DANCO PIPES & SMOKERS ACCESSORIES Ou! s~l~Sf'Ntfl wil dr; 1hêir b"r,1 io ~!! :::r1 yrili ·l"li:: yo;,.r 1u t~fly hóv~ in ~hu pe~t. Lc.:.,}in9 (lli<:od howr.c•11;;t t,, ttYJ· iner~<Ut,d dHlic11!tim r,f ho.,.eilinq; .... nh<1•.-e, p1u:,,d ~,.,,;r nti'tifn 'line in lhi1 r.,,t13!og. lf ou,. 1okif1n<io at• u,,a~lii· IU '"" y<,<J olton. ~càug~. you· rtt•y rtf"' to thi1 "Sll~"t -5•10,,,,11n". You è-,n •1wty1 d.:P.•d upo,, ov, q:ving yw the bti,1. po11iblq,or"kc, • DA.NCO CORPORAflON • 99 KUDSÓN S'l'Rlll' , P.f•W YOIK, tt y: · ! • floA N co lfiliff llf-lllfl.llllt. P: , • • ~QOIU ll~I A. J11titJOIAVII\ ·.j .... ,.v: [ A· .,,,, h,1 \, _.lol ~~ .. , ~ o•••t. 1, <.'t..i,.1,"-"rll-'"'dol.i,;...1,t iït':::_.. '~ t;, !;j~:,!~~:." ... ~~:i:;. : .:, . -~ 4-~,.:•~1tt.iii_ ...... ~•·: !_;\·_;·," ~o;eo,:r·•. ~;'. ·~~••: ~- :l~I: ; • : hJ,W"'~•lo;....ûti. t...t""'-~ .... 1~·,, .. •-t~AA~~)~.~ -:) :~ ."-~-"/'1to,~~i...t.· . ~,o w",1-(IJ.~. Afbeelding links: Kaft van Danco catalogus en rechts: middenpagina (1943) leveren naar de Verenigde Staten. De firma Danco in New York komt, om toch aan haar klanten te kunnen leveren, met een eigen dubbelwandige pijp op de markt. Danco 'beschermt' dit plagiaat van de Baronite pijp zelfs met een niet bestaand patentnummer_xiv Ook worden deze dubbelwandige pijpen geleverd in een eigen verpakking met als etiket Danco Hollow-Bowl. Danco pijp in bijbehorende verpakking Na de oorlog wordt Danco door Goedewaagen hierop aangesproken.xv Danco is van mening volstrekt gerechtigd te zijn om zelf met een dubbelwandige gietpijp op de markt te komen omdat Goedewaagen niet kon leveren en biedt aan de vertegenwoordiging weer op zich
te nemen.xvi Dit is niet gebeurd. In 1947 wordt Wally Frank de vertegenwoordiger van Goedewaagen in de gehele Verenigde Staten. De omvang van de export van Goedewaagen naar de Verenigde Staten is dan, na die naar België, het grootst. xvii Het is helaas uit de archieven niet meer op te maken of de relatie met Danco enkel door dit conflict verbroken is of dat Goedewaagen dit gebruikt heeft als aanleiding om met de vertegenwoordiging door Dance te stoppen en verder te kunnen C"LlltDII&•• 'P"N(:o,~rt> •DAIICGNllllt' ,11 ,,..,,~c W4~101.~,01.1~•~ (i) rJ~\i'ito • ccn,.,0,11,lflOfil ' ;, ...• ••. '1 I M PO R T·.:,e-.x P 01,R T at HOt>IOH 11".t~T • • .M1w Vo,u< 1 ,. N, v. H. V, oóodirirnagan Ia lloh1nkluko llol'lplld!OM !W,Otl en AnrdoYIÓrJrJ'nb~, li, V, Oouda, llollánd. oont'lo,.•ni· April 10, 1046 \'lo àOlntOTilO~S• roe&1pt o,\' yo., lntèor or ~~ron lOth, Wo aro vory )'LUoh &Ul'ptiead- nt your nt;titudo ooó&u&O ftln~tY ,,11;., ITl<rtlf ~·fUNgnN'I you did nbti hllvo: to _tal<e aey otoP•. to tind Dllt ~hat "" t101•à i>&kini: a"fioll'..,,.no1(l, pl.po ln /,r,lorioR, Tllo Tlt'itor poruonnlly uolaio"1ildood the roet il! R tolophono convorent10t1 11ith a 111ember or ymll' Cim loot you, ·wo oa.n u.n<lor~Md yqur deoi~.1on ëauGod. oy b)1.o oocu1,a.- Uon or !lol.t~nd 07 Oilr1l\Ony, (Jlll' n;,,;, h•4· pont, • cr•o~ denl ór time dóvoloplnq tl,o ••los ot' th~ Bu•nnlto pipo 1 ·., 11nd wo tolt _portoetly· JU tl..riec! in oonè:tnuinu tho tór.i' 01 proä1101n(l it" in the Un1tod st,toe, 4 . llad r10:-npt "'alle th1o ripe, it would n.t~ll !lavo ·boon. brought to-·tho /Ul'.OX'iè>Jl ntarl!et bj'. • ••ooil4 t:tl'r•·tm,,.od nnd oporntod by, I,1ohtblou 1 tom~rlr of VhnnA, Auottin, ~hl• tirm miu•l,et, tbotr ~rod~ot under tlu, brnnd fi/UM • o!' Dutoh Boy·• ' • • Wo aro porrootly will.~nG to plnoo more than ••t!.•• ti,.otory huoinoo·o '1itu your fil'lll in th• .ful:uN, 110 ·oan &all\\l'O you tha.t TIO ar~ ln a i>_ott_ar l\OIÎU~on to 1no.r1<ot áM diàt~·ititit·•, ;o\Jr pt'oduon · tluul' na ... wore., bo~ fo,o tho nar, Ylo ore ·poaitivo tlia.t nibh """ u11iTII! orgcnaotlon; w, • óO:n· ·ooll -ton timos Clli'~: ot yO\lr product• ·1n tJ-o.., UnHed·stotoo tJ.111n·yoll eM w1ii-i ~ o~hor 11'11!1v1dunl. or \f1th you:r 0tm _an1.es or«an1~?t1on 0otnblt11hod 11oto, • wo si-o tt1il 1nterost~d 1n tho nroJl)l Daron1to, The ;1yoto!'Y Fipo, tho Oloy Churon-1ardo111 .ri(lUl"Od c4y• l\eodsi oc:mion oloys, Hlos ond pott•ry •1~:llor to thn • l\tlylo:s Jou mitnu!'ao bure{l llOfotte liho 'Mnr .• • 'B .• 1'1. V. t;oacl.e,•1110.gon I a ;., lf<>llo.1'1~ April id:~ 11146 ·Vlo are fn"o. pos1t1·on tO' :turniah you rd.th Bo.kcUte1, Coto.l:Ln ·Or othor aynthet.io" bito 11hic11 you usecl on your Btironite, !5Ys,tex-y I\UCÏ Burgomnato:r pipas, We have lll!lplo· stock-11 -or niiot1ngs wh.ion we oon ship to you nm1 Whioh q10 ,-;no doubt,. bolic!rV'o aro rihói:-t in HoJ.lnnd, . W~ 1rou:td 00 v11lll.ng tci euppl.y 111-l ingrocilonta to you o.t ooot 111thout inn:lodio.ta pu:y1'.llont nnd 11ould allow suoh au.mil duo \1a to ao~umulli.to until you werc, .!.n P, podtion to e'iüp r.10.rohtind.100 to ua to o!'!'aet ouoh Ohllr(lOO, No doubtf Mti:,· B~kkèririg .is ilit,eraetod in obta:~n1ns tho ogançy- tram yot1_1 bu~ 'wo 11,i'è oert·111n thnt 1f: you would·.hl.?,V~•.:·ë>i\o '.ot",yo.'ili•. rl)preil~n_t'tl.t1vos uore fo the Urtited ,Stiitiö.!!' -to p·aI'il,ol'i~;l;l.y• llliil«>• 11, deoillion· b.s. to the 111,onoy J:Ql' ;ro\iI' .ll:r<>d.uot~,. i:hllt ocdd roproaonte.- tive wou);cl ~csloot ua .ïn pre!'à:t,onoa to 11ny othor meru1s ot' .d.1titribut1on•, We ,fo nt>ti _!'oel yaiül rasaritment iá rÏnrranfoc.i and· hopo t?iQt t.lO!ll~day·_:1:n thè'".1\it\,li'.e'~ 1>:l'!,t_O~i!I-Y<?U Pn&ll US 1;,y, that you !'.ircst .. oomö"to ·the ·Un1ted Sta.1;'ou. and theri mo.l.co your 1'1nal deoidon as to rtiprsèentn.l:i\'.lO, . . ' . Aa to,tho· p11ro9l!I 'ria l:\av<?J 1'0rw1t1•dèd irfu, rogo,rdles~ of ;rour n.ttitudë, '·'" ho.te ilo,}.utsritJ!)hs ot 1nvoicing. you .rcir .!!!lllfó, Wo v1ould e.pp;ooofab.e hea:rins t:rom yo\! ao to ~7hètl.l.èl:' or not_ you. 17oulcl" eona-idö:t'. oolline; ûä lind, 11' not, woU:_1d lil_ce _to _be j,n.ronnod Y1liether yën1 will aëll Ufl with,out C!ixoiu·oi'vo ropreoonta.bion, DC:1,1I$ ÀIR UA'.f.I, V.ery trut:, :ro1-1rc, U/1.llCO cohl'ORil.'UOi•l ~resident Brief van Danko aan Goedewaagen over de vertegenwoordiging in de Verenigde Staten. gaan met de veel sterkere en in grote delen van de Verenigde Staten opererende firma Wally Frankxv111• Het is duidelijk dat Dance na deze briefwisseling geen Goedewaagen pijpen meer heeft verkocht en het lijkt zo te zijn dat Danco rond 1951 geheel gestopt is.xix Foto's: Ron de Haan. WaaNoor dank.
Noten: iDit artikel wordt in een uitvoeriger vorm ook gepubliceerd in het Journal of the Académie Internationale de la Pipe, 3, 2010. ii Tijmstra, F. , 1992, 37 4 - 383. Hier wordt ook de tekst van de patent aanvraag weergegeven. iii Bij lvora heet deze pijp de Blacko-pijp. lvora adverteert al met deze pijp voordat het octrooi aan Goedewaagen is verleend. iv Tijmstra, 1996, 870. v Stam, 2005, 1696. vi Sahm, 309, nr. 834. In 1923 wordt door Goedewaagen nog slechts 58 gros geëxporteerd en wordt in Nederland 95 gros afgezet. vii Sahm 309, nr 745, Op 22-4-1921 laat Goedewaagen de naam Baronite gulden. Volgens Otto van der Want (mondelinge mededeling 2004) is de dubbelwandige pijp van Goedewaagen afgeleid van een Tsjechisch product. viii Patentnummer 12201 ix De schroefdraad was een gelegenheidsargument. Deze moest het bij bepaalde kleisamenstellingen beter mogelijk maken om de stopper uit te nemen en bovendien zouden de oneffenheden die deze schroefdraad in de pijp achter liet nuttig zijn om te voorkomen dat de tabak uit de pijp viel. De schroefdraad is nooit toegepast. x Sahm 309, nrs. 455-457. xi Sahm 309, nr. 458. xii Sahm 309, nr. 455 (1931) en Sahm 310, nr. 440 (1935). xiii Sahm 309, nr. 575. Onder patentnummer U.S. Pat.Off. 363.346. Voor Nederland wordt de merknaam Baronite in 1941 weer voor 20 jaar vastgelegd. xiv Brief van Paul Jung d.d. 9-4-1996 aan R. D. Stam. Vals patent nummer 438977. De catalogi van Danco laten vanaf 1943 voor een deel van deze pijpen en andere montering zien. Aangenomen mag worden dat in 1943 veel van de oude voorraad op was en Danco zelf moest gaan produceren. xv Deze brief is helaas niet in het Goedewaagen archief aanwezig. xvi Sahm 309, nr. 775. Brief van D. Colman president directeur van Danco Corporation aan Goedewaagen van 10-4-1946. xvii Sahm 309, nr. 348. In 1947 voert Goedewaagen in totaal voor 35.500 gulden uit, hiervan voor 9.000 gulden nar de V.S. en voor 11.000 gulden naar België. xviii Wally Frank had ook de vertegenwoordiging van Amercan Clay pipe Works. Om een vertegenwoordiging in de gehele Verenigde Staten te ___ __.I 23sg l __ _
verkrijgen van de Goedewaagen pijpen stuurt Wally Frank in 1946 een bidbook aan Goedewaagen. xix Laatste vermelding in het Thomas' Register N.Y., N.Y. 1951, blz. 13141. Literatuur: Stam, R. 0.: De economische positie van de kleipijpenindustrie in de 20° eeuw. PKN 28(109), 2005. Blz. 1695-1698. Tymstra, F.: De dubbelwandig gegoten pijp. PKN 14 (56), 1992. Blz. 37 4- 383. Tymstra, F.: Hollandia pijpen I en ll. PKN 19(74 en 75), 1996, 1997. Blz. 835-846 en 866-872. Literatuursignalementen Michiel Rutten Via www.gelhard.nl/history.htm is een aardig artikel uit 1993 van Dr. Franz BAADER uit 1993 over de marskramers uit pottenbakkersland Westerwald te lezen. In "Gezonken als een baksteen" door Michiel BARTELS e.a. (2011) is een leuk Grinchems pijpje afgebeeld. Op www.bma.amsterdam.nl/publisch/pages 336994/aà'r 50 ro21.pdf resp. www.arcbv.nf/assets/documents/arcpublicatie-17.pdf is informatie te vinden over bij opgegravingen gevonden kleipijpen. In het Historisch jaarboek 2009 voor Amersfoort en omstreken, een uitgave van museum Flehite te Amersfoort, een artikel van A. CLAZING m.m.v. S. Van der LINDE "Bakmanschap. Pottenbakkers, dakpannen-bakkers en tabakspijpenmakers in Amersfoort". Via www.biggararcheology.org.uk is de "Study of the Tobacco Pipes from Biggar Archeology Group's Projects 1981-201 O" door Dennis GALLAGHER te lezen; bij de in Schotland opgegraven pijpen zijn ook enkele vermoedelijk Goudse exemplaren aangetroffen. In Antiek- en Verzamelkrant, maart 2011, nr. 276, een artikel van de hand van Boudewijn GOES over (heel fraaie) Aziatische pijpen. Van de Society tor Clay pipe research verscheen onlangs nieuwsbrief nr. 78. Hierin weer veel artikelen over Britse pijpmakers en -vondsten. Bert van der LINGEN leverde de bijdrage "Clay pipes from the Yamashita Foreign Residence in Yokohama, Japan" en Jan van OOSTVEEN "A Festivity Pipe tor Willem Il and Maria Henrietta Stuart" (1641). Susie WHITE schreef "Shooting Pipes" over kleipijpjes in de schiettent op de kermis, een bijzonder onderwerp. In Studies in Post-Mediaval Archeology 3 (pagina 317 t/m 336) het artikel "Clay pipes in Bavaria and Bohemia: common ground in the cultural and politica! history of smoking" door Natascha MEHLER.
Baronite pijp gefabriceert door de firma Da neo (Amerika). Zie pagina 2383 Een zogenaamde "boekman". Zie pagina 2366
I; ' ï 1. ) 1 1: r PIJPELOGISCHE KRING NEDERLAND Kwartaalblad voor de pijpenverzamelaar en onderzoeker •. .• Jaargang 34, nummer 133 /)r~l)1::RL~~\) Juli 2011
Kop van een arabier. Gemaakt door Demeriel Leurs. Zie tekst colofon Hoornen tabaksdoos en Duitse houtenpijp uit de collectie van Niemeyer. Zie artikel op pagina 2419
Jaargang 34, nummer 133 Voorzijde van de kaft: Kleipijp van Duméril Leurs. Deze fabriek uit het Noordfranse Saint-Omer staat bekend om zijn mooie po1iretpijpen. Deze pijp is verkoperd en daarna "gekleurd" met zilver en goud. De ogen zijn geëmailleerd. Ca. 1880. Coll. A.R. de Haan Op de binnenzijde van de kaft staat eenzelfde exemplaar 111aar dan in de gebruikelijke uitvoering. Beste Il ingen van oude PKN num1ners richten aan: Andy de Bruijn. Adres: zie colofon © PKN. Overna1ne van aiiikelen en illustraties is slechts toegestaan na voorafgaande toeste1nming van de redactie. Kwartaalblad voor de pijpenverzamelaar en onderzoeker www. tabakspijp. 11/ i1~f,,@labakspijp.11l Il 11/eurs zijn verant11)oordelijk voor hun b[idrage. ISSN: 0924-4158 juli 2011 Abonnement en betaling Het abonnementsjaar loopt van 1 juli t/m 30 juni. Het blad verschijnt in juli, oktober, januari en april. Nederland: € 18,50 per jaar Buitenland: 87.- per jaar Betalingen overmaken naar: Rekening 3823478 t.n.v. Pijpelogische Kring Nederland l -------·· ·~-,.~,-J 2391
Inhoud Bestuursmededelingen en informatie ...................... . 2393 Jan van Ooostveen Presentatiepijpen .................................................. . 2394 Ruud Stam Oproep ................................................................ 2403 Louis Bracco Gartner De tabakseest in Nederland ............................... ..... 2404 Fred Tijmstra De Goudse Keramiekdagen ................................... . 2411 Fred Tijmstra De tabaksaffaire van J. Koper Az ....................... ....... 2412 Aad Kleijweg De vliegmachine ................................................... 2417 Arjan de Haan Niemeyer Tabaksmuseum, het laatste hoofdstuk ...... 2419
Bestuursmededelingen en informatie Naar aanleiding van het bestuursbericht in het aprilnummer van het PKN-bulletin hebben zich enkele PKN-ers gemeld, die in beginsel bereid zijn het bestuur van de op te richten Stichting PKN te vormen. Hulde daarvoor. Nadere mededelingen volgen later. Pijpendag in Valkenswaard Dit jaar wordt de pij pendag in Valkenswaard gehouden. Alle informatie staat in het bijgevoegde inlegvel. Let op de datum, die mogelijk anders is dan eerder vermeld. Veiling Per 1 januari is het Niemeyer Tabaksmuseum opgeheven. De BAT, waaronder Niemeyer valt, heeft een procedure in werking gezet om te zien op welke wijze de collectie wordt afgestoten. Er werden al stukken openbaar geveild bij Christies in Amsterdam op 21 en 22 juni. www.christies.com/about/locations/amsterdam/dutch.aspx Kleinere objecten en restanten komen bij het Veilinghuis van Spengen in Hilversum onder de hamer. Zie artikel van Arjan de Haan in dit blad en op http://www.vanspengen.com/go/pages/veilingen.web Oproep In verband met de voorbereidingen van een publicatie van Ron de Haan en Lia Schouten over de pijpenmakers familie Van Duijn te Gouda vragen wij jullie hulp voor foto's en materiaal over deze pij penmakersfam i I ie. Hopelijk kunnen en willen jullie ons werk aanvullen Ron de Haan l ----·7 ==w=,==-=•=--~•J 2393 ,__' --
Presentatiepijpen Jan van Oostveen ([email protected]) Tot de meest opmerkelijke en intrigerende tabakspijpen uit de 17de en de 18de eeuw behoren ongetwijfeld de presentatiepijpen. Deze tabakspijpen hebben een voor die tijd buitensporig groot model en worden slechts incidenteel gevonden. Naar aanleiding van een recente vondst in Utrecht wordt in dit artikel getracht om de kennis van dit type tabakspijpen te bundelen. Buiten de context van dit artikel vallen meerkoppige tabakspijpen waarbij de kop een voor die tijd normale ketelgrootte heeft. In Engeland staat dit type tabakspijp als kroeg pijp bekend1 . ::-'l4i .. =:; ::.-. ..... ":": .. ··-j .. -·-.; •. _=-:.:J • (j) -:-~ © Team Cultuurhistorie gemeente Utrecht 1 a. ut-zij-2 v9; 1 b. Utrecht, project Zijdebalen; 2a. Dubbelconisch; 2b. bestempeld met lelies in ruit en het merk 18 met bloem2 ; 2c. ; 2d. ; 2e. ongeglaasd; 2f. ; 2g. ; 2h. ; 3a. ; 3b. ; 3c. ; 4.1635-1650; 5. Utrecht; 6. ; 7. 1 Een compleet exemplaar staat afgebeeld in Tupan, 1983. Fragmenten van vergelijkbare exemplaren zijn o.a. bekend uit Den Haag, Maastricht en Sneek. 2 Op basis van vergelijkenig tussen het merk IB met bloem en het bekende Utrechtse merk IP met bloem, wordt dit exemplaar toegeschreven aan een vooralsnog onbekende Utrechtse pijpenmaker. De enige
Rekening houdend met de hieNoor aangehaalde onderzoeksbeperking zijn mij vooralsnog de volgende presentatiepijpen bekend waarbij vermeld moet worden dat dit geen uitputtend overzicht betreft. Immers er zullen ongetwijfeld meerdere verzamelaars en archeologische collecties zijn waar zich presentatiepijpen in bevinden. Merk Versiering Datering Vindplaats Prod. centrum Referentie 29 gekroond l 732- Gouda Collectie Lia (spiegelbeeld) 1750 Schouten op de steel gestempeld HW Man~ op de steel 1640- Amsterdam Amsterdam Banning l 975, 1110110- gemerkt met een 1650 Baart 1977 en gram lel ie in ruit en Tupan l 983. HW monogram MWE5-28. 1B met Kop gestempeld 1635- Utrecht Utrecht Cultuurhistorie bloem met lelie in ruit/ 1650 gemeente Utrecht. 1B met bloem ut-zij-2 v9 1.1 Kop en steel 1635- Haarlem Rotterdam? Tupan, 1983 gestempeld met 1650 merk LI en lelie in ruit WS > 1740 Haarlem? Gouda Melding via Theo g,ckroond Bottelier ?13 ? / Op steel geo- 1625- Amstelveen Collectie Henk van metrisch motief 1650 Oostveen IIIS Manspersoon 1690- Zaandam Gouda Faas, 2000 (Koning) 1710 1 IIS 1690- Leiden Gouda Van der Meulen, 1710 1980 HIS Manspersoon 1690- Amsterdam Gouda www.groenehartvert (Koning) 1710 ellingen.nl - Man ( Koning) 1690- Maassluis Gouda Van der Meulen, met op de steel 1710 2010 het wapen van Frankrijk - Manspersoon 1690- Maassluis Gouda Tupan, 1983 (Koning) 17IO Man ( Koning) 1690- Utrechtse Gouda Ritmeester, 1987 mei sporen van 1710 Vecht zwarte verf - Man/Vrouw: 1690- Gouda Duco, 1987 Kn11ing/Konin- 1710 )!.in': beschilderd IVK - 1660- Haarlem? Gouda Friederich, 1975 - hd,rnck pijp ·11111ak -r md dc;,,c i11itialc11 en die alkomsli, is uil Utrecht is de rond het midden van de 17dc 1·1·11, i11 /\111:~tcrda111 w -rk;r,1111 • pijp ·11111akcr Joris Bolle 1 1\l:1 v1111111tml lï, ordi Krijn l)irksz Vcvcrloo ,cnocmd. Duco, 1987, p.125.
Merk Versiering Datering Vindplaats Prod. centrum Referentie 1670 Melding via Theo Bottelier Haan 1655- Schoonhove Gouda Schouten, 2008 1675 Il Lam - 1725- Gouda Gouda Collectie Lia onder de 1740 Schouten boom Tulp - 1650- Amsterdam Gouda Duco, 1981 1670 Tulp 1650- Gouda Collectie New1670 York. Duco, 1981 Tulp - 1650- Amsterdam Gouda Collectie Bureau 1670 Monumentenzorg en Archeologie (BMA) gemeente Amsterdam OOST 1-52-42 Adryaen Steel een 1661 Alkmaar Gouda Duco, 1983 van der lel ieversiering Aerden afgezet met en tanden DERYK JANS ... .DER 1600- Rotterdam .. http://www. bedrijfs 1700 historierotterdam. nl/ tabakspijpmaker/vo orwerpen Steel: Lelie in 1640- Gorinchem Gorinchem? Collectie Piet ruit 1680 Smiesing Steel: Lelie in 1640- Gouda Gouda Collectie Lia ruit 1675 Schouten Steel: 1650- Maastricht Engelen, 2003 Raderingen 1700 Steel: 1650- Gouda Gouda Duco, 2009 Raderingen 1660 Cirkel Steel 1650- Noord- Collectie Henk van die beschildering in 1700 Holland? - Oostveen verdiept oranje en zwart in oppervlak ligt Ingesneden steel 1640- Collectie Henk van 1700 Oostveen Steel versierd als 1690- Canada, New Frankrijk? Gaulton, 2008 een "Korintische 1720 Foundland zuil" 2396 ~ t- .. --.-<-,~:,.
Datering en de herkomst van de producten Uit het bovenstaand overzicht blijkt dat de bekende presentatiepijpen in de 17de en 18de eeuw gedateerd kunnen worden. Het merendeel van de presentatiepijpen is echter geproduceerd in de tweede helft van de 1rte eeuw en van Goudse makelij. De periode dat de Goudse pijpennijverheid zich sterk ontwikkelt en de andere Nederlandse productiecentra op hun retour zijn. De bekende exemplaren die in de eerste helft van de 17de eeuw gedateerd kunnen worden zijn net zoals het Utrechtse exemplaar, niet in Gouda geproduceerd. Wel zien we exemplaren uit andere voor die periode belangrijke productiecentra zoals Amsterdam en mogelijk Rotterdam. Vermeldenswaardig is een Canadese vondst van een presentatiepijp4 . Helaas is van deze pijp alleen de steelversiering overgeleverd. Deze steelversiering die wordt beschreven als "Karinthische zuilen" is echter niet uit Nederland bekend. Vermoed wordt dat het een (Noord-)Frans exemplaar betreft. 1 a. 5967 (Henk van Oostveen); 1 b. Amstelveen, Bovenkerkerweg; 2a. ; 2b. ; 2c. ; 2d. ?B boven een ruit en het geheel binnen een ruit; 2e. ; 2f. ; 2g. ; 2h. ; 3a. Geometrisch motief ; 3b. Ongeglaasd; 3c. Rookkanaal vertoont duidelijk rooksporen ; 4.1625-1650; 5. ; 6. ; 7. Typologie en versieringswijze De presentatiepijp volgt de gebruikelijke typologie. Van dubbelconisch via trechteNorm naar een ovoïde model. De vondstfrequentie van dit type pijp toont aan dat het een bijzonder en zeldzaam model zal zijn geweest. -1 Gaulton, 2008.
1 a ( collectie Lia Schouten); 1 b Gouda; 2a. Trechter; 2b. ; 2c. - I - ; 2d. Lam onder de boom; 2e. Geglaasd; 2f. Gebotterd; 2g. Gehele radering rondom ketelopening; 2h. ; 3a.; 3b. ; 3c. ; 4.1724-1740; 5. Gouda; 6.Pieter Versluijs; 7. 1 a. (via Theo Bottelier); 1 b. Haarlem; 2a. Trechter; 2b. ; 2c. ingedrukte cirkels ; 2d. IVK binnen 6 lelies; 2e. Geglaasd; 2f. Gebotterd ; 2g. ; 2h. ; 3a. Radering; 3b. ; 3c. ; 4.1660-1670; 5. Gouda; 6. Jacobus Jacobsz van Kleef; 7. Friederich, 1975. Binnen de versieringen op de tabakspijpen lijkt een chronologie aanwezig te zijn. De ketels van de vroegste exemplaren uit het tweede kwart van de 17de eeuw, zijn over het algemeen rijkelijk bestempeld. Het versieren van dit type pijp is in die periode een arbeidsintensieve klus geweest. Vanaf de tweede helft van de 17de eeuw is het gebruikelijk dat de ketel onversierd is of dat een versiering in de mal is aangebracht. Het handmatig versieren van de ketel in de vorm van instempelen van merken is dan niet meer in gebruik. Wel zijn uit deze periode beschilderde exemplaren bekend 2398
en wordt het versieren van de steel ook nog veelvuldig toegepast. Steelversieringen bestaan uit lelie in ruit instempelingen en rijkelijk besneden stelen. 1 a. 18570 (Henk van Oostveen); 1 b. Noord-Holland?; 2a. Trechter?; 2b. ; 2c. -/- ; 2d. cirkel verdiept in hiel aangebracht; 2e. ; 2f. ; 2g. ; 2h. ; 3a. Getordeerde steel ; 3b. beschildering in rood en zwart ; 3c. ; 4.1650-1700; 5. ; 6.; 7. 1a. 19016 (Henk van Oostveen); 1b. ; 2a. ; 2b. ; 2c. -/- ; 2d. ; 2e. ; 2f. ; 2g. ; 2h. ; 3a. Gesneden steel ; 3b. ongeglaasd ; 3c. ; 4.1650-1700; 5.; 6.; 7. 1 a. 19022 (Henk van Oostveen); 1 b. ; 2a. ; 2b. ; 2c. -/- ; 2d. ; 2e. ; 2f. ; 2g. ; 2h. ; 3a. Gesneden steel ; 3b. ongeglaasd; 3c.; 4.1650-1700; 5.; 6.; 7. 1 a. Lia Schouten; 1 b. Gouda; 2a. ; 2b. ; 2c - !- ; 2d. ; 2e. ; 2f. ; 2g. ; 2h. ; 3a. Lelie in ruit getordeerd gestempeld; 3b. ongeglaasd; 3c.; 4.1650-1700; 5; 6.; 7. 2399
.:11:-.: .ii1~iti}\j;,i~,.i:~ë 1 a. Lia Schouten; 1 b. Gouda; 2a. ; 2b. ; 2c. -/- ; 2d. ; 2e. ; 2f. ; 2g. ; 2h. ; 3a. 29 gekroond in spiegelbeeld ; 3b. ongeglaasd ; 3c. ; 4.1732- 1750; 5. Gouda; 6.; 7. 1 a. Peter Bakker; 1 b. ; 2a. ; 2b. ; 2c. -/- ; 2d. ; 2e. ; 2f. ; 2g. ; 2h. ; 3a. Raderi ngen en schubbenversieringen , 3b. ongeglaasd ; 3c. ; 4.1650- 1700; 5.; 6.; 7. Diverse Koningspijpen die op het einde van de 17de eeuw gedateerd kunnen worden, zijn bekend. Soms is met de hand een kroon op deze pijp aangebracht. Een andere keer ontbreekt deze kroon. De gemerkte exemplaren dragen de letters HIS en worden toegeschreven aan de Goudse pijpenmaker Hendrik Janse Sprot.... Van een Maassluis exemplaar weten we dat dit type pijpen ook met drie koppen bekend is en dat op elk van de stelen een Frans wapenschild is aangebracht 1 . Veelal wordt aangenomen dat de afgebeelde Koning stadhouder Willem 111 voorstelt2. Deze aanname wordt bevestigd door pijpen van gebruikelijke grootte waarop een man en vrouw staan afgebeeld. Deze man en vrouw worden als Willem lil en Mary Stuart geïnterpreteerd. De Maassluisse driekop heeft echter een wapen van Frankrijk op de steel. Hiermee lijkt een Franse relatie met deze koningspijp aannemelijk. Deze uitzonderlijke presentatiepijpen kunnen daarom mogelijk met de Vrede van Rijswijk van 20 september 1697 in verband worden gebracht. Het verdrag waarbij de Franse Koning Lodewijk XIV, Willem 111 als koning van Engeland erkende. Daarnaast werd in deze vrede geregeld dat Frankrijk alle veroveringen op Spanje ongedaan moest maken. Tevens mocht de Republiek in de barrièresteden in de Zuidelijke Nederlanden, militairen legeren. 1 Van der Meulen 20 I 0. 2 Vermeldenswaardig is dat op sommige pijpen de Koning duidelijk een snor heeft. Afbeeldingen van Willem III met een snor zijn mij (vooralsnog) niet bekend. Faas refereert in zijn artikel uit 2000 naar een beeld in het Rijksmuseum (objectnummer Rijksmuseum BK-NM-12400-93) die grote gelijkenis vertoont met de door hem beschreven pijp. Ook hij gaat eraan voorbij dat Koning op de pijp een snor heeft en het beeld van Willem III uit het Rijksmuseum geen snor heeft. 2400
Afmetingen en functie De hoogte van de bekende presentatiepijpen varieert van circa 6 tot over de 10 cm. Een uitzondering hierop lijkt een ovo·Ide kop waaNan het overgeleverde fragment alleen al 6 cm hoog is. 1 a. (via Theo Bottelier); 1 b. Haarlem; 2a. Ovoïde; 2b. ; 2c. Gouds wapenschild / - ; 2d. WS gekroond; 2e. ; 2f. ; 2g. ; 2h. ; 3a.; 3b. ; 3c. De steel lijkt in twee productiegangen geproduceerd te zijn ; 4.1750-17800; 5. Gouda; 6.Willem Brammert; 7. Omtrent de functie van dit type presentatiepijpen tasten we in het duister. Zeker is dat het geen gildestuk betreft. Enerzijds omdat in Amsterdam bijvoorbeeld geen pijpenmakersgilde was en toch Amsterdamse presentatiepijpen bekend zijn. Anderzijds omdat er van Gouda vanuit de archiefstukken geen enkele aanwijzing is dat deze uitzonderlijke pijpen bij een meesterproef geproduceerd moesten worden. De meesterproef was immers puur praktisch van aard.
De enige optie die daarom resteert, is dat het een feestexemplaar of reclamestuk voor de pijpenmaker of tab~ksverkoper was3 . Gezien het feit dat deze stukken met uitzondering van het Amsterdamse exemplaar, ongerookt zijn, wordt niet aangenomen dat we hier van doen hebben met een zogenaamde "Giant pipe" of "four-hours smoking pipe"4 . Met dank aan Theo Bottelier, Michel Hendriksen, Hans Lägers, Henk van Oostveen en Lia Schouten. Geraadpleegde literatuur Baart, J. e.a., 1977. Opgravingen in Amsterdam; 20 jaar stadskernonderzoek. Amsterdam, p. 362-367. Banning, J.A., 1975. Pijpelogie; een aanvuling nop de A.W.N. monografie no. 2. In: Westerheem, 24ste jaargang, nummer 4, p. 155-161. Duco, D.H., 1981. De kleipijp in de zeventiende eeuwse Nederlanden. BAR International Series 106 (ii). Duco, D.H., 1983. Een interessante archeologische tekening. In: Pijpelijntjes, jaargang 9, nr. 1, p. 1-4. Duco, D.H., 1987. De Nederlandse kleipijp; handboek voor dateren en determineren. Leiden. Duco, 0., 2009. Pijpvondsten aan het bolwerk in Gouda. Amsterdam. Engelen, J., 2003. Onderzoek naar de kleipijpenindusttie in Maastrich. Faas, K., 2000. His Majesty. In: Pijpelogische Kring Nederland, 22ste jaargang, nummer 87, p. 11 50--11 53. Gaulton, B., 2008. The Clay Tobacco pipes from Frenchmen's lsland, Newfoundland. In: Society for Clay Pipe Research, nummer 74, p. 19-25. Goes, B., 1993. 25 eeuwen roken; de verwonderlijke vormgeving van de pijp. Leiden/Abcoude. Meulen, J. van der en H. Tupan, 1980. De Leidse tabakspijpmakers in de 17e en 18e eeuw. Hoogezand. Meulen, H. van der, 2010. Presentatiepijp?. In: Pijpelogische Kring Nederland, 32ste jaargang, nummer 127, p. 2198-2199. Ritmeester, P., 1987. De Koningspijp. In: Pijpelogische Kring ~ederland, 9de jaargang, nummer 36, p. 88-89. Schouten, L. van en A. Kleijweg, 2008. Een reuzensteel met het merk "Haan". In: Pijpelogische Kring Nederland, 31ste jaargang, nummer 131, p. 2008-2009. Tupan, H., 1983. Wolken van genot. Assen. 3 Dit is o.a. door Baart in 1975 geopperd en komt ook in de publicatie van Duco, 1981, p. 266 als mogelijke optie naar voren. Daarnaast oppert Faas, 2000, dat het mogelijk een schertsartikel zou kunnen zijn geweest. Vooralsnog zijn er geen aanwijzingen die deze hypothese bevestigen. ~ Goes, 1993, p. 46. 2402 l ! -,.,. wM·~=•v~Mw,~w,~m,wuN.=•,·u•--•w.w.,w.- ••••• ··-·-----------------------
OPROEP Jos Engelen en Ruud Stam zijn gevraagd om een bijdrage te leveren over het onderdeel pijpen voor een nieuw boek over de Zenith dat hopelijk in 2012/2013 zal verschijnen. Er komt een hoofdstuk over de geschiedenis van de pijpmakerijen, waarvan de grondleggers van de Zenith afstammen en hoofdstukken over de kleipijpen productie bij Zenith. Dus niet alle van der Want bedrijven zijn van belang, maar alleen Zenith met de voorlopers in rechte lijn van dit bedrijf. Om deze hoofdstukken te kunnen schrijven hebben we meer zicht nodig over wat er aan pij pen door deze voorlopers en door Zenith geproduceerd zijn. Het gaat bij Zenith zowel om gekaste als ook om gegoten pijpen. Bij de pijpen van voor 1915 gaat het om pijpen met de volgende merken binnen de aangegeven periode: Merk Periode Merk Periode Merk Periode Haan 1823-1864 34 1813-1826 AVO 1826-1832 Harp 1831-1898 41 gekroond 1826-1832 AVS 1797-1829 Lam 1889-1930 53 gekroond 1749-1827 BS 1898-1906 Lelie 1797-1930 54 gekroond 1833-1930 E gekroond 1797-1850 Leeuw 1898-1914 56 gekroond 1837-1851 FWS 1811-1829 Melkmeid 1898-1914 87 gekroond 1812-1884 GVS 1783-1801 Speelman 1763-1914 90 gekroond 1768-1930 L gekroond 1833-1930 2 gekroond 1881-1906 96 gekroond 1832-1930 M gekroond 1819-1940 16 gekroond 1839-1906 ABC 1870-1940 TS gekroond 1814-1827 30 gekroond 1881-1940 ABV/AVB 1804-1911 W. gekroond 1832-1930 WS gekroond 1801-1930 LB gekroond 1900-1940 Zenith Na I 915 Graag willen wij aan jullie vragen wat jullie aan pijpen met deze merken uit deze periodes in jullie collecties hebben. Vriendelijk willen wij jullie allen verzoeken om aan deze inventarisatie medewerking te verlenen, door ons een voorlopige foto/afbeelding met omschrijving toe te zenden. Na coördinatie van de ontvangen data maken wij een keuze welke in aanmerking komen voor publicatie, uiteraard met vermelding van de eigenaar waarna een afspraak met de betrokken eigenaar gemaakt wordt voor het fotograferen van zijn item. Hopelijk kunnen en willen jullie ons werk aanvullen
De tabakseest in Nederland Louis F.J. R. Bracco Gartner ([email protected]) Een eerste verkenning van de Nederlandstalige technische literatuur laat al gauw zien dat bij de behandeling van een eest er in eerste instantie gedacht wordt aan een inrichting voor het drogen van mout en pas in tweede instantie aan een droogplaats of -vloer voor tabak. Wat dat tweede gebruik betreft wordt men dan van de bestaande literatuur, maar evenmin met behulp van het internet, niet veel wijzer. Deze bijdrage beoogt een eerste introductie te zijn. In Nederland kennen we drie soorten van tabakseesten die in verschillende tijden en vormen gebruikt zijn en nu nog gebruikt worden. Eestvloer De oudste methode om tabak verder te drogen, nadat dit al eerder op de tabaksplantage heeft plaats gevonden en de tabak al gefermenteerd is, is de eestvloer. Uit de vele bewaard gebleven aanvragen bij Gemeenten blijkt dat de meeste tabaksfabrieken wel over een eestvloer beschikte. Vanwege Zierikzeesche Nieuwsbode, 10/07/1936; p.1/4 HINDERWET BURGEMEESTER eo WETHOUDERS v.an._.ii.èrikzc~e •~_ tir- ~bare kennis; .. dat" :têrs· '-gemèenlmèc2'eüui.e\ ·.te; î~ .l~gf een.. vel';?it!elt• -~· bij!~ti1i• van J. P.EUTE te Ziel'llu:ee; .. - .om .v•ergun· n i n • g tot het plaatsell van een electr:o:- mètot \/an 3 P.K., vQoi:--hèt àandrij~ ván een ta~11k--kel:llilá<:hlne, een .slliP• st~ eá een dröogttomn;el; in zijn per• ceel aan de Korte· st . .Jansir;µit D Sst te Z[erl~. klidastr-aal :bekend In sectie, B, no-. 163-. • • Op Vrijdag 2J Juli a.s., des na .• r:nldd.igs 2.30 uur, xaI ten Stadhui2E 'J'll· Leg,ea~d bestiµin om b c :z:. w·a te-n t~n de ir,,.willigi~ ~-an dil verzoek' In 1e. ~ngen en deze mondelirQll en st.brlftelilk too. te lichten. ln9wef de verzoekei- als zij, die b:ez.w,i're.n hebben, kunnen g1:dur.i.nde d.r~ cl11,Jen. vóór net ooven,geinelde tijdstip, ter ·sa.-ret:lrie der ~meentc kennis nepten van -de ter z:akè ingekomen sctn·ifturffi. De aa11áacllt 1,a11. L·efallf]hèbtJinden t{•·1rdl Pr •)J> gei,estiq<l,. <lal w:ilgen.~ de l;ie,it.aanrle Juris17n1deJ1lie 1ilet' t'Jt NN>e.p -:rere<·hffgd iifrr :t:1,: <lle Ttiet :werttnk!J111st~ Art. 7 der Hinder1oet. OP DEN BOVEN'- BEP MLOEN DAO VOOR HET GEM.· BESTUUR ZIJN VERSCHENEN, TENEINDE HUN BEZWAREN MONDE• L l N G' TOE TE UCHTEN. Z[erikzee. 10 Juli 1~. Bil~ter en. Wethouders voornoemd, J. SCHUURBEQUE BOErJE, Burgemeester P. F. WITTERMANS, Secretaris. 2404 l L-~,------ het brandgevaar was een dergelijke vergunning verplicht. Onder een ijzeren of koperen plaat werd namelijk met turf een vuur gestookt. Op de verwarmde plaat, die aan de zijkanten enigszins omhoog liep, werd de tabak uitgespreid, gedroogd en geschikt gemaakt voor verdere verwerking. De tabak, die meestal in vaten of balen werd aangevoerd, had namelijk tijdens het transport soms een muffe geur gekregen, was gevoelig voor schimmet geworden en bevatte zand, vezels en andere onregelmatigheden. De tabak werd eerst bevochtigd om breuk te voorkomen en daarna uiteen getrokken, Vervolgens werden de bladeren van hun stelen ontdaan en bracht de droogvloer of eest de tabak weer in de goede conditie terwijl men door het harken van de
tabak de onregelmatigheden verwijderde. In eerste instantie was deze tabak vooral geschikt als pijptabak, later als binnengoed voor de sigaar. Dat in een dergelijk gemetselde, soms kleine ruimte, een goede afvoer noodzakelijk was spreekt voor zich. Desalniettemin waren de arbeiders op de eestvloer omgeven door rook en smook en blootgesteld aan onder meer nicotinedampen. Volgens een beschrijving eind 1 gde eeuw: 'Het drogen der rooktabak ontwikkelt ammoniakale dampen, bezwangerd met nicotine en heeft plaats op ijzeren platen; de half naakte arbeiders (vaak staande op die platen) keeren de tabak en ademen deze dampen met volle teugen in'. 1 De rook en de (nicotine)dampen zouden in eerste instantie niet veel verminderen met de komst van een nieuw systeem, de d roogtrom mei. Droogtrommel De droogtrommel die in de tweede helft van de 1 gde eeuw in zwang kwam volgde de eestvloer op. Dergelijke eesttrommels zijn in groten getale gebruikt en verschilden in formaat naarmate de grootte van het tabaksverwerkende bedrijf. Een dergelijke eest staat onder meer Wlnbfüuizinge en Taoabfabiiet te sneelL. ~ De Notàri3 WIERDA te Jfät ui Dinsdag Hi ~tob<!t 1900, 's a,vond$ 7 uur, in !tet Cof6 \\îijmEnsa; aan de< Markl-41:A~t t~Sneèk, iu h11t opeubi.àr reilen~ • Eellle in . 1.8~3 gehe~l ~ernieuwdc W'tN. KEUIUIZlNOE met Erf eu RäBRIEKS.. G:EHOUW. stu:nde op teet g~net.i~n iJWid. aaa. de N. Noord-erhotue ~naan <l.ë ~1àtkt.sîrààt La• ~ntèk: , waarin th~n~ 'f~bàltl!-,eu Slgaren.- f&hnek, . oe:o(tv~?s ~gar:éu,h.&udël • wordt g.e-- dreret1 doot MèJ. Wuiuenga.. De )ta:u::hfotriën én GerèedMb~ppan toor 'f,ahtoksln:nerij, w.o. G.ll.9mót,;>r "~n 2 Pk. uit d:ë Fabclèk .Gro.sleij en Co., Kè.rfmachine, werk , Knrtou ", Drooghéttnrnel, gróo.t.!(e SOQtt met 2 Vu1u:·h~den en E:dia~r·;. ~nneus groot& Slijpatéën kunnèn, 1foo1: dm J.oopet wordtn overgenomen, • .. · füljetwn hoqdE1nde oruS<:hrij,iu.g Y.ut lîét Pand ~ ~n ,~enhm, c,oo.:Utiën terhijg:bnr bij dim No~n,. A.anvurding en betaling 12 Nov. 1900. afgebeeld in het boek 'De tabak en de tabaksfabrikaten', een in 1913 verschenen Nederlandse bewerking van de Duitse uitgave. Deze droogtrommel wordt mechanisch - in de 1 gde eeuw meestal door middel van stoomkracht- aangedreven. Het toestel heeft een dubbele wand en wordt uitwendig - vanwege de (brand)gevoeligheid van het tabaksgoed - door twee vuren verwarmd. De grote draaibare ijzeren trommel rust op vier verstelbare ijzeren rollen. Het ijzeren omhulsel, dat om de roterende droogtrommel sluit, is van buiten door een hermetisch af te sluiten dubbele mantel van sterk plaatijzer omgeven. De beide vuurhaarden onder de droogtrommel verwarmen aan de ene kant de buitenzijde van de droogtrommel en aan de andere kant de binnenzijde van de hete I uchtkamer. 2405
Voordat de tabak in de trommel gemengd en gedroogd wordt, heeft deze, net als bij de eestvloer, al een aantal bewerkingen ondergaan. Binnen de draaiende trommel bevinden zich ijzeren harken, scheppen of peddels die de tabak losmaken en soms van voren naar achteren transporteren. De droogtrommel is voorzien van een ijzeren deur met daarin een kleine afsluitbare opening waardoor men monsters kan nemen om te zien of de tabak inmiddels de juiste samenstelling en droging heeft. Voor een goede ventilatie is ook gezorgd. De warme dampen worden eruit gezogen en vervangen door de verse hete lucht uit de luchtkamer. De hete luchtstroom heeft een temperatuur van 80-90°C. De trommel wordt voor ongeveer een vierde deel met tabak gevuld en het drogingproces neemt 15 tot 20 minuten in beslag. Bij latere modellen gaat het vullen en legen niet met de hand maar geschiedt automatisch. Het aantal omwentelingen is te regelen naar gelang de soort te drogen tabak en de weersgesteldheid. Een andere belangrijke verbetering werd rond 1905 geïntroduceerd, waarbij de eest niet meer uitwendig met behulp van vuren verwarmd wordt, maar door middel van binnenstromende stoom. Daarmee werd het risico van brandschade of verschroeiing van de tabak tot een minimum beperkt. De firma A. Heinen uit Vare! was, naast Winicker & Lieber uit dezelfde plaats, de belangrijkste Duitse producent van eesten. Beide bedrijven maakten trouwens ook veel andere machines voor de tabaksindustrie, zoals kerfmachines en machines om de taÖ'aksstelen te pletten. Andere belangrijke fabrikanten zijn Sagemüller uit Bockhorn, Ferdinand Flinsch uit Offenbach en Wilh. Quester uit Keulen. Een eest uit 1888 van het fabrikaat Quester is nog altijd aanwezig in de sigarenfabriek van "De Olifant" in Kampen. Hij is toentertijd voor DM 2000 aangekocht. De eest staat op een gemetselde console en heeft twee vuurhaarden die vroeger met turf gestookt zijn. Het bleek vervolgens technisch niet mogelijk om de eest om te bouwen van deze vaste brandstof naar stoomverwarming. Wel naar aardgas, wat dan ook in 1968 gebeurde, dit was een kostbare aangelegenheid vanwege de vele aanpassingen. De aanpassing van 1 2406 -- ! L-~··''MY-._,_._.............,,.._""--•~~-------·--v-•.-,,....,,v,..,,._,_._..,_,....,,,,,,..,w,.,,..•,v.-,•.,.--
de exhaustor bestond onder meer uit de aanbrenging van een roestvrije chroomlaag. Verder kwamen er een ander bedieningspaneel, temperatuurregelaars en ventilatoren, waardoor met het nodige meerwerk de totale kosten 37.345 DM bedroegen. Deze investering was voor rekening van de toenmalige eigenaar, de Tabaksfabriek W. Fransen & Co. De eest is tot voor kort nog gebruikt voor het mengen en drogen van pijptabak maar de ARBO wetgeving heeft dat inmiddels verboden. In 1988 werd trouwens gevierd dat de trommel 100 jaar in het bedrijf dienst gedaan had waarbij heel toepasselijk ook 100 mensen waren uitgenodigd. Eesten van Duitse makelij zijn veel in Noord- en Oost-Nederland gebruikt, terwijl de eest van de firma John B. Adt uit Baltimore (Engeland) meer in het westen van Nederland verkocht werd. De eesten van deze fabrikant behoorden trouwens tot de eerste enkelwandige typen die tevens automatisch gevuld en geleegd werden. Ze zijn ook in Duitsland door verschillende fabrieken aangeschaft. Een ander kenmerk van dit verbeterde type is bovendien de licht oplopende helling waardoor de tabak, door de schepbladen, van voor naar achteren getransporteerd wordt. De toe- en afvoerleiding van de stoom liggen buiten de trommel, waardoor het doorlaten van de tabak geen hindernis ondervindt. Deze trommel rust op vier sterke rollen en wordt elektrisch door tandraderen en trapschijven aangedreven. De omwentelingssnelheid is afgestemd op de tijd dat de tabak nodig heeft om Afgebroken eestgebouwtje te Elst uit 1951, bedoeld voor de behandeling van Virginiatabak voor sigaretten en zogeheten "Flue curing barn" (Heemkundige Stichting Amerongen) van voor naar achteren te geraken. Eestgebouwtjes Naast de eestvloer en de eestdroogtrommel hebben we in Nederland, weliswaar in bescheiden mate, eestgebouwtjes gekend die rond 1950 in Amerongen en Elst gebouwd zijn om de tabak te drogen. De bescheiden omvang daarvan, in tegenstelling tot in België, heeft te maken met het feit dat de tabakscultuur in Nederland, na een opleving in en kort na de Tweede -----------------~-----J 2407
Wereldoorlog volledig in elkaar gestort is, terwijl er in België tot op de dag van vandaag nog steeds tabak verbouwd wordt. In Nederland kende men vanaf rond 1610 al tabaksteelt die zich via Veere verplaatste naar de Utrechtse Heuvelrug, de Betuwe en de streek rond Amersfoort en die toonaangevend was in West-Europa. Zij bereikte rond 1750 haar hoogtepunt met een grote export naar de meeste West-Europese landen. De Amersfoortse snuiftabak was de meest begeerde bij onze exportlanden. Door de opkomst van de sigaar en later de sigaret, waarvoor onze tabak minder geschikt was, daalde de verbouw langzaam maar gestaag. Een kleine opleving deed zich in de jaren 1906 - 1914 voor toen de tabak uit Java en Sumatra record prijzen opbrachten vanwege de toegenomen vraag vanuit de Nederlandse sigarenindustrie. Omdat ook de inlandse tabak meer opbracht en het verbouwen van tabak weer winstgevend werd, werd de tabakscultuur weer uitgebreid. De Nederlandse tabak vond zijn weg vooral naar Duitsland en Engeland en werd daar als kerf- en pijptabak gebruikt. Tijdens de Eerste Wereldoorlog stegen de prijzen nog verder tot het vijfvoudige van voor die tijd. Tabaksboeren betreurden het nu dat vele tabaksschuren inmiddels waren afgebroken. De Landbouwverslagen laten zien dat in 1919 in Nederland nog op 409 ha. tabak verbouwd werd. In 1927 bedroeg het areaal nog maar 96 ha. en in 1934 had de binnenlandse teelt met 10 ha. vrijwel geen betekenis meer. De Tweede Wereldoorlog bracht daar echter weer Het eestgebouwtje van de familie Schouten te Amerongen uit 1950. (Heemkundige Stichting Amerongen) verandering in. De Duitse bezetter nam een groot deel van onze tabaksvoorraad in beslag, nieuwe aanvoer bleef uit waardoor de beschikbare hoeveelheid snel slonk. Veel amateurtelers probeerden in eigen behoefte te voorzien maar door het gebrek aan vakkennis liep de kwaliteit van de inlandse teelt sterk uiteen. Goede voorlichting vanuit het Ministerie van Landbouw en Visserij zorgde dat de kwaliteit over de gehele linie omhoog ging. Toch bereikte de teelt, met 39,8 ha in 1943, nooit de omvang van het begin van de eeuw. Omdat ook in de eerste jaren na de 2408 l ! ________ _
bevrijding de invoer van vooral goede tabak op zich liet wachten kreeg de verbouw van tabak zelfs uitbreiding, ook buiten de traditionele streken rond de plaatsen Elst, Amerongen en Rhenen. In het Westland, de Betuwe en Noord-Brabant werd nu ook tabak verbouwd. Juist uit deze periode stammen twee bewaard gebleven droogschuurtjes in Amerongen en Elst. De eest van de familie Schouten - vader Teunis Schouten en zoon Piet - te Amerongen is rond 1950 gebouwd en heeft gedurende ongeveer vijf jaar dienst gedaan. Warme lucht zorgde ervoor dat de tabak sneller gedroogd werd dan in de oude tabaksschuren. In de hoge schuur konden meerdere lagen tabak boven elkaar gedroogd worden. In tegenstelling tot de oude methode, toen de bladeren nog aan lange stokken geregen werden, werden hier steeds drie bladeren aan een houten stok gebonden. De andere eest, te Elst, stamt uit augustus 1951 en diende voor het drogen met warme lucht van Virginia-tabak. Omdat de teelt van Virginia-tabak, bestemd voor de sigarettenindustrie, niet de gewenste kwaliteit had, wat trouwens in ons klimaat te verwachten was, is het experiment in een vroeg stadium gestaakt en is de eest toen ook weer afgebroken. 1 n de andere delen van Nederland verdween de productie van tabak al gauw. Alleen in Amerongen en Elst, gelet op de initiatieven daar tot het bouwen van een ee~. probeerde men tegen beter weten in aan de teruglopende vraag te voldoen. De genadeklap kwam van buiten. Fig. 64. In een groot deel van West Europa brak in Zeef- en koehnachi.n.e van A. Heh1ëll lè Vantl in (Ud. 1959 de blauwe schimmelziekte (peronospera tabacina) uit, die in Nederland voorgoed een einde maakte aan de eens zo bloeiende tabaksteelt. 1 2409 --··-------' ---
Het eesten Eesten is ook een werkwoord. Hieronder wordt in de Nederlandse situatie verstaan het verwarmen van de tabak gedurende een korte periode van enkele minuten (ca. 8 tot 10) bij een temperatuur van 70 - 110°C. Door het eesten wordt de smaak van de tabak enigszins verbeterd, vindt er een kleine afname (2 - 4%) aan nicotine plaats en ziet de tabak er tevens wat ooglijker uit. Het eesten vind plaats nadat de tabak gemengd is met andere tabakken en gesausd is. Het sausen van tabak is verschillend naar gelang de uiteindelijke bestemming. De tabak die dient als binnengoed voor de sigaar is van een andere samenstelling en smaak dan die voor shag of pijptabak. Glycerine en Arabische gom worden veel gebruikt om het uitdrogen van de tabak te voorkomen. Zo ook zoethout en drop. Een oplossing van glucose geeft een zachte smaak aan de tabak. Na het sausen wordt de tabak gesneden, weer goed gemengd en gedurende een nacht in een vochtige doek gewikkeld. Dan volgt het eesten en wordt de tabak op een marmeren plaat gelegd om weer af te koelen. Dat het eesten van tabak alleen maar gedaan wordt bij verwerking van kleine hoeveelheden zoals door de "amateur tabakker", spreekt voor zich. Literatuur en bronnen H.G. Neeteson Lemkes, Tabaksteelt. Handleiding voor den amateurtabakker (z.pl., z.j.=1950) ' J.J. Herks, De geschiedenis van de Amersfoortse tabak. (Den Haag 1967) H.K. Roessingh, Inlandse tabak. Expansie en contractie van een handelsgewas in de 1 r en 1 Ef eeuw in Nederland. (Wageningen 1976) Wolf, J. Nederlandse bewerking door S.C.J. Bertram, De tabak en de tabaksfabrikaten. (Leiden 1913) Foto's eesten in Amerongen en Elst zijn beschikbaar gesteld door de "Heemkundige Stichting Amerongen". Sigarenfabriek "De Olifant" te Kampen, correspondentie en offerte voor aanpassing eest met de Wilh. Quester machinefabriek te Keulen. Verdere documentatie en informatie door Hans H~upink, Ootmarsum. 1 F. W. Westerouen van Meeteren, Handboek der nijverheids-hygiëne Deel II (Den Haag l 893 ), 208
De Goudse Keramiekdagen Van de redactie llllïri' ..,. ., . • \:}:~ '{ Elk jaar op hemelvaartsdag en de vrijdag erna, dit jaar op 2 en 3 juni j.l. worden in Gouda de GOUDSE KERAMIEKDAGEN gehouden. Van de Stichting Gouda Keramiekstad kregen we net als vorig jaar een uitnodiging om met een kraam voorlichting en informatie te geven over de Goudse kleipijp. Lia Schouten en Fred Tijmstra zijn beide dagen in touw geweest en nieuw was het demonstreren van pijpen maken door Fred. Al vroeg op de eerste dag meldde Bart Beekhuijzen zich bij de kraam met een koperen handvorm, waaruit na oefening enige pijpjes gemaakt werden. De geïnteresseerde bezoekers konden daarna zien hoe een steelpijp, een kop met manchet en een fluitje gemaakt werden. Er was doorlopend veel animo bij de kraam om een praatje te maken. Meerdere bezoekers gaven aan vroeger pijpenkopjes in Gouda opgeraapt te hebben en veelvuldig kregen we te horen over de schaatstochten van weleer tussen Gouda en Rotterdam waarbij de schaatsers behangen met pijpen de tocht volbrachten. Door het mooie weer werden de dagen druk bezocht en de meer dan voortreffelijke verzorging van de organisatie (waarvoor onze dank) droeg zeker bij aan twee zeer geslaagde dagen. 1 2411 ---------------
De tabaksaffaire van J. Koper Az Fred Tijmstra ([email protected]) Ruim vijfentwintig jaar geleden werd in Amsterdam nabij de Prinsengracht een pijpenvondst gedaan van ongerookte koppen. De vondst, twee dozen vol, bestond uit resten van gebroken pijpen. Het ging in hoofdzaak om twee modellen met teksten aan weerszijden van de steel. De eerste pijp heeft als tekst: J. KOPER.Az / PRINCEGRACHT - AMSTERDAM Bij de tweede pijp is de tekst onvolledig: J.KOPER Az IN TABAK / (PRINCEGR)ACHT AMSTERDAM. Het is aannemelijk dat de pijpen in gebroken toestand weggegooid zijn. Beide pijpen zijn rondbodempijpen met een licht gebogen steel, maar helaas niet gemerkt, zodat we de pijpenmaker niet kunnen achterhalen. Voor de veNaardiging zijn twee verschillende pijpenmallen gebruikt. Behalve het verschil in gravering zijn de stelen ook verschillend van dikte. De tekst is in de steel gestempeld. Pijp B PijpA Ik heb mij dikwijls afgevraagd wat J.Koper precies "in tabak" deed en het zou altijd een raadsel blijven tot ik kort geleden twee sigarenzakjes aantrof van de firma J.Koper Az. bij de Beeldbank Stadsarchief Amsterdam. Op het oudste zakje, blauw gedrukt, staat SIGARENFABRIEK van J.KOPER Azn, Prinsengracht over de Prinsensluis 00-678 AMSTERDAM. De cijfers 00 geven de buurt aan, 678 het huisnummer. Datering van dit
zakje door de beeldbank 1852-1875. Een tweede zakje, bruin bedrukt, is van iets latere datum. De tekst luidt nu: J.KOPER Azn, Prinsengracht over de Prinsensluis 00.48 en Anjelierstraat 00.1 AMSTERDAM. Het pand blijkt inmiddels vernummerd te zijn en Koper heeft het pand Anjelierstraat 1 erbij betrokken. Beide panden vormen samen de hoek PrinsengrachtAnjelierstraat. Volgens de beeldbank wordt als datering 1875-1900 vermeld. De afbeeldingen van de beide zakjes (niet afgebeeld i.v.m.copyright) zijn te bekijken op de internetsite: http://beeldbank.amsterdam.nl met zoekwoord: koper A B --------------· ________ _,,! 2413
Door de afbeeldingen op de zakjes weten we hoe J.Koper "in tabak" zat. Hij had in het begin een sigarenfabriek en beneden een winkel om de sigaren te verkopen. Bij de Beeld Bank kwam ik verder nog een tekening van een verbouwing uit 1864 van het pand van Koper tegen. De winkeldeur in het midden werd naar rechts verplaatst. Ongetwijfeld zullen de pijpen voor Koper als reclameobject hebben gediend. Wel een dure vorm van reclame, want de mallen moesten daarvoor speciaal worden gemaakt en gegraveerd. Misschien dat een van de pijpen gemaakt is ter gelegenheid van de heropening van de zaak. De pijp is immers een gangbaar model uit de tweede helft van de 1 ge eeuw en 1864 is een aannemelijke datering. Het pand van J. Koper stond op de hoek van de Prinsengracht en de Anjelierstraat. Het gebouw was gebouwd om in te wonen, te werken en handel te drijven. Op de begane grond was de winkel met kantoor en woonkamer. De eerste verdieping, bereikbaar via een trap, bestond uit een grote woonkamer en een slaapkamer. Over de tweede verdieping en de zolder, via de trap toegankelijk, zijn geen gegevens bekend, daar zou in ieder geval de tabaksverwerking en de productie van sigaren hebben plaatsgevonden. Ook bevond zich daar een voorraadmagazijn . De afbeelding hiernaast geeft een globale indruk van het bruinkleurige sigarenzakje uit het laatste kwart van de negentiende eeuw. Wanneer Koper zijn zaak beeindigd heeft weten we niet. Omstreeks 1920 was in het pand de hoeden- en pettenfabriek van M.E.Donker gevestigd en weer later werd het een café. In 1958 is het pand afgebroken, evenals het andere pand van Koper, Anjelierstraat 1. :.\:: ~-=:i{ . p. lr f t tf.· ( ,,., t: .. 1 ,, ( J.Koper Azn Prinsengracht 00.48
In 1880 is Koper in het bezit van een Tabaks-, eest- en zeefmachine. Deze machine werd gebruikt om de gedroogde geperste balen tabak te bewerken. Nadat de tabaksbladeren van elkaar zijn gehaald en vochtig gemaakt gaan ze de eestmachine in. De warme ronddraaiende trommel zorgt ervoor dat de bladeren aandragen tot de juiste vochtigheid, zodat het blad geschikt is om er sigaren van te maken. Na het eesten wordt de tabak gezeefd om stof en andere ongerechtigheden te verwijderen. '1, ·\ B} 1 l',i' s·. E'fflC'l 1 .Ef 1N··.·. z· ,L1LlJr ,, ft ,,9:1·,rjl l i\ \lJ•; llJO .. • 1 " EJEJ lUA\J· Ll.u •vo-or ~~:oo~- en han~k-ra.cht. Deze Macbi!:ler~ 7,ee.r een,r-oudig_ en gt1:.. . m~kkèhJk 1n het gebrul}t~ Levett. ongev;cer 1(XJ Kg. gekorven 'fnba.k pe:t • tuit, .gef.}e,,...st en gE±.zecfd. Dagelijks in werking te ziën bij den Heer J..,: KOPER Ait,, Pt'insengraeht bij de. Arijf~lierstra.at Ftär1c9 • Hanvtage bij '\V. C . .A'.I:AAGDENHERG, Maóhinesnlid, Stroornarkt. Arnster:<làrn. ..:: , • or , • 1---------- ........ ----------------------: Nieuws van den dag, 4 september 1880 Opmerkelijk in deze advertentie is dat de maker van de machine nieuwe klanten opmerkzaam maakt op de mogelijkheid de eestmachine bij Koper te komen bezichtigen. Een vorm van reclame dus. Machines werden soms door kleine Nederlandse metaalbedrijven veNaardigd, echter de meeste werden uit het buitenland (vnl. Duitsland) geïmporteerd. llll1l!lllililil~=~llilllilil!lilil!lllllllllllll / Voorste deel van de winkel op de begane grond Op bovenstaande schematische weergave van de winkel zien we dat de winkeldeur (ingang) na 1864 niet meer in het midden is gesitueerd, zoals op
de sigarenzakjes is afgebeeld. Dat zou er op kunnen duiden dat beide sigarenzakjes van vóór 1864 zijn. Maar betrouwbaar is het niet, panden werden vaak mooier afgebeeld dan in werkelijkheid. De plattegrond van de winkel geeft een goed beeld hoe een tabakszaak uit midden 1 ge eeuw eruit zag. De inventaris bestond uit een aantal winkelkasten, vaak samengevoegd tot een kastenwand. In de kasten stonden de grote snuifpotten en genummerde spanen winkeldozen met verschillende soorten tabak. Op de toonbank stond de weegschaal en erboven hingen vaak de verpakkingszakken. Met gebruik van een stempel op de zak kon men de verschillende soorten uit elkaar halen. Voor de ramen bij de ingang werd meestal een etalage gebouwd waarin sigaren in kistjes en tabak in pakjes lagen. Vaak verkochten de tabakswinkels, ontstaan uit de vroegere "affaires in koloniale waren" ook koffie en thee. Of dit ook voor Koper gold weten we niet. In een advertentie uit 1857 van een andere handelaar krijgen we een indruk van de toen gebruikelijke inventaris van de winkel. Bronnen: UIT DE HAND TE KOOP: De complete inr-enta,rîs van een Tabaks P.D'Kruid . • n····• • en1ers-a •·· a1r·e,. beataande in miiaaiven 'Toonbank met ma- . honyhouten B.lad enStandaard ; Schalen m~t • • stalen. balans, 12 Tabn.ksdoozent net, ge" ttchilderd, 6 Vaten, 12 poreeleinen ~nuif~ p-0tten met k9peren deksel~; 6 Theebua, sen , 1 beste ·groote Kotrijmoten, 1 groote Kerfbank met daarbij béhoorenne Messent eeoig Vaatwerk enz. Algemeen Weekblad 07-01-1857 1. Beerdbank stadsarchief Amsterdam http://beeldbank.amsterdam.nl 2. Krantenarchief http://waterland.courant.nu _ ( 2416 __,
De vliegmachine Aad Kleijweg (kleijweg@tabakspijp. n!J In PKN nummer 131 schreef ik het artikeltje "Gered van de vuilcontainer". Daarin breng ik een aantal pijpjes met afbeeldingen onder de aandacht met het thema Mobilisatie 1914. In dit artikel heb ik gevraagd, wanneer iemand de betekenis van deze afbeeldingen kent, dat ik dat dan graag zou vernemen. Zelf heb ik ook niet stil gezeten en het internet afgezocht of ik er iets meer over zou kunnen vinden. Dit voelde echt aan als het zoeken naar een speld in de hooiberg. Daarom was ik blij verrast toen ik op Marktplaats drie briefkaarten te koop zag staan over de Mobilisatie 1914 waarvan één exact dezelfde afbeelding had als op drie van mijn pijpjes. Ik heb toen contact gezocht met de verkoper of ik de bewuste kaart van hem mocht overnemen. . ... ' ........... ~ ·, :;;t-"f :?,rtl ':~ .. '.DE VLIEGM·ACHINÉ __ !} -Geeft àcht! Legt aan! Een y}iegmachien! Die, zal bij eve'.11. raken. Maar ach, hij had' verkeerd gezien. De v iü,ger \,an een del~ snaken . . .
De afbeelding op de kaart heeft mogelijk als voorbeeld gediend voor de afbeeldingen op de pijpen. Dit soort briefkaarten werd speciaal gedrukt voor de ingekwartierde militairen wat we kunnen zien aan de voorgedrukte achterzijde van de kaart. Ook bij het portogedeelte zien we dat het verzenden van dit soort kaarten gratis was voor militairen. Grappig is dat op de briefkaart een rijmpje staat met de titel DE VLIEGMACHINE dat tevens de titel is geworden van dit artikeltje. Leuk om te zien is het taalgebruik in het rijmpje. Zo lezen we snaken, een woord dat ik mij wel vaag herinner, maar dat niet meer wordt gebruikt, net zoals vroeger jonge meisjes bakvissen werden genoemd. .-:···""i?~(t"':·· 'i ,..:: ~ Hoe klein de wereld is dankzij internet! Uit de informatie van de afzender op de kaart kunnen we lezen dat H.J. Krol als militair ingedeeld was bij de 4e Compagnie in het 16e Regiment wat onderdeel uitmaakte van de 4e Divisie en gelegerd was in Tilburg. Op internet is inderdaad terug te vinden dat vanaf 11 augustus 1914 de 4e divisie in Tilburg en omliggende dorpen arriveerde en dat er 20.000 militairen zijn ingekwartierd. Het 16e regiment was een infanterie onderdeel. Verder heb ik op internet gezocht of er van H.J. Krol en de geadresseerde Den Heer A. H. Liemberg te Gersloot bij Heerenveen nog iets terug te vinden was. En ja: toen kwam ik op een Genealogie site waarop ik zowel de afzender als geadresseerde terug vond. H.J. Krol: zijn naam was Hendrik Janê Krol en hij was getrouwd met Siepkjen Krol, dochter van Jan Roelofs Krol en Afke Hendriks Liemburg. Na iets meer zoeken in de genealogie site is terug gevonden dat Hendrik Jans Krol de kaart op 3 november 1914 gestuurd heeft naar Alt Hendriks Liemburg, een broer van zijn schoonmoeder. Alt Hendriks Liemburg was veehouder en had een boerenbedrijf te Gersloot. Deze informatie heeft wel niet veel met pijpenonderzoek te maken, maar laat wel zien hoe wij met onze hobby en nieuwsgierigheid op wonderlijke zijpaden terecht kunnen komen. -~ 2418
Niemeyer Tabaksmuseum, het laatste hoofdstuk Arjan de Haan ([email protected]) Het sluiten van het Niemeyer Tabaksmuseum in Groningen zal voor niemand meer nieuws zijn, maar omdat het om een van de laatste oude fabriekscollecties in de wereld gaat leek het mij goed om nog eenmaal stil te staan bij deze mooie collectie. Korte geschiedenis De tabaksfirma Theodorus N~emeyer B.V. werd op 25 maart 1819 opgericht door Meindert Niemeyer te Groningen. Het bedrijf is lange tijd een familiebedrijf geweest, voortvloeiend uit een handel in koloniale waren. Deze zaak lag in de beginperiode net buiten de stad en men verkocht producten uit de koloniën waaronder tabak. Onder leiding van zoon Theodorus Niemeyer begint de firma met het produceren van tabak voor andere firma's zoals 'de Bijenkorf' en 'de Tabakshandel'. De handel onder hun eigen merknaam 'het wapen van Rotterdam' bleef in die tijd gewoon doorgaan. Naast de productie van tabak werd er tevens begonnen met de productie van koffie en thee. Het bedrijf bleef groeien, en in de twintigste eeuw begon men zich ook te richten op de internationale markten. In 1969 bestaat Theodorus Niemeyer B.V. 150 jaar. Dit wordt bekroond (letterlijk) met het predikaat 'koninklijk'.
Het bedrijf is lang zelfstandig gebleven, maar uiteindelijk in 1990 gaat het op in de internationale Rothmans groep. Negen jaar later, in 1999, fuseert dit bedrijf met BAT (British American Tobacco), en daar is Theodorus Niemeyer B.V. tot op de dag van vandaag een onderdeel van. De collectie Eind jaren 50 'van de vorige eeuw wordt op initiatief van de tabaksfabrikant het Niemeyer Tabaksmuseum opgericht. De kern van de nieuw te vormen collectie was de privéverzameling van G.A. Brengers. In de daaropvolgende jaren werd de collectie onder het bezielenden curatorschap van Brengers nog verder uitgebreid. In 1968 koopt Niemeyer het middeleeuwse 'Gotische Huis' in de Brugstraat in Gronîngen en schenkt het aan de gemeente Groningen. In een deel van het gerestaureerde pand zal de inmiddels vermaarde historische tabakscollectie van het bedrijf worden gehuisvest. Het beheer wordt ondergebracht bij het Noordelijk Scheepvaartmuseum dat in hetzelfde pand en in het aangrenzende 'Canterhuis' gehuisvest is. Een van de hoogtepunten voor de collectie is de reizende tentoonstelling, die door toenmalig conseNator T. Helperi Kimm is samengesteld, en onder andere te zien is Bremen, Parijs, en Wenen. Uiteindelijk sluit op 31 december 2010 het museum de deuren.
De opheffing Het museum heeft haar uiterste best gedaan om de collectie op een zorgvuldige manier af te stoten. Allereerst blijft een klein deel van de collectie die belangrijk is voor de historie van Noord Nederland in het Scheepvaartmuseum. Vervolgens hebben de Nederlandse musea de mogelijkheid gehad om stukken uit de collectie te kopen, en een significant deel van de groep pijpen is opgenomen in de collectie van het Pijpenkabinet. Een stukje van het Niemeyer Tabaksmuseum leeft dus nog voort als museumcollectie. Het resterende deel van de collectie wordt ter veiling aangeboden. Bij het ter THE DECORA11VE AllTS SAI.E CHRISTIE'S perse gaan van dit nummer is het eerste deel inmiddels geveild bij Christies Amsterdam (21 en 22 juni). Dit deel omvat vooral de tabakspotten, tabaksdozen, snuifdozen en precolumbiaans materiaal. Dit deel van de collectie is nog te zien op de website van Christies. .-. .. re-.t ... -••M--~ ,0.::1 ,,,1,;u,o ~Y.••·,..,..•~- !'.-..,._, - ,,.,-.i ►.' ,,. '<•t~ ,1," ~::\-:;.·..,._. ....... ~.:~- __ ,,,,_ ;,~! .... H~• S,~~ ,,4,,__.,..,_..,.,..,._; ·--·::-- f"(-~);:.-·"~-=~-~ 7 ::(:,.j' ·._ -;;:.::;;::.:1:1t:~".::::· .. ~·~t h.•>l+•... ;..•u,,..-, ~.:~-.: .. •<c.-t,1n....i,:..- ..... ,.,.,.,,:...,.,._ ,,.;; ~-,,,..__.:,w,,::.-,:.,,~.:M~ ,:--,. -0"-.c,c_,_:.,,;,:c:....;:1 .. "'--' •~"1"········'•::--..•·'": w)~4,.~,i•-"'"''"""'' ► .... .,.;.,-, ..... ..,,1;· ':_·~":'::...:t:··.,,,.•-;,,;.•;., ... ..,, ,... ·-~ ... -.,..-: ..... ,.......... .. ·----,. .. ~-, ........... .,,. ·,:, .... .i..- :.,. ........ ..,.. .• ,.... . ..;._..._,:_ .. ,t .... · ........ ,-.... -... ..... v-::.;.-•• -~ . .,,..,u,,..,_.,,,,..,.._..,. ;..-•-:-?•;..::::;:'.:~~::--;-~;;··· .,,,.,., .. ..,:. il'• (,, ........ .:.- -~•:.\ .... 1,..-.;. r,•-~•·•••~-: .... c.~t,,,.~_1-... ::-~•·"'"".-,"':o---'>+..,..·~+-•·r.-..,-:~ • :t-1. ,-.. -~-·--•"'iil~~h : -~ .... '-., •• ,(> "'"· • • ·"·•,•,··'f ......... ~, .... _ ....... >..&> • ....,, l"';'".>K'><.:"'""'-'•"l'-'~1:-<'l,w;"r ·, .. ,,.., ••.• y·,..; 1; •4~~ '+ ..... :--'('_-=;''"•-.::t,,:• :-...;.:•::~ .. --..>~ ~--~· ~;'..;..' ,tt:.<::a.:.#1,: , ... , .... ~ ·--~ ..... ~ ... -)..;., ... ,..,.,..,~. (•~ ~:J:,,..A'.!1.i t"'>o.,:,r .. ,...,"" l ~•o?, .. •. ~ « .,t ,.,. h t ~ ... .,.( y_(; ~-"'••-<r.">- • ._,._,. __ ~ i""--,l;.,.'i,,,,_ • -,,,: , .. ,. •-Cf!to,\-~ .... t~~, .. ~r..9(),.1("• ...... --.. .... ,.,.., '"('.1:-,,.;:;••••H•!~· '4 .................... t;.... • ..-.... .,., ... ~-1 ......... .-..~----~N--•'• '---••·"-"·•··v: :~•->•·· • .t-.1.:J. .... -· , ... s-:- .... •·-~·.-.:,~,c:,,. l,,l"-~ ;~-"' '"'!' -- ~-----·-- ,_,; • ~~--:,.,.,_ .... _.+_., ____ ., ---1•-,--,:...t''ll•l"> ... ..:1.,,:,..,- ..... --..... ,... ... .....,.,1 ....... .,-;!_ ........ ~ .... "'"" . ....:, ,......,.,. .... ,,,,_ ... ,..~,.;• -<•vl ........... v,.,.,,., ... 1 ...... - ................ .,, __ ,_ .. ,., .,_,., :-,.. ... ~;.,~ •. ,: ... ~=~ :--~'-::" ... , ... ,,.,_,...._.r--·;:,:-. •- • ..,.,,.w"-•.:-~- • -- ... -, •i'J·- >. . .... ::-::·-· r-----., ________ J 2421
Het tweede deel zal geveild worden bij Veilinghuis van Spengen in Hilversum. Bij deze groep zitten ook een aantal topstukken, maar interessanter zijn de "kleinere goden", de snuifdozen, de pijpen, de bodemvondsten etc. Deze collectie wordt momenteel omschreven en gefotografeerd. Binnenkort zullen deze objecten te zien op de website van Veilinghuis van Spengen (www.vanspengen.com), Er zal een melding komen te staan op de website van de PKN. De kijkdagen voor deze veiling zijn 26 Urn 28 augustus, en de veiling is van 29 augustus Urn 6 september. De Niemeyer collectie zal op één dag geveild worden. Voor vragen over deze veiling kunt u contact opnemen met het veilinghuis; 035-6400989, en voor specifieke informatie over de objecten kunt u contact opnemen met Arjan de Haan, 06-51192951 of [email protected].
..:.::.;~-- " - .. i ' ! - - t• - ' _'.llt • 1 ' • - ' 1 1 ~~~- 1 ,_it_·' ~; ;i'I . . t!r- -- ... --- 1:--.... 1• 1 1 ,, 1 ~F-"','! ,- (_ '• J.Koper Azn Prinsengracht 00.48 Pui van de tabakswinkel van J. Koper. Zie pagina 2412 Fragment van een presentatie pij p. Zie pagina 2394 Meerschuimpijp uit de collectie van Niemeyer. Zie pagina 2419
J?ig. 64. Zeet'• en koelmachine van A. Heiuen te VareJ in Old. ' Zie artikel over tabakseesten op pag. 2404
11 1 PIJPELOGISCHE KRING NEDERLAND oû\SCH~ fc,;v .t~ ~ ~ ~ -~J ° Kwartaalblad voor de pijpenverzamelaar en onderzoeker Jaargang 34, nummer 134 Oktober 2011
l F.RIK/\ ~ Een omstreeks 1920 door Johann Partsch gemaakte pijp met mogelijk het schip de Rotterdam IV van de Holi and - Amerika Linie. Hij had een fabriek in Wiener Neustadt (1:heresienfeld) in Oostenrijk. Zie artikel op pagina 2426 De Rotterdam 111, in de vaart van 1897 -1907, afgebeeld op een affiche.
Jaargang 34, nummer 134 Duitse worte I notenhout pijp gemaakt in de omgeving van Ulm, Beieren. De pijp is uitgebreid versierd met zilverbeslag waaronder een fijn uitgewerkte deksel en een monogram aan de voorzijde. Gemaakt omstreeks 1840 Foto: A. de Haan Bestel I ingen van oude PKN nummers richten aan: Andy de Bruiin. Adres: zie colofon © PKN. Overname van artikelen en illustraties is slechts toegestaan na voorafgaande toestemming van de redactie. K wartaa/b/ad voor de pjjpenverzamelaar en onderzoeker www.tabakspijp.nl [email protected] Auteurs zjjn verantwoordeljjk voor hun bijdrage. 1 SSN: 0924-4158 Oktober 2011 Abonnement en betaling Het abonnementajaar loopt van 1 juli t/m 30juni. Het blad verschijnt in juli, oktober,januari en april. Nederland: €18, 50 per jaar Buitenland: €27.- per jaar Betalingen overmaken naar: Rekening 3823478 t.n.v. Pijpelogische Kring Nederland _________ ___,i····2423-···1,____
Inhoud Bestuursmededelingen ........................................... 2425 Ron de Haan Doorrokers en kleipijpen met afbeeldingen van stoomschepen van de Holland - Amerika lijn ............ 2426 Fred Tijmstra Nogmaals sigarenzakjes met rebus ......................... 2431 Ron de Haan Het 25 jarig regeringsjubileum van koning Willem 111 2432 Jos Engelen) De kleipijpenfabrikant Peter Kluidgen ..................... .. 2434 Fred Tijmstra Doorroker" DE JANTJES" ........ .' ........................... .. 2443 Jan van Oostveen Het in- en uitgaande regt in de eerste helft van de 1 gde eeuw op tabakspijpen en pijpaarde .................. . 2444 Jan van Oostveen Tabakspijpen in het teken van de Gewapende Neutraliteit ........................................................... . 2448 Michiel Rutten Literatuursignalementen ...................................... .. 2453
Bestuursmededelingen Een nieuw bestuur voor de PKN Toen er steeds meer berichten kwamen dat de huidige bestuursleden na vele jaren trouwe dienst wilden stoppen, hebben een paar mensen de koppen bij elkaar gestoken en besloten dat zij bereid zijn om samen een nieuw bestuur te vormen. Deze mensen zijn: Ron de Haan, Rens Hooyenga, Ewout Korpershoek, Bert van der Lingen en Ruud Stam. Zij hebben zich gezamenlijk kandidaat gesteld om het nieuwe bestuur te vormen. Ruud zal het voorzitterschap op zich nemen. De overige functies zullen nog voor de komende jaarvergadering verdeeld worden, zodat een compleet bestuur met taakverdeling gepresenteerd kan worden. Dit alles uiteraard als u zich er in kunt vinden dat wij het nieuwe bestuur gaan vormen. We zijn er erg gelukkig mee dat Hans van der Meulen zorg wil blijven dragen voor het blad. Aad Kleijweg blijft de prachtige website beheren. Deze twee allerbelangrijkste steunpilaren blijven gelukkig op hun post. Ook anderen, zoals leden van het oude bestuur en leden van de werkgroep kleipijpen hebben medewerking in verschillende vormen toegezegd. Voorwaar gedroomde omstandigheden dus om te gaan proberen er wat goeds van te maken. Tja, wat is iets goeds. In ieder geval willen wij de gezelligheid en saamhorigheid in onze Pijpelogische Kring op dezelfde voet blijven faciliteren. Maar ook zijn er plannen om slapende leden meer te betrekken, om jaarlijks een extra bijeenkomst te organiseren met ruilmogelijkheden, om wat meer aansluiting te zoeken bij de archeologie, om nieuwe boeken uit te geven en onze kennis meer in te zetten in (inter)nationale netwerken. Dus enerzijds de oude vertrouwde club, maar anderzijds proberen met nieuwe initiatieven de PKN nog meer op de kaart te zetten. Ambitieus? Ja, wel een beetje. We komen op de PKN-dag met concretere plannen bij u terug. Het is hier zeker op zijn plaats een woord van dank aan het oude bestuur uit te spreken. Tja terwijl ik dit schrijf denk ik wat is de overtreffende trap van n woord van dank? Ik weet het niet, maar een ding is duidelijk: We he! ben veel, heel veel te danken aan de mensen die zo lang al dit werk op %iel! nomen hebben. Michiel, Fred en Andy heel veel dank daarvoor. DaDrop komen wij zeker nog terug op de PKN-dag. R11ud t m ................... ··~ ---·-----"··-·-"--·---·-----------J 2425 ,__' --
Doorrokers en kleipijpen met afbeeldingen van stoomschepen van de Holland - Amerika lijn Ron de Haan ([email protected]) Van eind september 1998 tot 14 maart 1999 werd er een prachtige tentoonstelling gehouden met de titel "Holland - Amerika lijn 125 jaar" in het Maritiem Museum Prins Hendrik in Rotterdam. (zie foto 1 affiche) Dit was voor mij de aanleiding om een bezoek te brengen aan deze tentoonstelling i.v.m. de vele afbeeldingen van grote stoomschepen op doorrokers en een kleipijp. Een stukje geschiedenis: Op 9 april 1873 was het dan eindelijk zover, de oprichting van de Nederlandsch - Amerikaansche Stoomvaart Maatschappij afgekort tot NASM. De reden hiervoor was dat ook Nederland een graantje wilde meepikken van het wel zeer winstgevende vervoer van de honderd duizenden "landverhuizers" die overal vanuit Europa hun heil zochten in de Nieuwe Wereld. Later kwam daar ook nog het vrachtvervoer bij. Na enig getouwtrek over en weer werd uiteindelijk niet voor Amsterdam maar voor Rotterdam gekozen als vestigingsplaats, mede omdat het jaar daaNoor met de aanleg van de Nieuwe Waterweg was begonnen waardoor een directe verbinding ontstond met de zee. Omdat de officiële naam voor buitenlandse cliënten moeilijk was te onthouden of uit te spreken werd op 15 juni 1896 middels een statuutwijziging de naam Holland - Amerika lijn toegevoegd. Men presenteerde zich vanaf -~ ,,...---,---·-···-··-·-·--·······- • •·•··•ti1~<-~°:<1;~>Fi dat moment uitsluitend onder ~ deze nieuwe naam. Ook toen men in 1901 begon met de bouw van het hoofdkantoor op de kop van de Wilhelminakade werd de gevel alleen voorzien van de tekst Holland - Amerika Lijn in gouden letters. Tegenwoordig Is er een hotel/restaurant in gevestigd met de duidelijk naar het verleden verwijzende naam Hotel New York. (zie foto 2 postkaart) In 1998
vierde de HAL haar 125 jarig bestaan maar was toen al geen Hollandse maatschappij meer en heeft inmiddels haar hoofdkantoor in Seattle gevestigd waar de schepen liggen afgemeerd in Fort Lauderdale. In 2004 meldde het Rotterdams Dagblad dat de HAL weer een kantoor wil openen in Rotterdam. HAL stoomschepen afgebeeld op de pijpen: De meest voorkomende afbeelding van een HAL schip op doorrokers is de foto 3 Tekst: STA TENDAM, Doorroker, afmontering nikkelen busje gestempeld Goedewaagen en ebonieten steel, kleine ovoide kop 6cm hoog. foto 4 Tekst: S.S. STATENDAM H.A.L. ROTTERDAM, Doorroker, afmontering met nikkelen bus gestempeld Goedewaagen en ebonieten steel met verbindingskettinkje. foto 5 Tekst: STA TENDAM, Doorroker afmontering nikkelen busje gestempeld HOLLANDIA on imitatie barnsteen mondstuk. tat nd m.(zie foto 3 en 4 met è nnn wit tr nsfer, foto 5 met een v11clklcurig transfer) Uit het roriistcr v n de HAL schepen hl ijl l dat er maar liefst 5 ' • ~dwpcn met de naam , l: ,te, 1(lïm zijn geweest, gezien df! productieperiode van het t,: 111~;1 or (hier kom ik later nog op ' ton 1q) nwt d afbeelding van de ~1l:1ln11d;11)1 komt de Statendam ,····· ··-·······--············i ---•""""•-•-Mw.,aJ 2 4 2 7l;,.,... --
111 (foto 6 postkaart) als enige in aanmerking om afgebeeld te worden op de doorrokers. Het stoomschip de SS Statendam 111 werd in 1929 gebouwd met name voor vervoer van passagiers en had maar een beperkte vracht capaciteit . De HAL werkte met twee namen voor haar schepen die de functie van het schip aangaven "dam" (zoals Statendam) slaat op passagiersschip en "dijk" (zoals Amsteldijk) op een vrachtschip. Het schip de Statendam is gebouwd bij Harland & Wolf te Belfast maar af gebouwd bij Wil ton Feyenoord N.V. te Schiedam. Tijdens de oorlogsdagen van begin mei 1940 werd het schip in brand geschoten en brandde· volledig uit. Nog in dat zelfde jaar werd het schip verkocht voor de sloop aan de N.V. Frank Rijsdijk te Hendrik Ido-Ambacht. Uit het eerder genoemde HAL register blijkt dat er 5 schepen met de naam Rotterdam zijn geweest. De Rotterdam III in de vaart .. : ' : ~ : :: . -i': • ,;· '' • van 1897-1906 was uitgevoerd met één schoorsteen (foto ?;zie affiche Wien - New York ,de HAL had een boeking ~. kantoor in Wenen om landverhuizers uit Oostenrijk te trekken). De Rotterdam IV was in de vaart van 1908 - 1940 en uitgevoerd met twee schoorstenen en komt hierdoor het meest in aanmerking als afbeelding op de door Partsch (zie foto 8) gemaakte kleipijp. Johann Partsch, eigenaar van de fabriek in Wiener Neustadt (Theresienfeld) in Oostenrijk van 1892 tot 1921 heeft mogelijk ,als voorbeeld het bovengenoemde affiche gekozen voor het maken van een reclame pijp (misschien zelfs in opdracht van de HAL). Hij koos dus niet voor de Rotterfoto 8 Tekst: Twee vlaggen met de afkorting NASM in een lint ROTTERDAM-NEW YORK en in het Duits geschreven HOLLAND-AMERIKA LINIE, Kleipijp, Hongaars model met lobben, afmontering neu silber deksel en manchet.