- Ook Flore (nr. 1267) is op een zelfde manier afgebeeld. Flora is de Romeinse godin van de bloemen en de planten. - Bij la Chimère (nr. 1133) is een gevleugelde vrouwenfiguur op de ketel aangebracht. In de Griekse mythologie is de Chimère een fantasieschepsel met de kop van een leeuw en een geit. Hoe Gambier aan deze afbeelding gekomen is, is mij onduidelijk. Fiolet Van Fiolet zij verschillende pijpen bekend met naakten. Opvallend is dat deze heel wat minder ingetogen afgebeeld zijn en dat er regelrechte erotische pijpen door deze firma gemaakt zijn. In de catalogi van ca 1830 en die van 1848 komen dergelijke pijpen nog niet voor. Helaas is mij geen latere catalogus van Fiolet bekend. - Le Sirene (nr. 1793), hoewel mythologisch van oorsprong, laat hier wel heel nadrukkelijk haar blote lichaam zien. Ik zou deze pijp als een overgang tussen mythologische en erotische pijpen willen zien. - Het vrouwenbeen is misschien wel de meest erotische pijp van alle hier afgebeelde pijpen. Is het tenslotte niet zo, dat deze pijp in de vorm van een wordt terwijl de bovenrand van de kous wit blijft? Gisclon fraaie been, met een elegant schoentje en met een kous aan, de fantasie prikkelt als deze al rokend bruin Ook Gisclon in Lille heeft een aantal pijpen uitgebracht die te kwalificeren zijn als tamelijk expliciete mythologische pijpen. Deze staan afgebeeld in de catalogus van 1875. Een nog vrij onschuldig voorbeeld is de Venus Gishelle (nr. 488) Veel explicieter zijn de Sirène en de Sirène pa/mier (nr. 290 en 449) en Léda en de zwaan (nr. 453). Regelrecht pornografisch zijn Ie Coup f--,-·~,,.,,,_,I - ,,....... _.,..,,v,.,,··--.--,.,..----·---_.,.,,......_.-.y_ .......... ~_W.,""»-~:-,.,--4'>,:,-..,.>'V •• ,___.._""''"' ........ ~'':"-•-.,r,,•.:~·-~-"""''.:,'-\;"l-'"'<: ........... ,..~,e.•,}.-~•"!,W~ ........ J 25 63 .__I --
de vent, een opwaaiende rok met daaronder blote billen (nr.288) en Ja Torse (nr. 377). Ook Ie Corsage (het korset, nr. 586) en Corsets (nr. 220) zijn, hoewel we die nu alleen nog maar als merkwaardig kunnen zien, duidelijk erotische pijpen. Ook Gisclon heeft een vrouwenbeen uitgebracht: Jambe á la Jarretière (nr. 425). Veel van deze pijpen zijn ook afgebeeld in het boek Century of Change blz. 51-54. Duméril Duméril heeft in zijn catalogus van circa 1875 wel een Adam en Eva staan, genaamd Paradis perdu, maar ik neig er niet toe deze pijp in een van de boven genoemde categorieën in te delen. Zie Century of Change, p. 56. Cretal Aine et Cie De fabriek van Cretal Aine in St. Malo is de fabriek die de meest fraaie erotische pijpen gemaakt heeft. Deze pijpenfabriek die in 1858 in bedrijf kwam, leverde veel aan zeelui in de haven van St. Malo. De volgende pijpen zijn hier afgebeeld: - Leda en de zwaan (nr. 307) is de meest serene van deze pijpen. - De Engel (nr 308) is al veel explicieter en maakt een man zeker verlangend naar de hemel. ..
,., ... .. - Pijp nr. 315 laat een beeldschone naakte dame zien met wapperend haar met daaraan lange linten. - Pijp nr. 202 is als pornografische pijp aan te duiden. Deze pijp toont slechts het onderlichaam van een vrouw tussen bladeren. Al met al geven de erotische pijpen een duidelijk beeld van de opvattingen en zeden in die tijd en tonen tevens weer eens hoe fraai de Franse pijpen uit de tweede helft van de 1 ge eeuw konden zijn. Literatuur: - Duco, D. H., 2004. Century of change. The European clay pipe, its final flourish and ultimate fall. 1830-1940. Amsterdam . - Gwenaël Le Duc, L. L., Beillard, H., 1980. The St. Malo pipe-factory ucretal Aine et Cie. (MidXIXth century). In: Davey, P. The archaeology of the clay tobacco pipe IV, BAR International Series 92, p. 83-108. ! -:-~,qyq,.,-.:,>N)I' --~•,,.,,...,_w,.-.•,.w,,,.,,1,_,,...,._,,,.~-v-4v•~w4.w~""'\.'"w,y,>:,,.;.i,.,..4-"Y,:»~~w•"w'=«'"3.-".l.»°4"__,,.,."""l __ .""'.,,,.~w,."'w-•.•~y,-••,.....,,,,..,........,......_'?.__,,,_ • ....__..,.4._"'l~••~~--...,..,__,_~_.,._.,:..,.,.,_,_,J 2565 I ....___
Een opmerkelijk dubbelmerk Piet Smiesing ([email protected]) Onlangs kwam ik in bezit van een pijpenkop, waarop naast een zijmerk ook nog eens een hielmerk was aangebracht. Aangezien het Goudse merken betreft, lijkt het mij interessant om hier wat meer aandacht aan deze bodemvondst te besteden. De bodemvondst In de omgeving van Woerden werd de volgende gedrongen ovo·,de kop gevonden. Links zien we boven een met bladerkroon gekroonde vis over drie golfjes het lettermerk A:M:. Op de hiel vinden we bovendien het merk de gekroonde HE gestempeld. Op beide zijkanten van de hiel zijn Goudse wapens als bijmerk aangebracht, waarboven op de ongemerkte kopzijde nog net de S van "slegte" (mindere soort) leesbaar is. Pijpenkoppen met een zijmerk werden, omdat dit type korte pijpen van mindere kwaliteit is, zelden geglaasd en geradeerd. Deze kop is echter aan de ongemerkte, zijde keurig geglaasd! De rand van de kop is bovendien nog afgewerkt met een radering. Door het ontbreken van een stuk uit de ketel is helaas niet meer te achterhalen of de gehele kop rand een radering had. 1 n de productiecentra zoals Gorinchem, Schoonhoven en Utrecht werd dit pijptype nooit geglaasd en zelden geradeerd. Daarom denken we dat deze pijp in Gouda werd geproduceerd. Het merkenrecht De merken van Goudse pijpen werd door het Goudse pijpenmakersgilde nauwlettend in de gaten gehouden. Door de teruggang in de pijpenmakerij in de tweede helft van de 188 eeuw, liep het aantal Goudse pijpenmakers aanmerkelijk terug. Hierdoor kwamen in bepaalde periodes merken vrij of werden uit de gildenboeken geschrapt. Bodemvondsten laten zien dat Goudse pijpenmakers, die wel of geen gildenbroeder waren, hier dankbaar gebruik van maakten. Dat ook gilden-
broeders gebruik maakten van vrijgekomen merken, getuigen de vondsten van pijpenkoppen van Jan van der Dus, die op de koppen van zijn pijpen naast zijn merk de kraan aan de ander zijde van de kop het vacante merk IVO plaatste. (Zie ook "Goudse dubbelmerken"). Zoeken we de merken van de gevonden pijpenkop op, dan bemerken we dat er met deze merken iets bijzonders aan de hand is. Het merk AM kwam, nadat het tot 1756 in bezit was geweest van de Goudse pijpenmaker A. M. Brem vacant. Het merk AM was van 1756 tot 1794 vacant. Het pijpenmakersmerk de gekroonde HE werd vóór 1768 zelfs geroyeerd! Later in 1782 worden beide merken als vacant genoemd. In 1782 worden beide merken dus weer door het Goudse pijpenmakersgilde beschikbaar gesteld aan de gildenbroeders, maar daar werd toen geen gebruik van gemaakt. De maker van deze pijp was hiervan blijkbaar goed op de hoogte en gebruikte beide merken op zijn korte pijpen in de vrije periode van 1760 tot 1782 of 1794! De gekroonde vis Nog steeds zijn wij verzamelaars er nog niet achter, welke vis op deze populaire pijpen werd afgebeeld, de snoek, de zalm, of ..... . Zo lezen we in "De uithangteekens": "Op de Gedempte Oudegracht te Haarlem staan voor een huis drie gevelstenen; op den middelsten een Zalm, en daaronder in de gulden Salm en op ieder van de beide kleinere een Haring. " "Dwars over den gevel leest men: "Al is de Salm een goede vis, de Haring spant de kroon gewis" In zijn boek "Brakwater" dat Eibert den Herder als protest tegen de afsluiting van de Zuiderzee schreef, lezen we over de Zuiderzeeharing, die in enorme zwermen naar de toen nog zilte Zuiderzee trok om daar te paaien: "Onuitputtelijk was de haringvoorraad in de Zuiderzee. Haring was het zilver van de Zuiderzee. Als er haring was, rolden de zilveren rijders of de rijksdaalders de Luttele en de Smeepoort van Harderwijk binnen. "Haring, haring, nieuwe haring!"- klonk het langs de Noordzeekusten, als de eerste bommen of Joggers binnen liepen. "Haring, haring fuiken-haring!"klonk het eeuwen lang langs de Zuidwal, als de fuiken op de "knar" volliepen en de haring door de Zeepoort de stad werd binnengebracht. Men moet het gezien hebben, dat de visschers met laarzen tot onder de armen in schepen vol levende haring stonden om te beseffen wat haring had te beteekenen. Wie dat heeft gezien, vergeet de haring nooit weer."
Kees Hana vertelt dat uit oude verhalen blijkt dat de mensen van toen geloofden dat haringkoningen de haringzwermen naar de paaiplaatsen in de Zuiderzee leidden. "Die haringkoning is eeuwen lang het sprookjesdier van de haringvissscherij geweest, maar het lijkt wel of niemand der schrijvers hem ooit eens goed gezien heeft; waaruit we moeten besluiten, dat de auteurs zich nooit of heel weinig op zee gewaagd zullen hebben, anders hadden we niet tot vrij laat zulke vage beschrijvingen en volkomen onjuiste teekeningen van die beroemde en nuttige dieren gekregen. Maar intusschen is het wel vermakelijk, die oude afbeeldingen eens door te kijken. Een paar eeuwen lang komen ze aldoor op hetzelfde neer: het zijn extra groote, doodgewone haringen, en omdat het nu eenmaal koningen van het visschenrijk zijn, dragen ze kronen op hun waardige koppen! Ze bestaan in allerlei uitvoeringen, te beginnen met heel goedkoope diadeempjes en eindigend met zware Maxmiliaanskronen, zóó van den Westertoren in Amsterdam geplukt." Literatuur: Duco, D.H., 2003. Merken en merkenrecht. Amsterdam Hana, K. 1940. Van zee tot meer. Zwerftochten rondom de Zuiderzee. Herder, E. den, 1944. Brakwater. Lennep, J. van & J. ter Gouw, 1974 [facs.J, De Uithangteekens, in verband met Geschiedenis en Volksleven beschouwd, tweede deel, p. 362 - 363 Smiesing, P.K., 1987, Een dubbelmerk uit Gouda, PKN nr. 38, p. 46 - 47 Oostveen, J. van & Bonnema, A., 1998., Goudse dubbelmerken, PKN nr. 81, p. 1 002 - 1 005 Meulen, J. van der, 2003., Goudse pijpenmakers en hun merken, Leiden Verzameling te koop Ons mede lid Pieter Sijpesteijn wil zijn hele collectie verkopen. De collectie is zeer gevarieerd en bestaat naast kleipijpen ook uit verschillende tabacologia, pijpen van andere materialen, reclamemateriaal, zeer fraaie tabakspotten (zie PKN 124, april 2009), etc. Kijk ook even op onze website: www.tabakspijp.nl waar een uitvoeriger beschrijving is opgenomen. U kunt contact
Het hielmerk staat op tafel Kees Faas (keesfaas@hotmail. n)! Goudse versierde pijpen uit de tweede helft van de achttiende eeuw met op de ketel een voorstelling van een dame en heer, gezeten op stoelen met hoge rugleuning aan weerszijden van een balpoottafel komen voor met diverse merken. Onder andere met het merkdubbel kruis. Op deze pijpenkoppen zit de heer links en rookt een lange Goudse pijp (afb.3). Daarbij heft hij zijn wijnroemer tot boven op zijn stoel. De dame rechts op de pijpenkop heft haar roemer boven de tafel (afb.1 ). Beide personen zijn niet naar elkaar toegewend, maar naar de roker, die op deze wijze bij de scène wordt betrokken. Aan de bovenzijde vermeldt een tekstlint; De Goede Vrindschap. Dergelijke pijpenkoppen bezitten een hiel met hielmerk en eventueel een Gouds bijmerk op de zijkant van de hiel. De rechter pijpenkop [hoogte 51 mm.] voldoet aan die eis; hiel met hielmerk; dubbel kruis; bijmerk het wapen van Gouda op de rechterzijde van de hiel (afb.1 ). Hoewel de linker pijpenkop [bodemvondst Zaandam] uit dezelfde mal afkomstig is, ontbreekt de hiel volledig. De plaats waar de hiel had moeten zitten is als een cirkeltje nog goed zichtbaar aan de onderzijde van de pijpenkop (afb.2). Deze plek voelt enigszins ruw en korrelig aan en werd niet opnieuw gladgestreken. Qua oorzaak ging er tijdens het productieproces iets mis, waardoor de hiel geheel afgebroken is. Desondanks wilde de Goudse pijpenmaker deze pijp toch in productie brengen en zette zijn merk; dubbel kruis; aan de voorzijde, precies midden op tafel tussen de wijnfles en het komfoor (afb.4). Het merk; dubbel kruis; is gestempeld over de schuine kamstrepen heen. Het aanbrengen van dit merk vond dus plaats na het kammen van de voorkant. Overigens rookt de heer uit de tafelscène een pijp, waarvan de kop ook op tafel rust, compleet dus met hiel (afb.3). Goudse pijpenmakers die in de tweede helft van de achttiende eeuw het merk ; dubbel kruis; voerden zijn : Jan Borns [1753-1778]; Adriana van der Linde, weduwe van Jan Bons {1778-1785]: Arnout Carlier [1785-1798]; Jan van der Maas [1798-1811]. Literatuur; Duco, D.H., 2003. Merken en Merkenrecht. Amsterdam i j --• --~• ---~- •~••••, ,._,.··-•------w•---~-<·•~-~~•---•--~--,-w~-•-••••••• ••.,,. , "'"" , •-__J 25 69 _, __
2s10 L_,
Pijpenspeurneus (2) "Een onbekend merk herkend" Arjan de Haan ([email protected]) Door mijn werk op het internet kom ik regelmatig interessante feitjes tegen die op zich niet belangwekkend zijn. Dit artikel is het tweede in een serie lichte artikelen met uiteenlopende onderwerpen over mijn bevindingen tijdens mijn speurtochten. 1 In dit geval begint het verhaal bij een aantal kleipijpen uit de collectie van Ron de Haan. Deze pijpen hadden mijn interesse omdat ze alle 3 een typisch Turkse typologie hadden (afb. 1 ), maar het type klei, de afwerking en de versiering deden eerder Oost-Europees aan. Normaliter geeft een pijpenmakersmerk hier snel en simpel uitsluitsel over maar in dit geval waren alle drie de pijpen gemerkt met een onbekend, oosters aandoend merk (afb.2). Op het eerste gezicht lijkt het op een authentiek Perzisch of Arabisch merk zoals je ze ook tegenkomt op -onder andere- de Tophane pijpen uit Turkije. Vergelijkend onderzoek leert echter al snel dat het merk in kwestie geen van de stijlkenmerken van de authentieke oosterse merken heeft en eerder doet denken aan een Art Nouveau krul patroon.
Nu is het bekend dat diverse Europese pijpmakers pijpen maakten voor de Ottomaanse markt. Deze pijpen werden op de typische Ottomaanse manier gemaakt maar in plaats van de standaard pijpmakers merken werd de pijp gemerkt met een stempel dat leek op de merken van de Turkse pijpmakers. Vooral op pijpen van het chibouk model gemaakt door S.Seiler zie je dit type merk terug. Op de foto hieronder (afb.3) zie je links een merk van Seiler en rechts een merk van de Turkse pijpenmaker Fuchez. 3 Seiler was een pijpenmaker uit Theresienfeld, Oostenrijk. In 1895 nam Sigmund Seiler de fabriek over van de Partsch familie. Hij zette de \' productie van de gangbare Hongaarse modellen voort, maar voor het eerst verschenen er nu ook chibouk modellen in het assortiment.. Doordat de firma Seiler een groot assortiment aan Turkse modellen verkocht, en de merken klaarblijkelijk aanpaste aan het afzetgebied ligt het voor de hand om te vermoeden dat het onbekende merk ook door Seiler is geplaatst. Zonder vergelijkend materiaal is dit echter onmogelijk vast te stellen. Na jarenlang zoeken en afwachten op een. sleutelstuk kwam dit jaar uitsluitsel door een vraag van Peter Davey over een fragment van een pijp gevonden op de site van de Partsch/Seiler fabriek in Oostenrijk. Het gaat om het een fragment van een schotelmodel chibouk pijp met parelrand rond de 4 manchet en in de mal gevormde reliëfversiering rond de manchet. ( afb. 4)
Dit fragment is wat betreft vormnummer (436), afmetingen en versieringen identiek aan de pijp uit de collectie van Ron (afb.1, rechts). De enige twee verschillen zijn dat het fragment een dunne glazuurlaag had, en dat het fragment duidelijk gemerkt was met 'S.Seiler, Consple' . Doordat we nu twee identieke pijpen kennen met verschillenden merken is door het maken van deze simpele combinatie een tot voor kort onbekend merk herkend. Geduld is een schone zaak. Tot slot een overzicht van de mij tot nu toe bekende chibouk modellen van Seiler. Mochten jullie hier nog aanvullingen op hebben dan hoor ik dat graag via de email met een foto. Bibliografie: Journal of the Academie Internationale de la Pipe, vol. 3, 2010. The Partsch pipe factory in Theresienfeld, Austria by A. Halmos.
Roermondse sigarenfabrikanten: "De Gebroeders Jacobs" (deel 2) Ruud Lamboo ([email protected]) Piet Mackendas heeft het 30 jarige jubileum, in 1903, nog mogen vieren echter 14 mei 1906 komt hij op 44 jarige leeftijd te overlijden. Hij was 11 jaar toen hij bij de Gebr. Jacobs begon! Dat dit géén uitzondering was, blijkt wel uit onderstaande lijst van de jeugdige arbeiders, die bij de Gebr. Jacobs in de Pollartstraat E 7 werkten. Als ze 16 jaar werden, kwamen ze op deze lijst niet meer voor. Het is onbekend of zij ook daarna bij de Gebr. Jacobs bleven werken. 7 Naam Geb. Woonadres Afgifte Leef Kaart terug datum kaart tijd Helwegen Mathijs 4-4-1877 Mariagarde 04-1893 Vaessen Willem 19-3-1875 Kruisherenstraat 14-4-1891 16 Jeureskens Jan 13-12-1876 Schuiten berg 13-12-1892 16 Coenen Gerard 13-7-1875 Schoolstraat 08-1892 16 Maasniel Gijzen Henri 10-2-1878 Steeg 22-4-1893 Reijners Peter 1-9-1876 Schuiten berg 5-9-1892 Vaessen Henri 4-3-1877 Kruisherenstraàt 8-3-1893 16 Willems Hubert 18-10-1877 Kapellerlaan 22-4-1891 13 18- -1893 Steuns Frans8 16-11-1878 Begijnhof 27-4-1891 12 19-11-1894 Bree van Henri 3-12-1878 11-1-1892 13 4-12-1894 Janssen Christoffel 7-10-1879 Veldastraat 23-8-1892 12 8-4-1895 Selder Hubert 24-9-1881 Begijnhof 26-6-1893 11 24-9-1897 Janssen Jacobus 30-9-1880 Veldstraat 6 20-7-1893 12 30-9-1896 Abraas Gerard 23-12-1884 23-12-1896 12 24-12-1900 Erdewijk van Frans 29-3-1885 12-7-1897 12 29-3-1901 Neelen Arnold 19-8-1887 4-9-1899 12 21-6-1900 Wijers Leonardus 9-8-1887 25-7-1900 12 11-8-1903 Wolters Leo 17-8-1886 1-8-1900 13 30-1-1902 Ool van Pierre 30-1-1889 22-9-1902 13 6-4-1903 Eeyk Hubert 31-12-1891 11-8-1903 11 28-3-1905 Nijs Hubert 25-10-1892 20-4-1905 12 24-12-1906 Maasniel 7 Jan Jeureskens vierde 5 januari 1914 óók zijn zilveren jubilee bij de firma Gebr. Jacobs. 8 Het zal de lezer zijn opgevallen, dat in bovenstaande lijst Frans Steuns staat vermeld. Hij was een van de twee oprichters van de Gebr. Steuns, die in 1899 een eigen sigarenfabriek begonnen. Zijn oudere broer Leo, geboren 28 juli 1867, was de andere oprichter der fabriek. Hun vader Hendrik was weer getrouwd met een dochter van Leonard Rutten tabaksfabrikant. Volgens de Maas en Roerbode van 25 mei 1949 heeft Leo Steuns eveneens bij de firma Gebr. Jacobs zijn opleiding genoten. De Gebr. Jacobs hebben dus uitstekende vaklui afgeleverd.
Neelen Frans 26-10-1893 28-8-1906 12 20-8-1908 Maasniel Engelen Jan 6-1-1893 7-1-1907 14 Zeegers Alphons 11-4-1894 19-8-1907 13 11-9-1907 Ronken Willem 21-2-1895 15-10-1908 12 16-10-1908 Merzemakers Frans 18-5-1893 1-9-1906 13 13-8-1909 Firmant Jean Jacobs x M.H. van der Zanden Firmant Jean Jacobs trouwt 12-10-1875 met Maria Hubertina van der Zanden, zij is overleden op 30-1-1842 te Well-Bergen. De familie Jacobsvan der Zanden woonde van 1878 tot 1884 aan de Kapellerpoort, waarna ze in 1884 naar de Bakkerstraat verhuizen. Volgens het patentregister uit 1884/1885 heeft Jean Jacobs hier zijn eerste winkel. Eind juni 1889 vraagt Jean vergunning voor het uithangen van twee zonneschermen aan de winkelkasten van zijn huis in de Bakkerstraat C54. In de krant van 29 april 1897 maakt Jean Jacobs bekend, dat hij zijn sigarenwinkel heeft overgeplaatst van Bakkerstraat C54 naar St.-Christoffelstraat C53 hoek Bakkerstraat (in 1900 wordt dit St.-Christoffelstraat 34). Op 12-10-1900 viert hij zijn zilveren bruiloft Heden viert de president van het St. Petrus- en Paulusgilde, afdeeling van den R.K. Volksbond, (sigarenmakers), de heer Jean Jacobs, zijn zilveren bruiloft. In dit huwelijksfeest hebben de leden van het gilde hun belangstelling getoond D· t ode,r-gttuktnd~ m~a\l hH .,.~i(ij[~ fiU• · • • blid. liàá Ro-o:r.0191:id ou ()Jn&ttok.o, door hun geachten voorzitter een stel btlwd, ..ia, bij iijw beelden, de H. Familie voorstellend, ten Sigarinwinkel heeft overgeplaatst geschenke te geven. En als bewijs van ... u l3.4Kxr::a&TUT c &• ~ur de goede verstandhoudi~f], . die St.-Cul1toiftlstra&t C 5S tusschen den patroon en zijn eigen Hoek Bakke?Straat" werklieden bestaat, kan dienen dat de buis ,r~11:tr b'.~oocd. d~oT ~tQ \'·ü:tEddtl3 werklieden der firma Gebr. Jacobs, HÏ! ~t T~';-~1~t ,111"otw, .~r,roawm lë waarvan de heer Jean Jacobs de btij._-r11 btbu1dt11. • oudste firmant is, den feestvierende een . JEAN IA.COIJS" fh,-0,11ri totféht~••J o 6&, paar prachtige fauteuils aanboden. Het "St. Petrus- en Paulusgilde" Dit gilde werd te Roermond in 1893 opgericht, en was een vakvereniging van de R. K. Volksbond. Zie onderstaand artikel uit de krant van 24 mei 1893: Op beide Pinksterdagen zijn niet minder dan zes vergaderingen gehouden door het hoofdbestuur van den R. K. Volksbond tot oprichting van onderafdeelingen of gilden. Ook deze vergaderingen hebben goede resultaten opgeleverd. Opgericht werden de onderstaande gilden, die als bestuurders kozen: Gilde der sigarenmakers, de heeren: Jean Jacobs, Jacq. Jacobs, P. Weijs, (patroons) M. Linssen, L. Goldschmitz, P.
Mackendas (gezellen). Geestelijk Adviseur de Zeer Eerw. Heer prof H. Bartels uit het Bisschoppelijk College. Deze kozen als bestuursleden de heeren: Jean Jacobs als voorzitter, L. Goldschmitz als secretaris, en P. Weijs als penningmeester. Op 4 juli 1893 maakt de Maas en Roerbode melding, dat de sigarenmakers op St. Petrus en Paulus een prettig patroonfeest hebben gevierd. Men hoopt zelf, dat andere afdelingen dit voorbeeld zullen volgen. In de Nieuwe Koerier van 25 mei 1909 staat, dat St. Petrus en Paulus heeft besloten toe te treden tot de Ned. R.K. Tabakbewerkingsbond. Echter dezelfde krant maakt 31 januari 1911 bekend, dat de vakvereniging der sigarenmakers te Roermond, aangesloten bij de R. K. Volksbond, is ontbonden. Jean overlijdt 3 september 1904 te Roermond. Hij ligt begraven op het oude Kerkhof (Kapel) te Roermond. Zijn vrouw overlijdt 31 juli 1917 te Geleen. Ze ligt niet begraven op het oude Kerkhof. Jos, (Jozef) de tweede zoon van Jean neemt de zaak over. Jos. Jacobs (Joseph Henricus Johannes) geboren op 29-7-1878 te Roermond trouwt op 4-5-1909 met Maria Odilia Hubertina Nederdael, overleden op 9-12-1878 te Roermond.9 , Jos' vader staat in 1900 als sigarenfabrikant en winkelier in de $t. Christoffelstraat 34 vermeld (hoek Bakkerstraat - St . Christoffel- straat). Het adresboek van 1910 vermeldt dezelfde gegevens. Ergens tussen 1900 en 191 O heeft Jean het stokje doorgegeven aan zijn zoon Jos (Jozef). Als we weten dat de vader van Jos op 3 september 1904 te Roermond is overleden, dan zal Jos waarschijnlijk hierna de zaak hebben overgenomen. De eerste advertentie van Jos in de krant staat in de Nieuwe Koerier van 1- september 1917. ROOKT SIOA~BN van til,,._. ••d1Gt. •,lloopr" liï,kwalittltd .,._,_ :: DB Stpa,. :; ALVANA-SJOAREN ea áD4ère memiiil. . JO&. Jacot,s..Nederdael Ten overstaan van de notaris Brinkman, heeft Jos Jacobs het winkelhuis met magazijn en tuin van de familie Jacobs, gelegen op de hoek Munsterplein - Pollartstraat en Leliestraat, gekocht voor de som van 15. 010 gulden. De verkoop had plaats bij de heer Henri Storms. Dit vinden we in de krant van 18 april 1925. Een half jaar later, om precies te zijn zaterdag 26 september 1925 verplaatst hij zijn sigarenwinkel / magazijn / woning naar 9 Haar vader Pieter Nederdael was tot 1900 tapper op de hoek Hamstraat Leliestraat.
het reeds eerder vermelde adres. Voorheen Firma Gebr. Jacobs. Jos. heeft de zaak op de Christoffelstraat samen met zijn vader 28 jaar gerund. Hij hoopt het vertrouwen, hetwelk hij ruim 25 jaren genoten heeft, waardig te blijven, door steeds het beste en fijnste uit Nederlandsche Eerste Klassen Sigarenfabrieken, waarvan hij zich den alléénverkoop verzekerd heeft, te leveren. Van de goedkoopste tot de duurdere soorten en merken, evenals Import-, Havana- en Manilla-Dannemann sigaren zijn steeds in eiken prijs en hoeveelheid voorradig. Hierbij wil hij tevens de aandacht vestigen op zijne groote en fijne collectie SIGARETTEN. Etc. 10 R;oq~-r È'fAJîrsl{-'l NEi)~ $1GARENFABRIEK DE l ·-••c··u; ··1··-r .. -v r\ 'DU ,..,, . .. <. . •• . '. .• . . . • 1\, {'\, I'\ lli' 'K-...·.-:unrrr fl)I ,\tl~"l,li .ltii: $-lÇiliAff/" Vq~ ··Ni!if loçt~ ~ wtflk• - •• los. Jacol,s.:Nederda.e.~ -04t~ttät 31 • ~d. \tOOR WËDKRVERKQQf' 1 :!FtS WO.RO.T AAN P'A8R1 fiKSPRIJ!r OE.t.EV'Ei b Over concurrentie gesproken. De firma G. Sampers-Heijnen Neerstraat (hoek Molenstraatje) adverteren met: Rookt Jacobs' Tabak. Vergist u niet, het gaat hier over de Gebr. Jacobs, tabaksfabrikanten te Meppel. Ook hun fabriek (De Eendracht) werd in 1873 opgericht. Ook hier waren het 3 broers, maar hun voornamen waren Geert, Hendrik en Gerrit en niet Jean, Henri en Jacques. 11 In 1933 treffen we Jos Jacobs nog steeds aan op de Pollartstraat 19. Hij verkoopt niet meer En Gros, maar En Detail. Jos Jacobs overlijdt 29 december 1933 te Roermond. Hij ligt op het oude Kerkhof (Kapel) te w Op het oude adres vinden we in 1927 de firma L. Ramakers-Walenberg, die buiten de sigaren; sigaretten en tabak, tevens een mooie collectie pijpen voorradig hebben. Slimme zet! 11 Hoe speciaal zijn de sigaren uit Meppel? Men schrijft uit Meppel: "Onder de ingezonden stukken vermeldde onlangs de Geneeskundige Courant twee buitengewone herstellingen van '·stemmeloosheid", door het rooken eener sigaar. Eene zoodanige genezing heeft ook hier plaats gehad, na het bekend \Vorden van bovenstaande. De vrouw van W.S. was sedert 8 maanden "stemmeloos" en kon niet het minste geluid voortbrengen. Zij besloot daarom ook eene sigaar te rooken, werd daarvan weliswaar natuurlijk iets bedwelmd, maar na het rooken had zij hare stem herkregen, en spreekt thans even als vroeger helder en duidelijk."
Roemend begraven. 12 Rond 1937 wordt het pand Pollartstraat 19, "de oude sigarenfabriek van de Gebr. Jacobs", verkocht aan de weduwe van Jules Magnee, nl Joseph, Hub., Milanie, Caroline, Beerenbroek uit Wiesbaden. Vanaf 1887 heeft op deze plek, de firma Gebr. Jacobs tabak 50 jaar hun stempel gedrukt! 13 Het adresboek uit 1937 geeft aan, dat de wed. Jacobs geb. Nederdael (zonder beroep) in de Graaf Gerardstraat 5 woont. 14 Zij overlijdt 1 januari 1963 te Nuth en is 4 januari 1963 op het Kerkhof "Tussen de Bergen" te Roermond begraven. Firmant Henri Jacobs x A.M.M. Dencken Henri Jacobs (Henricus Hubertus) trouwde 13 mei 1879 met Anna Maria Margaretha Dencken, geboren 29 juli 1852 te Roermond. In 1879/1880 is H(enri) Jacobs winkelier (vlg. patentregister). Als adres staat vermeld A 175. Dat dit jaartal juist is, bewijst het onderstaande sigarenzakje van zijn zoon Antoon welke ook sigarenfabrikant Is. Beneden op het zakje staat: Opgericht 1879 De familie Jacobs-Dencken woonde tussen 1880-1890 op de Brugstraat B No. 14, In 1882/ 1883 is Henri Jacobs volgens het patentregister winkelier, en zal toen reeds sigaren uit zijn fabriek hier hebben verkocht. De fam. "Gubbels van Beesel" zat eerst in dit pand. In 1890 is Henri sigarenfabrikant en winkelier in tabak en sigaren in de Brugstraat 814. H. Jacobs vraagt 8 mei 1891 vergunning, om steigers te mogen plaatsen aan zijn huis gelegen in de Brugstraat B No 14 tot herstelling van zijn voorgevel. De vergunning wordt verleend op 11-5-1891. Vanaf 1900-191 § wonen ze nog steeds in hetzelfde huis. Nu Brugstraat nummer 3. Op 1 augustus 1916 wordt hun woonadres Munsterstraat 2. (bijna hoek Schoenmakerstraat). Hier overlijdt Henri Jacobs 15 5 mei 1925 en wordt begraven op het oude Kerkhof (Kapel) 12 Hij was secretaris en erelid van het Roermonds Mannenkoor. Vanaf zijn 19e lid van dit koor. Tevens Penningmeester van het zangkoor der Munsterkerk:, lid van de K.Z. Venlona, lid van het Oranje-comité etc. (zie krant van 2 januari 1934 ). 1., Tegenwoordig is hier het "Luzaccollege" gevestigd. Een school voor particulier onderwijs. 1 ~ Tegenwoordig is hier lunchroom ·'Goede Tijden" gevestigd. 15 Zijn jongere broer Jean, slager in de Brugstraat, en getrouwd met Elisabeth H.M. Hel wegen, krijgen in 19 l O een zoon Jeu, die in l 932 trouwde met "friet Antje" Samen hadden ze in de Bmgstraat 20 een r~--........... ___ 1 __ ! 2578 l-.~----#-.,,,.---··-~·----•-•#•;-•---•-~x«~--,-~-•M-"=---~-,-~-h'•-~•"••M•;-•-·--
te Roermond. Zijn vrouw overlijdt 10 september 1943 en wordt bijgezet bij haar man. Antoon de oudste zoon van Henri ook sigarenfabrikant Antoon Jacobs (Henricus Hubertus Antonius) geboren 10-2-1880 te Roermond, trouwt op 14 juli 1908 te Roermond met Magdalena Hubertina Peeters, overleden op 3-7-1879 te Roermond. Na het huwelijk opent Antoon 15 april 191 O (op de Várkensmarkt 2a) 16 een Tabaks-, Sigaren- en Sigarettenmagazijn, dat door P. Van Helden-Heuts 17 volgens een advertentie van 7 april 1917 is overgenomen. Het bevolkingsregister heeft als verhuisdatum 21 maart 1917. Doetuwlnko,open....._ De fam. Jacobs-Peeters woont op de ._ "-* . Bakkerstraat 25 (hoekpand aan de Pijpenmagazijn St.Christoffelstraat), vanwaar ze 1 Va•kensmarld 2• augustus 1916 naar de Brugstraat 3 unnt1Mrtvta.sv"óQdtn•"'•~ verhuizen. Antoon maakt in 1921 :Studs m'.OOt« m groott klun reclame voor o.a. de merken HYDE ln t.edtrwlf'll1 •n Byou.tmti1t PARK; MARINE; GERINA; SUMATRA, A-.a;be-,deod. en MAXIMA. Een advertentie van "De P. VAN H.ELDE~ .. REUTS. Bloem van het Oosten" (sigaretten) K oRoi. :mt, tN o.ETAt. geeft aan, dat hij eind september 1924 nog in de Brugstraat 3 zijn zaak en woning heeft. Dat blijkt tevens uit het feit, dat eind augustus 1930 Ant. Jacobs in het bestuur van de Sint Michaëlsput is gekozen. Samen met Andr. Cillekens en K. Groels. Het gebied omhelsde een gedeelte van de Neerstraat; begin van de Brugstraat, en het begin van de Bergstraat. Hier bevind zich het beeldje, in de door kunstatelier Thissen vervaardigde fraaie omlijsting met de letters S.M. Afkorting van Sancta Maria (Mariakapelletje) of Sint Michaëlsput? Antoon Jacobs 21 april 1932 failliet verklaard Heden den 20 april 193218, verscheen ter Griffie der Arrondissementsrechtbank te Roermond, voor Ons Jhr. Mr. J. B. Verheijden, Griffier bij friture. "Friet Antje" (Anna Hofman) was een begrip in het Roermondse. Ze overleed in 1964 op 49 jarige leeftijd. Dus veel te jong. Maar haar lekkere frieten etc. zullen velen Roermondenaren wel nooit meer vergeten. 16 Firma P. Lormans-Mertens zit rond 1955 ook op de Varkensmark.-t 2a. 17 Het echtpaar P. Van Helden-Heuts had op de Swalmerstraat 26 een grote pijpenwinkel, die rond 1911 van de Wed. Van Hooff is over-genomen. 3 Juli 1914 verplaatsen ze deze pijpenwinkel naar de Markt no.2, (naast het hoek- pand Markt-Varkensmarkt) waar ze volgens een advertentie van 20 november 1915 nog steeds zitten. (later Radio-Home). In maart/april 1917 nemen ze, zoals boven vermeld, de zaak van Antoon Jacobs (Varkensmarkt 2a) over. Tot 1929 lag deze winkel hier, waarna ze naar de Jesuitenstraat 9 gaat. 1 ~ 1932 no 28 Ri}ksarchief in Limburg08.l l Rechtbank Roermond (1811) 1842-1839 (1948) Inv,nr. l 187 ~--,, •~=~··-···•-··- •··•·•----•w-,•"'·~>'•''"~>••~•·-•M-•-'=~·•U-•-.->'-,·-=•-..J 25 79 '----
gemelde Rechtbank, de Heer ANTONIUS HENRICUS HUBERTUS JACOBS, koopman in tabaksfabrikaten, wonende te Roermond, aan de Brugstraat No. 3, welke comparant verklaarde meerdere opeisbare schulden te hebben, o.a. aan de Fa. Dobbelmann te Roterdam, ruim fl. 20,-; aan de Fa. Turmac te Amsterdam, pl.m. fl. 900,-; aan de Tabaksfabrieken v.h. Gebr. Philips te Maastricht pl.m. tl. 480,- ; aan de Crescent sigarettenfabriek te Eindhoven, een bedrag van fl. 100, -, alsmede nog meerdere andere schulden tot een gezamenlijk bedrag van pl.m. fl. 3000,-; (20 schuldeisers worden benoemd, maar vanwege het onduidelijke handschrift van de rechtercommissaris Diephuis, kunnen ze nu helaas nog niet vermeld worden). De verzoeker is eigenaar van een gedeelte van het zich in zijn woonhuis bevindende meubilair, ter waarde van circa fl. 150,-, alsmede van een voorraad winkelgoederen, tot een bedrag van ongeveer fl. 30,-; De verzoeker is niet bij machte bovenvermelde schulden te betalen en hij daardoor de rechtbank eerbiedig verzoekt hem failliet te willen verklaren. Precies 7 maanden nadat Antoon failliet is verklaard, krijgt de rechtbank te Roermond van de curator een schrijven met o.a. de volgende tekst: Dat in de boedel van dit faillissement, na teruggave van de aan derde toebehorende goederen, nog slechts zeer weinig goederen aanwezig zijn en de opbrengst deze goederen niet of nauwelijks de faillissementskosten zullen kunnen dekken; dat er derhalve kennelijk gebrek bestaat aan actief,· met eerbiedig verzoek het faillissement van Antonius HEtnricus Hubertus Jacobs, winkelier in tabak en sigaren, op te heffen wegens gebrek aan actief De rechtercommissaris in vorenvermeld faillissement heeft de eer naar aanleiding van vorenstaand verzoek en de inlichtingen hem door den curator in gemeld faillissement gegeven aan Uwe Rechtbank voor te dragen overeenkomstig het bepaalde bij artikel 16 der Faillissementswet, dat faillissement op te heffen. Het antwoord van de Arrondissementsrechtbank te Roermond is als volgt: Gezien vorenstaand verzoekschrift: Gelet op de voordracht van den Heer Rechter Commissaris in gemeld faillissement, strekkende tot opheffing van het faillissement; Gelet op artikel 16 der Faillissementswet; In Naam der Koningin ! Beveelt dat de gefailleerde door den Griffier der Rechtbank zal worden opgeroepen om in de Raadkamer der Rechtbank te verschijnen op donderdag, den 1 december 1932, des voormiddags te 9 ¾ uur, teneinde op de voordracht tot opheffing van zijn faillissement te worden gehoord. Etc. In 1933 woont Antoon nog steeds in de Brugstraat 3, en woont naast de firma Goudsmit die op nummer 5 woont. Dit vinden we terug in het adresboek van Roermond uit 1933.
An toon gaat verhuizen: Vanaf maart 1936 (huurt) woont het gezin op de Kapellerlaan 919, naast de families Raab. In het adresboek van 1937 staat, dat Antoon opnieuw in tabak en sigaren doet. Of hij boven woont en beneden zijn zaak heeft, is onbekend. Wel is duidelijk, dat beneden een winkel was. In 1950 bewoont en koopt de Weduwe Cox, geb. Hoever (aardappelhandelaarster) het pand van de fam. Goossens. In 1980 zit hun zoon H.H.P. Cox (geb. 29-8-1930) er nog steeds. Tot 1980 werden in de winkel sigaren, tabak etc. verkocht. Deze kwamen o.a. van de tabaksgroothandel G. Sampers-Heijnen op de Minderbroederssingel 42 (hoek Deemselstraat). Op 1 Mei 1940 gaat Antoon naar de Thorbeckestraat 34 (hoek Robert Regoutstraat, Eigen Haard). Antoon Jacobs heeft nog verschillende jaren als vertegenwoordiger bij de firma Gubbels (pijpenfabriek) gewerkt. Antoon en zijn vader Henri hebben ruim 50 jaar sigaren- en tabaksgeschiedenis geschreven. Magdalene, de vrouw van Antoon sterft 9 april 1944 te Roermond. Antoon overlijdt 8 juli 1947 te Roermond. Beiden liggen ze op het oude kerkhof begraven. Firmant Jacques Jacobs x M.E. Storms Jacques Jacobs (Henricus Jacobus) trouwt op 14-5-1889 met Maria Elisabeth Storms, overleden op 23-12-1863 te Stevensweert. Jacques Jacobs woonde tussen_ 1880-1890 samen met zijn moeder Margaretha van der Linden (Wed. Jacobs) in de Hamstraat E 28. Nadien treffen we het echtpaar Jacobs-Storms met Margaretha van der Linden aan in de Hoogstraat E No.7. Zoals reeds eerder vermeld, sterft moeder van der Linden hier op 21 december 1887, zodat alleen het echtpaar achter blijft. Tussen 1890 en 1900 worden hier de eerste 6 kinderen geboren. Het 3de kind overlijdt 21 april 1894, terwijl het 5de kind 30 november 1897 overlijdt. Ze wonen dan in de Pollartstraat E No. 7 (de Hoogstraat heet inmiddels Pollartstraat.) Nadien wordt dit Pollartstraat nr. 19. Tussen 1900 en 1915 is het adres nog steeds hetzelfde. Hier worden de laatste 3 kinderen geboren. Het 7de kind overlijdt 6 november 1903, terwijl het 8ste kind 24 mei 1906 sterft. Henricus Jacobus oftewel Jacques overlijdt 16 september 1915 te Roermond. Hij wordt 18 september op het oude kerkhof (Kapel) te Roermond begraven. Zijn vrouw overlijdt 18 januari 1931 te Roermond, en wordt bij haar man bijgezet. Het laatste deel (3) komt in het volgende blad! 19 Kapellerlaan 9 wordt nadien (ná de hernummering van 17 januari 1938) 21 bv. r---- ---·- •--"~''"~·-"· h. •.·~•·•·••"·"·•••·•••··»"V"">'"''. • ... ,,.v~C.U -• • --; ,,.••••-~ -•-••-•· h •-~••••~ •.• «- J 2581
Literatuursignalementen Michiel Rutten en Ruud Stam Van de hand van Jan van Oostveen zijn weer enkele onderzoeksverslagen verschenen. In Terra Nigra nr. 180 (mededelingenblad van afdeling 8 van de AWN; april 2012) geeft de auteur een beschrijving van de resulaten van het determineren van ongeveer 1400 in Hoog Lede opgegraven pijpfragmenten. Onder meer werden hierbij - voor het eerst - pijpen door Schiedamse pijpenmakers onderkend. Daarom in deze bijdrage ook meer informatie over de Schiedamse pijpenmakers. In "Vijf eeuwen Vijzeltuin, inventariserend archeologisch onderzoek binnen het plangebied De Vijzeltuin in Enkhuizen" (West-Friese Archeologische Rapporten 25) doet de auteur verslag van het onderzoek van ruim 1000 opgegraven pijpfragmenten. Voorts attendeerde de auteur op enkele andere recente rapporten (waarin onder meer aandacht voor Ottoons vondstmateriaal. Zie www.oudheidkamer-Tiel.nl/oud/archief/html alsmede www.archeologiegorinchem.nl/index.php?option=comcontent&view=article&id=50&itemid-57 . In het weer fraai verzorgde Jaarboek 2012 van de Stichting Nederlandse Tabakshistorie (het valt op dat slechts weinig PKNers tevens donateur van deze stichting - die aller steun verdient - zijn!) onder meer het derde artikel van Bas BIEKENS over de sigarenkistindustrie, een bijdrage van Louis BRACCO GARTNER over de Nederlandse tabakseest , een beschrijving van drie zeldzame combinatie-asbakken door J.U. POSTMA (deze schjrijver heeft overigens onlangs besloten zijn unieke collectie pyrogenes aan het Tabaksmuseum in WeNik te schenken), artikelen over Mignot & de Bleek in Sint-Oederode (door Hans van MELIS), de familie Ribbius Peletier (door Bert BOHNEN) en de IDuc Geoge Sigarenfabrieken (door Floor WILLEMSE) en een bijdrage van de hand van Fred TIJMSTRA over de geschiedenis van het Nederlandse tabaksaccijnszegel. Ter gelegenheid van de expositie "Van Tabaksgenot tot rookverbod!" in museum De Wemme in Zuidwolde werden in het maartnummer van het museumbulletin De Wemmewijzer onder meer artikelen opgenomen over de tabaksindustrie in Nederland, maatschappelijke ontwikkelingen van het roken; pijpgeschiedenis; Vluchtelingen ondergebracht in tabaksentrepots (te koop bij het museum ad€ 7,50; www.dewemme.nl). Arne Akerhagen heeft een nieuw boek uitgebracht over de Zweedse pij pen en pijpenmakers en de vondsten in Zweden. Bevat ook een Cd-rom met alle vondsten, waaronder zeer veel Nederlandse pijpen. Arne Akerhagen, 2012. Den svenska kritpipan. Stockholm. Te bestellen bij: Arne Akerhagen [[email protected]]. Er zijn weer twee nummers van The Journal of the Académie Internationale de la Pipe verschenen. Volume 3 bevat bijdragen van het congres in Budapest. Dit 176 blz. tellende nummer in full-coulor bevat veel artikelen over vondsten van kleipijpen in Hongarije en omliggende landen. Ook zijn er twee artikelen over de Partsch fabriek in Theresienfeld. Verder is er een artikel over meerschuimpijpen in Hongarije in de 18e en 1 ge eeuw. Volume 4 (124 pagina's full coulor) bevat een keur aan artikelen over onder meer veranderende opvattingen over tabak en pijproken in de 18e en 1 ge eeuw; over het kleipijpen onderzoek in Zwitserland; Turkse pijpen; meerschuim pijpen; de invloed van de Hollanders op het roken in Japan; Engelse presentatiepijpen en over het conflict tussen Goedewaagen en Danco.
Een artikel over erotische pijpen staat op pagina 2562 Turkse pijpen of toch niet? Zie artikel op pagina 2571 De koningspijp van Venlo uit het begin van de 19e eeuw. Voor details zie pagina 25 55
1 '/ 1 ( 1 1 1 I 1 1 I 1 Achterzij de van de Schotse figuurpij p, die op de voorzij de van / het kaft staat afgebeeld. Meer informatie staat in het colofon. 11, , 1
Ter herinnering aan het ontzet van Leiden heeft de firma P. Goedewaagen & Zoon (1900 - 1920) deze pijp, in met het doetel model, vervaardigd. Zie artikel op pagina 2586. Bijzonder hielmerk op een barokke pijp. Als maker staat op de hiel vermeld Lichtius uit Gouda. Deze naam is echter als , pijpenmaker nog niet terug- • gevonden' in het archief. Meer is hierover te lezen op pagina 2608. Si garenpuntkn i pper uit de fabrieks- , inventaris van de Gebroeders Jacobs. Zie artikel op pagina 2611
Jaargang 35, nummer 139 Januari 2013 Voorzijde: Herdenkingspijp ter gelegenheid © PKN. Overname van van het zilveren regeringsjubileum van artikelen en illustraties is koning Willem III op 12 mei 1874. Gemaakt slechts toegestaan na door Bartholomeus van der Maas. Op de steel voorafgaande toestemming van de redactie. worden zijn mildheid en aandacht voor de Auteurs zijn zelf verantwoordelijk schone kunsten vermeld. Op het lint, dat uit voor hun bijdrage. de hoorn des overvloeds komt, blijkt zijn maatschappelijke betrokkenheid bij het www.tabakspijp.nl graven van kanalen en de watersnood in [email protected] Vlissingen en Brielle. Coll.: Ruud Stam ISSN: 0924-4158 2583
Inhoud 2585 Bestuursmededelingen 2586 Bert van der Lingen Een herdenkings- en reclamepijp van de firma A.B. van der Reep v/h C.A. Franchimon, tabaksfabrikant te Leiden 2596 Michiel Rutten Literatuursignalementen 2597 Ruud Stam Een fijne pijpendag 2601 Arjan de Haan Zoekertje 2603 Jan Kwint ~. Impressie van de 28e AIP conferentie in Gdansk 2606 Ruud Stam Een Kerststal uit het Westerwald 2608 Aad Kleijweg Bijzondere barokvondst uit Calslagen 2611 Ruud Lamboo ' Roermondse sigarenfabrikanten: "De Gebroeders Jacobs" ( deel 3) Het bestuur wenst alle lezers een voorspoedig en gezond Nieuwjaar toe 1 2ss4 l
Bestuursmededelingen Ruilmiddag en PKN dag 2013De ruilmiddag vindt dit jaar plaats in de Historische Tuin Aalsmeer op 6 april van 10:00-16:00 uur. We organiseren deze in samenwerking met Frans Janssens en de Historische Tuin Aalsmeer. Naast de ruilbeurs zullen ook lokale vondsten gedetermineerd worden. Meer informatie volgt via de website. Voor de PKN dag hebben we Rotterdam op het oog en er zijn besprekingen gaande met Boymans van Beuningen voor de rol van gastheer. Deze keer zal de dag eerder in het jaar vallen, waarschijnlijk eind september. Naam Tijdens besprekingen komt regelmatig naar voren dat de naam "Pijpelogische Kring" niet lekker ligt. Het bestuur onderzoekt dan ook de mogelijkheid voor een naamsverandering waarbij de afkorting "PKN" behouden blijft. Tevens ligt er een voorstel om het blad een eigen naam te geven, bijvoorbeeld "de Tabakspijp", net als de website. Graag horen we van jullie, de donateurs, wat jullie ideeën hierover zijn. Voor vragen, opmerkingen en voorstellen voor namen van de stichting en het blad kunnen jullie sturen naar Arjan de Haan. [email protected] Oproep donateurs Adviescommissie Tijdens besprekingen op de PKN dag in Nieuw Buinen is er gekozen voor een stichting als nieuwe organisatie vorm. Onderdeel van deze stichting is een adviescommissie van donateurs die het bestuur gevraagd en ongevraagd advies kunnen geven. Het bestuur is op zoek naar maximaal 4 personen die deze commissie willen gaan vormen in samenwerking met Jos Engelen. Voor vragen en/of aanmelden kunt u contact opnemen met Arjan de Haan. [email protected] Ruilmiddag in 2013 De ruilmiddag vindt dit jaar plaats in de Historische Tuin van Aalsmeer op 6 april van 10:00-16:00 uur. Naast de ruilbeurs zullen ook lokale vondsten gedetermineerd worden. Meer informatie volgt via de website. ----------~ J 2sss .___I _
Een herdenkings- en reclamepijp van de firma A.B. van der Reep v/h C.A. Franchimon, tabaksfabrikant te Leiden Berl van der Lingen ([email protected]) Leidens Ontzet pijpen Langs de Nieuwkoopse Plassen, direct ten westen van het Meijepad, bevond zich tot 2011 camping De Roerdomp. Op het terrein van de camping werd van 1929 tot 1959 huis- en straatvuil uit Leiden en Wassenaar gestort. Tijdens het bouwrijp maken van het perceel zijn een groot aantal vondsten van aardewerk en glas uit 1880-1940 gedaan. Tussen het gevonden rookgerei bevinden zich een aantal pijpen die het ontzet van Leiden op 3 oktober herdenken en reclamepijpen met hetzelfde onderwerp. 1 Er zijn twee verschillende Leidens Ontzet pijpen gevonden. Beiden hebben een doetel model tabaksketel, een rechte steel en een knoop mondstuk. Afb. 1. Leiden Ontzet. Gouda, P. Goedewaagen & Zoon, 1900-1920. (Coli. Bert van der Lingen). Het eerste type is de veel voorkomende pijp met links op de ketel in reliëf het borstbeeld van burgemeester Van der Werf met ~e tekst P.A. V.D. WERF en rechts op de ketel het wapen van Leiden aan een lint binnen een ovaal van blaadjes. Op de steelzijde staat LEIDEN ONTZET 3 OCTOBER 1574 en rond de ketelrand slingeren bladertakken. Op de steel is de firmanaam GOEDEWAAGEN GOUDA gestempeld. Deze pijpen, met en oorspronkelijke lengte van 135mm en een hoogte van 48mm, zijn in d 1 De kleipijpen zijn gevonden door lnzc du Hois, Ni~:11,, k1111p 1 2586 1
jaren 1900-1940 door de Firma P. Goedewaagen & Zoon (1880-1919) en de NV Koninklijke Goedewaagen (1919-1972) vervaardigd. 2 (Afb. 1) Afb. 2. Detail van 3 oktoberpijp. Gouda, Van der Want[?], 1911-1939. (Col/. lnze du Bois) Het tweede type is minder bekend en is zowel een Leidens Ontzet pijp als reclamepijp. Op deze pijp staat links op de ketel dezelfde persoon met de tekst BURGEMEESTER VAN DER WERFF en rechts een gekroond wapen van Leiden met LEIDEN'S ONTZET 3 OCTOBER 1574. Op de steel links staat de firmanaam A.B. VAN DER REEP V/H FRANCHIMON en rechts het adres HAARLEMMERSTRAA T 204. (Afb. 2) De lengte van deze pijp bedroeg 165mm en de hoogte 48mm. De decoratie is ongetwijfeld gebaseerd op het bekende product van Goedewaagen. De pijpen zijn in de jaren 1911-1942 in opdracht van de Leidse tabaksfabrikant A.B. van der Reep v/h Franchimon door de Goudse pijpenfabrikant P.J. van der Want Azn. / Zenith vervaardigd. Bijna vijftig jaar later worden deze pijpen voor een korte periode opnieuw in productie genomen. Hiervan zijn verschillende complete exemplaren bewaard gebleven. In het Pijpenkabinet te Amsterdam bevindt zich een pijp met een grijsblauw steel etiket waarop de firmanaam P.J. VAN DER WANT AZN., ZENITH-PIJP, GOUDA, HOLLAND. Deze pijpen komen uit de Van ? - Duco 1978, p.35, vormnummer 264-1., ____________________ J 2ss1 .__I
der Want/ Zenith fabriek in Waddinxveen (1984-1988)3 waar ze in de oude persvorm gemaakt zullen zijn. Hieronder volgt een korte geschiedenis van C.A. Franchimon, zijn opvolger B.A. van der Reep en de herdenkings- en reclamepijpen die hij in Gouda liet maken. Tabakshandel en slijterij C.A. Franchimon Corneille Adrien Franchimon werd op 20 oktober 1825 te Leiden geboren als kind van Jean Franchimon en Alida Looijen. Jean was grossier in sterke dranken in de Haarlemmerstraat. 4 Corneille Adrien volgde zijn vader op in het bedrijf waar inmiddels ook tabak werd verkocht. Hij trouwde op 16 juni 1852 met Ada Margaretha Maria Verbrugge. 5 Corneille Adrien overleed op 15 april 1879 op 53 jarige leeftijd. Zijn gelijknamige zoon (geboren Leiden 25-09-1859) nam de winkel in de Haarlemmerstraat 204 over. 6 Corneille Adrien Franchimon junior, Winkelier in tabak, sigaren, wijnen en gedistilleerd is altijd ongehuwd gebleven. Hij overleed op 28 juni 1909 evenals zijn vader op jonge leeftijd. 7 Overname door A.B. van der Reep Op 2 mei 1911 arriveerde Abraham Bruno van der Reep in Leiden en nam de zaak met woonhuis van Franchimon aan 'äe Haarlemmerstraat 204 over. Van der Reep werd op 25 februari 1886 in Den Haag geboren als zoon van Floris Abraham van der Reep en Dina Dudink. Na het overlijden van zijn vader woonde hij bij zijn moeder in Zoeterwoude. Nog geen maand na de overname werd hij door de kantonrechter veroordeeld wegens overtreding van de Drankwet. Hij moest 5 gulden boete betalen of 2 dagen in hechtenis.8 Mogelijk had hij nog niet de juiste vergunningen voor de slijterij. De Firma A.B. van der Reep v/h C.A. Franchimon handelde namelijk niet alleen in tabak maar, net als zijn voorgangers, ook in gedistilleerd, likeuren en wijnen. 9 (Afb. 3) De drankenhandel bevond zich op nr. 204 en de 3 Pijpenkabinet Amsterdam, collectienr. PK 08.851. 4 Regionaal Archief Leiden (RAL), archiefnr. 516, inv.nr. 4686, akten r. 1018. 5 RAL, Archiefnr. 516, inv.nr. 4843, aktenr. 151. 6 RAL, Bevolkingsregister Leiden 1890-1924. Archicft1r. S 16, i11v.11r. 1 J 1 ~, folio 3258. 7 Leidsch Dagblad, 30-06-1909; p.4 en 16-07-190<): p. l. 8 Leidsch Dagblad, 12-06-1911; p .. 9 Leidsche Courant, 08-1 1-1916: p. ~- ~' 25881
tabakskerverij, tabak- en sigarenhandel op nr. 204a. Tijdens de Leidse winkelweek van 1920 worden de twee etalages van Franchimon (A.B. van der Reep) kort beschreven. In de ene etalage stond een grote voorraad advocaat en de andere was 'op sierlijke wijze met tabak gerangschikt, waartusschen electrisch licht een aardig effect maakt'. 10 Op 23 mei 1917 trouwde de 31-jarige Van der Reep met Dina Cornelia van Sonderen, dochter van een Leidse notarisklerk. 11 Uit dit huwelijk zijn twee kinderen bekend; Abraham Florentius Maria (22-11-1918) en Lodewijk Johannes Maria Antonius (21-04-1923). 12 Gedistilleerd Likeuren en Wijnen A B. . d. REEP, vocrh. C.A. Franchim"n, Haarl:emmerstraat 10-1, T&I. 1611. Afb. 3. Leidsche Courant, 08-11- 1916. Door het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog steeg de prijs van de ruwe tabak. Begin 1915 lieten Leidse tabaksfabrikanten hun klanten weten genoodzaakt te zijn de prijzen van rook- en pruimtabak per 1 maart 1915 met 5 cent per pond te verhopen. 13 Op 15 juli 1916 werd deze tabak nog eens met 10 cent per pond1 verhoogd en per 1 maart 1918 gingen de prijzen zelfs met 50 cent per pond omhoog. 15 In 1916 liet Van der Reep de eerste advertentie plaatsen waarin hij personeel zocht: 'Een nette jongen, leeftijd 14-16 jaar, die wenscht opgeleid te worden in het Tabaksvak. Aanmelden 's avonds tusschen 8-9 uur' in de Haarlemmerstraat 204 bij de Firma C.A. Franchimon. 16 Halverwege 1919 10 Leidsch Dagblad, 01-10-1920. 11 RAL, Burgerlijke stand Leiden. Huwelijken 1917, folio 93, aktenr. 183, 23-05- 1917. 12 RAL, Bevolkingsregister Leiden 1890-1924. Archiefnr. 516, inv.nr. 1312, folio 3258. 13 Leidsch Dagblad, 27-02-1915; p.12. De mededeling is ondertekend door de firma's G. Wilhelmy Damste, C.A. Franchimon, Wed. F.J. Hoelen, D.F. Maijer, A.B. Stijger, A. Somerwil Azn., Wed. Cornelis J. Vister, A.H.J. Wijtenburg en J.G, Wolff. 14 Leidsche Courant, 14-07-1916; p. 4. 15 Leidsche Dagblad, 01-03-1918; p.6. De ondertekenaars hiervan zijn de firma's A.B. Stijger, A. Somerwil Az., A.H.J. Wijtenburg en de A.B. van der Reep v/h C.A. Franchimon. 16 Leidsch Dagblad, 10-01-1916; p. 4. --------------- ____ J 2589 ,_____
-- was er behoefte aan een nette jongen voor loop- en winkelwerk, die na gebleken geschiktheid interesse had om in het vak opgeleid te worden. 17 Een paar weken later zocht hij jongens om tabak te sorteren. 18 Kennelijk was Van der Reep de zaak aan het uitbreiden. Eind 1919 diende hij bij Burgemeester en Wethouders van Leiden een verzoek in tot het oprichten van een tabaksfabriek in zijn pand aan de Haarlemmerstraat 204. Van der Reep wilde daar een elektromotor van 2 p.k. plaatsen voor het aandrijven van een roterende trommel voor het drogen van tabak en een kerfmachine. 19 Op 22 januari 1920 kreeg hij een voorwaardelijke vergunning. 20 In de jaren 1916-1919 vinden we de firmanaam in een "Adreslijst voor handel en industrie voor Leiden en Omgeving" in de Leidsche Courant. 21 De eerste advertentie waarin hij zijn eigen tabak aanbood verscheen in april 1919. In die maand gaf hij tijdelijk 50 cent korting bij afname van 1 pond tabak, 20 cent bij afname van ½ pond en 5 cent korting bij afname van 1 ons tabak.22 In de tweede advertentie van september bood Van der Reep de geurigste shag en krul, de fijnste Portorico, de smakelijkste pruimtabak en de beste sigaren aan. 23 1 n 1922 plaatste hij de eerste advertenties met slagzinnen en rijmpjes die in deze periode werden gewaardeerd door het rokend publiek, zoals: "Rooken! is een man zijn leuze, Tabak en Sigaren '' naar zijn keuze. leder kenner vraagt om strijd: FRANCHIMON's prima kwaliteit".24 Ook verscheen in 1922 de eerste ·advertentie waarin pijpen werden aangeboden. 25 Het kopen van tabak had volgens de advertenties van Van der Reep vooral met vertrouwen, kwaliteit en gezondheid te maken: "Tabak is een vertrouwsartikel bij uitnemendheid. Wat schijnbaar goedkoop is, blijkt dikwijls toch duur te zijn. Koopt daarom in onze vertrouwde gunstig 17 Leidsche Courant, 03-07-1919; p. 4/4. 18 Leidsche Courant, 30-07-1919; p. 5. 19 Leidsch Dagblad, 04-12-1919; p. 1. 20 Leidsch Dagblad, 26-01-1920. 21 Leidsche Courant, 14-04-1917; p.2. 22 Leidsche Courant, 26-04-1919; p.8. 23 Leidsche Courant, 19-09-1919; p.4. 24 Leidsche Courant, 07-04-1922; p.5. 25 Leidsche Courant, 24-11-1922; p. 9. f 2s90 l
bekende zaak. Elke trek verheugt", 26 "Gezond blijven en toch rooken als u maar altijd iets goeds rookt! Vertrouwd adres voor beste en goedkope tabak, sigaren, enz. is Franchimon" 27 en "Gezondheid is meer waard dan geld. Rookt daarom uitsluitend tabak en sigaren van beste kwaliteit en toch goedkoop".28 Franchimon verkocht een ruime sortering tabak, zoals shag, gele krul, reukshag, Portorico, zwarte shag, fijne en grove snee, pruimtabak en alle bekende merken sigaren. 29 Slechts in enkele advertenties werden tabaksprijzen genoemd. In 1926 betaalde de consument voor rooktabak vanaf 35 cent per 250 gram, voor pruimtabak vanaf 50 cent per 250 gram, voor Portorico vanaf 14 cent per 50 gram en voor sigaretten-shag vanaf 14 cent per 50 gram. 30 In 1933 kostte de echte Virginia pruimtabak 14 cent per 50 gram bij Van der Reep. 31 Verkoop van tabakspijpen Hoewel Van der Reep al vanaf het begin tabakspijpen in het assortiment zal hebben gehad maakte hij hier nauwelijks reclame voor. Ook bij andere winkeliers vinden we weinig tabakspijpen in advertenties. Joh.s Dekker's Pijpenbazar in de Haarlemmerstraat 232 is de enige die regelmatig met pijpen adverteerde. Deze gespecialiseerde winkel verkocht in 1911 nieuwe doorrokers die niet barsten en zonder gaatjes. De gietpijpen werden voor 15, 17 ½ en 22 ½ cent per stuk verkocht. 32 In april 1912 liet Dekker weten dat het barsten van doorrokers voornamelijk door de oude producten kwam, maar dat er sinds kort een nieuw fabricaat in de handel is gekomen dat zeer weinig aan dat euvel zou lijden. Hij had hier zoveel vertrouwen in dat hiJ voor elke doorroker die toch barstjes vertoonde een gratis nieuwe pijp gaf. 3 Dat deze problemen een aantal jaren later nog niet bij alle fabrikanten waren opgelost, blijkt als de Goudse firma Van der Want en Barras in 1914, vanwege scheurtjes in hun gietpijpen, een recept voor gietklei bij Willem Sibbes in de Alphense pijpenfabriek ERKA halen. 34 Het barsten en 26 Leidsch Dagblad, 27-08-1926; p.7. 27 Leidsche Courant, 30-08-1933; p.8. 28 Leidsch Dagblad, 20-09-1933; p.12. 29 Nieuwe Leidsche Courant, 17-10-1934; p.4. 30 Leidsch Dagblad, 27-08-1926; p. 7. 31 Nieuwe Leidsche Courant, 15-03-1933; p. 4. 32 Leidsch Dagblad 26-09-1911 ~3 ., Leidsch Dagblad, 20-04-1912, p.14. 3 -i Van der Lingen 2011, p. 60. ____________ j 2591 ~-
scheuren was vanaf het begin een probleem. Al in januari 1900 liet sigarenmagazijn W.G. van Wijk in Alphen weten nieuwe doorrokers van HOLLANDIA te verkopen die niet scheuren en niet barsten, voor prijzen van 15, 20 en 25 cent per stuk.35 Doorroker gietpijpen waren toen nog maar een paar jaar in productie. Op de Apothekersdijk in Leiden was de groothandel van J.P. de la Rie gevestigd die regelmatig met pijpen adverteerden. In 1915 verkocht hij doorrokers, mobilisatiepijpen en plateelpijpen. Doorrokers zonder lichtbeeld verkocht hij voor 10 cent aan winkeliers, met lichtbeeld voor 12,5 cent en met gekleurd lichtbeeld voor 15 cent.36 Van de firma Van der Reep verscheen pas in 1922 de eerste advertentie voor pijpen. Hierin werd een "Groote keuze pijpen tegen spotprijzen" 37 aangeboden en in 1927 "Pijpen voor iedere beurs". 38 In dat jaar had de firma ook nog schildpad- en krokodilpijpen in de aanbieding voor 30 cent tot f 1,50.39 Eind november 1927 werd begonnen met de verkoop van St. Nicolaas cadeaus, waaronder "witbandpijpen vanaf 35 cent, doorrookers, 25, 40, 60 cent enz., houten Pijpen 35, 60 cent enz., caluné-pijpen in etui vanaf f 3, 00 en houten pijpen met barnstenen roer". 40 Afb. 4. Leidsch Dagblad, 21-09-1923. 35 De Rijnbode, 07-01-1900, p.3. 36 Leidsche Courant, 20-04-1915 en 26-05-191 5. 37 Leidsche Courant, 24-11-1922; p. 9. 38 Nieuwe Lejdsche Courant, 24-06-1927; p.8. 39 Nieuwe Leidsche Courant, 15-07-1927; p.8. 40 Leidsche Courant, 29-1 l-1927; p.8. __ I 2s92 I._____
Leidens Ontzet of 3 oktober-pijpen Waar wel veel reclame voor werd gemaakt zijn de pijpen die Leidens Ontzet herdenken. Van der Reep noemde ze "3 October-pijpen" en zijn collega H. Zirkzee "3 oktober Hutspot-pijpen11 • Van der Reep gaf ze cadeau bij 100 gram rooktabak. Daarnaast waren ze voor de feestvierders ook in de winkel te koop. De prijs wordt niet genoemd. Dit waren de pijpen met zijn firmanaam die hij in Gouda bij Van der Want liet vervaardigen. Vanwege de opdruk van zijn firmanaam deden ze tevens dienst als reclamepijp. De vroegste advertentie van zijn "3 October-pijpen" dateert van 1923 en de laatste uit 1937.41 De advertenties werden 1 tot 3 weken voor het 3 oktoberfeest in de krant geplaatst en stonden veelal op rijm: "Al wie Leidsch bloed in d'aderen heeft, Komt op dien dag naar Leiden. En elk doet om strijd z'n best, Zijn gasten te verblijden. Legt 3 Octoberpijpen klaar. En tabak d'allerbeste! Rookt met Uw vrienden eerst'n pijp, Op't feest in Leidens veste".42 Regelmatig terugkerend zijn de advertenties met de tekst "Franchimon geeft 3 October-Pijpen Cadeau!! Tabaksfabrikant en winkelier Van der Reep liet zijn eigen Leidens Ontzet pijpen maken en was daarmee een uitzondering. Andere winkeliers verkochten ook herdenkingspijpen maar dit waren meestal de eerder besproken pijpen uit de fabriek van Goedewaagen. Ook de Leidse tabaksfabrikant en winkelier H. Zirkzee van de Nieuwe Rijn 63 had mogelijk zijn eigen reclame- en herdenkingspijpen. Dit waren echter gietpijpen en niet de traditionele geperste pijpen. In een advertentie van september 1924 worden door hem de volgende plateelpijpen aangeboden: "3 October Hutspot Tabakspijpen, doorrokers op pootjes" voor 50 cent, "3 October Hutspot Tabakspijpen, doorrokers zonder pootjes met de Stadssleutels" voor 45 cent en "Beschilderde 3 October Tabakspijpen met v.d Werf -v.d. Does- met de Academie en met den Oranjeboom en diverse teksten er op" voor 15 cent.43 Ook J.E. Zirkzee op de Nieuwe Rijn 6 tegenover de Maarsmanssteeg had een paar jaar later "zeer mooi beschilderde Hutspot tabakspijpen" in zijn winkel. Hij verkocht zijn plateel doorrokers voor 60 cent per stuk.44 De pijpen die H. Zirkzee in 1924 verkocht waren waarschijnlijk speciaal gemaakt vanwege de 350-ste viering van Leidens Ontzet. In dat jaar werd door Koningin Wilhelmina een monument onthuld waarop onder meer Prins Willem van Oranje en legeraanvoerder Jan van der Does. 41 Leidsch Dagblad, 21-09-1923; p.11 en 29-09-1937; p.12. 42 Nieuwe Leidsche Courant, 24-09-1926. 43 Leidsch Dagblad, 18-09-1924. 44 Leidsch Dagblad, 02-10-1929; p.11. 2593
Gratis "3 oktober-pijp" bij aankoop tabak De Leidens Ontzet pijpen werden door Van der Reep cadeau gedaan bij 100 gram tabak. Hij zal dit allen in de maand voor het herdenkingsfeest hebben gedaan. De rest van het jaar kregen de klanten een andere pijp of sigaar cadeau. In 1908 verscheen een advertentie waaruit kan worden opgemaakt dat het de gewoonte was een pijp cadeau te doen bij de aankoop van tabak. In dat jaar verklaarden acht grote tabakswinkeliers uit Leiden, waaronder Van der Reep, dat het "door de voortdurende stijging der grondstoffen niet meer moie/ijk is op minder dan ½ pond Tabak een Pijp of een Sigaar toe te geven".4 De gewoonte om een gratis pijp te geven bij de aankoop van tabak zien we in advertenties in landelijke en regionale weekbladen teruggaan tot de laatste decennia van de negentiende eeuw maar mogelijk was het een al veel oudere gewoonte. De Leidse tabakswinkelier H. Zirkzee gaf in 1924 bij aankoop van een pakje 250 grams tabak van 25, 30, 35, 40, 45, 50 of 60 cent en inlevering van 5 lege 250 grams tabakszakken met zijn firmanaam een gratis "steenen doorrooker met of zonder lichtbeeld'A6 en vanaf september 1924, in het jubileumjaar, kregen zijn klanten bij aankoop van 5 pakjes van 250 gram vanaf 25 cent en bij inleverin_p van 5 lege tabakszakken met firmanaam een beschilderde 3 Oktoberpijp.4 Ook de Leidse tabaksfabrikant en winkelier A. Somerwil Azn van de Hoogewoerd 24 g_~eft iedere koper van 1 ons Somerwil's tabak een originele 3 October-pijp cadeau. Somerwil adverteerde hier alleen tijdens het 3 oktober feest mee. Mogelijk gaf hij de door Goedewaagen gemaakte pijpen. 48 De gratis herdenkingspijpen werden alleen in september en begin oktober aangeboden, zoals bij Zirkzee die dit duidelijk in zijn advertenties opnam: "Op elk half pond tabak ontvangt men een steenen tabakspijp cadeau tot en met 3 Oct. 1923".49 3 oktober pijpen en de Algemene Nederlandse lnvalidenbond, 1954 Nog in 1954 werden, op initiatief van de Algemene Nederlandse lnvalidenbond afdeling Leiden, een groot aantal 3 oktober pijpen gemaakt 45 Leidsch Dagblad, 24-12-1908; p. 11. Ondertekend door de firma's D.F. Mayer, G. Wilhelmy Damsté, F.G.C. Bursch, G.J. Strijbos, A. Somerwil Az., Firma A.J. Wijtenburg, C.A. Franchimon en Wed. G.J. Vister. 46 Leidsch Dagblad, 11-06-1924. 47 Leidsch Dagblad, 18-09-1924. 48 Leidsch Dagblad, 24-09-1927; p.16 en 30-09-1929, p.4. 49 Leidsch Dagblad, 28-09-1923, p.10. -~' 2s94 Lu-----------------~
"versierd met het embleem van de gemeente Leiden uit 157 4, de sleutels met leeuw". De pijpen worden tijdens het 3 oktober feest verkocht en de opbrengst voor revalidatiewerk gebruikt. Een deel van de cadeaus werd gesponsord. Alle mannelijke invaliden van Leiden die zich op de Breestraat hadden verzameld kregen een gratis pijp, een pakje Niemeyer tabak en een doosje lucifers van de firma Mignot & De Black uit Breda aangeboden. De actie werd door de invalidenbond gehouden als dank voor de medewerking die zij kregen om de minder-validen van de stad de feestelijke optocht te kunnen laten bekijken.50 De pijpenverkoop leverde 124 gulden op en het was de bedoeling dit jaarlijks te herhalen. Met medewerking van de burgemeester werd in 1955 het nieuwe wapen van Leiden aangebracht. 51 Het einde van de firma A.B. van der Reep v/h Franchimon Tabaksfabrikant Van der Reep overleed op 13 juli 1939 te Leiden. 52 Zijn weduwe Dina Cornelia van Sonderen nam de zaak over. 53 In 1942 verkocht zij de tabakskerverij aan B.G.S. Erftemeyer Jr.54 maar hield zelf de tabakswinkel. In 1948 werd de winkel gemoderniseerd en heropend als sigarenmagazijn A.B. v.d. Reep v/h Fa. Franchimon. 55 Vanaf dat jaar werden geen tabaksadvertenties meer geplaatst. 1 n september 1953 verkocht de weduwe het bedrijf aan wijnhandelaar Coster die al twee winkels in Leiden had.56 Korte tijd later openden zij in het voormalige pand van Van der Reep in de Haarlemmerstraat 204 hun derde wijnhandel. Het winkelinterieur van Franchimon werd gerestaureerd, waarbij de oudhollandse stijl bewaard bleef. 57 Ook dit familiebedrijf kent al een lang bestaan. Inmiddels is hier Slijterij Monique Coster gevestigd. Gebruikte literatuur: Duco, Don (1978), Inventaris van het archief van de fabriek van de firma Goedewaagen te Nieuw-Buinen en lijst van pijpvormen in het bezit van de firma. Amsterdam.Lingen, Bert van der (2011 ), 'Erka en Neerlandia. Pijpen- en plateelfabricage als nevenactiviteit van grossiers in rookartikelen' in Jaarboek 2011 van de Stichting Nederlandse Tabakshistorie, p.53-66. 50 Nieuwe Leidsche Courant, 01-10-1954, p.3. 51 Leidsch Dagblad, 04-10-1954. 52 RAL, Burgerlijke stand Leiden. Overlijden 1939, archiefnr. 1005, inv. nr. 127, aktenr. 614. 53 Leidsche Courant 20-07-1939, p.2. 54 Leidsche Courant, 26-05-1942; p.3. 55 Leidsche Courant, 04-11-1948; p.4. 56 Mededeling Monique Coster, Leiden (email 12-09-2012). 57 Leidsche Courant, 22-09-1953; p.4 en 25-09-1953, p3. 2595 .____
Literatuursignalementen Michiel Rutten (michiel. [email protected]) - Newsletter 81 van de Society for Clay Pipe Research omvat een vijftiental bijdragen van uiteenlopende aard. Onder meer de lezingen zoals door Suzy WHITE, Peter HAMMOND (beiden over pijpenmakers in York), Francoise DUGUDY (over de determinering van in Frans Canada gevonden pijpen van veelal Nederlandse herkomst) en Jenny BASFORD (over het in de markt zetten van kleipijpmerken in de periode 1750 - 1850) gehouden op de SCPRconferentie in 2011. - In Pipes and Tobaccos (spring 2012) van de hand van Ben RAPAPORT een artikel met de titel "Ulm's Ulmer: The ueber-pipe", over de Ulmerpijpen uit de (fraaie) collectie van Dr. Sarunas Peckus (waaronder een Ulmerpijp met twee koppen met zilveren deksel). Overigens gaf de auteur onlangs te kennen gezien zijn leeftijd te willen stoppen met het schrijven van nieuwe artikelen en ook de kwartaaluitgave van zijn mededelingenblad over tabaksactualia en zijn aanbod van antiquarische boeken niet voort te zetten. Jammer. - Adri van der MEULEN en Paul SMEELE schreven na uitvoerig archiefonderzoek een kloek boekwerk: "De pottenbakkers van Gouda 1570-1940 en hun betekenis voor de geschiedenis van de Nederlandse keramiek". Hoewel het boek primair gaat over het Goudse pottenbakkersambacht en de ontwikkelingen gedurende bijna vier eeuwen, is dit boek ook interessant voor wie in de geschiedenis van de Goudse kleipijpen is geïnteresseerd. Voor veel pottenbakkerijen was het bakken van kleipijpen de economische kurk waarop het bedrijf kon blijven drijven. Sommige pijpenfabrikanten waren of werden ,ook eigenaar van pottenbakkerijen. Het hard-cover-boek telt 294 pagina's en is rijk geïllustreerd. Een uitgave van Primavera Pers, Leiden 2012, ISBN 978-90-5997-129-5; € 39,50. - Via Ruud Stam: Een boek over de verzameling van Wolfgang CREMER met pijpen uit vele culturen van over de hele wereld (harde kaft, in kleur, 373 bladzijden). Cremer, W., 2012. Antike Pfeifen aus Deutschland und anderen Ländern. Eigen uitgave. Te bestellen bij: [email protected] _ _.I 2s96 L-I _____ _
Een fijne pijpendag We kunnen terugkijken op een gezellige en boeiende pijpendag die werd gehouden in Amsterdam in centrum De Roos in het hartje van Amsterdam. Het was weer gezellig als altijd en lezingen, de stadswandeling en het bezoek aan het Pijpenkabinet zorgden ervoor dat de dag niet alleen uitnodigde tot veel onderling contact, maar ook veel wetenswaardigs over onze hobby te horen en te zien was. Ook de veiling en de ruilbeurs leverde vermaak en weer veel aanwinsten voor onze verzamelingen. De dag begon met een welkom door de voorzitter en bestuursmededelingen door Ruud, Arjan, Ewout en Rens. Ook werd stilgestaan bij de afwezigheid van Ron de Haan en Bert van der Lingen, die beiden ziek waren. Er waren verspreid over de dag drie lezingen: - Arjan de Haan vertelde over Duitse pijpen, Amerikaanse stripfiguren en de St. Louis World Fair. Een heel boeiend verhaal over hoe populaire stripfiguren uit Amerika werden gebruikt op Duitse pijpen, om zo bij de export van die pijpen een graantje mee te kunnen pikken van de populariteit van deze stripfiguren. Hierbij moeten we ondermeer denken aan bekende pijpen "The Whole Dam Family" en "lt is a shame to take the money". - Arthur van Esveld hield een boeiende lezing over Gambier. Dat is zoals bij velen bekend het grote verzamelgebied van Arthur, die inmiddels de mooiste Gambier collectie heeft. Hij is ook bezig om over Gambier een boek te schrijven, waar velen erg naar uitzien. In zijn lezing toonde Arthur, aan de hand van archiefgegevens en genealogisch onderzoek, aan dat de fabriek van Gambier veel later een pijpenfabriek geworden is als het jaar 1780 dat Gambier zelf in zijn catalogi aangeeft. - Ewout Korpershoek had de taak om de presentatie van het boek van Bert van der Lingen te doen omdat Bert nog door ziekte afwezig was. Een boek over de beroemde tabakshandelaren Van der Velde, Burgklij en Zapfenbergh, die hun namen op zoveel pijpenstelen nagelaten hebben. Door de tijdnood die ontstond omdat het centrum De Roos eerder sloot dan ons medegedeeld was, moest hij dit boeiende verhaal sterk inkorten, maar wist toch nog de belangrijkste dingen te vertellen. Maar ..... U kunt alles nalezen in het boek van Bert dat binnenkort uitkomt (zie de website PKN). Helaas moest door tijdgebrek de presentatie van Arjan de Haan over de ontwikkeling van een nieuw tabaksmuseum op Sumatra vervallen. Maar daar zullen we ongetwijfeld later nog meer over vernemen. l 2s91 _I _
De Stadswandeling die door Bert van der Lingen en Rens Hooyenga was voorbereid leidde langs tal van gevelstenen en wetenswaardigheden over onze hobby. Een paar prachtige tabak-gerelateerde gevelstenen, de plaats van de voormalige pijpenmarkt en een bezoek aan het Begijnhof waren hoogtepunten. De wandelingen werden geleid door Michiel Rutte en Ruud Stam. De hele wandeling staat op de website van de PKN. Het bezoek aan het Pijpenkabinet was boeiend. We werden vriendelijk en vakkundig rondgeleid door Benedict Goes die ons eerst wetenswaardigheden vertelde over het museum. De geweldige collectie van het Pijpenkabinet is heel indrukwekkend met veel pijpen uit de gehele wereld, maar ook met veel zeldzaamheden uit Nederlandse pijpenmakerijen. Ook zijn er tal van tabak-gerelateerd objecten te zien. Ik heb veel verzuchtingen gehoord over alle pijpen die de verschillende mensen maar al te graag in hun eigen verzameling zouden willen hebben. Ook de winkel van het pijpenkabinet laat heel veel moois zien. Hoewel alles in deze winkel te koop is lijkt het een museum op zich. Tijdens de lunchpauze was er weer de mogelijkheid om pijpen te ruilen en om pijpen en boeken van andere verzamelaars te kopen. Daar werd druk gebruik van gemaakt. De geanimeerde stemming leidde er toe dat een '' andere groep, die ook in het centrum De Roos aanwezig was en waar meditatie werd geoefend, ons drukke gebabbel niet kon waarderen. Tot slot was er de pijpenveiling die ten goede komt aan het eerste jaarboek van de PKN. Deze stond als altijd onder leiding van Frans Janssens, geassisteerd door Theo Grintjes, die weer een voortreffelijke veilingmeester was. Van mooie stukken tot rommeltjes werden geveild die door leden gratis ter beschikking gesteld waren. Velen hadden wat meer dan gebruikelijk over voor de aangeboden waar om zo de PKN te steunen. De opbrengst was dan ook geweldig. Na afloop van de veiling werden alle mensen die' bijgedragen hebben aan het succes van deze dag en een aantal mensen die zich bijzonder ingezet hebben voor de PKN in het zonnetje gezet, waaronder onze webmaster Aad Kleiweg en Andy de Bruin en Lia Schouten die steeds voor de druk en verzending van ons blad zorgen. Een extra woord van dank is op zijn plaats voor Rens Hooyenga, die met hulp van Arjan, deze dag zo voortreffelijk heeft georganiseerd. De dag werd afgesloten met een gezellig samenzijn in een Chinees restaurant. De foto's zijn gemaakt door Rens Hooyenga. -~' 2s9a ._I ~-----------------~
Foto's van de pijpen dag in Amsterdam, 10 november 2012 (zie ook binnenzijde van de kaft) • ~~~-~- "f 1 2599' ----- ,..__ __
Beeldjes die thuis horen in een kerststal. Deze werden vervaardigd als bijproduct door de pijpenmakers uit het Westerwald (zie pagina 2606 en achterzijde van de omslag). _ __,I 2600 L
Zoekertje Arjan de Haan ([email protected]) In verband met een artikel dat ik momenteel aan het onderzoeken ben vraag ik jullie (de lezers) hulp bij het volgende: Het gaat om messing pijpendeksels met een veelkleurige emaille versiering met geometrische patronen. Het messing is in sommige gevallen verguld en de versiering op de deksels kan uiteenlopen van puur geometrisch tot bijvoorbeeld scarabeeën en portretten (zie foto). In sommige gevallen zijn deze deksels opgebouwd uit meer dan 2 delen. Deze deksels zijn hoofdzakelijk bekend van Turkse kleipijpen maar omdat ik ook voorbeelden ken op meerschuim en porseleinen pijpen wil ik jullie vragen om eens in jullie collecties te kijken of daar vergelijkbare exemplaren voorkomen. Graag jullie reacties naar [email protected] 2601 '----■
Afb. 1. Pijp gemaakt door Johann Partisch Afb. 2. Turkse pijp 2e helft 1 ge eeuw Afb.3. Houten pijp - St. Claude (?) - 2e helft 19e eeuw _J 2502 IL---..------------------~
Impressie van de 28e AIP conferentie in Gdansk Jan Kwint (ir [email protected]) Van 26 tot 29 september 2012 heeft de 28e conferentie van de Académie Internationale de la Pipe (AIP) plaatsgevonden in Gdansk. Deze plaats, bekend om haar rijke historie, ligt in het noorden van Polen. In Gdansk zijn ook verscheidene Hollandse pijpen gevonden. Hierna volgt mijn korte impressie over de conferentie. De nadruk op deze conferentie lag bij de maritieme connecties met betrekking op de handel in pijpen tijdens de 16e tot de 20e eeuw. Zie afb.1. Het ochtendprogramma voor de 1 e dag bestond uit het registreren voor de conferentie en er was een bestuursvergadering. Het middagprogramma startte met het openen van de conferentie door Ruud Stam en door David Higgins, beide namens de AIP. Zij heetten ons allen hartelijk welkom en deelde het programma van de conferentie mede waaronder de onderwerpen van de lezingen. De eerste lezing kwam van Marek Kodymowski over het gebruik van tabakspijpen in Polen. Hij is lid van de Poolse Pijpen Society, dat gevestigd is in Bydgoszcz. Joanna Dabal, the lnstitute of Archaeology Gdansk University, hield een lezing over archeologische vondsten van pijpfragmenten uit Gdansk en later op de dag ging zij verder in op de methoden van interpretatie van de vondsten. Magdalena Bis, lnstitute of Archaeology and Ethnology Polish Academy of Sciences in Warsaw, hield een lezing over de relatie van lokale en interlokale handel in pijpen aan de hand van vondsten bij het kasteel van Tykocin in Noordoost Polen. Monika Pas, National Museum Krakow, hield een lezing over het pijpmakersgilde in Krakow gedurende de 1 ge eeuw. Michal Myslinski, lnstitute of Art of the Polish Academy of Science in Krakow, hield een lezing over de pijp als handelsproduct van Krakow. Na de theepauze hield Felix van Tienhoven, lid AIP, een lezing over metaal versierde pijpen uit het gebied rondom de Karpaten, waarin hij aannemelijk maakte dat deze versieringen geïnspireerd zijn door de beroemde Debrecen pijpen. Arjan de Haan, lid AIP, hield een lezing over de plannen om een nieuw museum te realiseren op Sumatra. Het programma voor de 2e dag startte met een lezing van Luka Bekié, International Centre for underwater Archaeology in Zadar, over pijpfragmenten die van de zeebodem opgegraven zijn en waaruit blijkt dat de handel in pijpen zich over geheel Europa uitstrekte. Svitlana Biliaieva, _____________________ I 2603
lnstitute of Archaeology of National Academy of Siences in de Ukraine, hield een lezing over Turkse pijpen en de handel daarin rondom het gebied van de Zwarte zee. Zie afb. 2. Sites of archaeological excavations in lreland with 17th century clay tobacco pipes Londonderry ~ Boyle Abbey Galway ~ • Carrickfergus / ._____Belfast ,,.--/ Drogheda Barnabas T. Suzuki, lid AIP, hield een lezing over de introductie van het roken in China waarbij hij aantoonde dat dit via twee wegen is gebeurd namelijk via Korea naar Noordoost China en naar Kiltiern~ Zuidoost China door lnishmore, --' Arran lslands •---Trim CaSt1e Chinese handelaren. •~Dublin Ruud Stam, lid Al P, hield een lezing over Bunratty---? ., Castle ~ Roscrea Castle de import van Limerick/ \ ~ Ballv:"alter / ~ KellS Priory Ross •• Waterford Cast Ie Cork Glanworth Castle Nederlandse pijpen naar Duitsland, waarbij hij aantoonde dat de bevoorrechte Goudse pijpenmaker handelaren het grootste aandeel in de export hadden. Susy White, lid AIP, hield een lezing die door Peter Davey en Joe Norton geschreven was, maar beide niet in staat waren aanwezig te zijn. De lezing ging over Nederlandse kleipijpen die in Ierland op verschillende plaatsen gevonden zijn. Zie kaart. Anna Ridovics, lid AIP en werkend bij het NationaakMuseum van Budapest, hield een lezing over kleipijpen die zich in de verzameling bevinden van het museum. Divna Gacié, lid AIP, hield een lezing over met zilver ingelegde pijpen uit Livno. Andrew Aoba, lid AIP, hield een lezing over Briar pijpen uit de late Victoriaanse literatuur. Ten slotte hield Antoni Pascual Cadena, Lid AIP, hield een lezing over de export van pijpen naar de Spaanse koloniale gebieden. Op de 3e dag is het gehele gezelschap met de bus naar het Museum in Gdynia vertrokken om daar de expositie te bezichtigen betreffende diverse collecties van Poolse verzamelaars. Zie onderstaande foto, s. _ __.I 260411...-.J,_
Naar aanleiding van deze expositie is er een boek (ISBN 978-83-934 781-3-3) verschenen met de titel 'Faika jako dzieto sztukï ( een pijp als kunstobject). Het boek is geschreven in het Pools en in het Engels door onder andere Edward Zimmermann. Een werkelijk prachtig boek met veel foto's en tekst. De pijp die hiernaast staat afgebeeld bevindt zich op de voorpagina van het boek (afb. 3). Het avondprogramma op deze dag was een gala waar een gezellig samenzijn was. Ook diverse leden van de Poolse Pijpen Society waren hierbij aanwezig en op deze avond vond er ook pijprokers wedstrijd plaats. Ondergetekende heeft de pijp maar liefst 17 ½ minuten aan weten te houden. Voor een niet roker aardig, maar de winnende tijd lag rond de 1 ½ uur. Tijdens de conferentie heb ik een Poolse pijp bemachtigd van een pijpmaker die nog steeds actief is met het produceren van pijpen. Ik zal daarover een apart artikel aan gaan wijden. Op de laatste dag was er een post conference tour naar onder andere het Malbork kasteel en de kathedraal in Pelpin met het museum daar ter plaatse De conferentie was weer goed georganiseerd en door veel leden vertegenwoordigd. Naar schatting waren er circa 30-40 AIP leden aanwezig tijdens de conferentiedagen. Leden uit Engeland, Schotland, Nederland, Noorwegen, Spanje, Polen, Kroatië, Servië, Duitsland, Hongarije en Japan waren aanwezig om deze 28e conferentie tot een succes te maken. 1 260s .._I _
Een Kerststal uit het Westerwald Ruud Stam ([email protected]) Toen in de eerste helft van de 20e eeuw de productie van kleipijpen in het Westerwald steeds verder afnam, hebben tal van pijpenmakers zich toegelegd op het vervaardigen van andere in een mal te vormen producten naast hun pijpenproductie. 58 Dat was hard nodig om voldoende brood op de plank te houden. Naast schiettentfiguren, nesteieren, fluitjes, zalfpotjes, spaarpotten, reclame artikelen en kinderspeelgoed in de vorm van dieren, autootjes, poppen kruikjes en poepmannetjes, werden er ook borstbeeldjes (zie afbeelding), Mariabeeldjes en waar we het hier over hebben kerststallen vervaardigd . Nu bestaan kerststallen uit een groot aantal figuren, dieren, hekjes, bomen en stenen. Een aantal van deze onderdelen, zoals de bomen en de hekjes zijn zeer kwetsbaar. Het is dan ook niet verwonderlijk dat ik tot een jaar geleden nog nooit een complete kerststal uit het Westerwald gezien had. Ook in het museum in Höhr-Grenzhausen en in het openluchtmuseum in Sobernheim, die op dit gebied de grootste openbare collecties hebben, zijn slechts delen van kerstgroepen aanwezig. 59,, Mijn verbazing was dan ook groot toen ik op een wandeltocht in de Eifel bij een antiquair een puntgave, scherp gevormde en helemaal complete groep vond en als dat dan ook nog geen vermogen kost ben je als verzamelaar heel blij. Het leek mij gepast om in dit nummer dat kort na de kerst uit komt deze groep te tonen (zie pagina 2600). Hoewel het overduidelijk is dat deze groep in het Westerwald gemaakt is, is het niet na te gaan welke pijpenmaker deze vervaardigd heeft. In de 20e eeuw werden pijpen en nevenproducten in het Westerwald niet voorzien van een makersmerk. Dat past in de werkwijze in het Westerwald, waarbij veel kleinere bedrijven werkten voor grote exportfirma's maar ook mallen werden uitgeleend en de ene pijpenmaker zodra een ander een goed lopend product had, dit snel imiteerde. Kortom bij de pijpen is al vaak niet na te gaan door wie deze gemaakt zijn, bij dit soort figuurtjes is dat al helemaal onmogelijk. 58 Zie ook: Stam, R. D., 1996. Een commercieel nevenproduct. PKN 19(73), p. 802-808. 59 Afbeelding van de kerststal uit het museum in Sobernheim is opgenomen in: Freckmann, K., 1987. Tönernes. Tabakpfeifen und Spielzeug Rheinland -Westerwald. P. 64. 2606
21 m. Deckel. Figuren aus Ton zum Flöten. Een blad uit de catalogus van Klauer (Ransbach-Baumbach) uit het eerste kwart van de 20e eeuw. 2607
Bijzondere barokvondst uit Calslagen Aad Kleijweg ([email protected]) Calslagen dat ook wel met een K geschreven werd lag aan een oude handelsroute tussen Amsterdam en Leiden en was in de 17e en 18e eeuw een ambachtsheerlijkheid met een rijke geschiedenis. De bewoners van het dorp hielden zich bezig met veenderij en landbouw. Calslagen was tot mei 1845 een aparte gemeente. Het grondgebied werd later over de gemeenten Leimuiden, Aalsmeer en Uithoorn verdeeld. In het boek de Nederlandse Kleipijp van .E>.H. Duco uit 1987 staat op bladzijde 89, nummer 464 een barokke pijp afgebeeld met op de rechterzijde van de steel de tekst LICHTIVS. Dezelfde pijp heeft aan de linkerzijde op de steel de datering ANNO 1632. Deze pijp heeft als hielmerk een vijfbladige roos. Lichtius staat waarschijnlijk voor de latinisering van de naam Licht of Ligt van de mogelijke pijpenmaker waarvan in het boek niet duidelijk wordt in welk productiecentrum hij actief was. Wel worden Amsterdamse pijpenmakers William Lee en Evert Franc genoemd bij de beschrijving van soortgelijke pijpjes. In 2007 werd in de buurtschap Calslagen op de dijk twee fragmenten los van elkaar gevonden die aan elkaar pasten en samen een bijzonder zeldzame fragment barokpijp vormen. Op de dijk waar de fragmenten zijn gevonden is al honderden jaren geen bewoning, maar op een kaart uit ongeveer 1650 is er wel bewoning ingetekend. Deze pijp komt uit dezelfde periode als de pijp die beschreven is in de Nederlandse Kleipijp van D. H. Duco en geeft ons meer duidelijkheid over zijn afkomst. Aan het fragment is te zien dat de pijp floraal rijk versierd is met vruchten en rozen. Het fragment laat zien dat de pijp voorzien was van een uitzonderlijk grote hiel zoals we die ook wel kennen van 17e eeuwse pijpen die in Rotterdam zijn vervaardigd. Centraal op de grote hiel zien we hetzelfde hielmerk de -~' 26081~,__-