pijpen ter plaatse zijn gerookt en weggegooid. Het eiland werd indertijd gebruikt als stort voor bagger uit de tegenover liggende wetering en mogelijk ook uit andere sloten in het dorp. De wetering ligt achter de toenmalige Kerkstraat die nu onderdeel is van het Regthuysplein. Één van de vondsten is een Goudse tabakspijp met in inkt de naam J. Outshoorn op de rechterzijde van de ketel geschreven. Door het lange verblijf in de bodem en slijtage is de naam slechts met strijklicht te lezen. •✓-: ~7'=r::-:'~. ~&fl'r-~ .. c;;,:r . • • -·--- • ~~i i~-4~?~,,4e:~: "" ·'.ij De pijp en zijn kwaliteit De pijp van J. Outshoorn en een door hem ondertekend document uit 1840. Veelal waren het sociëteiten, verenigingen en kerkbesturen, waarvan de pijp rokende leden hun rookgerei, met daarop hun naam, in een dichte pijpenkist, een open pijpenlade of in een pijpenstandaard bewaarden, waardoor eenieder altijd uit zijn eigen pijp rookte. Dergelijke naampijpen worden minder frequent in de bodem aangetroffen en zijn meestal niet meer aan de voormalige eigenaar of gebruiker te koppelen. De in Nieuwkoop gevonden pijp vormt hierop een van de weinige uitzonderingen. r···························1 __ ___,i 2530 L ____ .. _ ~·~·-~·--·~··--·-····---•-•··-----··~-----·------
De pijp heeft een ovaal model met een hoogte van 51 mm en is gemerkt met de 84 gekroond met aan weerszijden van de hiel een klein Gouds wapenschild. Op de steel is een geruwd zigzag motief aangebracht. Gezien de zware roetaanslag aan de buitenzijde en de dikke aanslag in de ketel is de pijp van Outshoorn intensief en waarschijnlijk voor langere periode in gebruik geweest. Het rookgerei behoorde tot de betere kwaliteit. Voorkomen en verkoop Pijpen met het merk 84 gekroond zijn in Nieuwkoop en Noorden erg populair geweest. Ze worden op bijna alle vondstlocaties aangetroffen en meestal is dit het meest voorkomende merk. Bij de afgraving van het kerkeiland zijn van dit merk dertien exemplaren gevonden, waaronder zeven van de beste porseleinen soort en zes van de fijne kwaliteit. Samen maken ze 9 % uit van het totaal aantal gemerkte achttiende en negentiende eeuwse ovale pijpen. Ook tijdens de recente opgravingen in het dorpscentrum zijn enkele pijpen met dit hielmerk gevonden. Slechts twee pijpen van het kerkeiland zijn in dezelfde persvorm gemaakt. Dit lijkt er op te duiden dat ze telkens in kleine aantallen, wellicht met een paar tegelijk of per dozijn werden gekocht. Ze werden ondermeer in tabakswinkels, herbergen en bij grutters te koop aangeboden, zoals bij Maria van Velsen, Dirkje Kranenvelt en meester grutter Gerrit van Niekerk. De winkeliers hadden veelal op zolder een voorraad tabakspijpen in grootverpakking opgeslagen. In de winkel werd een kleine verkoopvoorraad gepresenteerd. Winkelierster Annitje Cranenburgh, de weduwe van Laurens Hangar, had naast allerlei grutterswaren en stoffen een ton met korte pijpen en een partij lange pijpen op zolder staan. Ook verkocht ze Spaanse snuif en had ze vier bruine kwispedoortjes en tien koperen tabaksdozen op voorraad. De pijpen werden met de boot vanuit de productieplaatsen Gouda en Alphen in tonnen, hoge manden of in kleine langwerpige mandjes (bennetjes) naar de winkeliers verzonden. Voor een bennetje met 1 gros lange pijpen moest vanuit Gouda 5 cent vrachtkosten worden betaald. De prijs van een gros maatpijpen met een lengte van 55 cm begint in deze periode rond de 20 stuivers. Jan Outshoorn Het pijpenmerk 84 gekroond is in de jaren 1733-1873 in gebruik geweest. De gevonden pijp kan op typologische gronden in het tweede of derde kwart van de negentiende eeuw worden gedateerd. Archiefonderzoek heeft twee personen met de naam Jan Outshoorn opgeleverd. De eerste wordt genoemd als arbeider en de tweede onder andere als koopman in turf, gemeenteontvanger en rentenier. De tweede Jan Outshoorn past in de gebruikersgroep voor dergelijke kwaliteitsproducten. Daarnaast blijkt zijn
handschrift in archief documenten overeen te komen met het handschrift op de pijp. F . .. ,..., .. :- ·•••·• t , ... Notarieel Archief Nieuwkoop, inv. 63, akte 27, 30-08- 1845 . Jan (Gerritsz.) Outshoorn was een zoon van de in 1809 overleden Gerrit Janse Oudshoorn en de twee jaar eerder overleden Maria Vollebregt. Hij werd in 1794 te Nieuwkoop gedoopt. In 1815 treed hij als twintigjarige in het huwelijk met de achttienjarige Nieuwkoopse Marrijtje van Affelen van Oorde. In dat jaar wordt Jan turfschipper te Nieuwkoop genoemd. Beiden zijn voor de wet minderjarig. Veenman Jan Vollebregt uit Nieuwkoop en koopman in turf Arie Kooij uit Thamen in Uithoorn treden op als voogden. In 1820 woont Jan Outshoorn in Ouderkerk en is daar zelf werkzaam als koopman in turf. Waarschijnlijk is hij na het overlijden van zijn ouders naar Uithoorn vertrokken waar hij, mogelijk van zijn voogd Arie Kooij, de kneepjes van de turfhandel geleerd heeft Uit dezelfde akte kunnen we opmaken dat Jan nog drie broers heeft: Klaas, eveneens woonachtig in Ouderkerk is grutter, Pieter is koopman te Woerden en Arij is apothekersknecht te Leiden. Pieter wordt een jaar later ook koopman in turf genoemd. In 1829 is Jan weer terug in Nieuwkoop. Volgens een akte van procuratie uit dat jaar is hij kantoorbediende. Waarschijnlijk heeft de handel in turf hem voldoende opgeleverd, want nog geen jaar later wordt hij als rentenier genoemd en in 1834 grondeigenaar. Weer een jaar later is hij veenman. In 1845 vervult hij de functie van heemraad van de polder van Nieuwkoop en in de jaren 1845-1852 zien we hem als gemeenteontvanger, de ambtenaar die belast is met het beheer van inkomsten en ujtgaven. In de jaren 1831- 1855 is Jan Outshoorn kerkenraadslid van de Remonstrants Gereformeerde Gemeente van Nieuwkoop en Zevenhoven. Al in 1822 blijkt er een speciale band te zijn met de Remonstrantse Gemeente als hij vanuit Ouderkerk een bedrag van 25 gulden schenkt. Vanaf 1831, twee jaar na zijn terugkeer in Nieuwkoop, komen we zijn handtekening regelmatig tegen in de notulen van de kerkenraadsvergaderingen en in verschillende notariële akten. Tot het midden van de jaren veertig schrijft hij zijn naam gelijkmatig en in een vloeiende beweging. Daarna begint zijn handschrift __ __,l 2s32 L ________ _
slordiger te worden. Zijn laatste handtekening dateert van 1 maart 1855 en is geschreven met een bibberige hand. Uit de gegevens in de archiefstukken kan worden geconcludeerd dat de pijp in de periode 1831 - ca.1845 zal zijn gemaakt zal zijn. Waarschijnlijk is hij tijdens de vergaderingen van de kerkenraad gebruikt. Uit de weinige gespecificeerde rekeningen blijkt dat de kerk in ieder geval in het boekjaar 1813/1814 voor 12 stuivers aan tabakspijpen heeft gekocht bij Arie van Leeuwen. Voor dit bedrag kreeg men ongeveer een halve gros lange pijpen. De in Nieuwkoop gevonden pijp met de 84 gekroond komt uit de werkplaats van Goudse fabrikant Gerrit van der Zwalm, die in 1824-1849 werkzaam was of zijn weduwe Johanna Wakker die het bedrijf tot 1849- 1 854 voortzet. Literatuur: -D.H. Duco, Merken en merkenrecht van de pijpenmakers in Gouda. Amsterdam, 2003, p.196-7, nr. 1026. -R. N. Halverstad, Nieuwkoop Dorpsstraat. Een inventariserend Veldonderzoek in de vorm van proefsleuven. ADC ArcheoProjecten Rapport 2272. Amersfoort, 2010, p.25. (De hier genoemde pijpmerken zijn, met uitzondering van de 59 gekroond en kandelaar gekroond abusievelijk vermeld als zijmerken i.p.v. hielmerken.) -Leendert Jansen, Valse drieguldenstukken in Nieuwkoop, Rondom Niewecoop, jrg. 2, nr. 1, 1992, p.6-11 -W.J. Eijs, 'Zimmerman en Simmerman, genealogie van een Nieuwkoopse familie', Rondom Niewecoop, jrg. 5, nr. 3, 1995, p.6-27 (Tarieven veerschipper in het "Reglement Veer Nieuwkoop-Gouda", c.1854.) Archiefstukken: Streekarchief Rijnlands Midden, Alphen: Notarieel Archief Nieuwkoop, inv.nr. 9, akte. 62, 20-08-1764; inv. nr. 53, akte 74 (19-08-1814), akte 58 (24-07-1815), akte 53 (21-11-1820), akte 60 (05-10-1821); inv. nr. 54, akte 10 (11-03-1829), akte 2 (29-01-1830), akte 28 (05-11-1834), akte 5 (16-02- 1835). Archief van de Remonstrants gereformeerde gemeente Nieuwkoop, inv. nr. 2, Rekening en verantwoording 1814; inv.nr. 16, Jaarlijkse rekeningen 1822; inv.nr. 6, Resolutie- en notulenboeken van de kerkenraad 1855. !' ............ _ ................. l - ~w·------•-•--•-•--•--•-•"'-••w.·,.w.•.•.w••w.v-·,•••w•--•"""•·••·"•·•··"'-••-•·••·~•----••-v~•-·••w·--•·,.,.•••·•••·w•w.,· ... ·.,,w~·•w.w.-,_, __ "_·_•••·,~·-•w••••--•-"•---•w.w,·,-••••••w•----••• t 2 5 3 3 ! .. , .... _, __
Een laat 18e eeuwse Nederlands sigarenpijpje van klei uit Kaapstad, Zuid-Afrika Ute A. Seemann 1 Samenvatting Een officiële archeologische opgraving in het centrum van Kaapstad, Zuid-Afrika, bracht een Nederlands sigarenpijpje aan het licht. Het sigarenpijpje kon aan de hand van het Goudse wapen en het pijpenmakers merk worden gedateerd in de periode 1780 tot 1802 (fig. 1). Otto Graf, een specialist op het gebied van koloniale Nederlandse pijpen in Kaapstad, heeft met verschillende onderzoekers contact opgenomen en vond dat er zes sigarenpijpjes bekend zijn van deels goed gedateerde vindplaatsen van over de gehele wereld. Een tweede nagenoeg identiek exemplaar is gevonden in Amsterdam. Dit artikel bespreekt de datering en herkomst van het in Kaapstad gevonden pijpje. ,Fig.1. Een Nederlands sigarenpijpje gevonden op Breestraat 18-24, Kaapstad. 1 Dr. Ute A. Seemann is Erfgoed archeoloog en consultant in Zuid-Afrika. Adres is bij de redactie bekend. Vertaling: Ruud Stam.
Inleiding In februari 2012 is er in het centrum van Kaapstad een historisch archeologische opgraving uitgevoerd in overeenstemming met de ZuidAfrikaanse erfgoed wet. Herontwikkeling van het bouwblok Breestraat 18-24 - erf 173682 - moest gaan plaatsvinden, wat betekende dat de bestaande bebouwing moest worden afgebroken. Historisch onderzoek in de archieven van Kaapstad bracht aan het licht dat dit bouwblok gekarteerd was omstreeks 1818 en dat het in die tijd aan de kust van tafelbaai lag. De locatie ging twee keer over in andere handen en tussen 1838 en 1842 blijkt de nieuwe eigenaar het eerste huis met bijgebouwen op zijn eigendom gebouwd te hebben, gelegen op de hoek van Breestraat en Preswichstraat, welke laatste straat naar hem genoemd is. Historische en archeologische context Het sigarenpijpje is gevonden in de bovenste laag onder een gesloten vloer die in een kartering van 1900/02 benoemd was als 'constructiewerk' in het centrum van het bouwblok (fig. 2). ' • ·, . ·, • !; -~: Fig. 2. Opgraving op Breestraat 18- 24, Kaapstad. Vondstlocatie in het midden van de tekening. Fig. 3. Opgraving op Breestraat 18- 24, Kaapstad. Sleuf 4, lagen tot aan het zand van het strand. Sleuf 4 bevatte slechts een paar voorwerpen, zoals fragmenten van vroeg 19e eeuwse geïmporteerde wijnflessen en ongeveer 500 gram schapenbotten. Op ongeveer 0,6 meter diepte werd het zand van het strand gevonden. De ruimte tussen de originele fundatiemuren van de eerste bewoning en werkplaatsen op deze locatie is gebruikt als een stortplaats voor huishoudelijk afval. Bijna alle vondsten van voorwerpen waren te < ···•···············•··········~ __ I 2535 L ___ _
dateren voor ongeveer 1840. De samenstelling van het gevonden materiaal duidt op een lagere middelklasse huishouding en bestond vooral uit voedselresten en stukken van flessen zoals je zou mogen verwachten van een bordeel of een taveerne. Het Nederlandse sigarenpijpje De identificatie van het sigarenpijpje werd mogelijk gemaakt door Otto Graf die specialisten op het gebied van de kleipijpen raadpleegde zoals genoemd in de literatuurlijst. Volgens Duco kan de producent van pijpen met het merk 73 gekroond Andries van Houten (1773-1802) zijn of diens weduwe Geesje Emand (18-2-1811), die het bedrijf van haar man voortzette met behulp van Arij Proefhamer, de latere eigenaar van het merk ( 1811-1838). 2 Volgens Ron en Arjan de Haan was Andries van Houten een 'pijpenmaker die gespecialiseerd was in het maken van hoog kwalitatieve bijzondere en dure pijpen'. 3 Echter dit sigarenpijpje is van een inferieure of 'slegte' kwaliteit, wat mogelijk komt omdat de mal versleten was aan het eind van zijn gebruiksperiode, of doordat het sigarenpijpje een tweede keus product was dat alleen geschikt was om te verkopen op goedkope markten in de kolonies. ç scale Dutch cigar holder found at 18-24 Bree Streel, Cape Town F,bruae, 2012 Fig. 4. Tekening van het Nederlandse sigarenpijpje 1 Duco, 2004, p. 195. Arij van Houten was de eerste bekende eigenaar van de gekroonde 73 van 1745- 1769. ' Haan en Haan. 2009, p. 185.
Andries van Houten was ook bekend vanwege zijn politieke opvattingen. Hij was een Orangist. 4 Het Goudse wapenschild en het merk 73 gekroond van van Houten worden op dit sigarenpijpje omgeven door verschillende fleur de lis motieven. Was dit een teken van zijn politieke voorkeur in die tijd? Ik zou graag van andere onderzoekers horen wat zij daarvan denken. Als we rekenen hoeveel tijd het kostte om dit sigarenpijpje naar Kaap de Goede Hoop te verschepen, te distribueren en de tijd die het duurde voordat de eigenaar het brak en weggooide dan lijkt het erop dat de productiedatum eerder in het eind van de 1 a• eeuw dan in het eerste kwart van de 19• eeuw ligt. Smiesing dateert een vrijwel eender pijpje in het midden van de 19• eeuw en noemt het een sigarettenpijpje. 5 Echter twee sigarenpijpjes van Andries van Houten zijn in Amsterdam in een beerput gevonden. Alle pijpen uit deze beerput dateren uit het laatste kwart van de 18' eeuw. Op deze sigarenpijpjes staat de naam 'VAN HOUTE'. Door deze vondst is het duidelijk dat Andries van Houten dit soort pijpjes geproduceerd heeft. De kans is dus groot dat het Kaapse sigarenpijpje ook door van Houten gemaakt is. 6 De herkomst van de pijp van Smiesing is onbekend en het is dus mogelijk dat, dat exemplaar niet juist gedateerd is. Verder moet ook bedacht worden dat Nederlandse import mogelijk was in de tijd dat de Kaap in Nederlandse handen was, namelijk voor 1795 en tussen 1802 en 1806. De Engelse bezetting van de Kaap van na 1806 ontmoedigde Nederlandse scheepvaart daar naar toe gedurende de tien jaar van de tweede bezetting tot aan 1815 toen de Kaap definitief in handen van de Engelsen kwam. Maar wat waarschijnlijker is, is dat dit sigarenpijpje in de persoonlijke bezittingen van een redelijk goed gesitueerd persoon naar Kaapstad gekomen is. Het roken van sigaren was in Nederland in die tijd niet algemeen maar nieuw en zeer modieus. Omdat er in de Napoleontische tijd weinig scheepvaart van Holland naar de Kaap was is het ook in dit geval waarschijnlijk dat het om een laat 1 a• eeuws product gaat. Tot slot Zover mij bekend is dit het eerste exemplaar van een sigarenpijpje die in de Kaap gevonden is. Het bleek mogelijk de pijpenmaker te achterhalen. Wat in dil artikel niet in beschouwing genomen is, is de vraag over de mode van het tabaksgebruik aan het eind van de 1 a• en het begin van de 19• i Haan en Haan, idem. s Smicsing 2009. p. 2062: Smiesing 2009, p. 2121-2123. (, Vriendelijke mededeling Jan van Oostvccn. Locatie van de beerput is Zwanenburg\val. locatie code WLO-220-51.
eeuw in Kaapstad. Het bleek ook niet mogelijk om de gebruiker/ eigenaar van het sigarenpijpje te achterhalen. Was hij, gelet op het feit dat het voorwerp dicht bij de haven van Kaapstad gevonden is een lid van de huishouding, een knecht of een lokale bezoeker of kwam hij van overzee? Literatuur • Duco, D.H. 2004. Merken en merkenrecht van de pijpenmakers in Gouda. Pijpenkabinet: Amsterdam. • Haan, R. de en A. de Haan, 2009. An eighteenth-century Dutch c/ay cheroot ho/der. Journal of the Academie Internationale de la Pipe, volume 2, p. 185-188. • Smiesing, P., 2009. Voor sigaar, sigaret of pijptabak. In: Pijpe/ogische Kring Nederland, 31ste jaargang, nummer 123, p. 2060-2062. • Smiesing, P., 2009. Nog iets over sigaren I sigarettenpijpjes. In: Pijpe/ogische Kring Nederland, 31 ste jaargang, nummer 124, p. 2121-2123. Dankwoord Mijn hartelijke dank gaat uit naar Jan van Oostveen, die Otto Graf uit Montreal de suggestie deed dat dit een sigarenpijpje was. Ik was dit nooit tegengekomen. Otto was zo vriendelijk mij de artikelen te zenden die in de literatuurlijst genoemd zijn en die de basis waren voor mijn analyse. Otto je bent een kanjer. Wist je dat ..... Peter Wiesenhaan stuurde een krantenknipsel op uit het Utrechts Nieuwsblad van 20 mei 1933 met de volgende te~st: Asperges groeien heelemaa/ onder den grond, op verhoogde bedden. Zoodra de grond gaat barsten, een bewijs dat de asperge door komt breken, moet zij afgestoken worden of desnoods toegedekt worden (vaak met pijpekoppen) want het daglicht mag er niet op inwerken. Heb je ook interessante of leuke feitjes voor deze rubriek stuur deze dan op naar [email protected]
Een Goedewaagen - Zenith p1Jp van een zu1n1ge roker Bert van der Lingen {[email protected]) Dat bijzondere pijpen niet altijd een fraaie vormgeving of decoratie hoeven te hebben blijkt uit de hieronder afgebeelde tabakspijp uit de twintigste eeuw. Deze zwaar gerookte pijp is tot in de jaren veertig van de twintigste eeuw door een zuinige agrariër uit het ZuidHollandse dorp Zevenhoven in gebruik geweest. Ondanks breuk aan tabaksketel en steel is de pijp, na reparatie door de eigenaar, nog lang in gebruik geweest en gekoesterd. Het rookgerei is samengesteld uit pijpmodellen van twee verschillende fabrikanten. De zwaar gerookte ketel is afkomstig van een traditionele gebogen steelpijp met kromkopketel van de firma Goedewaagen (catalogusnr. 275) met op weerszijden van de spoor het fabrieksmerk ES gekroond. De ketel is na breuk glad gevijld en daardoor -~;,~: bijna de helft korter geworden dan het oorspronkelijke model. De binnenkant van de ketel en de bovenzijde van de gevijlde rand zijn zwaar beroet. De gebroken steel van de in een metalen persvorm gemaakte Goedewaagen pijp steekt in een metalen busje met opschrift "Zenith Gouda" met daaraan een gummi mondstuk. De Zenith steel was oorspronkelijk aan een tabaksketel van gietklei bevestigd. Gezien de zwarte binnenzijde heeft deze fraaie reparatie daarna nog voor jaren rookgenot gezorgd.
Geslaagde pijpen- en schervendag in 's-Graveland Zondag 20 mei vond in Galerie Hanenhof de eerste Pijpendeterminatie middag van 2012 plaats. Gastheer Arjan de Haan had zijn ruimte ter beschikking gesteld voor deze activiteit, die naar we hoopten, wellicht aardige vondsten uit de rijke historische omgeving zou opleveren en tevens de PKN onder de aandacht van lokale verzamelaars en ge·lhteresseerden zou brengen. Tussen 12 en 5 zijn er, inclusief PKN-leden, circa 45 belangstellenden langs geweest met uiteenlopende vondsten. Aardewerk van de vroege middeleeuwen tot handenvol (en een enkele doos) pijpenkoppen en -stelen. Pijpen uit alle eeuwen kwamen langs, waarbij het 17e eeuwse materiaal voornamelijk uit de eerste helft van 1600 stamde en vrijwel allemaal naar Amsterdamse pijpmakers te herleiden was. Het materiaal uit de 18e eeuw was geheel van Goudse herkomst. Hier zaten een aantal fraai gedecoreerde stukken tussen, waaronder een fraaie kromkop met het wapen van Zweden. Naast de determinatie was met name ook de hoop gericht op het kunnen stimuleren van de enthousiaste jeugd, en dat is zeker gelukt. De middag werd ook door een aantal verzamelaars gebruikt om elkaar te treffen, en waar mogelijk wat te ruilen. Ook dit was succesvol , er werd geruild, verhandeld en de uitgestalde ruilwaar en vitrines van Lia ( dank !) vormden een passend kader voor de bezoekers. Zonder meer een geslaagde dag, waarbij de onderlinge banden werden aangehaald en we een aantal nieuwe leden hebben mogen begroeten.
De pijpendoorroker Frans Janssens Via een kennis werd ik gewezen op een artikel in het boek van Justus van Maurik (1), uitgegeven in 1881, waarin sprake is van het beroep pijpendoorroker, die zijn nering uitoefende in Amsterdam. Hieronder volgt het betreffende citaat: Wanneer wij van den kant der Utrechtsestraat het Amstelveld opgaan, zien wij reeds van verre een bonte massa, die zich woelig tusschen eenige rijen kraampjes en uitstallingen voortbeweegt, en wordt ons gehoor beleedigd door de schetterende tonen van een valsche trompet, die 't schreeuwen en roepen der venters overstemt. Vooraan, tegenover het Café Hippodrome, waar sinds des morgen ha/feit een piano met kracht door een virtuoos van den eersten rang wordt bewerkt, zit een bejaard man aan een tafeltje, dat ontegenzeglijk aanleg tot vallende ziekte heeft, te rooken. _ Die man is pijpendoorrooker van beroep. Of hij er een patent voor noodig heeft, is mij niet bekend. Op zijn tafeltje liggen tal van aarden pijpekoppen, sommige geheel wit, andere reeds gedeeltelijk doorgerookt, alle echter zonder onderscheid "zoiver as glas en nuw", zooals de eigenaar beweerl. Als een beeldje uit speksteen zit de doorrooker op zijn tabouretje, vóór een toestel, bestaande uit een inmaakflesch gevuld met water en met een kurk gesloten, waardoor een glazen pijp steekt, die tot in 't water reikt. Een tweede pijpje is bestemd voor een gomlasteken stang met mondstuk, terwijl een derde dient om er den door te rooken pijpekop in te bevestigen. Met storcijnsche gelatenheid blaast hij, den geheelen dag door, dikke wolken tabaksrook uit, die niemand erger kwaad doen dan de vliegen, die er oogenblikkelijk van sterven. "Omstaanders en burgers", zegt de man, terwijl hij een vreese/ijke rookwolk uitblaast, "hier mot je weze; dut zijne echte onvervalschte deurrookers pfff die Je pfff pfff nergens zoo kent koope. Alle diegenige die van deuze pijpekoppe hebbe gekocht, binne overtuigt geworde, dat er geen deurrookers zijn, die pfff Zóó kenne deurgerookt worde as den deuzen, pfff pfff Ze binne allemaal geprobeert, en as je der een treft, pfff die je niet kent, deurrooke, pfff brengt 'm hier, en je krijgt je geld terug. Voor diegenige, die liefhebberij heeft, zeg ik: Ze koste één en twintig en zestien cent, pfff" "Ik zit hier nou circa dertig jaar op dezelfde plaats," gaat hij voort .... Verschrikt wenden we ons af, want de tranen komen ons in de oogen, als
we 't lot bedenken van dien man. Dertig jaren lang zulk een tabak te rooken, 't is erger dan de pijnen der hel! ... • ·• .. • .. ••. ;----.-~tfi/~it:. _:,:{;;~fa~t:ái01rJ:.;- .. :·.;:.:::.~:~/-· Uit: Justus van Maurik Jr., Van Allerlei Slag, Novellen en Schetsen. (1881), Tj. Van Holkema, Amsterdam. Getekend door Joh. Braakensiek.
Roermondse sigarenfabrikanten: "De Gebroeders Jacobs" (deel 1) Ruud Lamboo ( [email protected]) Onderzoek in het stadsarchief van Roermond leverde tal van namen op van Roermondse sigarenfabrikanten. Over deze fabricage te Roermond is nog weinig gepubliceerd. Daarom volgt nu een samenvatting van de gevonden data van de gebroeders Jacobs. Anderen, zoals o.a. Anderheggen; Bayer; Hoefnagels; Keuven; Rutten, en Smits, om er maar enkele te noemen, zullen t.z.t. de revue passeren. De 3 gebroeders Jacobs Wie waren deze gebroeders Jacobs? Uit hoeveel broers bestond de firma? Wanneer is hij opgericht? Waar lag de firma etc. Allemaal vragen waar een antwoord op gezocht dient te worden. De krant "Maas en Roerbode" van 10 februari 1898 geeft uitsluitsel: "Gisteren was het 25 jaren geleden, dat door de heer Jacques, Henri en Jean Jacobs, onder de firma Gebroeders Jacobs, eene sigarenfabriek werd opgericht" etc. We weten nu, dat de onderstaande 3 gebroeders de firma op poten hebben gezet, en dat dit in 1873 was. Echter onduidelijk is nog, waar deze firma lag, en waar de familie woonde. De 3 gebroeders waren: 1. Johannes Conradus Jacobs (Jean) geboren 21-4-1841 te Roermond getrouwd 12-10-1875 met van der Zanden Maria H. 2. Henricus Jacobus Jacobs (Jacques) geboren 18-8-1842 te Roermond getrouwd 14-5-1889 met Storms Maria E. 3. Henricus Hubertus Jacobs (Henri) geboren 27-1-1844 te Roermond getrouwd 13-5-1879 met Dencken Anna M.M. Hun vader was Jacobs, Jan Leonard Hendrik Jacobs, geboren op 4-3-1811 te Roermond getrouwd op 17-4-1839 te Roermond met Magaretha van der Linden, geboren op 2-11-1806 te Maasniel. De kadastrale gegevens tonen ons aan dat vader Jacobs ( vleeschhouwer) "achter Mariengaard" 2 huizen en een tuin bezit. Op de kadastrale kaart uit 1843 zien we, dat dit dicht bij de Schuitenberg is. Tegenwoordig Mariagardestraat 3-5.
Als we het bevolkingsregister uit 1850-1860 bekijken, zien we dat dit gezin "achter Mariagaard" nr. 661 woont. Vader is "slagter" van beroep, terwijl de drie gebroeders schoolleerlingen zijn. Het register uit 1860-1870 laat zien, dat vader nu "briefdrager" is en dat de drie zonen "leerling sigarenmaker' zijn. Hun adres is "Achter Mariagaard" nr. 762. Vader Jacobs overlijdt 11-5-1868. De broers hebben het vak van sigarenmaker niet van hun vader geleerd, maar zijn ergens, in het Roermondse, als leerling sigarenmaker aan de slag gegaan. Het is mogelijk, dat ze bij de Fa. Wed. Baijer leerling zijn geweest. Dit was toen de enige sigarenfabriek in Roermond. Uit het bevolkingsregister van 1870-1880 blijkt dat de Gebroeders Jacobs gepromoveerd zijn van leerling sigarenma~~r tot "si~arenmaker'. Ze wonen dan met hun moeder in "Mariagaarde D No. 150". Na het overlijden van vader in 1868 krijgen de huizen op de Mariagardestraat nieuwe eigenaars. In 1873 worden de huizen op de Mariagardestraat opnieuw verkocht, en gaat de familie Jacobs verhuizen. De jongste zoon Joseph geb. 1848 (schoenmaker) vertrekt in 1873 naar Antwerpen, Hubert geb. 1846 (tapijtdrukker) vertrekt in 1872 naar Luik, om daarna evenals zijn jongste broer in 1875 naar Antwerpen te gaan. Alléén moeder met haar 3 zonen wonen nu nog in Roermond. In het adresboekje uit 1875 van Roermond staat als adres vermeld: Jacobs (gebroeders) cigarenfabrikanten, Hamstraat C108 . Als de firma van de 7 Het woonadres tussen 1850-1860, tussen 1860-1870, en tussen 1870-1880 lijkt steeds anders, maar dit is beslist niet het geval. Het betreft dezeltèle locatie. s Dit komt overeen met het bevolkingsregister uit 1870-1880. Hier staat ook Hamstraat C I 0.
Gebroeders Jacobs in 1873 ontstaan is, zal de fabriek niet op de Mariagardestraat hebben gelegen, maar op de Hamstraat C10. De kadastrale gegevens geven aan, dat de Gebr. Jacobs hier géén eigendom hadden. Gelukkig vinden we in de "Maas en Roerbode" van 2 april 1881 een bruikbare aanwijzing: Notaris Leclercq heeft 11 april 1881 een huis en erf te koop, bewoond door de Wed. Jacobs. Echter de verkoop ging niet door. Op 15 februari 1887 is te koop een huis met tuin, aan de Hamstraat, in huur bij Mejuffrouw de Weduwe Jacobs voor f. 235,80 gulden per jaar. 9 Vergelijking met de kadastrale kaart geeft aan, dat dit pand vroeger links van de Wibra lag, nu Florale BV. Hamstraat 40. In de "Provinciale Almanak" van Limburg, uit 1876 staat de eerste (in het archief gevonden) advertentie der Firma gebroeders Jacobs. Adres: Hamstraat, wijk C no Gèht'PMëta ,JACOBS t 10. Tot en met 1879 blijft dit Slg&rctrdl:tbnekantftî; . adres hetzelfde. Vanaf 1880 tot en met 1887 staat als adres: ~_R_·•··!Nc_.r_<m_ .. t>_J_«/_;'r_l_lg_>m_·.;s_t_ro_x,_t._., _ti_tij_,_t:t_: '_l~'l._l_O___,, Hamstraat, Wijk E no 28. 10. Patentregisters Het huisnummer; aantal werklieden; belastingklasse, tarief, etc. geven in de patentregisters tot 1895 een duidelijk tijdsbeeld. Het was een verplichte belasting, die de staat hief op het uitoefenen van een beroep. 11 De Sigarenmakers; Tabaksfabrikanten; Snuiffabrikanten; Tabakspinners; Kervers; Snijders; (Snuif)Raspers; Karottenmakers, etc. vielen onder de 1 e afdeling van tabel 12 tarief B. De firma Jacobs betaalde in 1873/187 4 800,- gulden belasting (f 400 + f 200 + f 200). Het aantal werklieden van de firma bepaalde mede de belastingklasse. Men had 1 O belasting klassen. Degene met één werkman, viel in klasse 13, en betaalde het minste. Had men 50 werklieden of meer, dan viel men in klasse 4, en betaalde het meeste. Jacobs viel éérst in klasse 10, wat 3 t/m 5 werklieden betekende. Als de firma van de Hamstraat E28 naar hoek Pollartstraat E7 verhuist, valt men in klasse 9 In 1893 wordt het pand gesloopt. 10 Hier is geen sprake van verhuizing, maar van vernummering. 11 Een aantal beroepsgroepen \verden van deze verplichte geestelijken; dagloners; ambtenaren etc. De Sigarenfabriek VAN Gt, "b· r* J . ,... .\(;O.•BS· . . ' TE ROER~ON'l:), is overgebracht tu d'<1 H•m•trt&t U.tt dffà ROiélr Pot. i.n- .. , r...en~;n-.t , llmi•~rp.1,..., ·tq ~chtu -~·"· ~h~• ~lllO\lltiil dit ~11!1! l1UfttiJ11 M1lv@ q4 ,die •~~ •i~ T&ll .,,.. !abr-Ur ... t. ~oro,. it 'ff.l'i d'-t ftJKU ($l'mpo-~.-4• ha.~. •tC~ll ~~ a:t! lafil\ m~l~li:~ pr~.i, belasting vrijgesteld, zoals arbeiders~
9, met 6 tot 9 werklieden. De groei der firma was zo groot, dat klasse 8 werd overgeslagen. Rond 1889 was klasse 7 bereikt, goed voor 14 tot 21 werklieden, waarna de firma in 1893 tussen de 21 en 32 werklieden had. Goed voor klasse 6. Telt men de kinderen mee (beneden de 16 jaar) dan zal het aantal personen beslist rond de 40 hebben geschommeld. Wegens ruimtegebrek is "winkelier" in de onderstaande tabel niet vermeld. Deze belasting klasse was steeds 17 A. Periode Huis Volg Naam beroep en aantal Klasse nr nr werklieden tarief 1873/1874 C10 603 Jean Jacobs sigarenfabrikant, beneden 108 de 6 werklieden 1874/1875 C10 596 Jean Jacobs Jean Jacobs 108 sigarenfabrikant, beneden de 6 werklieden 1875/1876 C10 575 Jean Jacobs 1877/1878 C10 613 Jacques+ Sigarenfabrikant, beneden 108 Gebr.Jacobs de 6 werklieden 1878/1879 C10 670 Jacques+ 108 FirmaGebr.Jacobs 1879/1880 C10 688 Jacques+ Sigarenfabrikant, beneden 108 Gebr.Jacobs de 6 werklieden 1882/1883 E28 874 Jacques Jacobs Sigarenfabrikant, beneden 10B de 6 werklieden 1883/1884 E28 891 Jacques Jacobs Sigarenfabrikant, beneden 10B de 6 werklieden 1884/1885 E28 926 Jacques Jacobs Sigarenfabrikant, beneden 108 de 6 werklieden 1885/1886 E28 919 Jacques+ Fa Sigarenfabrikant, beneden 108 Gebr.Jacobs de 6 werklieden 1886/1887 E28 889 Jacques Jacobs Sigarenfabrikant, beneden 108 de 6 werklieden 1887/1888 E7 810 Jacobs Fa Gebr Sigarenmaker, beneden 98 Jacobs de 9 werklieden 1888/1889 E7 837 Jacobs Fa Gebr Sigarenmaker, beneden 7B Jacobs de 21 werklieden 1889/1890 E7 808 Jacobs Fa Gebr Sigarenmaker, beneden 7B Jacobs de 21 werklieden 1890/1891 E7 852 Jacobs Fa Gebr Sigarenmaker, beneden 7B Jacobs de 21 werklieden 1891/1892 E7 878 J.Jacobs Sigarenmaker, beneden 7B de 21 werklieden 1892/1893 E7 893 Jacobs Fa Gebr Sigarenmaker, beneden 6B Jacobs de 32 werklieden 1893/1894 E7 923 Jacobs Fa Gebr Sigarenmaker, beneden 6B Jacobs de 32 werklieden r----·······•··•·-·-·········1 2546 l-•--•-V•,•=•-•••---* ---,•-, .. ~ .. ,·-·-···•···· ~·,*'···.··W-•»••-~•~•-·•••••-,,.,.--••,,--, • .-· •• ~-~•~-,=-•m=•*•'•••-
Philip Claus verkoopt ververij pakhuis etc. aan de Pollartstraat. In 1887 staat in de uMaas en Roerbode" van 16 juli, dat: De Sigarenfabriek van Gebr. Jacobs te Roermond is overgebracht van de Hamstraat naar den Hoek Pollart- en Leliestraat, Munsterplein. Bijna 15 jaar heeft de fabriek op 12 sectie D471 + D472 + D475 verdeeld over 6 kavels, (3-11-1886). de Ham straat gelegen, en gaat nu verhuizen. In de krant van 23 oktober 1886 worden door de firma Philip Claus textielfabrikant (notaris Bongaerts) gebouwen en bouwplaatsen met tuinen in een blok, gelegen langs de Pollartstraat en de Leliestraat 12, verdeeld over 6 kavels 13 te koop aangeboden. Kavel 4 + 5 + 6 uit 0475 14 wordt door i:- Kavel 1. Gebouw en gedeelte van het daarnaast gelegene in de Pollartstraat naast Fernelmont en achtergelegene tuin, naast den artilleriestal. Frontbreedte 7, 1 Om (zie kaart F. Bingen uit 1884) Kavel 2. Gebouwen en tuin naast voorgaande en volgende in de Pollartstraat. Frontbreedte 7, l Om. Kavel 3. Het hoge gebouw in de Pollartstraat met achterplaatsje. Frontbreedte 6,75m. Kavel 4. De poort of opvaart naast het voorgaande in de Pollartstraat, met open plaats en tuin. Frontbreedte 6,32m. Kavel 5. Gebouw aan het Munsterplein op den hoek van de Pollart- en Leliestraat, gediend hebbende voor kantoor en magazijn, met tuin langs de Lelîestraat. Frontbreedte 6, 1 Om Kavel 6. Tuin langs de Lel iestraat, achter de 3 laatst beschreven koopen doorschietende, en zich haakvormig achter het aangrenzend huis van Pollen uitstrekkende. Frontbreedte 8m. 1 ~ Kavel l en 2 sectie D471 (de vroegere blaU\-vververij van Philip Claus) met een stuk tuin uit D472 wordt verkocht aan Hubert Smeets voor 1030 + 1400 = 2430 gulden. Na beraad 2500 gulden. P. Claus had vanaf 1861 ·'Achter de Muur" een stoomblauwververij liggen (Dl 766). Timmennan Hubert Smeets, sloopt de blauwververij en bom\t hier t\vee huizen op. (02804 + D2805) Hij verkoopt kavel I (D2804) op 25 juli 1887 (Not. l11eunissen) aan de heer Petrus J_ H. Drijkoningen, van beroep deurwaarder, voor 3200 gulden. Hij trekt er begin september 1887 in. Zijn adres is Pollartstraat E6 (tegenwoordig Pollartstraat 13 ). Kavel 2 (D2805) verkoopt Hubert Smeets (Not. Theunissen) 8 november 1887 aan de heer Josephus G.H. Ruijten koopman in manufacturen voor 4700 gulden. Zijn adres is E6a (daarna Pollartstraat 15 ). Op 11-11-1944 gebombardeerd. Nu open plaats. Kavel 3 gedeelte D475 en een gedeelte D472, aan Leo Pauli bouwmeester voor 1000 gulden. Na beraad gaat deze verkoop niet door. Op 16 april 1887 verkoopt de fam. Claus voor notaris Bongaerts kavel 3 voor 1500 gulden aan Joseph Specken negociant. Zijn adres is Pollartstraat E6b. Nadien Pollartstraat 17. Dit oude pakhuis is zichtbaar op een foto van rond 1915. Het ligt tegen de tabaksfabriek van Jacobs. Gebombardeerd 11-11-1944. Nu open plaats. _________________ J 2547 '---! ---
Jean Rouleau, bouwmeester, gekocht voor 3400 gulden voor kavel 4 + 5, en 2500 gulden voor kavel 6. Totaal 5900 gulden voor kavel 4 Urn 6. Na beraad gaat óók de verkoop van kavel 3 t/m 6 niet door. Voor notaris Laurens Linssen vindt de verkoop van kavel 4 t/m 6 op 12 april 1887 plaats. Aan en ten behoeve der Gebroeders Jean Conrad Jacobs, Jacques Hubert Jacobs en Henri Hubert Jacobs, sigarenfabrikanten te Roermond. 15 .,- • Als kadasternummer staat vermeld D2794. Kavel 4 + 5, en 2/3 gedeelte uit kavel 6 (uit 0475) is nu sectie D2794. Groot 3,95 aren. Adres Pollartstraat E7, later Pollartstraat 19. Deze verkoop is geschied voor de som van 4700 gulden. (éérst 5900 gulden en afgewezen!) Dat de Gebr. Jacobs reeds vóór de koop veranderingen aan het pand lieten aanbrengen bewijst het briefje, dat ze 9 maart 188?16 aan het gemeentebestuur sturen met de tekst: De ondergetekende Gebr. Jacobs vragen aan het We/achtbare Gemeentebestuur van Roermond vergunning aan tot het plaatsen van steigers aan het huis hoek Hoogstraat (Pollartstraat red.) Leliestraat, als meden het verplaatsen van de gaslantaarn, arm. Onder dit briefje staat met potlood geschreven: gaslantaarn nazien en verplaatsen, Door dien men den hoek wil afnemen afbreken, om de deur in gebroken hoek te plaatsen. Tevens vragen de Gebr. Jacobs 21 april 1887 15 Als kadaster nummer staat vermeld D2794. Kavel 4 + 5, en 2/3 gedeelte uit kavel 6 (uit D475) is nu sectie D2794. Groot 3,95 aren. Adres Pollartstraat E7, later Pollartstraat I 9. Deze verkoop is geschied voor de som van 4 700 gulden. ( éérst 5900 gulden en afgewezen 1) 1 <· 1.5 inv.nr.1222 No 1330/36 ~············-··········-·····~ --~! 2548 L"""··--·~•u,- .• ~•--•-,-••~-M~··"' ·--•~•~--•-,· .__ , ...,.__ .. -~ , .. .+ ···••··· ••~,.,-~,•sc.,r•- ___ " ...
vergunning voor het maken van een riool (in de Leliestraat) voor hemelwater en afvoer van enig huiswater uit de keuken en het maken van een waterleiding, welke door aannemer Peeters wordt uitgevoerd. Na deze aanpassingen verhuizen de Gebr. Jacobs half juli van de Hamstraat naar de hoek Pollartstraat-Leliestraat. Een akte opgesteld op 13 april 1887 voor notaris Linssen geeft aan, dat de Gebr. Jacobs 4000 gulden hebben uontvangen" (tegen 4%) van Clara Helena Hermes, weduwe van Bartholomeus Franssen. Waarschijnlijk ter financiering der koop/ verbouw. Dat ten aanzien van de "vrije luchtruimte" nog niet alles in orde was, blijkt uit een schrijven dat de arbeidsinspecteur Kuijper op 15 juni 189317 aan de burgemeester van Roermond richt. Zoals u ziet was de industriële activiteit in dit gebied van de stad volop aanwezig. De blauwververij werd eind 1886 afgebroken, echter met de komst van de Gebr. Jacobs in 1887, kwam er in dit gebied enige industriële tabaks/sigarenactiviteit voor in de plaats. Op 21 december 1887 is op 81 jarige leeftijd Margaretha Van der Linden overleden. Ze heeft de overplaatsing en uitbreiding der sigarenfabriek nog mogen meemaken. :~ '": -~ ~-·.' . : ~ ' --.. ·.. ' ' ,,,,;,,<,-•· ' ,, ,,,T;·• .,,y;J ·,- ' Enige verkooppunten De krant (Maas en Roerbode) van 18 februari 1893 maakt melding, dat W. Welters-Charles aan 't Zwartbroek een winkel heeft geopend met o.a. Tabak, Sigaren, Snuif enz. uit de fabriek van de Gebr. Jacobs alhier. De Nieuwe Koerier maakt 5 mei 1898 melding van de opening der drinkhallen op 7 mei. Ook hier kwamen de sigaren uit de fabriek van de Gebr. Jacobs. De Nieuwe Koerier maakt 31 oktober 1902 melding van een diefstal van 3 kistjes sigaren uit de winkel van de Gebr. Jacobs. De diefstal werd door 3 huzaren gepleegd. Niet alleen in Roermond, maar zelfs in Den Haag vroeg een houthandel (G. Zalm) enige monsters sigaren te sturen, omdat dit door familie van de houthandel was aanbevolen. De monsters werden ter goeder trouw 17 15 juli I891-Stbld 1471 (I892-Stbld 199) ---- J 25491 .._ --
opgestuurd. Na enige tijd informeerde de firma Gebr. Jacobs naar de heer G. Zalm. In Den Haag kende men deze heer niet. De Firma Gebr. Jacobs werd opgelicht. Zie krantenartikel van 21 oktober 1893, onder de kop "Flesschentrekkers". Het zilveren jubileum der Firma 9 februari 1898 werd het zilveren jubileum van de firma der Gebroeders Jacobs "groots" gevierd. Een verslag uit De Nieuwe Koerier: Een zilveren jubeltij. Bijna ongemerkt heeft gisteren een van Roermonds bloeiendste fabrieken een merkwaardig feest gevierd: het 25-jarig bestaan. De firma Gebroeders Jacobs was die gelukkige. Het strekt tot vreugde op een loopbaan van een kwart eeuw te kunnen terugzien en dan te bemerken, dat men door zuinigheid en vlijt, door werklust en oppassendheid, een uitgebreide en bloeiende zaak kon verwerven. Het zaad voor 25 jaren gestrooid, heeft rijpe vruchten opgeleverd. Dat strekt ook den zaaier tot eere! De firma Gebroeders Jacob$, om haar handwerk-sigaren te goeder faam bekend in binnen- en buitenland, ontvange bij deze onze heilwenschen op haar zilveren jubilé! De Maas en Roerbode van 10 februari schenkt eveneens aandacht aan dit heuglijke feit. Het zilveren jubileum van werknemer Piet Ma.ckendas Donderdag herdacht Piet Mackendas, werkzaam op de sigarenfabriek van de heeren Gebr. Jacobs alhier, den dag waarop het 25 jaren geleden was, dat hij bij deze firma in dienst trad. Dat deze dag niet ongemerkt zou voorbijgaan, daarvoor was de goede verstandhouding tusschen patroons en gezellen een waarborg. Met kwistige hand was de werkplaats in een lusthof herschapen en toen de jubilaris zelve binnentrad, werd hij door allen hartelijk gefeliciteerd, waarna de heer Jean Jacobs, oudste lid der firma, hem in goed gekozen woorden geluk wenschte met dit, in onze dagen zeldzame feest, hem dank bracht voor zijn ijver en gehechtheid, gedurende dat kwarteeuw tijds aan den dag gelegd en daEJrbij den wensch uitdrukte, dat het "Piet" gegeven moge zijn eenmaal zijn gouden dienst jubilé bij hunne firma te vieren. Enz. Wij bieden den heer P. Mackendas onze beste wenschen aan en hopen, dat hij nog lang een sieraad van het "St. Petrusen Paulus gilde" mogen zijn. 18 18 Piet Mackendas (Petrns Hubertus) woonde als een van de éérste in de "Volksbondwoningen" aan de overweg, schuin tegenover mouterij Beltjens, en was gehuwd met A.M.T. Rietjens.
-- ~ · · ·· . •. ~:~.--:~~ laB8111ti1iu:;; J.,..,...,_.,.alll,.~ .. ,. ~- Het bekende pijpje van een houthakker uit het assortiment van Goedewaagen was niet zomaar een willekeurig figuur. Welke persoon dit voorsteld is te lezen op pagina 2526. Sigaren Fab1'iek. Gebr 1 Jacobs, Ho k Leli lraat-Munsterplein, Hoek Bakkerstraat•St. Christoffef sir. C 53, Srug traat B 14. ~,.·,ç;-~\;- ud Ju 11 um " n .w,11 \ ~ J IGAUE UJ • 11 ,k n 11 (1R JI,. In een drietal afleveringen zal de geschiedenis van de Gebroeders Jacobs, sigarenfabrikanten in Roermond, worden beschreven. Op pagina 2543 staat het eerste deel.
Impressie van de geslaagde en druK bezochte ruilbeurs in galerie Hanenhof. Naast de RKN-leden waren ook veel belangstellenden en jeugd aanwezig. VO(?fi het v~slag zie pagin 2540.
1 i PIJPELOGISCHE KRING 1 ~ / 1 1 1 I 1 1 NEDERLAND Kwartaal blad voor de pijpenverzamelaar en onderzoeker Jaargang 35, nummer 138 oktober 2012
Schotse figuurpijpen. Een beschrijving van deze pij pen is te vinden in het colofon.
Jaargang 35, nummer 138 Foto· s kaft: Schotse figuurpijpen met een politieke betekenis of figuren uit volksverhalen. Benedict Goes stelt dat het bij dit soort pijpen om politieke figuren gaat (Goes, B., I 993, 25 Eeuwen roken, Leiden). Echter het voorkomen van een duivel en een op een koningin lijkende figuur maak;:, dat ik Oktober 2012 © PKN. Overname van artikelen en illustraties is slechts toegestaan na voorafgaande toestemming van de redactie. www.tabakspijp.nl [email protected] er van uitga, dat we hier vooral te doen hebben met figuren uit volksverhalen en sprookjes. Maar ja, ook politici kunnen tot folklore gaan behoren. Behalve in Schotland, zijn ook in Staffordshire en Glasgow dergelijke figuurpijpen in de eerste helft van de 19e eeuw gemaakt. Co1lectie: Ruud Stam Auceurs ztjn verancvvoordeltjk voor hun bijdrage. ISSN: 0924-4158 Bestuur Voorzitter: Ruud Stam, Tel: 071-5153040, [email protected] Secretaris: Arjan de Haan, Tel: 035-6550114, [email protected] Penningmeester: Ewout Korpershoek, Tel: 06-53244494, [email protected] Organisatie pijpendagen: Rens Hooijenga, Tel: 0516-515192, [email protected] Redactionele ondersteuning: Bert van der Lingen, Tel: 0172-575727, [email protected] Ledenadministratie: Ron de Haan, Vermeerlaan 46, 1213 ED Hilversum. Tel: 035-6233897, [email protected] Abonnement en betaling Het abonnementsjaar loopt van 1 juli t/m 30 juni. Nederland: € 18,50 per jaar, Buitenland: €27 .- per jaar. Betalingen overmaken naar: bankrekening 4851870, t.n.v. Stichting Pijpelogische Kring Nederland Kopi_j: ! lans van der Meulen, Utrechtse Jaagpad 115, 2314 AT Leiden Tel.: 071-5412156, E-mail: [email protected] Distributie blad: Andy de Bruijn, Oosteinde 49, 2841 AA Moordrecht Tel.: 06-26380874, E-mail: [email protected] Webmaster: Aad Kleijweg, F. van de Puttestraat 17, 2613 CG Delft Tel.: 0 I 5-2132067, E-mail: [email protected]
Inhoud 2553 Bestuursmededelingen 2555 De Koningspijp van Venlo Jan van Oostveen 2558 Hoe kwam de Delftse pijpenmaker Thomas Bael aan zijn wereldkloot ? Aad K/eijweg 2562 Erotische pijpen vertellen ook een verhaal Ruud Stam 2566 Een opmerkelijk dubbelmerk Piet Smiesing 2569 Het hielmerk staat op tafel Kees Faas ,. 2571 Pijpenspeurneus (2) "Een onbekend merk herkend" Arjan de Haan 2574 Roermondse sigarenfabrikanten: "De Gebroeders Jacobs" ( deel 2) Ruud Lamboo 2582 Literatuursignalementen De PKN-dag is op zaterdag 10 november in Amsterdam in het centrum De Roos op de P.C. Hooftstraat. In dit nummer vindt u een uitgebreide programma en inschrijfformulier. Noteer deze datum al vast in uw agenda. Tot ziens in Amsterdam!
Bestuursmededelingen "PKN dag Amsterdam" Zoals u reeds in het vorige nummer heeft kunnen lezen, wordt de PKNdag dit jaar in Amsterdam gehouden. We zijn zaterdag 10 november te gast in Centrum De Roos, prachtig gelegen aan het eind van de P.C. Hooftstraat. (Meer info: www.roos.nl). Wij zijn er in geslaagd, een in onze ogen bijzonder aantrekkelijk programma samen te stellen. Door de centrale ligging van Amsterdam en de gemakkelijke bereikbaarheid per openbaar vervoer hopen we dat deze PKN dag zoveel mogelijk PKN-ers aanspreekt. We beginnen de dag net als ieder jaar met koffie en thee, waarna PKNvoorzitter Ruud Stam om 11.00 uur de dag opent. Vervolgens zal dagvoorzitter Ewout Korpershoek u door het programma leiden. Zoals u gewend bent, hebben we ook dit jaar enkele boeiende sprekers / lezingen. Na de eerste lezing is er een uur lunchpauze. Tijdens deze pauze houden we tevens de ruilbeurs, dus vergeet niet uw dubbele pijpen mee te nemen. Hoogtepunt in het programma is het bezoek aan het Pijpenkabinet, waar Don Duco en Benedict Goes ons van harte welkom heten. Don Duco is binnen de pijpelogie een naam die nauwelijks introductie behoeft. Zijn publicaties staan bij vrijwel ieder PKN-lid in de kast, en de door hem bijeengebrachte collectie kent waarschijnlijk in de wereld zijn gelijke niet. Meer informatie kunt u vinden op: www.pijpenkabinet.nl Gezien de beperkte capaciteit van het Pijpenkabinet - we kunnen daar met max 20 mensen tegelijk rondkijken - organiseren we een dubbel programma: terwijl een groep naar Don en Benedict gaat, gaat de rest van de groep op pad voor een door Bert van der Lingen samengestelde Pijpen- /Tabakswandeling, langs historische plekken en panden. Na ca. een uur wisselen de beide groepen. Voor diegenen die het Pijpenkabinet al kennen, of voor hen die niet mee willen of kunnen doen aan de wandeling, zijn er in de directe omgeving
voldoende alternatieven zoals bijvoorbeeld een drankje op het Leidseplein. Hierover zullen wij u voorafgaand aan de PKN-dag via de website verder informeren. Rond 15: 00 zijn we terug in Centrum De Roos, waar we na de koffie & thee nog twee interessante sprekers voor u hebben. Het laatste punt op de agenda is de veiling, waarvan de opbrengst ten goede zal komen aan het PKN jaarboek voor 2013. Frans Janssens zal de rol van veilingmeester weer op zich nemen. Voor deze veiling zijn we op zoek naar interessante items. Wij roepen u dan ook bij deze op, uw verzameling eens tegen het licht te houden. Ook u heeft vast wel een paar 'dubbele' pijpen, of een tabaksdoos die wel weg mag. Kijkt u ook eens in uw boekenkast; staat daar misschien nog iets voor de veiling? Aarzel niet, u doet zowel uw eigen stichting als uzelf er een plezier mee. Items voor de veiling kunnen 's ochtends bij de inloop aan het bestuur afgegeven worden en u kunt dan ook eventueel een minimumprijs aangeven. Ook deze PKN-dag zal weer met een restaurantbezoek worden afgesloten voor diegenen die nog even gezellig willen napraten met collega's . Het restaurant zit op loopafstand van Centrum de Roos. Bij dit PKN nummer vindt u ingevouwen een uitgebreide agenda en het inschrijfformulier. Heel graag zien wij u 10 november aanstaande in Amsterdam!
De Koningspijp van Venlo Jan van Oostveen ([email protected]) Soms komen we minder alledaagse tabakspijpen tegen. Eén daarvan staat in dit verhaal centraal. Voordat deze pijp beschreven wordt, wordt beknopt op de tabakspijpennijverheid in Venlo ingegaan. Hierbij wordt gebruik gemaakt van het recentelijk verschenen overzicht "Productiecentra van Nederlandse kleipijpen"1 en het achterliggende en in 1982 gepubliceerde overzicht over de tabakspijpennijverheid in Venlo door Kom pier. 2 Afbeelding 1: Wapen van Venlo boven devies 'festina lente caut fac omnia mente' (haast je langzaam, doe alles met overleg). Tabakspijpennijverheid in Venlo Voor zover bekend zijn in Venlo in de 17cte en in de 18cte eeuw geen tabakspijpen geproduceerd. Vanaf 1795 valt de Provincie Limburg onder het Franse Rijk. Vanaf 1801 was de gehele linker Rijnoever in Franse handen. De voorheen op grote schaal In Venlo gennporteerde tabakspijpen uit het Duitse Westerwald3 zullen daardoor steeds minder voor handen zijn geweest. Een kans voor initiatiefrijke personen om de lokale tabakspijpennijverheid te ontwikkelen. Vooruitstrevend op dit gebied voor Venlo is de vermoedelijk in Rheidt (nabij Krefeld) geboren Jean Lenssen geweest. Jean kocht in 1802 het klooster Mariaweide. In 1807 wordt de fabriek van Jean in het klooster beschreven. Hij had hier toen een bietsuikerraffinaderij, een fabriek voor pijpen, pennen, was, ouwel, azijn en aardewerk. Het is een redelijk omvangrijke fabriek geweest want in de periode 1809-1811 had deze fabriek reeds 60 werknemers. Ook de daarop volgende vijf jaar heeft deze fabriek tussen de 60 - circa 100 medewerkers in dienst gehad. Een deel van deze 1 Van Oostveen en Stam, 201 l, p.158-159. 2 Kompier, 1982, p. 75-99 3 Zie bijvoorbeeld Duco, 2006, p. 500 e.v.
werknemers was afkomstig uit het Duitse Westerwald. In 1815 komt Venlo na een jaar geallieerde bezetting bij Nederland. Het vermoeden bestaat dat hierdoor de afzetmogelijkheden naar Pruisen sterk zijn afgenomen. Het heeft echter tot 1819 geduurd voordat Lenssen naar het naastgelegen Louisenburg (Pruisen) is verhuisd. Na het vertrek van Lenssen is de pijpennijverheid in Venlo van beperkte omvang geweest. Lenssen werd opgevolgd door zijn voormalige arbeiders Greefrath en Krathz. Tussen 1843 en 1848 is de productie van tabakspijpen in Venlo gestopt. Tabakspijpen geproduceerd in Venlo Als reactie op een brief aangaande een nationale inventarisatie van in gebruik zijnde merken van 9 januari 1817, wordt door Lenssen opgegeven "Les marqués sur les pipes de terre de la fabrique J. Lenssen dans Ie commune de Venlo sont suivantes WS - D - BBW - 46 - les pipes dit roi sont gravés des armes de la ville de Venlo". Tot zover bekend zijn alleen tabakspijpen met het merk de gekroonde 46 en het wapen van Venlo, als bodemvondst bekend en gepubliceerd.4 Uit het Noord-Limburgse Tegelen is een fragment van tabakspijp met in reliëf het wapen van Venlo bekend. Een vergelijkbaar fragment werd 30 jaar geleden door Jeroen Maas in Venlo )' ,,:.· . ·.c•··::::::it:.j\~.:-: 1a. (Jeroen Maas); 1b. Venlo; 2a. Ovoïde; 2b. Wapen van Venlo boven tekst VENLO en 'festina lente caut fac omnia mente'; 2c. Onduidelijk / - ; 2d. 46 gekroond; 2e. ongeglaasd; 2f. gebotterd; 2g. gehele radering rondom ketelopening; 2h. naad met kam afgewerkt; 3a.; 3b.; 3c.; 4.1800-1820; 5. Venlo; 6. Jean Lenssen; 7. (foto's Jeroen Maas) 4 Kompier 1984. P. 4-5 f ---·---·; ------'• 2556 '---~•-M--,»->-~>~.-.-,,·,>»m •• -------••---»> , .• •-•---• -~-.-~ ... •»~•-•-••~--°'--'-
gevonden. Ook deze pijp draagt aan de voorzijde het wapen van Venlo waarschijnlijk boven de slecht leesbare plaatsnaam VENLO. Dit wapen wordt vastgehouden door een tweetal geharnaste ridders met vaandel. Hier rondom heen is een lint met de tekst 'festina lente caut ..... ia mente'. Aangenomen mag worden dat deze Latijnse tekst verwijst naar het devies dat het wapen van Venlo vergezeld: 'festina lente caut fac omnia mente' (haast je langzaam, doe alles met overleg). Op typologische gronden en voor wat betreft de afwerking, kan deze tabakspijp in de eerste twee decennia van de 1 gcte eeuw gedateerd worden. Het zou dan om een product uit de fabriek van Lenssen moeten gaan. Deze aanname wordt bevestigd door de eerder aangehaalde opgaaf uit 1817: les pipes dit roi sant gravés des armes de la ville de Venlo. De omschreven gravering komt overeen met de afgebeelde tabakspijp. Het Koninklijke dat in de omschrijving wordt genoemd, verwijst niet naar de gebruikte gravering maar naar de lengte van de tabakspijp. In Gouda hadden deze "Koninklijke" tabakspijpen een lengte van 25 Rijnlandse duim dat heden ten dage overeen komt met een lengte van circa 65 cm. 5 Hiermee is de Koningspijp die Kom pier reeds in 1982 aanhaalde, 6 eindelijk opgelost echter niet met de afbeelding van een rijkelijk versierde Koningspijp die men toen voor ogen had. Literatuur Duco, D.H., 2006. Vier eeuwen roken in Venlo. In: H.M van der Velde, S. Ostkamp, H.A.P. Veldman en S. Wyns, 2006. Venlo aan de Maas; van vicus tot stad. ADC monografie nummer 7, p. 500-507. Kompier, F.F., 1982. Pijpenfabricage in Venlo. In: Pijpelogische Kring Nederland, 4de jaargang, nummer 16, p. 75-99. Kompier, F.F., 1984. Een Venlose pijp. In: Pijpelogische Kring Nederland, 7de jaargang, nummer 25, p. 4-5. Luys, W., 2003. Ontdekking van een afvalkuil van een Tegelse pottenbakker. In: Sjerkes; nieuwe inzichten in het Nederrijns keramisch verleden van een aantal Noord- en Midden-Limburgse plaatsen, p.5 - 10. Oostveen, J. van en R. Stam, 2011. Productiecentra van Nederlandse kleipijpen; een overzicht van de stand van zaken. Tiel/Leiden. 5 Van Oostveen en Stam, 2011, p. 18. 6 Kompier, 1982, p.83. De hier afgebeelde gezichtspijp is een rondbodempijp uit het Duitse Westenvald die rond het midden van de 18de eeuw gedateerd kan worden.
Hoe kwam de Delftse pijpenmaker Thomas Bael aan zijn wereldkloot ? Aad Kleijweg ([email protected]) Wereldkloot of rijksappel is het zinnebeeld dat de aardbol of de wereld voorstelt en staat in de oudheid symbool voor wereldheerschappij. Vaak zien we dan ook een koning of keizer afgebeeld met in zijn ene hand een wereldkloot en in de andere hand de scepter. De Wereldkloot is er ook als pijpenmakersmerk en is voor zover bekend in Delft in de 17e eeuw en in Gouda in de 17e tot in de de 18e eeuw in gebruik geweest. Omstreeks 1633 vestigt de uit Rijswijk afkomstige Thomas Bael zich in Delft en begint een pijpenmakerij. In het Delftse archief staat vermeld dat hij op 22 januari 1633 trouwt met Stijntge Tonis en dat hij woont in de Lange Breetsteegh. Toentertijd had je de Lange Breetsteegh en de Korte Breetsteegh die in het verlengde van elkaar lagen, gescheiden door de Koornmarkt. Tegenwoordig heten beiden Breestraat. In Delft en omgeving worden regelmatig pijpjes gevonden met het hielmerk TB die aan de pijpenmaker Thomas Bael worden toegewezen. Ook worden er pijpjes gevonden · / met het hielmerk Wereldkloot met de initialen TB die we ook beschouwen als een merk van Thomas Bael. Ook pijpjes met het hielmerk Wereldkloot zonder initialen komen in Delft vaak voor en zijn mogelijk ook, al is dit niet met zekerheid vast te stellen, door Thomas Bael gemaakt. Het toeval wil dat in de Breestraat zich twee gebouwen Koommarkt I met muurankers in de zijgevel in de Breestraat
bevinden waar de Wereldkloot als muurankers zijn toegepast. Het ene gebouw is Koornmarkt 1 waar aan de zijgevel in de Breestraat de muurankers zichtbaar zijn. Koornmarkt nummer 1 was in de 16e eeuw een brouwerij genaamd "In de Weerelt" (wereld). Dit was één van de grootste brouwerijen in Delft. Na de stadsbrand in 1536 is de brouwerij opnieuw opgebouwd door de brouwer, tevens burgermeester Pieter Pietersz Sasbout. De brouwerij is tot 1660 actief geweest, daarna is deze door Aeghie Breethoeck gekocht die er een kroeg begon. Voormalig Huis Sasbout of Die Werelt Burgermeester Pieter Pietersz Sasbout liet in 1565 aan het begin van de Breestraat, op de hoek waar de oostelijke kade van de Oude Delft niet doorloopt, het huis Sasbout of Die Werelt bouwen. Qua architectuur heeft het een laat gotische overgaand in renaissance stijl. De ingang partij heeft een renaissance decoratie in de boogvulling. We zien de wereldkloot vastgehouden door twee engeltjes met daaronder het devies van Sasbout "Opiniën van mensen regeren die werelt". De Wereldkloot zien wij wederom toegepast als muurankers. Thans is het pand in gebruik als Hotel Grand Canal.
: $ ·t~~~~S,w~~~"¾fiir_ ... ~- Boogvulling van het huis Sasbout of Die Werelt Het is aantrekkelijk te denken dat Thomas Bael later in één van de twee panden werkzaam of woonachtig is geweest, echter beide panden staan in wat toentertijd de Korte Breetsteegh heette en van Thomas Bael is bekend dat hij in de Lange Breetsteegh woonde -en werkzaam was. Het blijft een speculatie, maar het is best wel aannemelijk dat deze symbolen die opvallend aanwezig waren in zijn directe woonomgeving hem hebben geïnspireerd de Wereldkloot als merk te gaan gebruiken. Zeker als je bedenkt dat de Wereldkloot als muuranker zelden voorkomt. Enkele voorbeelden van p1JpJes uit mijn verzameling met het merk Wereldkloot die in Delft of naaste omgeving zijn gevonden. 1a Collectie: Aad Kleijweg, 1b Nootdorp Dwarskade, 2a,Dubbelconisch , 2b -, 2c -/-, 2d Wereldk/oot TB, 2e Ongeg/aasd, 2f Gebotterd, 2g Radering rondom de kete/rand, 2h -, 3a -, 3b -, 3c -, 4 1633 - 1650, 5 Delft, 6 Thomas Bael, 7 - _ ___.I 2s60
1a Collectie: Aad Kleijweg, 1b Delft Beerput Vlamingstraat, 2a,Dubbelconisch, 2b -, 2c -/-, 2d Wereldk/oot, 2e Geglaasd, 2f Gebotterd, 2g Radering rondom de ketelrand, 2h -, 3a -, 3b -, 3c -, 4 1633 - 1650, 5 Delft, 6 Thomas Bael ?, 7 - Bronnen: [1] Jan van Oostveen en Ruud Stam (2011 ). Productiecentra van Nederlandse kleipijpen, Een overzicht van de stand van zaken [2] Jan van Oostveen http://kleipijp.home.xs4all.nl/kleipijp/Wereldkloot.pdf [3] Jan van Oostveen http://k1eipijp.home.xs4all.nl/kleipijp/TB.pdf [4] Gemeentearchief Delft Digitale Stamboom Met dank aan: Aad Schapers die mij op de muurankers opmerkzaam maakte. Hulp gevraagd! Zoals gebruikelijk zijn vve van plan om na een periode van 5 jaar vveer een index van artikelen en trervvoorden uit te geven. f n de praktijk is gebleken dat dit in een behoeFte voorziet en zeer nuttig is. Diverse leden hebben dit klusje in het verleden af opgeknapt. W,.e vvif dit nu voor zijn rekening nemen? Reacties kun je sturen naar l ~---...,. ........ ~...,... ... ,0,.-..-J.JM<.O,Ç.,.""~"'".'-=•=v••~-•-.._--,..,...w,,:,e,n,,., . .,._.""4,..,...,.,..,.._,..,...,.....,..,"""""._,.,..,_,,,,e......,.._"""#!-~_.,,,--•""""_.+v'-..,.,,,,,W,.•,•>'"•"~~,...,,,...,........,,..,,,. w-•'(_w-w,.._.,.,,.__....._~..,..........,-,.,...~......._..,.,,,...,_,.l 2 5 6 I
Erotische pijpen vertellen ook een verhaal Ruud Stam ([email protected]) In de 1 ge eeuw waren in Frankrijk de opvattingen wat minder puriteins dan in ons calvinistische land. Daarbij komt dat Frankrijk in de 1 ge eeuw een beeldhoudkundige traditie van formaat had met beeldhouwers als Bourdelle, Daumier en Rodin, om er maar enkele te noemen. In de Franse beeldende kunst was het heel gewoon was om naakten af te beelden, niet allen als illustratie van klassieke verhalen, maar ook enkel vanwege de schoonheid. Ook bij verschillende pijpenfabrieken zijn pijpen uitgebracht met blote dames, vaak heel sereen uitgebeeld. Maar ook zijn er pijpen vervaardigd die echt te kwalificeren zijn als erotische en soms zelfs pornografische pijpen. Pijpen waar in die tijd vermoedelijk sommige mannen zich mee wensten te onderscheiden. Nu zijn in deze tijd dit soort afbeeldingen nauwelijks meer erotisch, gewend als we zijn aan veel bloot. Maar in de 1 ge eeuw lag dat toch beduidend anders. Het is grappig om te zien dat verschillende pijpenfabrieken met dit genre verschillend omgegaan zijn. Ook is opvallend dat de pijpenfabrieken die dicht bij belangrijke havens lagen veel meer echt erotische pijpen hebben uitgebracht dan de verder landinwaarts gelegen fabrieken. Kennelijk was de verkoop aan zeelui hiertoe de aanleiding. De hoogtijdagen van de erotische pijp in Frankrijk lagen in het derde kwart van de 1 ge eeuw. Gambier Van de firma Gambier ken ik drie pijpen met naakte vrouwenfiguren. Deze zijn alle gebaseerd op de Griekse en Romeinse mythologie. Het is dan ook niet verwonderlijk dat het hier om heel ingetogen afbeeldingen gaat. Deze pijpen zijn: - De Cariatide (nr. 1264) is een pijp waarvan de steel gevormd wordt door het lichaam van een vrouw. Kariatiden werden in Griekenland vaak gebruikt als zuilen.