พจนานุกรมพุทธศาสน์ ฉบับประมวลศัพท์

มธุรตั ถวิลาสินี ๓๒๔ มโนทจุ ริต

เหลา คอื กษตั รยิ พราหมณ แพศย มนสกิ าร การทําในใจ, ใสใจ, พจิ ารณา;

ศูทร ใจความวาวรรณะ ๔ น้ี แมจะถือ เปนสัพพจิตตสาธารณเจตสิกอยางหนึง่ ;
ตวั อยางไร เหยียดหยามกันอยางไร แต ดู อัญญสมานาเจตสกิ
ถาทําดีก็ไปสูท่ีดีเหมือนกันหมด ถาทาํ มนัส ใจ
ช่ัวก็ตองไดรับโทษไปอบายเหมือนกัน มนุษย “ผูมีใจสงู ” ไดแกคนผูมมี นษุ ย-

หมด ทกุ วรรณะเสมอกนั ในพระธรรม- ธรรม เชน เมตตา กรณุ า เปนตน, สตั ว

วนิ ยั ออกบวชบําเพ็ญสมณธรรมแลว ท่รี ูจกั คิดเหตผุ ล, สตั วท่มี ใี จสงู , คน
ไมเรียกวาวรรณะไหน แตเปนสมณะ มนษุ ยชาติ เหลาคน, มวลมนษุ ย
เหมอื นกนั หมด เมื่อจบเทศนา พระเจา มนษุ ยธรรม ธรรมท่ที าํ คนใหเปนมนุษย

มธุรราชประกาศพระองคเปนอุบาสก ไดแก ศีล ๕ และคุณธรรมเชน เมตตา

(สูตรที่ ๓๔ ในมัชฌิมนิกาย มัชฌิม- กรณุ า เปนตน, ตามหลกั วาไดแก กุศล

ปณณาสก พระสุตตนั ตปฎก) กรรมบถ ๑๐ (เชน อง.อ.๑/๕๑; วนิ ย.ฏี.๑/๖๒)

มธุรัตถวิลาสินี ชื่ออรรถกถาอธิบาย มนษุ ยโลก, มนสุ สโลก โลกมนษุ ยคือ

ความในคัมภีรพุทธวงส แหงพระ โลกทเี่ ราอาศยั อยนู ี้
สตุ ตันตปฎก พระพทุ ธทัตตเถระรจนา มนุษยวิบัติ ผูมีความเปนมนุษยบก

ทเ่ี มอื งทาชอื่ กาวรี ปฏฏนะ ในแดนทมฬิ พรองเชน คนท่ีถกู ตอน เปนตน
แหงอนิ เดยี ใต เมอ่ื พ.ศ. ใกลจะถงึ มโน ใจ (ขอ ๖ ในอายตนะภายใน ๖)
๑๐๐๐ รวมสมยั กบั พระพทุ ธโฆสาจารย มโนกรรม การกระทาํ ทางใจ ทางชวั่ เชน

ทงั้ น้ี ไดเรยี บเรยี งเปนภาษาบาลี ตามแนว คดิ เพงเลง็ จองจะเอาของเขา ทางดี เชน

โปราณฏั ฐกถาภาษาสงิ หฬ; ดู โปราณฏั ฐ- คิดชวยเหลือผูอื่น; ดู กุศลกรรมบถ,
กถา, อรรถกถา อกศุ ลกรรมบถ
มนะ ใจ มโนทวาร ทวารคือใจ, ทางใจ, ใจ โดย
มนตปรวิ าส ดู ปรวิ าส 2.
ฐานเปนทางทาํ มโนกรรม คอื สาํ หรับ

มนตร คําท่ีเช่ือถือวาศักดิ์สิทธิ์, คํา คิดนึกตางๆ (ขอ ๓ ในทวาร ๓)
สาํ หรบั สวด, คาํ สําหรับเสกเปา (มกั ใช มโนทวาราวัชชนะ ดู วถิ จี ติ
มโนทุจริต ความประพฤติชั่วดวยใจ,
สําหรับศาสนาพราหมณ)

มนเทียร เรือนหลวง; โบราณใช ความทจุ รติ ทางใจมี ๓ อยาง ๑. อภชิ ฌา
มณเฑยี ร
ความเพงเล็งอยากไดจองจะเอาของเขา

๓๒๔

มโนภาวนีย ๓๒๕ มรณสติ

๒. พยาบาท ความขดั เคอื งคดิ ราย ๓. อาหาร เพราะเปนปจจัยใหเกิดกรรม
มจิ ฉาทฏิ ฐิ ความเหน็ ผดิ จากคลองธรรม คือ ทาํ ใหพดู ใหคิด ใหทาํ การตางๆ (ขอ

(ขอ ๓ ในทจุ รติ ๓) ๓ ในอาหาร ๔)

มโนภาวนยี ผเู ปนทเ่ี จรญิ ใจ, ผูทาํ ใหจติ มโนสมั ผัส อาการทใ่ี จ ธรรมารมณ และ
ใจของผูนึกถึงเจริญงอกงาม หมายถึง มโนวญิ ญาณประจวบกัน; ดู สมั ผัส
บคุ คลทเี่ มอ่ื เราระลกึ คะนงึ ใสใจถงึ ก็ มโนสมั ผัสสชาเวทนา เวทนาทเี่ กดิ ขนึ้

ทําใหสบายใจ จิตใจสดชื่น ผองใส เพราะมโนสัมผัส, ความรูสึกที่เกิดขึ้น

(ตามปกติ เปนคุณสมบตั ิของพระภกิ ษุ เพราะการท่ีใจ ธรรมารมณ และมโน-

ผูทรงภูมธิ รรมอยางสงู ) วิญญาณประจวบกนั ; ดู เวทนา

มโนมยทิ ธิ ฤทธิท์ างใจ คอื นิรมติ กายอื่น มโนสุจริต ความประพฤตชิ อบดวยใจ,
ออกจากกายน้ีได เหมือนชักดาบออก ความสุจรติ ทางใจ มี ๓ อยาง คือ ๑.
จากฝก หรอื งูออกจากคราบ (ขอ ๒ ใน อนภชิ ฌา ไมโลภอยากไดของเขา ๒.
อพยาบาท ไมพยาบาทปองรายเขา ๓.
วชิ ชา ๘)

มโนรถ ความประสงค, ความหวงั สัมมาทิฏฐิ เห็นชอบตามคลองธรรม
มโนรถปูรณี ช่ือคมั ภีรอรรถกถาอธบิ าย (ขอ ๓ ในสุจริต ๓)
ความในอังคุตตรนิกาย แหงพระ มมังการ ดู อหังการ
สตุ ตันตปฎก พระพทุ ธโฆสาจารยเรยี บ มรณะ, มรณ ความตาย
เรียงขึ้น โดยอาศัยอรรถกถาเกาภาษา มรณกรรม การตาย, ความตาย
สงิ หฬทสี่ บื มาแตเดมิ เปนหลกั เมอ่ื พ.ศ. มรณธรรม มีความตายเปนธรรมดา,
ใกลจะถึง ๑๐๐๐; ดู โปราณัฏฐกถา, ธรรมคอื ความตาย
อรรถกถา มรดก ทรัพยสมบตั ิของผูตาย
มโนรม, มโนรมย เปนทีช่ อบใจ, นารน่ื มรณภยั ภัยคอื ความตาย, ความกลวั ตอ

รมยใจ, งาม ความตาย

มโนวิญญาณ ความรูท่ีเกิดข้ึนเพราะ มรณสติ ระลึกถงึ ความตายอนั จะตองมี

ธรรมารมณเกดิ กับใจ, ธรรมเกิดกับใจ มาถึงตนเปนธรรมดา พิจารณาใหใจ

เกิดความรูข้ึน, ความรูอารมณทางใจ สงบจากอกุศลธรรม เกิดความไม

(ขอ ๖ ในวญิ ญาณ ๖) ประมาทและไมหวาดกลัว คิดเรง

มโนสัญเจตนาหาร ความจงใจเปน ขวนขวายบาํ เพญ็ กิจและทาํ ความดี (ขอ

๓๒๕

มรณัสสติ ๓๒๖ มลทิน

๗ ในอนสุ ติ ๑๐) นําชุมชนฝายคฤหัสถในศาสนพิธี ตาม

มรณสั สติ ดู มรณสติ ปกติทําหนาท่ีประจาํ อยูกับวัดใดวัดหนึ่ง

มรรค ทาง, หนทาง 1. มรรค วาโดยองค เรียกวาเปนมรรคนายกของวดั น้นั ๆ, ผู
ประกอบ คือ ขอปฏบิ ัตใิ หถึงความดบั นาํ ทางบุญของเหลาสปั บุรุษ
ทกุ ข เรยี กเตม็ วา อริยอัฏฐงั คิกมรรค มรรคสมังคี ดู สมงั คี
แปลวา “ทางมีองค ๘ ประการอัน มรมั มนิกาย นิกายพมา หมายถึงพระ

ประเสรฐิ ” เรียกสามัญวา มรรคมีองค ๘ สงฆพมา เรยี กช่อื โดยสัญชาติ
คอื ๑. สมั มาทฏิ ฐิ เหน็ ชอบ ๒. สัมมา- มรมั มวงศ ชอื่ นกิ ายพระสงฆลงั กาท่บี วช
สังกัปปะ ดาํ ริชอบ ๓. สัมมาวาจา เจรจา จากพระสงฆพมา
ชอบ ๔. สัมมากมั มันตะ ทําการชอบ ๕. มฤคทายวัน ปาเปนท่ีใหอภัยแกเน้ือ
สัมมาอาชีวะ เลี้ยงชพี ชอบ ๖. สมั มา หมายความวาหามทําอันตรายแกสัตว
วายามะ เพียรชอบ ๗. สมั มาสติ ระลกึ ในปาน้ี เขียน มคิ ทายวนั ก็ได เชน
ชอบ ๘. สมั มาสมาธิ ต้งั จิตมั่นชอบ; ดู อสิ ปิ ตนมฤคทายวนั มทั ทกจุ ฉมิ คิ ทายวนั
โพธปิ กขยิ ธรรม 2. มรรค วาโดยระดบั มฤตยุราช ยมราช, พญายม, ความตาย
การใหสาํ เร็จกิจ คือ ทางอนั ใหถึงความ (พจนานกุ รมเขียน มฤตยูราช)
เปนอรยิ บคุ คลแตละขนั้ , ญาณทที่ าํ ใหละ มละ มลทิน, เครื่องทําใหมัวหมอง

สงั โยชนไดขาด เปนชอื่ แหงโลกตุ ตรธรรม เปรอะเปอน, กิเลสดุจสนิมใจ มี ๙

คกู บั ผล มี ๔ ชนั้ คอื โสดาปตตมิ รรค ๑ อยางคือ ๑. โกธะ ความโกรธ ๒.
สกทาคามมิ รรค ๑ อนาคามมิ รรค ๑ มักขะ ความลบหลูคณุ ทาน ๓. อิสสา
อรหตั ตมรรค ๑; คูกบั ผล ความรษิ ยา ๔. มจั ฉริยะ ความตระหน่ี
มรรคจิต จิตท่ีสัมปยุตดวยมรรค; ดู ๕. มายา มารยา ๖. สาเถยยะ ความโอ
มรรค 2, พระอรยิ บคุ คลผตู งั้ อยใู นมรรค อวดหลอกเขา ๗. มุสาวาท การพูดเทจ็
มีโสดาปตติมรรคเปนตน ตงั้ อยูช่ัวขณะ ๘. ปาปจฉา ความปรารถนาลามก ๙.
มรรคจติ เทานนั้ พนจากนนั้ กจ็ ะเกดิ ผลจติ มจิ ฉาทฏิ ฐิ ความเหน็ ผิด
กลายเปนผตู ัง้ อยใู นผล มีโสดาปตติผล มลทิน ความมวั หมอง, ความไมบรสิ ุทธิ์

เปนตน เชน ผาขาวเม่อื เปนจดุ สตี างๆ ก็เรยี กวา
มรรคนายก “ผนู าํ ทาง”, ผแู นะนาํ จดั แจง ผามีมลทิน นักบวชผิดศีลก็เรียกไดวา
ในเรอื่ งทางบญุ ทางกศุ ล และเปนหวั หนา นักบวชมมี ลทนิ ; ดู มละ

๓๒๖

มลยชนบท ๓๒๗ มหากัปปนะ

มลยชนบท ชื่อชนบทแหงหน่ึงในเกาะ อวันตี เรียนจบไตรเพทแลว ตอมาได

ลงั กา เปนท่ที าํ สงั คายนาคร้งั ท่ี ๕ จารึก เปนปโุ รหติ แทนบดิ า พระเจาจณั ฑปชโชต

พระไตรปฎกเปนตัวอักษรลงในใบลาน ตรัสสั่งใหหาทางนําพระพุทธเจาเสด็จมา

เปนคร้งั แรก สกู รุงอุชเชนี กจั จายนปโุ รหติ จงึ เดนิ ทาง

มหกรรม การฉลอง, การบชู า ไปเฝาพระพุทธเจา ไดฟงพระธรรม-

มหรคต “อันถึงความเปนสภาพใหญ” เทศนาแลว บรรลอุ รหัตตผล อุปสมบท

“ซึง่ ถึงความยิ่งใหญ” หรอื “ซึ่งดาํ เนินไป แลว แสดงความประสงคท่ีจะอัญเชิญ

ดวยฉันทะวิริยะจิตตะและปญญาอยาง เสด็จพระพุทธเจาสูแควนอวันตี พระ

ใหญ” คอื เขาถงึ ฌาน, เปนรปู าวจร หรอื พุทธองคตรัสสั่งใหทานเดินทางไปเอง

อรปู าวจร, ถงึ ระดบั วกิ ขมั ภนวมิ ตุ ติ (เขยี น ทานเดินทางไปยังกรุงอุชเชนี ประกาศ
อยางบาลีเปน มหคั คตะ); ดู ปรติ ต 2. ธรรม ยังพระเจาจัณฑปชโชตและชาว
มหรรณพ หวงนา้ํ ใหญ, ทะเล เมืองท้ังหมดใหเลื่อมใสในพระศาสนา
มหรสพ การเลนรนื่ เริง แลว จงึ กลับมาเฝาพระบรมศาสดา ตอ
มหหมดั , มหุ ัมมัด ชอื่ นบคี นสุดทายซง่ึ มาไดรับยกยองวาเปนเอตทัคคะในทาง

เปนผปู ระกาศศาสนาอิสลาม ปจจบุ นั ให ขยายความคํายอใหพิสดาร มีเร่ืองเลา
เขยี น มะหะหมัด เปนเกร็ดวาทานมีรูปรางสวยงาม ผิว
มหคั คตะ ดู มหรคต พรรณดงั ทองคาํ บุตรเศรษฐคี นหนึ่งชอ่ื
มหคั ฆภณั ฑ ของมีคามาก เชน แกว โสเรยยะเห็นแลวเกิดมีอกุศลจติ ตอทาน

แหวน เงิน ทอง เปนตน วาใหไดอยางทานเปนภรรยาตนหรือให
มหนั ตโทษ โทษหนัก, โทษอยางหนกั ; คู ภรรยาตนมีผิวพรรณงามอยางทาน
กับ ลหุโทษ เพราะอกุศลจิตน้ัน เพศของโสเรยยะ
มหัศจรรย แปลกประหลาดมาก, นา กลายเปนหญงิ ไป นางสาวโสเรยยะแตง

พิศวงมาก งานมคี รอบครวั มีบุตรแลว ตอมาได

มหากรุณา ความกรุณายิ่งใหญ, กรุณา พบและขอขมาตอทาน เพศก็กลับเปน

มาก ชายตามเดิม โสเรยยะขอบวชในสาํ นัก
มหากัจจายนะ พระมหาสาวกองคหนง่ึ ของทาน และไดบรรลุธรรมเปนพระ
เกิดในกัจจายนโคตรที่พระนครอุชเชนี อรหันตองคหนึ่ง; มหากัจจานะ ก็เรียก
เปนบุตรปุโรหิตของพระราชาแหงแควน มหากัปปนะ พระมหาสาวกองคหน่ึง

๓๒๗

มหากัป ๓๒๘ มหาโกลาหล

เปนกษัตริยครองราชสมบัติในนคร ออกบวชกันเอง เดินทางออกจากบาน

กุกกุฏวดีในปจจันตประเทศ ไดทราบ แลวแยกกนั ทท่ี างสองแพรง ปปผลมิ าณพ

ขาวการอุบัติของพระพุทธเจาแลว ไดพบพระพุทธเจาที่พหุปุตตนิโครธ

บงั เกิดปติศรัทธา สละราชสมบัตทิ รงมา ระหวางเมืองราชคฤหกับเมืองนาลันทา

เดนิ ทางไกลถงึ ๓๐๐ โยชนมาเฝาพระ ไดอปุ สมบทดวยโอวาท ๓ ขอ และได

พทุ ธเจา สดบั ธรรมกถา บรรลพุ ระอรหตั ถวายผาสังฆาฏิของตนแลกกับจีวรเกา

แลวไดรับอุปสมบท สวนพระอคั รมเหสี ของพระพุทธเจา แลวสมาทานธุดงค

ช่ืออโนชา เม่ือทราบขาวการอุบัติของ ครนั้ บวชลวงไปแลว ๗ วนั กไ็ ดบรรลุ

พระพุทธเจาก็เกิดปติและศรัทธาเชน พระอรหัต เปนผูมีปฏิปทามักนอย

เดียวกัน พระนางทรงรถเสด็จมาเฝา สนั โดษ ไดรบั ยกยองวาเปนเอตทคั คะใน

พระพทุ ธเจา ฟงธรรมบรรลโุ สดาปตตผิ ล ทางถอื ธดุ งค เมอื่ พระพทุ ธเจาปรนิ พิ พาน

แลว รบั บรรพชาจากพระอบุ ลวรรณาเถรี แลว ทานไดเปนผรู เิ รม่ิ และเปนประธาน

ไปอยใู นสาํ นกั ภกิ ษณุ ี ฝายมหากปั ปน- ในปฐมสงั คายนา ทานดาํ รงชวี ติ สบื มาจน

เถระชอบอยูสงบสงัดและมักอุทานวา อายุ ๑๒๐ ป จงึ ปรนิ พิ พาน
สุขจรงิ หนอ สขุ จริงหนอ ทานสามารถ มหากาล ชื่อพระสาวกรูปหนึ่งในคร้ัง

แสดงธรรมใหศิษยบรรลุอรหัตตผลได พุทธกาล ไดสาํ เรจ็ เปนพระอรหันต เปน

พรอมคราวเดียวถึง ๑,๐๐๐ องค พระ พ่ีชายของพระจุลกาลท่ีถูกภรรยาเกา

บรมศาสดายกยองวาทานเปนเอตทคั คะใน สองคนรุมกนั จับสึกเสยี

ทางใหโอวาทแกภิกษุ มหาโกฏฐิตะ พระมหาสาวกองคหน่ึง

มหากปั ดู กปั เกิดในตระกูลพราหมณในเมืองสาวัตถี

มหากัสสปะ พระมหาสาวกองคหนึ่ง บิดาเปนมหาพราหมณช่ืออัสสลายนะ

เกิดที่หมูบานพราหมณชื่อมหาติตถะใน มารดาชอื่ จนั ทวดี ทานเรียนจบไตรเพท

แควนมคธ เปนบุตรของกปลพราหมณ ไดฟงเทศนาของพระศาสดามีความ

มชี อ่ื เดมิ วาปปผลมิ าณพ เมอื่ อายุ ๒๐ ป เลื่อมใส บวชแลว เจริญวปิ สสนา ได

ไดสมรสกับนางภัททกาปลานีตามความ บรรลุพระอรหัต ไดรับยกยองวาเปน

ประสงคของมารดาบิดา แตไมมีความ เอตทัคคะในทางเปนผูแตกฉานใน

ยินดีในชีวิตครองเรือน ตอมาทั้งสามี ปฏิสมั ภิทา ๔
ภรรยาไดสละเรือน นุงหมผากาสาวะ มหาโกลาหล เสียงกึกกองเอิกเกริก

๓๒๘

มหาคัณฐี ๓๒๙ มหาบรุ ษุ

อยางมาก, เหตกุ ารณทกี่ อใหเกิดความ วนิ ย.ฏ.ี ๓/๓๔๙ เปนตน แตวาตาม องฺ.อ.๑/๑๗๑

แตกต่ืนอยางมาก และพทุ ฺธ.อ.๘๕ ซ่ึงขดั กับทอี่ ืน่ ๆ และวาตาม

มหาคณั ฐี ชอ่ื นกิ ายพระสงฆพมานกิ ายหนงึ่ หนงั สอื เรยี น เปนโอรสของเจาอมโิ ตทนะ)
มหาคันธกุฎี พระคนั ธกฎุ ใี หญ หมายถงึ เปนเชฏฐภาดา (พ่ีชาย) ของพระอนุรุท

พระคันธกุฎีที่ประทับของพระพุทธเจา ธะ ไดเปนราชาปกครองแควนศากยะใน

ในวัดพระเชตวนั ณ พระนครสาวัตถ;ี ดู พุทธกาล (ภายหลังพระเจาสุทโธทนะ)
คนั ธกุฎี และเปนอุบาสกผูมีศรัทธาแรงกลา ได
มหาชนบท แควนใหญ, ประเทศใหญ, รับยกยองเปนเอตทัคคะในบรรดาผู

มหาอาณาจักร; ในสมยั พุทธกาล ชมพ-ู ถวายของประณีต

ทวีปประกอบดวยมหาชนบท ๑๖; ดู มหานามศากยะ ดู มหานาม 2.
ชนบท, ชมพูทวีป มหานกิ าย ดู คณะมหานิกาย
มหาฎีกา ดู ปรมัตถมัญชุสา มหานทิ เทส ดู นทิ เทส 2., ไตรปฎก (เลม
มหานที ๕ แมนํ้าใหญท่สี ําคัญ ๕ สาย ๒๙)
แหงชมพทู วีป คือ คงคา ยมุนา อจิรวตี มหาบพิตร คําสําหรับพระภิกษุใชพูด
สรภู มห,ี ตามท่ีถือสืบกนั มา ดงั บันทกึ แทนพระนามพระเจาแผนดินหรือพระ

ไวในอรรถกถาวา ท้งั ๕ สาย มีตน มเหสี (ปจจุบนั เปลี่ยนใชวา บรมบพติ ร

กาํ เนิดรวมกนั จากสระอโนดาต ซึ่งมี หรอื สมเด็จบรมบพติ ร)
ขนาดใหญ วัดความกวาง-ยาว-ลึก ได มหาบริจาค การสละอยางใหญของพระ

ดานละ ๕๐ โยชน อยูในวงลอมแหง โพธิสัตวตามท่ีอรรถกถาแสดงไวมี ๕

ยอดเขาทั้ง ๗ คอื สุทสั สนกฏู จิตรกฏู อยางคอื ๑. ธนบรจิ าค สละทรพั ยสมบตั ิ
กาฬกูฏ คนั ธมาทนกฏู และเกลาสกฏู เปนทาน ๒. องั คบรจิ าค สละอวยั วะเปน
(เขาไกลาส) ในแดนหมิ พานต (หิมาลยั ) ทาน ๓. ชวี ติ บรจิ าค สละชวี ติ เปนทาน
ไหลไปสูมหาสมุทร จากทิศตะวนั ตกไป ๔. บตุ รบรจิ าค สละลกู เปนทาน ๕. ทาร-
บรจิ าค สละเมยี เปนทาน
ทศิ ตะวันออก (ปาจีนนินฺนา)

มหานาม 1. พระเถระองคหนง่ึ ในคณะ มหาบนั ถก ดู มหาปนถกะ
พระปญจวัคคีย เปนพระอรหันตรุน มหาบุรษุ บรุ ษุ ผูย่ิงใหญ, คนทค่ี วรบูชา,

แรก 2. เจาชายในศากยวงศ เปนโอรส ผูมีมหาบุรุษลักษณะ เปนคําใชเรียก

ของเจาสกุ โกทนะ (นว้ี าตาม ม.อ.๑/๓๘๔; พระพทุ ธเจาเมอ่ื กอนตรัสรู

๓๒๙

มหาบุรษุ ลักษณะ ๓๓๐ มหาบรุ ุษลกั ษณะ

มหาบรุ ษุ ลกั ษณะ ลกั ษณะของมหาบรุ ษุ ขน้ึ ขางบน ๑๕. พรฺ หมฺ ชุ คุ ตโฺ ต พระกาย
มี ๓๒ ประการ มาในมหาปทานสูตร ต้งั ตรงดจุ ทาวมหาพรหม ๑๖.สตตฺ สุ สฺ โท

แหงทฆี นกิ าย มหาวรรค และลกั ขณสตู ร มีพระมังสะอูมเต็มในที่ ๗ แหง (คอื

แหงทฆี นกิ าย ปาฏกิ วรรค พระสตุ ตนั ต- หลงั พระหัตถทง้ั ๒, และหลงั พระบาท
ปฎก โดยยอ คอื ๑.สปุ ตฏิ ติ ปาโท มฝี า
พระบาทราบเสมอกนั ๒.เหฏ าปาทตเลสุ ท้ัง ๒, พระองั สาทง้ั ๒, กบั ลาํ พระศอ)
จกกฺ านิ ชาตานิ ลายพนื้ พระบาทเปนจกั ร ๑๗. สีหปุพฺพฑฺฒกาโย มีสวนพระ
๓. อายตปณฺหิ มสี นพระบาทยาว (ถา
แบง ๔, พระชงฆตงั้ อยใู นสวนที่ ๓) ๔. สรรี กายบริบูรณ (ลํ่าพ)ี ดุจก่ึงทอนหนา
ทฆี งคฺ ุลิ มีน้ิวยาวเรยี ว (หมายถงึ นิ้วพระ แหงพญาราชสีห ๑๘. ปตนฺตรโํ ส พระ
หตั ถและพระบาทดวย) ๕. มทุ ตุ ลนหตถฺ - ปฤษฎางคราบเตม็ เสมอกนั ๑๙. นโิ ครฺ ธ-
ปาโท ฝาพระหตั ถและฝาพระบาทออน ปรมิ ณฺฑโล สวนพระกายเปนปริมณฑล
นุม ๖. ชาลหตถฺ ปาโท ฝาพระหตั ถและ
ฝาบาทมลี ายดจุ ตาขาย ๗. อสุ สฺ งขฺ ปาโท ดุจปริมณฑลแหงตนไทร (พระกายสูง
มีพระบาทเหมือนสังขคว่ํา อัฐิขอพระ เทากบั วาของพระองค) ๒๐. สมวฏฏกฺ-
ขนโฺ ธ มลี ําพระศอกลมงามเสมอตลอด
บาทตง้ั ลอยอยหู ลงั พระบาท กลบั กลอก ๒๑. รสคฺคสคฺคี มเี สนประสาทสาํ หรบั
รับรสพระกระยาหารอันดี ๒๒. สหี หนุ
ไดคลอง เมื่อทรงดาํ เนินผดิ กวาสามญั
ชน ๘. เอณชิ งฺโฆ พระชงฆเรยี วดจุ แขง มีพระหนุดุจคางแหงราชสีห (โคง
เนอื้ ทราย ๙. ิตโก ว อโนนมนโฺ ต อโุ ภหิ เหมือนวงพระจันทร) ๒๓. จตตฺ าฬสี -
ปาณติ เลหิ ชณณฺ กุ านิ ปรามสติ เมอ่ื ยนื ทนโฺ ต มพี ระทนต ๔๐ ซ่ี (ขางละ ๒๐ ซ)ี่
ตรง พระหตั ถทงั้ สองลบู จับถงึ พระชานุ ๒๔. สมทนฺโต พระทนตเรยี บเสมอกัน
๑๐. โกโสหติ วตถฺ คยุ โฺ ห มพี ระคยุ หะเรน ๒๕. อววิ รทนโฺ ต พระทนตเรียบสนทิ มิ
อยใู นฝก ๑๑. สวุ ณณฺ วณโฺ ณ มฉี วีวรรณ ไดหาง ๒๖. สุสกุ กฺ ทาโ เขยี้ วพระทนต
ดุจสีทอง ๑๒. สุขุมจฺฉวิ พระฉวี ทงั้ ๔ ขาวงามบรสิ ทุ ธิ์ ๒๗. ปหตู ชิวโฺ ห
ละเอียด ธุลีละอองไมตดิ พระกาย ๑๓.
เอเกกโลโม มีเสนพระโลมาเฉพาะขมุ ละ พระชวิ หาออนและยาว (อาจแผปกพระ
เสนๆ ๑๔. อทุ ธฺ คคฺ โลโม เสนพระโลมาดาํ นลาฏได) ๒๘. พรฺ หมฺ สโร กรวกิ ภาณี
สนทิ เวยี นเปนทกั ษณิ าวฏั มีปลายงอน
พระสุรเสียงดุจทาวมหาพรหม ตรัสมี
สาํ เนยี งดจุ นกการเวก ๒๙. อภนิ ลี เนตโฺ ต
พระเนตรดาํ สนทิ ๓๐. โคปขโุ ม ดวงพระ
เนตรแจมใสดจุ ตาลกู โคเพงิ่ คลอด ๓๑.

๓๓๐

มหาบุรษุ ลักษณพยากรณศาสตร ๓๓๑ มหาปนถกะ

อุณฺณาภมุกนฺตเร ชาตา มีอุณาโลม กปั ปยะ ส่ิงนัน้ ไมควร

ระหวางพระโขนง เวยี นขวาเปนทกั ษณิ า- ๒. ส่ิงใดไมไดทรงหามไววาไมควร
วฏั ๓๒.อณุ ฺหิสสีโส มีพระเศยี รงาม แตเขากันกับส่ิงเปนกัปปยะ ขัดตอส่ิง

บริบูรณดุจประดับดวยกรอบพระพักตร เปนอกปั ปยะ สิ่งนั้นควร

ดู อนพุ ยญั ชนะ ๓. สิ่งใดไมไดทรงอนุญาตไววา

มหาบรุ ษุ ลกั ษณพยากรณศาสตร วชิ า ควร แตเขากนั กับสง่ิ เปนอกปั ปยะ ขดั

วาดวยการทาํ นายลักษณะของมหาบุรษุ ตอส่ิงเปนกัปปยะ สง่ิ นัน้ ไมควร
มหาปชาบดโี คตมี พระนานางของพระ ๔. ส่ิงใดไมไดทรงอนุญาตไววา
พทุ ธเจา เดมิ เรยี กวาพระนางปชาบดี เปน ควร แตเขากนั กบั ส่งิ เปนกัปปยะ ขัดตอ

ธิดาของพระเจาอัญชนะแหงโกลิยวงศ สิ่งเปนอกปั ปยะ ส่ิงนั้นควร
เปนพระภคินีของพระนางสิริมหามายา มหาปรันตปะ นามหน่ึงท่ีทานถือมาวา

เม่อื พระมหามายาส้ินพระชนมแลว พระ อยูในรายชื่ออสีติมหาสาวก แตไม

เจาสุทโธทนะไดมอบพระสิตธัตถะให ปรากฏวามชี าตภิ มู เิ ปนมาอยางไร บางที

พระนางเลี้ยงดู ตอมาเมื่อพระเจา จะเกิดจากความสับสนกับพระนามพระ

สุทโธทนะสวรรคตแลว พระนางไดออก ราชบิดาของพระเจาอุเทน (ท่ีถูก คือ
บวชเปนภกิ ษณุ อี งคแรก ไดรับยกยอง ปุณณสุนาปรนั ตะ)
เปนเอตทคั คะในทางรตั ตญั ู (บวชนาน มหาปรนิ พิ พานสตู ร สตู รที่ ๓ ในคมั ภรี
รเู หตุการณกอนใครๆ); ดู ภกิ ษุณีสงฆ ทีฆนิกาย มหาวรรค พระสตุ ตนั ตปฎก
มหาปทานสูตร สูตรแรกในคัมภรี ทฆี - วาดวยเหตุการณใกลพุทธปรินิพพาน

นกิ าย มหาวรรค พระสุตตนั ตปฎก วา จนถึงโทณพราหมณแจกพระบรม-

ดวยเร่ืองราวเก่ียวกับพระพุทธเจา ๗ สารีริกธาตุเสรจ็

พระองค เฉพาะอยางยงิ่ พระวปิ สสีซง่ึ มหาปวารณา ดู ปวารณา
มหาปจจรี, มหาปจจรยิ ะ ดู โปราณฏั ฐ-
เปนองคแรกในจาํ นวน ๗ นนั้

มหาปเทส “ขอสําหรบั อางใหญ” (ในทาง กถา, อรรถกถา
พระวนิ ยั ) หลักอางอิงสาํ หรับเทยี บเคียง มหาปนถกะ พระมหาสาวกองคหนึ่ง

๔ คอื เปนบุตรของธิดาเศรษฐี กรุงราชคฤห

๑. ส่ิงใดไมไดทรงหามไววาไมควร ไดไปวัดกับเศรษฐีผูเปนตา ไดฟง

แตเขากบั ส่ิงเปนอกปั ปยะ ขัดตอส่ิงเปน เทศนาของพระศาสดาอยูเสมอ จิตก็

๓๓๑

มหาปรุ สิ ลักษณะ ๓๓๒ มหาโมคคลั ลานะ

นอมไปทางบรรพชา จึงบวชเปน เรียกกันใหงายวา ดิน นํา้ ไฟ ลม,

สามเณรต้งั แตยงั เดก็ เมอ่ื อายคุ รบ ก็ ภตู รปู ก็เรียก (เรียกวา มหาภตู รูป บาง

อุปสมบท ตอมาไดสําเร็จพระอรหัต กม็ ี แตไมเปนคําทน่ี ิยมใชในคมั ภรี ); ดู
พระศาสดาทรงยกยองวาเปนเอตทัคคะ ธาตุ ๔, ภูตรปู , รูป ๒๘
ทางดานเปนผูฉลาดในปญญาวิวัฏฏ มหาภตู รูป ดู มหาภูต
เพราะทานชํานาญในอรูปาวจรฌานและ มหาโมคคัลลานะ ชื่อพระอัครสาวก

เชี่ยวชาญทางดานวปิ สสนา ทานเคยรับ เบ้ืองซายของพระพทุ ธเจา เกิดทหี่ มูบาน

หนาทีเ่ ปนภตั ตทุ เทสก คอื ผจู ดั แจก โกลติ คาม ไมไกลจากเมอื งราชคฤห เปน

อาหารของสงฆดวย, ทานเปนพ่ีชายของ บุตรของพราหมณนายบานแหงนั้น

พระจุลลปนถกะ หรอื จูฬบนั ถก มารดาช่ือนางโมคคัลลีพราหมณี เดิม

มหาปรุ สิ ลกั ษณะ ดู มหาบรุ ษุ ลกั ษณะ เรยี กชอื่ วาโกลติ ะ ตามชอ่ื หมบู านซงึ่ บดิ า
มหาปุริสวิตก ธรรมท่ีพระมหาบุรุษ ของตนเปนใหญ ตอมาเรยี ก โมคคลั ลานะ

ตรกึ , ความนึกคิดของพระโพธสิ ัตว เพราะเปนบตุ รของนางพราหมณโี มคคลั ลี
มหาปุริสอาการ อาการของพระมหา- หรือโมคคัลลานีนั้น ไดเปนสหายกับ

บรุ ษุ , ทาทางของบุรษุ ผยู งิ่ ใหญ อุปตสิ สะ (คอื พระสารีบตุ ร) มาแตเดก็

มหาโพธิ ตนโพธเ์ิ ปนทพ่ี ระพทุ ธเจาตรสั รู ตอมาทั้งสองไดออกบวชเปนปริพาชก
เรียกกนั สน้ั ๆ วา โพธ์ติ รสั ร;ู ดู โพธิ์ อยูในสํานักของสญชัยปริพาชกจน
มหาภารตะ ชื่อบทประพันธมหากาพย กระทั่งอปุ ติสสะไดพบพระอัสสชิ สหาย

เร่ืองใหญเร่ืองหนึ่งของอินเดีย แสดง ทง้ั สองจงึ ไดมาเฝาพระพทุ ธเจา บวชใน

เร่ืองสงคราม ระหวางกษัตริยตระกูล พระธรรมวินยั เมอ่ื บวชแลวถึงวันที่ ๗
ปาณฑพกบั กษตั รยิ ตระกลู เการพ เพอ่ื โกลติ ะ ซงึ่ บดั นเี้ รยี กวา มหาโมคคลั ลานะ

แยงความเปนใหญ ในหสั ตินาปุระ นคร ก็ไดบรรลุอรหัตตผล ทานไดรับยกยอง

หลวงของกษตั รยิ จนั ทรวงศ ตระกลู เการพ เปนเอตทคั คะในทางมฤี ทธ์ิมาก ในตอน
มหาภเิ นษกรมณ การเสด็จออกเพื่อคณุ ปลายพุทธกาล ทานถูกพวกโจรซ่งึ ไดรับ

อันยิ่งใหญ, การเสด็จออกบวชของพระ จางจากพวกเดียรถีย ลอบสังหารดวย

พุทธเจา การทุบตีจนรางแหลก พระพุทธเจา
มหาภูต รปู ใหญ, รูปตนเดิม คือ ธาตุ ๔ โปรดใหกอสถูปบรรจุอัฐิธาตุของทานไว

ไดแก ปฐวี อาโป เตโช และวาโย ที่ ใกลซุมประตูวัดเวฬุวัน ในเขตเมือง

๓๓๒

มหายาน ๓๓๓ มหาวรรค

ราชคฤห, ช่ือของทานนิยมเรียกกัน เปนเจานิกายน้ันๆ), ลักษณะสําคัญ
งายๆ วา พระโมคคลั ลาน อยางหน่ึงทน่ี าสงั เกตคอื เถรวาท ไมวา
มหายาน “ยานใหญ”, นิกายพระพทุ ธ-
ทไ่ี หน ในประเทศใด กถ็ อื ตามหลักการ
ศาสนาที่เกิดข้ึนหลังพุทธปรินิพพาน เดมิ เหมือนกันหมด สวนมหายาน แยก

ประมาณ ๕๐๐–๖๐๐ ป โดยสืบสาย เปนนกิ ายยอยมากมาย มีคําสอนและขอ

จากนิกายที่แตกแยกออกไปเมื่อใกล ปฏิบัติแตกตางกันเองไกลกันมาก แม

พ.ศ.๑๐๐ (ถอื กันวาสืบตอไปจากนิกาย แตในประเทศเดียวกนั เชน ในญปี่ นุ

มหาสังฆกิ ะ ที่สูญไปแลว) เรียกชอ่ื ตน ปจจบุ นั มีนกิ ายใหญ ๕ แยกยอยออกไป
วามหายาน และบางทเี รยี กวาโพธสิ ัตว- อกี ราว ๒๐๐ สาขานกิ าย และในญป่ี นุ

ยาน (ยานของพระโพธสิ ัตว) พรอมทง้ั พระมคี รอบครวั ไดแลวทุกนกิ าย แตใน

เรยี กพระพทุ ธศาสนาแบบเกาๆ รวมทง้ั ไตหวัน เปนตน พระมหายานไมมีครอบ
เถรวาททม่ี อี ยกู อนวา หนี ยาน (คาํ วาหนี - ครวั ; เทยี บเถรวาท,หนี ยาน
ยาน จึงเปนคําท่ีเกดิ ข้ึนภายหลงั แตใช มหารฐั ดู โมคคลั ลบี ตุ รตสิ สเถระ, สาสน-
เรียกส่ิงที่เกากวา) หรือเรียกวาสาวก วงส
ยาน (ยานของสาวก), มหายานน้ันมผี ู มหาราช, ทาว ดู จาตมุ หาราช
นบั ถอื มากในประเทศแถบเหนอื ของทวปี มหาราชปรติ ร ปรติ รหลวงชดุ ใหญ คอื
เอเชยี เชน จนี เกาหลี ญปี่ นุ ทิเบต และ สบิ สองตาํ นาน ดู ปรติ ร,ปรติ ต
มองโกเลีย บางทจี งึ เรียกวา อตุ รนกิ าย มหาราชสี่ ดู จาตมุ หาราช
(นกิ ายฝายเหนอื ) เปนคกู บั ทกั ษณิ นกิ าย มหาวงส ชื่อหนังสือพงศาวดารลังกา
(นกิ ายฝายใต) คอื เถรวาท ทนี่ บั ถอื อยู คัมภีร “ใหญ” แตงข้นึ ในสมยั อรรถกถา

ในประเทศแถบใต เชน ไทยและลังกา (โดยพระมหานามเถระ) พรรณนาความ

ซ่ึงทางฝายมหายานเรียกรวมไวในคําวา เปนมาของพระพุทธศาสนาและชาติ
หนี ยาน, เนื่องจากเถรวาท เปนพระพทุ ธ ลังกา ตัง้ แตเรมิ่ ต้ังวงศกษตั รยิ สงิ หล ใน

ศาสนาแบบดงั้ เดิม จึงมคี ําเกาเขาคูกนั ตอนพทุ ธปรนิ พิ พาน จนถึงรัชกาลพระ

อันใชเรียกนิกายทั้งหลายท่ีแยกออกไป เจามหาเสน (พ.ศ. ๘๗๗-๙๐๔) ประวตั ิ
รวมทั้งนิกายยอยมากมายของมหายาน ตอจากน้ันมคี ัมภีรชื่อ จฬู วงส พรรณนา
หรอื เรยี กมหายานรวมๆไปวา อาจรยิ วาท ตอไป
หรอื อาจารยวาท (ลทั ธขิ องอาจารย ที่ มหาวรรค ชอ่ื คมั ภรี อนั เปนหมวดที่ ๓ ใน

๓๓๓

มหาวัน ๓๓๔ มหาวิโลกนะ

๕ หมวด แหงพระวนิ ยั ปฎก คอื อาท-ิ ที่พระพุทธเจาเสด็จไปประทับบอยครั้ง

กมั ม ปาจติ ตยี มหาวรรค จลุ วรรค เม่ือเสด็จไปบําเพ็ญพุทธกิจที่เวสาลี,

ปรวิ าร, มหาวรรค มี ๑๐ ขนั ธกะ (หมวด เปนปาท่ีมีขอบเขตเฉพาะตวั , ณ ท่ีน้ี
ตอน หรอื บท) คอื ๑. มหาขนั ธกะ (วา พระศาสดาทรงอนุญาตใหมีภิกษุณีขึ้น

ดวยการบรรพชาอุปสมบท เริ่มต้ังแต เปนคร้ังแรก โดยประทานอนุญาตให

เหตุการณหลังตรัสรูใหมๆ และการ พระมหาปชาบดบี วชเปนภิกษณุ ี ดวยวิธี
ประดิษฐานพระศาสนา) ๒. อุโปสถ- รบั ครุธรรม ๘ ประการ และทายสดุ ท่ี
ขันธกะ (วาดวยอุโบสถและสีมา) ๓. ปามหาวันนี้ พระพุทธเจาเม่ือทรงปลง
วัสสูปนายิกขันธกะ (วาดวยการเขา พระชนมายุสังขารแลว ไดมีพระดาํ รัส
พรรษา) ๔. ปวารณาขนั ธกะ (วาดวย สั่งใหพระอานนทนิมนตบรรดาภิกษุทั้ง
ปวารณา) ๕. จมั มขนั ธกะ (วาดวยเคร่อื ง หมดในเวสาลีมาประชุมในอุปฏฐาน
หนัง เชน รองเทาและเคร่ืองลาด) ๖. ศาลา แลวตรัสแจงแกสงฆวาจากน้นั ไป
เภสชั ชขันธกะ (วาดวยเรือ่ งยาตลอดจน อีก ๓ เดือน จะปรนิ พิ พาน และเมอื่

เร่อื งกัปปยะ อกัปปยะ และกาลิกทง้ั ๔) เสด็จออกจากเมืองเวสาลีคราวน้ัน ก็
๗. กฐินขนั ธกะ (วาดวยกฐนิ ) ๘. จวี ร- เปนการทรงจาริกครั้งสุดทาย ซึ่งได
ขนั ธกะ (วาดวยเร่อื งจีวร) ๙. จัมเปยย- เสด็จดับขันธปรินิพพานที่สาลวโนทยาน
ขันธกะ (วาดวยขอควรทราบบางอยาง เมืองกุสินารา
เกย่ี วกบั นคิ หกรรมตางๆ) ๑๐. โกสมั พกิ - มหาวิกฏั ยา ๔ อยาง คือ มูตร คูถ เถา
ขันธกะ (วาดวยเร่ืองภิกษุชาวเมือง ดิน ภิกษุอาพาธฉันไดโดยไมตองรับ

โกสัมพีวิวาทกันและสังฆสามัคคี); ดู ประเคน คือไมตองอาบัติเพราะขาด

ไตรปฎก ประเคน

มหาวนั 1. ปาใหญใกลกรงุ กบิลพัสดุ ที่ มหาวภิ งั ค ชอ่ื คมั ภรี อนั เปนหมวดท่ี ๑ ใน
พระพุทธเจาเสด็จไปทรงพักผอน ๕ หมวด แหงพระวนิ ยั ปฎก, ภกิ ขุวิภังค
ระหวางประทับท่ีนิโครธาราม, เปนปา กเ็ รยี ก; ดู ไตรปฎก
ใหญไมมีเขตจํากัด ตอเนื่องเปนอัน มหาวิโลกนะ “การตรวจดอู ันยิง่ ใหญ”,

เดียวกับปาหิมพานต ไปจนจด ขอตรวจสอบพิจารณาทสี่ ําคัญ หมายถึง

มหาสมทุ ร (ม.อ.๒/๑๗๕; อุ.อ.๑๙๔) 2. ปา สงิ่ ทพี่ ระโพธสิ ตั วทรงพจิ ารณาตรวจดกู อน

ใหญใกลเมอื งเวสาลี ซ่งึ มกี ฏู าคารศาลา จะตัดสินพระทัยประทานปฏิญาณรับ

๓๓๔

มหาวิหาร ๓๓๕ มหาสุทธนั ตปรวิ าส

อาราธนาของเทพยดาทั้งหลายวาจะจุติ ของพระพุทธโฆสาจารยชาวชมพูทวีป

จากดุสิตเทวโลกไปบังเกิดในพระชาติ เมอื่ ครง้ั ทานมาแปลคมั ภรี สงิ หฬเปนมคธ
สดุ ทายทีจ่ ะตรัสรูเปนพระพุทธเจา มี ๕ มหาศาล ผมู งั่ คั่ง, ผูม่งั มี, ยิ่งใหญ
อยาง (นิยมเรยี กวา ปญจมหาวโิ ลกนะ) มหาศาลนคร ชอ่ื ถนิ่ ทก่ี ัน้ อาณาเขตดาน
คือ ๑. กาล คอื อายุกาลของมนุษยจะ ตะวันออกของมัชฌมิ ชนบท
ตองอยูระหวาง ๑๐๐ ถึง ๑ แสนป (ไม มหาศีล ดทู ี่ จูฬมชั ฌมิ มหาศีล
สน้ั กวารอยป ไมยาวเกนิ แสนป) ๒.ทปี ะ มหาสติปฏฐานสตู ร ชือ่ สูตรท่ี ๙ แหง
คอื ทวปี จะอบุ ตั แิ ตในชมพทู วปี ๓. เทสะ ทีฆนกิ าย มหาวรรค พระสตุ ตนั ตปฎก
คือประเทศ หมายถึงถนิ่ แดน จะอุบตั ิ วาดวยสติปฏฐาน ๔
ในมธั ยมประเทศ และทรงกําหนดเมือง มหาสมณะ พระนามหนึ่งสําหรับเรียก
กบลิ พสั ดเุ ปนทีพ่ งึ บังเกิด ๔. กลุ ะ คือ สมเด็จพระสัมมาสมั พุทธเจา
ตระกูล จะอุบัติเฉพาะในขัตติยสกุล มหาสังคาม ชือ่ ตอนหนง่ึ ในคมั ภรี ปริวาร

หรือในพราหมณสกุล และทรงกําหนด พระวนิ ัยปฎก
วาเวลาน้ันโลกสมมติวาตระกูลกษัตริย มหาสัจจกสตู ร สตู รท่ี ๓๖ ในคมั ภรี

ประเสริฐกวาตระกูลพราหมณ จึงจะ มชั ฌมิ นกิ าย มลู ปณณาสก พระสตุ ตนั ต-

อุบัติในตระกูลกษัตริย โดยทรงเลือก ปฎก วาดวยการอบรมกาย อบรมจิต
พระเจาสุทโธทนะเปนพุทธบิดา ๕. และมีเร่ืองราวในพุทธประวัติตอนแสวง
ชเนตติอายุปริจเฉท คือมารดา และ หาโมกขธรรมคอื ตอนตรสั รรู วมอยดู วย
กําหนดอายุของมารดา มารดาจะตองมี มหาสัตว “สัตวผูมีคุณความดีอันย่ิง

ศลี หาบรสิ ทุ ธ์ิ ไมโลเลในบรุ ษุ ไมเปนนกั ใหญ” หมายถงึ พระโพธสิ ตั ว

ด่ืมสุรา ไดบําเพ็ญบารมีมาตลอดแสน มหาสาล ดู มหาศาล
กัลป ทรงกาํ หนดไดพระนางมหามายา มหาสาวก สาวกผใู หญ, สาวกชนั้ หวั หนา
และทรงทราบวาพระนางจะมีพระชนม เรียนกันมาวามี ๘๐ องค; ดู อสีติ-
อยูเกนิ ๑๐ เดือนไปได ๗ วนั (สรุป มหาสาวก
มหาสมี า สมี าใหญผกู ทว่ั วดั มขี ณั ฑสมี า
ตามแนวอรรถกถาชาดก)

มหาวิหาร ช่ือวัดสําคัญวัดหน่ึง เปน ซอนภายในอกี ชนั้ หนง่ึ โดยมสี มี นั ตรกิ คน่ั
ศูนยกลางการศึกษาพระพุทธศาสนาใน มหาสุทธันตปริวาส สุทธันตปริวาสท่ี

ประเทศลงั กาสมยั อดตี เคยเปนทพี่ าํ นกั ภิกษุผูตองอาบัติสังฆาทิเสสหลายคราว

๓๓๕

มหาสุทัศน ๓๓๖ มหาอทุ ายี

ดวยกันจนจําจํานวนอาบัติและจํานวน บุพนิมิตหมายถึง การไดตรัสรูสัมมา-

วันท่ีปดไมไดเลย อยูปริวาสจนกวาจะ สัมโพธิญาณอันไมมีส่ิงใดยิ่งใหญกวา)

เห็นวาบรสิ ุทธ์ิ โดยกะเอาตงั้ แตบวชมา ๒. มหี ญาคางอกขน้ึ จากนาภขี องพระองค

ถึงเวลาใดยังไมเคยตองสังฆาทิเสสเลย สงู ขน้ึ จดทองฟา (หมายถงึ การทไี่ ดตรสั รู

เปนชวงแรก แลวถอยหลงั จากปจจบุ ัน อารยอัษฎางคิกมรรคแลวทรงประกาศ

ไปจนตลอดเวลาท่ีไมไดตองอีกชวงหน่ึง ออกไปถึงมวลมนุษยและหมูเทพ) ๓.

กําหนดเอาระหวางชวงทั้งสองน้ี หมูหนอนตัวขาวศีรษะดําพากันไตข้ึนมา

มหาสุทัศน พระเจาจักรพรรดิผูครอง จากพระบาทคลุมเต็มถึงชานุมณฑล

ราชสมบัติอยูที่กุสาวดีราชธานีในอดีต- (หมายถึงการที่คนนุงขาวชาวคฤหัสถ

กาล กอนพทุ ธกาลชานาน เมืองกสุ าวดี มากมายพากันถึงตถาคตเปนสรณะ

น้ีในสมัยพุทธกาลมีชื่อวาเมืองกุสินารา, ตลอดชีวติ ) ๔. นกทั้งหลายสจี่ าํ พวกมีสี

เรื่องมาในมหาสุทัสสนสูตรแหงคัมภีร ตางๆ กนั บนิ มาแตทศิ ทงั้ สี่ แลวมาหมอบ

ทีฆนิกาย มหาวรรค พระสุตตันตปฎก จบั ทีเ่ บื้องพระบาท กลบั กลายเปนสขี าว
มหาสบุ นิ ความฝนอนั ยงิ่ ใหญ, ความฝน ไปหมดสนิ้ (หมายถงึ การทชี่ นทงั้ สวี่ รรณะ

ครง้ั สาํ คญั หมายถงึ ความฝน ๕ เรอ่ื ง มาออกบวชรวมกันในพระธรรมวินัย
(ปญจมหาสบุ นิ ) ของพระโพธสิ ตั วกอนจะ และไดประจักษแจงวิมุตติธรรม) ๕.

ไดตรสั รเู ปนพระอรหนั ตสมั มาสมั พทุ ธเจา เสด็จดําเนินไปมาบนภูเขาคูถลูกใหญ

(พระอรรถกถาจารยระบุวาทรงพระ แตไมทรงแปดเปอนดวยคถู (หมายถงึ

สบุ นิ ในคืนกอนตรสั รู คือขน้ึ ๑๔ ค่ํา การทรงเจริญลาภในปจจัยสี่พรั่งพรอม

เดอื น ๖) ดงั ตรสั ไวในคมั ภรี องั คตุ ตรนกิ าย แตไมทรงลุมหลงติดพัน ทรงบริโภค

ปญจกนิบาต พระสุตตันตปฎก ใน ดวยพระปญญาท่ีดํารงจิตปลอดโปรง

ความวา ๑. เสดจ็ บรรทมโดยมมี หาปฐพี เปนอิสระ)
น้ีเปนพระแทนไสยาสน ขนุ เขาหมิ วนั ต มหาอฏั ฐกถา, มหาอรรถกถา ดู โปรา-
เปนเขนย พระหตั ถซายเหยยี ดหยง่ั ลงใน ณัฏฐกถา, อรรถกถา
มหาสมุทรดานบูรพทิศ พระหัตถขวา มหาอุทายี พระเถระผูใหญองคหนึ่ง

เหยียดหย่ังลงในมหาสมุทรดานปจฉิม- เปนบุตรพราหมณในเมืองกบิลพัสดุ

ทิศ พระบาททั้งสองเหยียดหย่ังลงใน เกิดความเล่ือมใสในพระพุทธเจาเม่ือ

มหาสมุทรดานทักษิณ (ขอน้ีเปน คราวที่พระองคเสด็จไปโปรดพระญาติ

๓๓๖

มหินทเถระ ๓๓๗ มงั สจักขุ

จึงออกบวชและไดสําเร็จอรหัตตผล Khambhat หรอื Cambay; ดูมหานที๕
ทานเปนพระธรรมกถึกองคหนง่ึ มเี รอ่ื ง มเหสี 1. ผูแสวงหาคุณอนั ยงิ่ ใหญ, ฤษี

เก่ียวกับการที่ทานแสดงธรรมบาง ใหญ, พระพุทธเจา 2. ชายาของพระเจา

สนทนาธรรมบาง ปรากฏในพระไตรปฎก แผนดิน
หลายแหง คราวหนึ่งพระอานนทเห็น มกั ขะ ลบหลูคุณทาน, หลคู วามดขี องผู

ทานน่ังแสดงธรรมอยู มีคฤหัสถลอม อนื่ (ขอ ๒ ในมละ ๙, ขอ ๕ ใน

ฟงอยูเปนชมุ นมุ ใหญ จงึ ไดกราบทลู เลา อุปกเิ ลส ๑๖)
ถวายพระพุทธเจาเปนขอปรารภใหพระ มักนอย พอใจดวยของเพียงนอยที่สุด
องคทรงแสดง ธรรมเทศกธรรม หรือ เทาที่จําเปน (อัปปจฉะ)
องคคุณของธรรมกถึก ๕ ประการคอื มกั มาก โลภ, อยากไดมากๆ
๑. แสดงธรรมไปโดยลาํ ดบั ไมตัดลดั มักใหญ อยากเปนใหญเปนโต เกนิ คุณ-

ใหขาดความ ๒. อางเหตุผลใหผูฟงเขา ธรรมและความสามารถของตน
ใจ ๓. มีจิตเมตตาปรารถนาใหเปน มคั คญาณ ญาณในอรยิ มรรค, ปญญาสงู

ประโยชนแกผูฟง ๔. ไมแสดงธรรม สุดที่กําจัดกิเลสเปนเหตุใหบรรลุความ

เพราะเห็นแกลาภ ๕. ไมแสดงธรรม เปนอรยิ บคุ คลชนั้ หนง่ึ ๆ; ดู ญาณ๑๖
มัคคสมังคี ดู สมังคี
กระทบตนและผูอื่น

มหนิ ทเถระ พระเถระองคหนง่ึ เปนราช- มัคคามัคคญาณทัสสนวิสุทธิ ความ

โอรสของพระเจาอโศกมหาราช และเปน หมดจดแหงญาณเปนเครื่องเห็นวาทาง

ผูนําพระพุทธศาสนาไปประดิษฐานท่ี หรือมใิ ชทาง (ขอ ๕ ในวสิ ุทธิ ๗)

เกาะลังกา มังคลัตถทีปนี ช่ือคัมภีรอธิบายมงคล

มหี แมนาํ้ ใหญลําดบั ท่ี ๕ ในมหานที ๕ ๓๘ ประการ ในมงคลสตู ร พระสริ ิ-

ของชมพทู วปี (คงคา ยมนุ า อจริ วดี สรภู มังคลาจารยแหงลานนา รจนาท่ีเมือง

มห)ี ไหลผานไปใกลแควนองั คตุ ตราปะ, เชยี งใหม เม่ือ พ.ศ. ๒๐๖๗ โดยรวบ

บางทีเรียก มหามหี บาง มหามหคี งคา รวมคําอธิบายจากอรรถกถา ฎีกา อนุ

บาง, ปจจุบันนาจะอยูในหรือใกลเขต ฎีกาตางๆ เปนอันมาก พรอมทั้งคํา

บงั คลาเทศ, ไมพงึ สบั สนกบั แมนาํ้ ทเี่ รยี ก บรรยายของทานเอง
ในปจจบุ นั วา Mahi ซง่ึ อยทู างตะวันตก มังสะ เนอื้ , ช้ินเน้ือ
ของอินเดีย และไหลลงทะเลที่อาว มงั สจักขุ จกั ษคุ ือดวงตา เปนคุณพิเศษ

๓๓๗

มงั สวริ ัติ ๓๓๘ มชั ฌิมภูมิ

ของพระพทุ ธเจา คอื มพี ระเนตรทงี่ าม ประเทศที่ต้งั อยใู นทามกลาง, ถ่นิ กลาง

แจมใส ไว และเห็นไดชัดเจนแมใน เปนอาณาเขตทก่ี ําหนดวา มีความเจรญิ

ระยะไกล (ขอ ๑ ในจกั ขุ ๕) รงุ เรอื ง มปี ระชาชนหนาแนน มเี ศรษฐกจิ

มังสวริ ัติ การงดเวนกินเนอ้ื สัตว (เปนคาํ ดี เปนศูนยกลางแหงการคาขาย เปนที่

บัญญัติภายหลงั ) อยแู หงนกั ปราชญผมู วี ชิ าความรู เปนที่
มจั จุ, มัจจุราช ความตาย
มจั จมุ าร ความตายเปนมาร เพราะตดั รวมของการศึกษาเปนตน กาํ หนดเขต
ทิศบรู พา ภายในนับแตมหาศาลนครเขา
โอกาสทีจ่ ะทําความดีเสียท้ังหมด (ขอ ๕ มา อาคเนย นับแตแมนาํ้ สลั ลวตเี ขามา
ทักษิณ นับแตเสตกัณณิกนิคมเขามา
ในมาร ๕) ปศจิม นับแตถูนคามเขามา อุดร นับแต
มัจฉะ ชื่อแควนหน่งึ ใน ๑๖ แควนใหญ

แหงชมพูทวีปคร้ังพุทธกาล อยูทิศใต ภเู ขาอุสรี ธชะเขามา นอกจากน้นั ไปเปน
ของแควนสรุ เสนะ นครหลวงช่อื วิราฏ ปจจันตชนบท หรือ ปจจันตประเทศ
(บางแหงวา สาคละ แตความจรงิ สาคละ มัชฌิมนิกาย นิกายที่สองแหงพระ

เปนเมอื งหลวงของแควนมัททะ) สุตตันตปฎก มพี ระสูตรยาวปานกลาง

มัจฉริยะ ความตระหน่ี, ความหวง (ขอ ๑๕๒ สตู ร; ดู ไตรปฎก (เลม ๑๒ - ๑๔)
๔ ในมละ ๙), มัจฉริยะ ๕ คือ ๑. มัชฌิมโพธิกาล ระยะเวลาบําเพ็ญ
อาวาสมจั ฉรยิ ะ ตระหนท่ี ีอ่ ยู ๒. กลุ - พทุ ธกจิ ของพระพทุ ธเจาตอนกลางระหวาง
มจั ฉรยิ ะ ตระหนส่ี กลุ ๓. ลาภมจั ฉรยิ ะ ปฐมโพธิกาลกับปจฉิมโพธิกาล, ตาม
ตระหนลี่ าภ ๔. วณั ณมจั ฉรยิ ะ ตระหนี่ อธบิ ายของอรรถกถาวาคือ ๑๕ ปตอ
วรรณะ ๕. ธมั มมจั ฉรยิ ะ ตระหนธี่ รรม จากปฐมโพธกิ าล, วาตามหนงั สือเรยี น

(ขอ ๙ ในสงั โยชน ๑๐ ตามนยั อภธิ รรม) นักธรรม ไดแกระยะเวลานบั คราวๆ ตงั้
มัชชะ ของเมา, นํ้าท่ีทําผูดื่มใหเมา แตประดิษฐานพระพุทธศาสนาในแควน

หมายถึงสุราและเมรยั มคธไปแลว ถงึ ปลงพระชนมายสุ งั ขาร; ดู

มัชฌันหิกสมัย เวลาเทีย่ งวัน พทุ ธประวัติ (ตอนทาย)
มชั ฌิมะ ภกิ ษผุ มู ีพรรษาครบ ๕ แลว มัชฌมิ ภาณกาจารย อาจารยผสู าธยาย

แตยังไมถึง ๑๐ พรรษา (ตํา่ กวา ๕ เปน คัมภีรมชั ฌิมนิกาย คือ ผไู ดศกึ ษาทรง

นวกะ, ๑๐ พรรษาขึน้ ไปเปนเถระ) จําและชาํ นาญในมัชฌมิ นกิ าย
มัชฌิมชนบท, มัชฌิมประเทศ มชั ฌมิ ภมู ิ ขน้ั ชนั้ หรอื ระดบั พระมชั ฌมิ ะ

๓๓๘

มัชฌิมยาม ๓๓๙ มัลลกษัตริย

คือพระปนู กลาง, ระดบั อายุ คณุ ธรรม ประมาณในการแสวงหา ในการบรโิ ภค

ความรู ที่นับวาเปนพระปูนกลาง ในการใชจายพอเหมาะพอควร เปนตน;
(ระหวางพระนวกะ กบั พระเถระ) คือ มี ดู สปั ปรุ สิ ธรรม
พรรษาเกนิ ๕ แตยังไมครบ ๑๐ และมี มตั ถลงุ ค มนั สมอง
ความรพู อรกั ษาตวั เปนตน; เทยี บ เถรภมู ,ิ มัททกุจฉิมิคทายวัน ปาเปนท่ีใหอภัย
นวกภมู ิ แกเน้ือ ช่ือมัททกุจฉิ อยูท่ีพระนคร
มัชฌิมยาม ยามกลาง, สวนท่ี ๒ ของ ราชคฤห เปนแหงหน่ึงท่ีพระพุทธเจา

ราตรี เม่ือแบงคืนหนึ่งเปน ๓ สวน, เคยทาํ นมิ ิตตโอภาสแกพระอานนท
ระยะเทยี่ งคนื ; เทยี บ ปฐมยาม, ปจฉมิ ยาม มัททวะ ความออนโยน, ความนมุ นวล,
มชั ฌมิ วัย ตอนทามกลางอาย,ุ วัยเม่ือ ความละมนุ ละไม (ขอ ๕ ในราชธรรม

เปนผูใหญหรือกลางคน, วัยกลางคน ๑๐)

ระหวางปฐมวยั กบั ปจฉมิ วัย; ดู วยั มัธยม มีในทามกลาง; ระดับกลาง; เทีย่ ง
มัชฌมิ ศีล ดทู ี่ จูฬมชั ฌิมมหาศลี
วัน หมายถึงเวลาเที่ยงทีป่ รากฏตามเงา

มัชฌมิ า ทามกลาง, กลาง แดด ถาเปนเวลาที่คิดเฉล่ียกันแลว

มัชฌิมาปฏิปทา ทางสายกลาง, ขอ เรียกวา สมผุส
ปฏิบัติเปนกลางๆ ไมหยอนจนเกินไป มัธยมชนบท ถ่ินแควนในทามกลาง
และไมตงึ จนเกนิ ไป ไมของแวะท่ีสุด ๒ ชมพูทวปี ; ดู มชั ฌมิ ชนบท
อยางคอื กามสขุ ลั ลกิ านโุ ยค และ อตั ต- มธั ยมประเทศ ดู มัชฌมิ ชนบท
กิลมถานุโยค, ทางแหงปญญา (เร่ิม มันตานี นางพราหมณีผเู ปนมารดาของ

ดวยปญญา, ดาํ เนนิ ดวยปญญา นําไปสู ปณุ ณมาณพ
ปญญา) อนั พอดีทจี่ ะใหถึงจดุ หมาย คอื มันตานีบุตร บุตรของนางมันตานี

ความดับกิเลสและความทุกข หรือ หมายถงึ พระปณุ ณมันตานีบุตร
ความหลุดพนเปนอิสระส้ินเชิง ไดแก มัลละ ชื่อแควนหน่ึงบรรดา ๑๖ แควน
มรรคมีองค ๘ มีสัมมาทิฏฐิเปนตน ใหญแหงชมพทู วปี ครงั้ พทุ ธกาล ปกครอง

สัมมาสมาธเิ ปนท่ีสุด แบบสามัคคีธรรม โดยมีมัลลกษัตริย

มณั ฑกัป ดู กปั เปนผปู กครอง นครหลวงเดิมชอ่ื กสุ าวดี

มัตตัญ ุตา ความเปนผูรูจักประมาณ แตภายหลงั แยกเปน กสุ นิ ารา กับ ปาวา
คือความพอเหมาะพอดี เชน รูจัก มัลลกษัตริย คณะกษัตริยผูปกครอง

๓๓๙

มัลลชนบท ๓๔๐ มาตรา

แควนมัลละ แบงเปน ๒ พวก คณะ กันไดกับคาํ วา มานพ (แปลง น เปน

หน่ึงปกครองท่ีนครกุสินารา อีกคณะ ณ, เชน ปโยคสทิ ฺธิ, ๑๗๖); ดู มานพ
มาตรา ประมาณ, การกําหนดประมาณ,
หนึ่งปกครองทีน่ ครปาวา

มัลลชนบท แควนมัลละ เกณฑวดั และนบั ตางๆ เชน นบั เวลา วดั

มัลลปาโมกข มัลลกษัตรยิ ชัน้ หัวหนา ขนาด วัดระยะทาง, มาตราท่คี วรรดู ังน้ี
มสั สุ หนวด
มาตราเวลา

มาคสริ มาส เดือน ๑, เดอื นอาย (จนั ทรคติ)

มาฆบูชา (เปนคําเรยี กตดั ส้นั คําเต็มวา ๑๕ หรือ ๑๔ วัน เปน ๑ ปกษ

“มาฆปณุ ณมบี ชู า” หรือ “มาฆบรู ณมี ๒ ปกษ “ ๑ เดือน

บชู า”) การบชู าใหญในวันเพญ็ เดอื น ๓ ๔ เดือน “ ๑ ฤดู

โดยปรารภการประชมุ ใหญแหงพระสาวก ๓ ฤดู (๖ ฤดู กม็ ี) “ ๑ ป
๑๒๕๐ องค ทเ่ี รยี กวา จาตรุ งคสนั นบิ าต (๑๔ วนั คือ ขางแรมเดือนขาด)

ณ พระเวฬวุ นั เริ่มแตตะวันบายกอนค่ํา ขางข้ึน เรยี กศกุ ลปกษ หรอื ชุณหปกษ,

ของวันเพญ็ เดือน ๓ ในปแรกแหงพทุ ธ ขางแรม เรยี กกาฬปกษ หรือ กณั หปกษ;

กจิ หลงั จากตรสั รูแลว ๙ เดอื น ทีพ่ ระ วนั เพญ็ (ขนึ้ ๑๕คาํ่ ) เรยี กปรุ ณมีหรอื บรู ณม,ี
พทุ ธเจาทรงแสดงโอวาทปาตโิ มกข คอื วนั ดบั (แรม ๑๕ หรอื ๑๔ คา่ํ ) เรยี กอมาวสี

หลักคําสอนสําคัญอันเปนหลักใหญเปน เน่ืองจากปจนั ทรคตสิ น้ั กวาปสรุ ยิ คติ
ประธาน (การปลงพระชนมายสุ ังขาร ก็ ปละ ๑๑ วนั เศษ เพอื่ ปรบั ระยะกาลของ

ตรงในวนั นี)้ ปจนั ทรคตใิ หใกลเคียงกบั ปสรุ ิยคติ จึง

พิธีมาฆบูชา เพิ่งมีขึ้นในรัชสมัย เติมอธิกมาส ๗ ครงั้ ในรอบ ๑๙ ป

ของพระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยู ทําใหปท่ีเตมิ น้ันๆ มเี ดือน ๘ สองหน
หัว รัชกาลท่ี ๔ ซงึ่ ไดโปรดใหจดั ข้ึนเปน เดอื น(มาส)๑๒ ตง้ั แตเดอื น ๕ ดงั น:้ี

ครั้งแรก ใน พ.ศ. ๒๓๙๔ อนั ปทเ่ี สดจ็ เดอื น ๕ จิตต หรือ จิตร

ข้ึนครองราชย เดอื น ๖ วิสาข

มาฆมาส เดอื น ๓ เดอื น ๗ เชฏฐ

มาณพ ชายหนมุ , ชายรุน, คนรนุ หนุม เดอื น ๘ อาสาฬห

(มักใชแกชายหนุมในวรรณะพราหมณ); เดอื น ๙ สาวน หรือ สาวณ

บางทแี ปลวา คน, มนุษย โดยใชแทน เดอื น ๑๐ ภัททปท หรอื โปฏฐปท

๓๔๐

มาตรา ๓๔๑ มาตรา

เดอื น ๑๑ อสั สยชุ หรอื ปฐมกตั ตกิ มาตราวัด
๗ เลด็ ขาว เปน ๑ นิ้ว
เดอื น ๑๒ กตั ตกิ ๑๒ น้ิว ” ๑ คืบ
๒ คืบ ” ๑ ศอก
เดอื น ๑ มาคสิร หรอื มคิ สิร ๔ ศอก ” ๑ วา
๒๕ วา ” ๑ อสุ ภะ
เดอื น ๒ ปสุ ส หรอื ผสุ ส ๘๐ อสุ ภะ ” ๑ คาวุต
๔ คาวตุ ” ๑ โยชน
เดอื น ๓ มาฆ
หรอื
เดอื น ๔ ผัคคุณ ๔ ศอก เปน ๑ ธนู
๕๐๐ ธนู ” ๑ โกสะ
(แตละเดอื น นยิ มเตมิ ‘มาส’ ตอทาย เชน ๔ โกสะ ” ๑ คาวุต
๔ คาวตุ ” ๑ โยชน
จติ รมาส, วสิ าขมาส เปนตน)
ฤดู (อตุ )ุ ๓ คอื อยางละเอียด
๓๖ ปรมาณู เปน ๑ อณู
๑. วสั สานะ ฤดฝู น = แรม ๑ ค่ํา เดือน ๓๖ อณู ” ๑ ตัชชารี
๓๖ ตชั ชารี ” ๑ รถเรณู
๘ ถึง ข้ึน ๑๕ คาํ่ เดอื น ๑๒ ๓๖ รถเรณู ” ๑ ลิกขา
๒. เหมนั ต ฤดหู นาว = แรม ๑ ค่าํ ๗ ลิกขา ” ๑ อูกา
๗ อกู า ” ๑ ธญั ญมาส
เดอื น ๑๒ ถงึ ข้นึ ๑๕ คํ่า เดือน ๔ ๗ ธญั ญมาส(เลด็ ขาว) ” ๑ องั คลุ ะ
๓. คมิ หะ, คมิ หานะ ฤดูรอน = แรม ๑ ๑๒ อังคุละ (นวิ้ ) ” ๑ วิทัตถิ
๒ วทิ ัตถิ (คบื ) ” ๑ รตนะ
คาํ่ เดือน ๔ ถึง ขนึ้ ๑๕ คา่ํ เดือน ๘ ๗ รตนะ (ศอก) ” ๑ ยฏั ฐิ
ฤดู (อุต)ุ ๖ คือ ๒๐ ยฏั ฐิ (ไมเทา) ” ๑ อสุ ภะ
๘๐ อสุ ภะ ” ๑ คาวุต
๑. วสั สานะ ฤดูฝน = แรม ๑ คํ่า เดอื น ๔ คาวตุ ” ๑ โยชน
(ส่ิงทม่ี ขี นาดถึง ๑ ลกิ ขาขึน้ ไป จงึ เห็น
๘ ถึง ขึน้ ๑๕ ค่ํา เดือน ๑๐
๒. สรทะ ฤดูทายฝน = แรม ๑ คา่ํ ๓๔๑

เดือน ๑๐ ถึง ขน้ึ ๑๕ ค่าํ เดือน ๑๒
๓. เหมนั ต ฤดหู นาว = แรม ๑ คํ่า

เดือน ๑๒ ถึง ข้นึ ๑๕ คาํ่ เดอื น ๒
๔. สิสิระ ฤดเู ยอื ก = แรม ๑ ค่ํา เดอื น

๒ ถึง ข้นึ ๑๕ คํ่า เดือน ๔
๕. วสันต ฤดใู บไมผลิ = แรม ๑ คํา่

เดอื น ๔ ถึง ขึน้ ๑๕ ค่ํา เดือน ๖
๖. คมิ หะ, คมิ หานะ ฤดูรอน = แรม ๑

ค่ํา เดือน ๖ ถงึ ข้นึ ๑๕ คํ่า เดือน ๘

มาตรา ๓๔๒ มาตรา

ไดดวยตาเปลา; “ศอก” บาลีเรียก (นี้วาตาม สุตต.อ.๒/๓๐๗ เปนตน ซึ่ง
รตนะ บาง หตั ถะ บาง, “ไมเทา” เรยี ก บอกไวดวยวา ๑ วาหะ = ๑ สกฏะ (เกวยี น)
ยฏั ฐิ บาง ทัณฑะ บาง, นาสงั เกตวา แตในอรรถกถาแหงฆฏิการสูตร, ม.อ.
ในชัน้ อรรถกถา มกั กลาวถึง ทณั ฑะยาว ๓/๒๐๙ วา ในทน่ี นั้ ๒ สกฏะ เปน ๑
๔ หตั ถะ คอื ไมเทายาว ๔ ศอก, เชน ม.อ. วาหะ ซง่ึ อาจจะหมายความเฉพาะในกรณี
๑/๑๖๙/๓๘๑ แตในคมั ภีรชน้ั หลงั ที่แสดง นั้น แตก็ทาํ ใหเกิดปมท่ไี มกระจาง)
เรื่องมาตรา กลาววา ๑ ยฏั ฐ/ิ ทัณฑะ
เทากับ ๕ หรือ ๗ รตนะ/หัตถะ) มาตราชัง่ ของ
๔ วหี ิ (เลด็ ขาวเปลอื ก) เปน ๑ คญุ ชา,กญุ ชา
ตวั อยางนยั ท่ีเพยี งฟงไว ๒ คญุ ชา,กญุ ชา ” ๑ มาสก
๑๐ เกสา (ผม) เปน ๑ ติละ ๕ มาสก ” ๒ อกั ขะ
๖ ตลิ ะ (เมด็ งา) ” ๑ ยวะ ๘ อกั ขะ ” ๑ ธรณะ
๔ ยวะ (ขาวเหนยี ว) ” ๑ องั คุละ ๑๐ ธรณะ ” ๑ ปละ
๘ อังคลุ ะ (นว้ิ ) ” ๑ มุฏฐิ ๑๐๐ ปละ ” ๑ ตลุ า
๓ มฏุ ฐิ (กํามอื ) ” ๑ รตนะ ๒๐ ตลุ า ” ๑ ภาระ
๒๘ รตนะ (ศอก) ” ๑ อพั ภนั ดร
มาตราช่ังทอง
มาตราตวง ๔ วหี ิ (เลด็ ขาวเปลอื ก) เปน ๑ คญุ ชา,กญุ ชา
๔ มฏุ ฐิ (กาํ มอื ) เปน ๑ กฑุ วะ ๒ คญุ ชา,กญุ ชา ” ๑ มาสก
๒ กุฑวะ (ฟายมอื ) ” ๑ ปตถะ ๕ มาสก ” ๒ อกั ขะ
๒ ปตถะ (กอบ) ” ๑ นาฬี ๘ อกั ขะ ” ๑ ธรณะ
๔ นาฬี (ทะนาน) ” ๑ อาฬหกะ ๕ ธรณะ ” ๑ สุวณั ณะ
๕ สุวัณณะ ” ๑ นกิ ขะ
หรือ
๔ มฏุ ฐิ (กาํ มอื ) เปน ๑ กฑุ วะ มาตรารูปยะ
๔ กุฑวะ (ฟายมอื ) ” ๑ ปตถะ ๕ มาสก เปน ๑ บาท
๔ ปตถะ (กอบ) ” ๑ อาฬหกะ ๔ บาท ” ๑ กหาปณะ
๔ อาฬหกะ ” ๑ โทณะ
๔ โทณะ ” ๑ มานิกา มาตราพิเศษ
๔ มานิกา ” ๑ ขาร,ี ขาริกา มาตราบางอยาง แตเดิมคงกาํ หนด
๒๐ ขาร,ี ขาริกา ” ๑ วาหะ ขึ้นเพื่อใหพระภิกษุท่ีอยูในกาลเทศะ
หลากหลาย แมไมมอี ปุ กรณ กส็ ามารถ

๓๔๒

มาตาปตอุ ุปฏฐาน ๓๔๓ มานะ

ปฏบิ ตั ติ ามพระวนิ ยั ได (ไมถงึ แมนยาํ เดด็ ขาด) กฐนิ 2. แมบท เชนตวั สิกขาบท เรียก

น้วิ สคุ ต, คืบสคุ ต วาเปนมาตกิ า เพราะจะตองขยายความ

ตามมติของอรรถกถา ๑ คืบสคุ ต = ๑ ตอไป

ศอกครงึ่ (ศอกคืบ) ของชางไม มาตุคาม ผูหญงิ

หรอื ๑ ศอกชางไม = ๘ นิ้วสคุ ต มาตุฆาต ฆามารดา (ขอ ๑ ในอนันตริย-

แตในวินัยมขุ เลม ๑ ทรงชี้ถงึ ความยงุ กรรม ๕)
ยากในการคํานวณตามสุคตประมาณนี้ มาตุจฉา พระนานาง, นาผูหญงิ
และทรงมีพระมติซ่ึงสรุปไดวา เพื่อให มานพ มนษุ ย, คน (เหลากอของ “มน”ู

สะดวกและถอื ขางนอยเปนการปลอดภยั ท่ีพราหมณถอื วาเปนคนคนแรก คอื ตน

ควรเทียบตามมาตราที่ใชกันเปนมาตร- กําเนิดของมนุษย ตรงกับ “มนุช”),

ฐานสากลในปจจบุ นั คอื ระบบเมตรกิ สัตว, บคุ คล; บางทีใชแทนกนั ไดกบั คาํ
(Metric system) อยางทต่ี กลงกันวา วา มาณพ; ดู มาณพ
๑ วา = ๒ เมตร ดงั นนั้ ๑ คบื สคุ ต = มานะ 1. ความถอื ตวั , ความสาํ คญั ตนวา

๒๕ ซม. (๘ นวิ้ สุคต = ๑๖.๖๗ ซม.) เปนนนั่ เปนน,่ี เปนอทุ ธมั ภาคยิ สงั โยชน

อพั ภันดร คอื สงั โยชนเบอ้ื งสงู พระอรหนั ตจงึ ละ

๑ อัพภนั ดร = ๗ วา (= ๑๔ เมตร) ได (ขอ ๘ ในสงั โยชน ๑๐, ขอ ๓ ใน

อทุ กุกเขป สงั โยชน ๑๐ ตามนยั พระอภธิ รรม, ขอ

อุทกกุ เขป “ชัว่ วกั น้าํ สาด” คอื ระยะทาง ๕ ในอนสุ ยั ๗, ขอ ๑๓ ในอปุ กเิ ลส ๑๖,

เทาที่บุรุษผูมีกําลังปานกลางวักน้ําสาด ขอ ๒ ในปปญจะ ๓)

เตม็ แรง (ทานวาใชทรายกไ็ ด) ไปตกถึง มานะนี้ ในพระไตรปฎกแสดงไวมาก

เลฑฑบุ าต หลายชดุ มตี ง้ั แตหมวด ๑ ถงึ หมวด

เลฑฑุบาต “ชั่วขวางกอนดนิ ตก” คือ ๑๐, อยางนอยพงึ ทราบ มานะ ๓ ทตี่ รสั

ระยะทางเทาที่บุรุษผูมีกําลังปานกลาง ไวดวยกนั กบั ตณั หา ๓ (อง.ฺ ฉกกฺ .๒๒/

ขวางกอนดนิ ไปตกลง ๓๗๗/๔๙๔) คอื ๑. มานะ ความถอื ตวั อยู

มาตาปตุอปุ ฏฐาน การบํารงุ มารดาบิดา ภายใน โดยมตี วั ตนทตี่ องคอยใหความ

ใหมีความสขุ (ขอ ๓ ในสปั ปรุ ิสบญั ญัติ สาํ คญั ทจี่ ะพะนอจะบาํ เรอจะยกจะชใู ห

๓, ขอ ๑๑ ในมงคล ๓๘) ปรากฏหรอื ใหเดนขน้ึ ไว อนั ใหคาํ นงึ ทจี่ ะ

มาติกา 1. หัวขอ เชน หัวขอแหงการเดาะ แบงแยกเราเขา จะเทยี บ จะแขง จะรสู กึ

๓๔๓

มานะ ๓๔๔ มานะ

กระทบกระทงั่ ๒. อตมิ านะ ความถอื ตวั มานะชอื่ อน่ื ทค่ี วรทราบ คอื อธมิ านะ
เกนิ ลวง โดยสาํ คญั ตนหยาบรนุ แรงขนึ้ ความสาํ คญั ตนเกนิ เปนจรงิ ความสําคญั
ตนผิด เชน ผูประพฤตดิ ปี ฏบิ ตั ชิ อบใน
เปนความยกตัวเหนือเขา ดูถูกดูหมิ่น ระดับหน่ึง ซึ่งที่แทยังเปนปุถุชน แต
เหยยี ดหยามผอู นื่ ๓. โอมานะ ความ สําคัญตนเปนพระอรหันตหรือเปนพระ
ถือตัวตํ่าดอย โดยเหยียดตัวลงเปน อรยิ ะ, อสั มมิ านะ ความถอื ตวั โดยมี
ความดถู กู ดหู มน่ิ ตนเอง, มานะ ๓ น้ี พงึ ความยดึ มนั่ สาํ คญั หมายในขนั ธ ๕ แม
ทราบความหมายอยางสน้ั ๆ ตามทแ่ี สดง อยางใดอยางหนงึ่ วาเปนตน, มจิ ฉามานะ
ความถอื ตวั ผดิ โดยหยงิ่ ผยองลาํ พองตน
ในมหานิทเทส (ขุ.ม.๒๙/๓๕๗/๒๓๖) วา ในความยึดถือหรือความสามารถในทาง
“มานะ วา ‘เราเทากบั เขา’ อตมิ านะ วา ชว่ั ราย เชน ภมู ใิ จวาพดู เทจ็ เกงใครๆ จบั
‘เราดกี วาเขา’ โอมานะ วา ‘เราเลวกวา ไมได ลาํ พองวาสามารถใชวชิ าของตนใน
เขา’ ยอมไมมี ไมปรากฏ หาไมได ใน ทางที่คนอื่นรูไมทันเพื่อหากินหรือกลั่น
แกลงรงั แกคนอน่ื ได, อวมานะ การถอื
พระอรหนั ตขณี าสพ…” ตวั กดเขาลง ซงึ่ แสดงออกภายนอก โดย
มานะ ๙ ซง่ึ มกี ารอางองิ บอยๆ (เชน อาการลบหลู ไมใหเกยี รติ ทาํ ใหอบั อาย
ขายหนา ไมแยแส ไรอาทร เชน ผูมี
ข.ุ ม.๒๙/๑๐๒/๙๔) ไดแก ๑. ดกี วาเขา กาํ ลังอํานาจทท่ี าํ การขตู ะคอก ลูกท่ีเมิน
สําคัญตัววาดีกวาเขา ๒. ดีกวาเขา เฉยตอพอแม เปนคูตรงขามกับคําใน
ฝายดคี อื สัมมานะ อนั ไดแกการนบั ถอื
สําคัญตัววาเสมอเขา ๓. ดีกวาเขา ยกยอง ใหเกียรติแกผมู ีคุณความดโี ดย
สาํ คญั ตวั วาเลวกวาเขา ๔. เสมอเขา เหมาะสมอยางจรงิ ใจ
สาํ คญั ตวั วาดกี วาเขา ๕. เสมอเขา สาํ คญั
มานะเปนกิเลสเดนนาํ เนื่องกันและคู
ตวั วาเสมอเขา ๖. เสมอเขา สาํ คญั ตวั วา กันกับตัณหา เปนแรงขับดันใหปุถุชน
เลวกวาเขา ๗. เลวกวาเขา สาํ คญั ตวั ทาํ การตางๆ กอความขดั แยง ปญหา
วาดกี วาเขา ๘. เลวกวาเขา สาํ คญั ตวั วา และทุกขนานา แมหากรูจักใช จะปลกุ
เราใหเบนมาเพียรพยายามทําความดีได
เสมอเขา ๙. เลวกวาเขา สาํ คญั ตวั วาเลว ก็แฝงปญหาและไมปลอดทกุ ข จึงตองมี

กวาเขา; ขอ ๑, ๕ และ ๙ เปนการมอง ๓๔๔

ตรงกบั ทเ่ี ปนจรงิ แตกย็ งั เปนการถอื ตวั

เปนกเิ ลสอยางประณตี ซง่ึ พระอรหนั ตจงึ

ละได สวนอกี ๖ ขอ เปนการถอื ตวั โดย

มองไมตรงกับท่ีเปนจริง เปนกิเลสท่ี

หยาบกวา ขน้ั พระโสดาบนั กล็ ะหมดแลว

มานตั ,มานัตต ๓๔๕ มาร

การศึกษา เริ่มแตฝกวินัยใหมีศีลท่ีจะ ปกปดอาบัติไว ตองอยูปริวาสกอนจึง

ควบคุมพฤติกรรมไวในขอบเขตแหง ประพฤติมานตั ได)
ความสงบเรียบรอยไมเบียดเบียนกัน มานัตตจาริกภิกษุ ภิกษุผูประพฤติ

แลวพฒั นาจิตปญญา ใหเจรญิ ฉันทะขนึ้ มานตั
มาเปนแรงขับเคลื่อนแทนที่ตัณหาและ มานัตตารหภิกษุ ภิกษุผูควรแกมานัต

มานะ เมอ่ื ปฏบิ ตั เิ ชนน้ี ถงึ จะยงั มมี านะ คอื ภกิ ษทุ ี่อยูปริวาสครบกาํ หนดแลว มี

อยอู ยางละเอียดจนเปนพระอนาคามี ก็ สิทธิขอมานัตกะสงฆ และสงฆจะให

จะแทบไมมีโทษภัย จนกวาจะพนจาก มานัตเพ่อื ประพฤติในลําดบั ตอไป

มานะเปนอิสระสิ้นเชิงเม่ือบรรลุ มานานุสัย อนสุ ัยคอื มานะ ไดแก มานะ
อรหัตผล ซึ่งจะเปนอยูดวยปญญา ๙ ประการ; ดู มานะ, อนสุ ัย
มายา เจาหญงิ แหงเทวทหนคร เปนพระ
บริสทุ ธิส์ บื ไป

2. ในภาษาไทย มานะมีความหมาย ราชบุตรีของพระเจาอัญชนะ เปนพระ

เพี้ยนไปเปนวา เพยี รพยายาม ขยันมงุ มเหสีของพระเจาสุทโธทนะ แหงกรุง

มน่ั เชนในคําวา มานะพากเพียร มมุ านะ กบิลพัสดุ เปนพระราชชนนี ของเจาชาย
มานัต, มานัตต ชื่อวุฏฐานวิธี คือ สิทธัตถะ เปนพระพุทธมารดา เจาชาย

ระเบียบปฏิบัติในการออกจากครุกาบัติ สิทธตั ถะประสูติได ๗ วัน พระนางก็
แปลวา “นบั ” หมายถึงการนับราตรี ๖ สวรรคต, คาํ วา มายา ในท่ีนี้ มไิ ดหมาย

ราตรี คอื ภกิ ษผุ ูตองอาบตั สิ ังฆาทิเสส ความวามารยา ที่แปลวา เลหเหลีย่ ม

แลว เมื่อจะปลดเปลื้องตนจากอาบัติ หรอื ลอลวง แตหมายถงึ ความงามทีท่ ํา

ตามธรรมเนียมแหงอาบัติสังฆาทิเสส ใหผปู ระสบงวยงงหลงใหล, นิยมเรียก
จะตองไปหาสงฆจตุรวรรค ทําผาหม วา พระนางสริ ิมหามายา
เฉวียงบาขางหนึง่ กราบภกิ ษแุ กกวา นง่ั มายา มารยา คือเจาเลห (ขอ ๕ ในมละ

กระหยงประนมมือ กลาวคําขอมานัต ๙, ขอ ๙ ในอปุ กิเลส ๑๖)
ตามอาบัติที่ตอง ภิกษุรูปหน่ึงสวด มาร 1. สง่ิ ทีฆ่ าบคุ คลใหตายจากความดี

ประกาศใหมานัตแลว ภิกษุรูปน้ัน หรือจากผลที่หมายอันประเสริฐ, ตัว

ประพฤตมิ านตั ๖ ราตรี เปนวฏุ ฐานวธิ ี การที่กําจัดหรือขัดขวางไมใหบรรลุ
เบ้ืองตน แหงการออกจากครุกาบัติ ความดี มี ๕ คือ ๑. กเิ ลสมาร มารคือ
แลวสงฆจึงสวดระงับอาบตั ินัน้ (แตถา กิเลส ๒. ขันธมาร มารคอื เบญจขันธ

๓๔๕

มารยา ๓๔๖ มิจฉาทฏิ ฐิ

๓. อภ-ิ สังขารมาร มารคอื อภสิ งั ขารที่ มาสก ชอื่ มาตราเงินในคร้ังโบราณ หา
ปรงุ แตงกรรม ๔. เทวปตุ ตมาร มารคอื มาสกเปนหนึ่งบาท
เทพบตุ ร ๕. มจั จมุ าร มารคอื ความตาย มิคจิรวัน พระราชอุทยานของพระเจา

2. พระยามารท่มี เี รอ่ื งราวปรากฏบอยๆ โกรัพยะ ผูครองแควนกรุ ุ
ในคัมภีร คอยมาแทรกแซงเหตุการณ มิคลัณฑิก ดู สมณกุตก
ตางๆ ในพระพุทธประวตั ิ เชน ยกพล มจิ ฉตั ตะ ความเปนผดิ , ภาวะทผ่ี ดิ มี ๑๐
เสนามาผจญพระมหาบุรุษในวันท่ีจะ อยาง คือ ๑. มิจฉาทิฏฐิ ๒. มิจฉา-
ตรัสรู พระองคชนะพระยามารไดดวย สังกัปปะ ๓. มิจฉาวาจา ๔. มิจฉา-
ทรงนึกถงึ บารมี ๑๐ คือ ทาน ศีล กมั มนั ตะ ๕. มจิ ฉาอาชวี ะ ๖. มจิ ฉา-
เนกขัมมะ ปญญา วริ ยิ ะ ขนั ติ สจั จะ วายามะ ๗. มจิ ฉาสติ ๘. มจิ ฉาสมาธิ ๙.
อธฏิ ฐาน เมตตา อเุ บกขา มารในกรณี มจิ ฉาญาณ ๑๐. มจิ ฉาวมิ ุตติ; ตรงขามกับ
เชนนี้ บางทีทานอธิบายออกช่ือวา สัมมตั ตะ
เปนวสวัตดีมาร ซ่ึงครองแดนหนึ่งใน มจิ ฉา ผดิ
สวรรคช้ันสูงสุดแหงระดับกามาวจร มจิ ฉากมั มันตะ ทาํ การผดิ ไดแกกาย
คอื ปรนิมมิตวสวตั ดี เปนผูคอยขดั ขวาง ทจุ รติ ๓ คอื ๑. ปาณาตบิ าต ฆาสตั ว ๒.
เหนย่ี วร้งั บคุ คลไว มใิ หลวงพนจากแดน อ ทิ น น า ท า น ลั ก ท รั พ ย ๓ .
กามซ่ึงอยูในอํานาจครอบงําของตน กาเมสุมิจฉาจาร ประพฤติผิดในกาม

อยางไรก็ดี ผูศึกษาพึงพิจารณาเทียบ (ขอ ๔ ในมิจฉตั ตะ ๑๐)

จากมาร ๕ ในความหมายที่ 1. ดวย มจิ ฉาจรยิ า, มจิ ฉาจาร ความประพฤตผิ ดิ
มารยา การแสรงทํา, เลหเหล่ยี ม, การลอ มิจฉาชพี การหาเลีย้ งชีพในทางผิด; ดู
ลวง, กริ ิยาที่แสดงอาการใหเขาเห็นผิด มจิ ฉาอาชวี ะ
มจิ ฉาญาณ ความรเู ขาใจวิปรติ ผิดพลาด
จากท่เี ปนจรงิ

มารยาท กริ ยิ า, กริ ยิ าวาจาทถี่ อื วาเรยี บรอย ไมตรงตามเปนจรงิ , รูผิด เชน ความรู
มารวชิ ยั ชนะมาร, พชิ ิตมาร
ในการคิดอุบายทําความชั่วใหสําเร็จ

มาลยั ดอกไมทีร่ อยเปนพวง (ขอ ๙ ในมจิ ฉตั ตะ ๑๐)

มาลา พวงดอกไม, ดอกไมทวั่ ไป, สรอยคอ มิจฉาทฏิ ฐิ เห็นผดิ , ความเห็นทีผ่ ิดจาก
มาลี ดอกไมทว่ั ไป, ผแู ตงดวยพวงดอกไม คลองธรรม เชนเหน็ วาทําดไี ดช่วั ทาํ ช่วั
มาส เดอื น; ดู มาตรา, เดอื น
ไดดี มารดาบดิ าไมมี เปนตน และความ

๓๔๖

มิจฉาวณชิ ชา ๓๔๗ มิตตปฏริ ปู ,มิตตปฏิรูปก

เ ห็ น ท่ี ไ ม นําไ ป สู ค ว า ม พ น ทุ ก ข ๗ ในมจิ ฉตั ตะ ๑๐)
(พจนานุกรมเขียน มจิ ฉาทิฐ)ิ ; (ขอ ๑ มิจฉาสมาธิ ตัง้ ใจผิด ไดแกจดจอ ปก

ในมิจฉัตตะ ๑๐) ใจแนวในกามราคะ ในพยาบาท เปนตน

มจิ ฉาวณิชชา การคาขายไมชอบธรรม, (ขอ ๘ ในมิจฉัตตะ ๑๐)
การคาขายทผ่ี ดิ ศลี ธรรม หมายถงึ อกรณยี - มิจฉาสงั กปั ปะ ดาํ รผิ ดิ ไดแกดําริแสไป

วณิชชา (การคาขายทอี่ ุบาสกไมควรทํา) ในกาม ดาํ รพิ ยาบาท ดาํ รเิ บยี ดเบยี นเขา
๕ อยาง คอื ๑. สัตถวณิชชา คาอาวธุ (ขอ ๒ ในมจิ ฉตั ตะ ๑๐)
๒.สตั ตวณชิ ชา คามนษุ ย ๓.มงั สวณชิ ชา มิจฉาอาชีวะ เล้ยี งชพี ผดิ ไดแกหาเล้ียง
คาสัตวสําหรับฆาเปนอาหาร ๔. มัชช- ชพี ในทางทุจริตผดิ วนิ ยั หรอื ผดิ ศลี ธรรม
วณิชชา คาของเมา ๕. วสิ วณิชชา คา เชน หลอกลวงเขา เปนตน (ขอ ๕ ใน

ยาพิษ มิจฉตั ตะ ๑๐)
มิจฉาวาจา วาจาผดิ , เจรจาผดิ ไดแก มิตตปฏิรปู , มิตตปฏิรูปก คนเทียม
๑. มุสาวาท พดู ปด ๒. ปสณุ าวาจา พดู มติ ร, มติ รเทยี มไมใชมติ รแท มี ๔ พวก
สอเสียด ๓. ผรุสวาจา พดู คาํ หยาบ ๔. ไดแก ๑. คนปอกลอก มลี กั ษณะ ๔ คอื
สัมผปั ปลาปะ พูดเพอเจอ (ขอ ๓ ใน ๑. คดิ เอาแตไดฝายเดียว ๒. ยอมเสยี

มจิ ฉตั ตะ ๑๐) นอยโดยหวงั จะเอาใหมาก ๓. ตัวมภี ัย
มิจฉาวายามะ พยายามผิด ไดแก
จึงมาชวยทาํ กจิ ของเพื่อน ๔. คบเพ่ือน
พยายามทาํ บาป พยายามทาํ อกศุ ลทยี่ งั เพราะเหน็ แกประโยชนของตัว ๒. คนดี
แตพดู มลี ักษณะ ๔ คือ ๑. ดีแตยกของ
ไมเกดิ ใหเกิดข้ึน เปนตน (ขอ ๖ ใน

มจิ ฉัตตะ ๑๐) หมดแลวมาปราศรยั ๒. ดีแตอางของยัง

มิจฉาวิมุตติ หลดุ พนผิด เชนการระงบั ไมมีมาปราศรัย ๓. สงเคราะหดวยสิ่งหา

กิเลสบาปธรรมไดชั่วคราว เพราะกลัว ประโยชนมิได ๔. เมอ่ื เพ่อื นมีกิจ อางแต
อาํ นาจพระเจาผสู รางโลก การระงบั กเิ ลส เหตุขัดของ ๓. คนหัวประจบ มีลักษณะ

นั้นดี แตระงับเพราะกลัวอาํ นาจพระเจา ๔ คือ ๑. จะทําชัว่ กเ็ ออออ ๒. จะทําดีก็

นน้ั ผดิ ทาง ไมเปนอสิ ระ ไมทาํ ใหพน เออออ ๓. ตอหนาสรรเสรญิ ๔. ลับหลัง
ทกุ ขไดจรงิ (ขอ ๑๐ ในมิจฉัตตะ ๑๐) นนิ ทา ๔. คนชวนฉบิ หาย มลี ักษณะ ๔
มิจฉาสติ ระลกึ ผิด ไดแกระลึกถึงการ คอื ๑. คอยเปนเพอื่ นดม่ื นํา้ เมา ๒.

อนั จะย่ัวใหเกดิ ราคะ โทสะ โมหะ (ขอ คอยเปนเพื่อนเที่ยวกลางคนื ๓. คอย

๓๔๗

มิตร ๓๔๘ มิสสกวัน

เปนเพือ่ นเทย่ี วดูการเลน ๔. คอยเปน มิถลิ า ชือ่ นครหลวงของแควนวเิ ทหะ
เพื่อนไปเลนการพนัน (เขียนวา มิตร มทิ ธะ ความทอแท, ความเช่อื มซึม, มาคู
ปฏริ ูป, มิตรปฏิรูปก ก็มี); ดู คิหวิ ินยั กับถนี ะ ในนิวรณ ๕; ดู ถนี มิทธะ
มิตร เพอ่ื น, ผมู คี วามเยอ่ื ใยดี, ผมู นี า้ํ ใจ มิลักขะ คนปาเถ่อื น, คนดอย, คนท่ียงั

เอ้ือเฟอ แยกเปนมิตรแท ๔ พวก มติ ร ไมเจริญ, พวกเจาถน่ิ เดิมของชมพทู วีป

เทียม (มิตตปฏริ ปู ) ๔ พวก มใิ ชชาวอรยิ กะ

มติ รเทยี ม ดู มิตตปฏิรูป มิลนิ ท มหากษัตรยิ เชือ้ ชาตกิ รีก ในชมพู
มิตรแท มิตรดวยใจจริง มี ๔ พวก ได ทวีป ครองแควนโยนก ท่ีสาคลนคร
แก ๑. มติ รอุปการะ มลี กั ษณะ ๔ คอื (ปจจบุ นั เรยี กวา Sialkot อยใู นแควน

๑. เพ่ือนประมาท ชวยรักษาเพอ่ื น ๒. ปญจาบ ทเ่ี ปนสวนของปากีสถาน) ทรง

เพื่อนประมาท ชวยรักษาทรัพยของ มีชาติภูมิท่เี กาะอลสนั ทะ ซึ่งสนั นษิ ฐาน

เพอื่ น ๓. เม่ือมภี ยั เปนทพ่ี งึ่ พํานักได กันวาตรงกับคาํ วา Alexandria คือเปน

๔. มีกิจจําเปน ชวยออกทรัพยใหเกิน เมืองหนึ่งที่พระเจาอเลกซานเดอร
กวาทอี่ อกปาก ๒. มติ รรวมสขุ รวมทกุ ข มหาราชสรางข้ึนบนทางเดินทัพท่ีทรงมี

มีลกั ษณะ ๔ คือ ๑. บอกความลบั แก ชัย หางจากสาคลนครประมาณ ๒๐๐

เพอื่ น ๒. ปดความลบั ของเพ่อื น ๓. มี โยชน ทรงเปนปราชญย่ิงใหญ โตวาทะ

ภยั อันตรายไมละทิ้ง ๔. แมชวี ิตก็สละ ชนะนกั ปราชญท้ังหลายในสมยั นั้น จน
ใหได ๓. มิตรแนะประโยชน มี ในที่สุดไดโตกับพระนาคเสน ทรง

ลักษณะ ๔ คือ ๑. จะทาํ ชั่วเสียหาย เลื่อมใสหันมานับถือพระพุทธศาสนา

คอยหามปรามไว ๒. คอยแนะนําใหตงั้ และเปนองคอปุ ถัมภกสําคัญ ชาวตะวนั

อยูในความดี ๓. ใหไดฟงไดรูสิ่งท่ีไม ตกเรียกพระนามตามภาษากรีกวา

เคยไดรูไดฟง ๔. บอกทางสุขทาง Menander ครองราชย พ.ศ. ๔๒๓
สวรรคให ๔. มติ รมีนํ้าใจ มลี ักษณะ ๔ สวรรคต พ.ศ. ๔๕๓; ดูนาคเสน,โยนก
คอื ๑. เพอื่ นมีทกุ ข พลอยทุกขดวย ๒. มิลนิ ทปญหา คัมภีรสําคญั บนั ทึกคาํ

เพ่ือนมีสุข พลอยดใี จ ๓. เขาติเตยี น สนทนาโตตอบปญหาธรรม ระหวาง

เพ่ือน ชวยยับย้ังแกให ๔. เขา พระนาคเสนกบั พระยามลิ ินท

สรรเสริญเพื่อน ชวยพูดเสริมสนับสนุน; มิสสกวัน ชื่อสวนสวรรคของพระอนิ ทร
ดู คหิ ิวนิ ัย
ในดาวดงึ สเทวโลก ๑ ใน ๔ แหง คือ

๓๔๘

มสิ สกสโมธาน ๓๔๙ มุญจิตุกัมยตาญาณ

นนั ทนวนั จิตรลดาวนั มสิ สกวนั และ กาลกอน นําพระบาลีแหงพระไตรปฎก

ปารุสกวัน (มสิ สกวัน เขียนอยางไทย และแมอรรถกถาแหงพระไตรปฎกนั้น
เปนมิสกวนั , นันทนวัน บางคัมภรี เรยี ก มา โดยมขุ ปาฐะ”, ในภาษาไทย มขุ ปาฐะ

นันทวัน, ปารุสกวัน คมั ภรี อกั ษรอ่ืน มีความหมายเลือนลงมาในแงท่ีกลาย

เรยี ก ผารสุ กวัน) เปนเร่ืองที่ไมคอยหนักแนนหรือไมคอย

มิสสกสโมธาน การประมวลครุกาบัติ เปนหลักฐาน หมายถงึ ขอความทท่ี อง

ระคนกนั , เปนชือ่ ปรวิ าสสําหรบั ภกิ ษผุ ู จํากันมาดวยปากเปลา ไมไดเขียนไว,
ปรารถนาจะออกจากอาบัติสังฆาทิเสส เรอื่ งท่เี ลาตอปากกนั มา; มุขบาฐ กเ็ ขียน
ตางวัตถุกัน หมายความวาตองอาบัติ มุขปุญฉนะ ผาเช็ดปาก
สงั ฆาทิเสสหลายตัวตางสกิ ขาบทกนั ซง่ึ มุจจลนิ ท 1. ตนจกิ , ไมจกิ ตง้ั อยทู ิศ

มีวันปดเทากนั บาง ไมเทากันบาง ภกิ ษุ ตะวนั ออกเฉยี งใตของตนพระศรมี หาโพธิ์

ผูตองอาบัติสังฆาทิเสสเหลาน้ัน ขอ พระพทุ ธเจาประทบั นงั่ เสวยวมิ ตุ ตสิ ขุ อยู

ปรวิ าสจากสงฆเพอ่ื อยกู รรมชดใชทงั้ หมด ใตตนไมน้ี ๗ วัน (สปั ดาหท่ี ๓ ตาม
มอื้ เดียว ดู ฉนั มอื้ เดยี ว พระวนิ ยั , สปั ดาหท่ี ๖ ตามคมั ภรี ชาดก)
มุข หวั หนา, หัวขอ, ปาก, ทาง 2. ชอื่ พระยานาคทเี่ ขามาเฝาพระพทุ ธเจา
มขุ ปาฐะ “บอกดวยปาก”, การวาปาก ขณะท่ีประทับเสวยวิมุตติสุขอยูใตตน

เปลา หมายถึง การสวด สาธยาย บอก จกิ (มจุ จลินท) ฝนตกพรําเจอื ดวยลม

กลาว เลาเรียน สบื ทอดกนั มาดวยปาก หนาวตลอด ๗ วัน พระยามจุ จลินท-

ตอปากโดยตรง ไมใชตวั หนงั สอื , เปน นาคราชจึงแผพังพานปกพระพุทธเจา

วิธีครั้งโบราณ ในการรักษาคัมภีรให เพื่อปองกันฝนและลมมิใหถูกตองพระ

เที่ยงตรงแมนยํา (เชน มีการกํากับ กาย น่ีเปนมูลเหตุของการสรางพระ

กําชบั ทบทวน และสอบทานกันตอหนา พุทธรปู นาคปรก
ไดเตม็ ที่) เมื่อยังไมมแี มแบบที่จะพมิ พ มจุ จติ กุ มั ยตาญาณ ดูมญุ จติ กุ มั ยตาญาณ
ขอความออกมาใหตรงกันแนนอนทั้ง มจุ ฉา ลมจบั , สลบ, สวิงสวาย
หมด และถือวาการคัดลอกเปนวิธีสืบ มุญจิตุกมั ยตาญาณ ญาณอันคาํ นงึ ดวย

ทอดขอความที่ไมอาจไววางใจ เชน ใน ใครจะพนไปเสีย, ความหยั่งรูท่ีทําให

มหาวงส (๑/๒๕๐๑/๒๓๕) วา “ภิกษุทั้ง ตองการจะพนไปเสยี คอื ตองการจะ

หลายผมู คี วามรคู วามคิดกวางขวาง ใน พนไปเสียจากสังขารท่ีเบ่ือหนายแลว

๓๔๙

มุฏฐิ ๓๕๐ มูลคันธกฎุ ี

ดวยนพิ พิทานุปสสนาญาณ (ขอ ๖ ใน เวนจากการพูดโกหก, เวนจากพูดไม

วปิ สสนาญาณ ๙) จริง (ขอ ๔ ในศีล ๕ ศีล ๘ ศลี ๑๐

มฏุ ฐิ กํามือ; ดู มาตรา และกุศลกรรมบถ ๑๐)

มตุ ตะ ดู มูตร มคู พรต ขอถือของผใู บ, ขอถือปฏบิ ตั ิ
มุทธชะ อักษรเกิดในศีรษะหรือท่ีปุม ของผเู ปนดังคนใบ, การถอื ไมพูดจากนั
เหงือก คือ ฏ ฑ ฒ ณ กบั ทั้ง ร และ ฬ เปนพรตอยางหนึ่งของเดยี รถยี ทานวา
มุทิตา ความพลอยยินดีเมื่อผูอื่นไดดี, เปนการอยอู ยางปศสุ ัตว มีพทุ ธบัญญตั ิ

เหน็ ผอู ืน่ อยูดีมีสุข กแ็ ชมชืน่ เบิกบานใจ หามมิใหภิกษุถือ (บาลี: มูควต,

ดวย เห็นเขาประสบความสําเร็จเจริญ มคู พพฺ ต, บางทเี พี้ยนเปน มคู วัตร)
กาวหนาย่ิงขึ้นไป ก็พลอยยินดีบันเทิง มูตร ปสสาวะ, นํ้าเบา, เยี่ยว
ใจ พรอมที่จะสงเสริมสนบั สนุน ไมกดี มูรธาภิเษก พิธีหล่ังน้ํารดพระเศียรใน
กันริษยา; ธรรมตรงขามคอื อสิ สา (ขอ งานราชาภเิ ษกหรือพระราชพิธีอนื่
มูล (ในคาํ วา “อธิกรณอันภิกษจุ ะพึงยก
๓ ในพรหมวหิ าร ๔)

มนุ ี นักปราชญ, ผสู ละเรือนและทรัพย ขนึ้ วาไดน้นั ตองเปนเรื่องมมี ลู ”) เคา,

สมบัติแลว มีจิตใจตั้งม่ันเปนอิสระไม รองรอย, ลักษณะอาการท่ีสอวานาจะ

เกาะเกย่ี วตดิ พนั ในสง่ิ ทงั้ หลาย สงบเยน็ เปนอยางนั้น, เร่ืองที่จัดวามีมูลมี ๓

ไมทะเยอทะยานฝนใฝ ไมแสพรานหวนั่ อยาง คอื ๑. เรอ่ื งที่ไดเห็นเอง ๒. เรือ่ ง

ไหว มีปญญาเปนกาํ ลังและมีสติรกั ษา ท่ีไดยินเอง หรือผูอื่นบอกและเชื่อวา

ตน, พระสงฆหรอื นักบวชทเ่ี ขาถงึ ธรรม เปนจรงิ ๓. เรื่องทร่ี ังเกยี จโดยอาการ

และดําเนินชีวิตอนั บริสุทธิ์ มูลคันธกฎุ ี “พระคันธกฎุ เี ดมิ ” เปนคาํ ที่

มุสา เท็จ, ปด, ไมจรงิ ไมมีในคัมภีรมาแตเดิม ทานผูใชเริ่ม

มุสาวาท พูดเทจ็ , พดู โกหก, พดู ไมจรงิ แรก หมายถงึ พระคันธกฎุ ีทีป่ ระทบั ของ

(ขอ ๔ ในกรรมกิเลส ๔, ขอ ๗ ในมละ พระพุทธเจาท่ีสารนาถ คือที่อิสิปตน-

๙, ขอ ๔ ในอกศุ ลกรรมบถ ๑๐) มฤคทายวัน อันเปนที่มาของช่ือวัดมูล-

มสุ าวาทวรรค ตอนทวี่ าดวยเรอ่ื งพดู ปด คันธกุฏีวิหาร ซ่งึ อนาคารกิ ธรรมปาละ

เปนตน เปนวรรคท่ี ๑ แหงปาจิตตยิ - แหงประเทศศรีลงั กา สรางขึน้ ที่สารนาถ

กณั ฑ ในมหาวภิ งั ค แหงวินัยปฎก (มีพธิ เี ปดใน พ.ศ. ๒๔๗๔) และถอื ได
มสุ าวาทา เวรมณี เวนจากการพูดเท็จ, วาเปนวัดแรกที่เกิดข้ึนในถิ่นพุทธสถาน

๓๕๐

มูลคันธกุฎีวิหาร ๓๕๑ เมตตากรณุ า

เดิมแหงประเทศอินเดีย หลังจากพระ กันหรืออาบัติสังฆาทิเสสขออื่นเขาอีก

พุทธศาสนาไดสูญสิ้นไปจากชมพูทวีป กอนที่สงฆจะอัพภาน ตองต้ังตนอยู
เม่ือประมาณพ.ศ. ๑๗๔๐; ดู คันธกฎุ ี ปรวิ าสหรือประพฤตมิ านตั ใหม
มูลคันธกฎุ วี ิหาร “วดั พระมลู คนั ธกุฎี”, เมฆิยะ พระมหาสาวกองคหนึ่ง เคยเปน

วัดท่ีสรางข้ึนเปนอนุสรณแหงพระคันธ- อุปฏฐากของพระพุทธองค คราวหน่ึง

กุฎีเดมิ ของพระพทุ ธเจา ที่สารนาถ; ดู ไดเห็นสวนมะมวงริมฝงแมน้ํากิมิกาฬา
มูลคนั ธกฎุ ;ี คันธกฎุ ี นารื่นรมย จึงขอลาพระพุทธเจาไป
มูลคา ราคา บําเพญ็ เพียรทน่ี ่ัน พระพุทธเจาหามไม
มูลเฉท “ตดั รากเหงา” หมายถึงอาบตั ิ ฟง ทานไปบาํ เพ็ญเพียร ถกู อกุศลวติ ก

ปาราชิก ซึ่งผูตองขาดจากความเปน ตางๆ รบกวน ในท่สี ดุ ตองกลบั มาเฝา

ภิกษุและภิกษณุ ี พระพุทธเจา ไดฟงพระธรรมเทศนา

มูลนาย (ในคาํ วา “เลขสม คือ เลขสมัคร เรือ่ งธรรม ๕ ประการสาํ หรับบมเจโต-

มีมูลนาย”) ผูอุปการะเปนเจาบุญนาย วิมุตติ เปนตน ทพี่ ระศาสดาทรงแสดง

คณุ อยางทใี่ ชวา เจาขนุ มลู นาย จงึ ไดสาํ เร็จพระอรหัต

มูลบญั ญัติ ขอบญั ญตั ิท่พี ระพุทธเจาทรง เมณฑกานุญาต ขออนุญาตท่ีปรารภ
ตงั้ ไวเดมิ , บญั ญตั เิ ดมิ ; คกู บั อนบุ ญั ญตั ิ เมณฑกเศรษฐี คอื อนุญาตใหภกิ ษยุ ินดี
(ตามปกตใิ ชเพยี งวา บัญญตั ิ กับ อนุ ของท่ีกัปปยการก จัดซ้ือมาดวยเงินที่ผู
บัญญตั )ิ
ศรัทธาไดมอบใหไวตามแบบอยางท่ี

มูลเภสัช “มรี ากเปนยา” ยาทําจากรากไม เมณฑกเศรษฐีเคยทาํ
เชน ขม้นิ ขงิ วานนา้ํ ขา แหวหมู เปนตน เมตตคูมาณพ ศิษยคนหน่ึงในจํานวน
มูลแหงพระบัญญัติ ตนเหตุใหพระ ๑๖ คน ของพราหมณพาวรที ไี่ ปทูลถาม

พทุ ธเจาทรงบัญญตั พิ ระวินัย ปญหากะพระศาสดา ณ ปาสาณเจดยี

มลู ายปฏกิ สั สนา การชกั เขาหาอาบตั เิ ดมิ เมตตา ความรกั , ความปรารถนาใหเขามี
เปนชอ่ื วฏุ ฐานวธิ อี ยางหนงึ่ ; ดู ปฏกิ สั สนา ความสุข, แผไมตรจี ิตคดิ จะใหสตั วท้ัง
มูลายปฏิกัสสนารหภิกษุ ภิกษุผูควร ปวงเปนสขุ ทวั่ หนา (ขอ ๙ ในบารมี ๑๐,

แกการชักเขาหาอาบัติเดิม หมายถึง ขอ ๑ ในพรหมวิหาร ๔, ขอ ๒ ใน
ภิกษุผูกําลังอยูปริวาส หรือประพฤติ อารักขกรรมฐาน ๔); ดู แผเมตตา
มานตั อยู ตองอาบัตสิ ังฆาทเิ สสขอเดียว เมตตากรณุ า เมตตา และ กรณุ า ความ

๓๕๑

เมตตาจิต ๓๕๒ เมรุ

รักความปรารถนาดีและความสงสาร เมทนดี ล พน้ื แผนดิน
ความอยากชวยเหลือปลดเปลื้องทุกข เมทฬุปนิคม นิคมหนง่ึ ในสักกชนบท
เมโท, เมท มันขน
(ขอแรกในเบญจธรรม)

เมตตาจิต จติ ประกอบดวยเมตตา, ใจมี เมธี นกั ปราชญ, ผูมปี ญญา, คนมคี วามรู
เมตตา เมรัย นํา้ เมาท่ียังไมไดกลนั่ , นา้ํ เมาที่เกิด
เมตตยิ ะ ชอื่ ภกิ ษผุ โู จทพระทพั พมลั ลบตุ ร จากการหมกั หรือแช
เมรุ 1. ชื่อภูเขาที่เปนศูนยกลางของ
คกู บั พระภมุ มชกะ

เมตติยาภิกษุณี ภิกษณุ ีผูเปนตวั การรบั จกั รวาล บางทีเรียกพระสุเมรุ ตามคติ

มอบหมายจากพระเมตติยะและพระ ของศาสนาฮินดู ถือวาเปนบริเวณท่ีมี

ภมุ มชกะมาเปนผโู จทพระทพั พมลั ลบตุ ร สวรรคอยโู ดยรอบ เชน สวรรคของพระ

ดวยขอหาปฐมปาราชกิ อินทรอยูทางทิศเหนือ ไวกูณฐแดนสถิต

เมตเตยยะ, เมตไตรย ดู ศรีอารย- ของพระวิษณุหรือพระนารายณอยูทาง
เมตไตรย
ทิศใต ไกลาสท่ีสถิตของพระศิวะหรือ

เมถนุ “การกระทําของคนที่เปนคูๆ”, การ พระอิศวรกอ็ ยทู างทิศใต เหนอื ยอดเขา

รวมสงั วาส, การรวมประเวณี พระสุเมรุนัน้ คือ พรหมโลก เปนทสี่ ถิต

เมถุนวิรัติ การเวนจากการรวมประเวณี ของพระพรหม; ภูเขานี้เรียกช่ือเปน
เมถนุ สงั โยค อาการพัวพันเมถนุ , ความ ภาษาบาลีวา สิเนรุ และตามคติฝาย

ประพฤตทิ ีย่ งั เก่ียวเนอ่ื งกบั เมถุน มี ๗ พระพุทธศาสนา ในชนั้ อรรถกถา ยอด

ขอ โดยใจความคือ สมณะบางเหลาไม เขาสิเนรุเปนท่ีตั้งของสวรรคชั้นดาวดึงส

เสพเมถนุ แตยังยินดใี นเมถนุ สังโยคคือ ซ่ึงเปนที่สถิตของพระอินทร เชิงเขา

ชอบการลูบไลและการนวดของหญิง, สเิ นรุ ซ่งึ หย่งั ลกึ ลงไปในมหาสมทุ รเปน

ชอบซกิ ซี้ เลนหัวสัพยอกกับหญิง, ชอบ อสรู พภิ พ สงู ขึ้นไปกึง่ ทางระหวางแดน

จองดูตากับหญงิ , ชอบฟงเสียงหวั เราะ ท้ังสองนั้น เปนสวรรคของทาวจาตุ

ขับรองของหญิง, ชอบนึกถึงการเกาที่ มหาราช สวรรคช้นั อื่นๆ และโลกมนษุ ย

เคยหัวเราะพูดเลนกับหญิง, เห็นชาว เปนตน ก็เรียงรายกันอยูสงู บางตํ่าบาง

บานเขาบํารุงบําเรอกันดวยกามคุณแลว รอบเขาสเิ นรนุ ้ี (ในวรรณคดบี าลยี คุ หลงั

ปลม้ื ใจ, หรอื แมแตประพฤตพิ รหมจรรย เชน จฬู วงส พงศาวดารลังกา เรียก
โดยตัง้ ความปรารถนาท่ีจะเปนเทพเจา เมรุ และ สเุ มรุ อยางสนั สกฤตก็มี) 2.

๓๕๒

เมาะ ๓๕๓ โมคคัลลบี ตุ รติสสเถระ

ท่ีเผาศพ หลังคาเปนยอด มีรว้ั ลอมรอบ “ทราบมาวา พระโมคคัลลีบตุ รติสสเถระ
ครนั้ ทําตติยสังคีตนิ แี้ ลว ไดดํารอิ ยางนี้
ซึ่งคงไดคติจากภูเขาเมรุน้ัน วา ‘ในอนาคต พระศาสนาจะพงึ ตั้งม่ัน
เมาะ คอื วา, กลาวคือ เชน “เอวํ เมาะ อยดู วยดี ณ ท่ีไหนหนอแล?’ ลาํ ดบั นนั้
ตถา เปรยี บปานดงั ...” (มลิ ินทปญหาแปล เม่ือทานใครครวญอยู ก็ไดมีความคิด
ดังน้ีวา ‘พระศาสนาจกั ตัง้ มั่นอยดู วยดี
สาํ นวนเกา), “ตโต เมาะ ตทนนตฺ รํ ใน ในปจจนั ตมิ ชนบททง้ั หลาย’ ทานจงึ มอบ
ภาระแกภกิ ษเุ หลานน้ั แลวสงภกิ ษเุ หลา
ลําดับน้ัน” (หนังสือธรรมสมบัติหมวดท่ี ๒ นนั้ ๆ ไปในถนิ่ นน้ั ๆ คอื
๑. พระมชั ฌนั ติกเถระ ไปยังรฐั กัสมีร-
สงั คีติกถา) คนั ธาระ โดยสง่ั วา “ทานไปยงั รฐั นน่ั แลว
จงประดษิ ฐานพระศาสนาทนี่ นั่ ”
แมหมายงานทาน พระสนมในรัชกาล ๒. พระมหาเทวเถระ ไปยงั มหสิ กมณฑล
กอนๆ โดยสงั่ อยางนน้ั เหมอื นกนั
โมกข 1. ความหลดุ พนจากกิเลส คอื ๓. พระรักขิตเถระ ไปยงั วนวาสชี นบท
นพิ พาน 2. ประธาน, หวั หนา, ประมุข ๔. พระโยนกธรรมรักขิตเถระ ไปยัง
โมกขธรรม ธรรมนําสตั วใหหลดุ พนจาก อปรันตกชนบท
กิเลส, ความหลดุ พน, นิพพาน ๕. พระมหาธรรมรกั ขติ เถระ ไปยังมหา
โมคคลั ลานะ ดู มหาโมคคลั ลานะ รฐั ชนบท
โมคคัลลานโคตร ตระกูลพราหมณ ๖. พระมหารักขิตเถระ ไปยังแดนโยนก
โมคคัลลานะ ๗. พระมัชฌิมเถระ ไปยังถิ่นแดนอัน
โมคคัลลี ชื่อนางพราหมณีผูเปนมารดา เปนสวนแหงหมิ วนั ตประเทศ.
ของพระมหาโมคคัลลานะ ๘. พระโสณเถระ และพระอุตตรเถระ
โมคคลั ลบี ตุ รตสิ สเถระ พระมหาเถระผู ไปยังสวุ รรณภูมิ
เปนประธานในการสังคายนาคร้ังที่ ๓ ๙. พระมหินทเถระ ผูเปนสัทธิวิหาริก
ของตน พรอมดวยพระอฏิ ฏยิ เถระ พระ
ซึ่งพระเจาอโศกมหาราชทรงเปนองค อตุ ตยิ เถระ พระสมั พลเถระ พระภัทท-
สาลเถระ ไปยงั ตมั พปณณิทวีป โดยส่งั
อปุ ถมั ภก เมอ่ื พ.ศ. ๒๓๕, หลงั จาก
๓๕๓
การสังคายนาเสร็จสิ้นแลว ทานไดสง

พระเถระ ๙ รูป รับมอบภาระไป

ประดิษฐานพระพุทธศาสนาในดินแดน

ตางๆ (บดั นนี้ ยิ มเรียกกนั วาสงศาสนทตู

๙ สาย แตในเรอ่ื งเดิมไมไดใชคําน)้ี ดัง

ความในอรรถกถา (วินย.อ.๑/๖๓) วา

โมฆบุรษุ ๓๕๔ ไมตรี

วา “พวกทานไปยังตัมพปณณิทวปี แลว สรางอังคารสตูป ท่ีเมอื งของตน
จงประดษิ ฐานพระศาสนาในเกาะน่นั ” โมล,ี เมาลี จอม, ยอด, ผมทม่ี นุ เปนจอม

พระเถระแมทั้งหมด เม่ือจะไปยัง โมหะ ความหลง, ความไมรตู ามเปนจริง,

ทิสาภาคน้ันๆ ตระหนักอยูวา “ใน อวิชชา (ขอ ๓ ในอกุศลมูล ๓)
ปจจันติมชนบทท้ังหลาย คณะพระ โมหจริต พื้นนสิ ยั ที่หนักในโมหะ โงเขลา

ภกิ ษุปญจวรรค จึงพอที่จะทาํ อปุ สมบท งมงาย พงึ แกดวยใหมกี ารเรียน การ

กรรมได” ดงั นี้ จงึ ไดไปกันรวมทง้ั ตน ถาม การฟงธรรม สนทนาธรรมตามกาล

เปนคณะละ ๕”; ดู สังคายนา หรอื อยกู บั ครู (ขอ ๓ ในจรติ ๖)

โมฆบรุ ุษ บรุ ษุ เปลา, คนเปลา, คนท่ีใช โมหนั ธ มดื มนดวยความหลง, มืดมน

การไมได, คนโงเขลา, คนท่พี ลาดจาก เพราะความหลง

ประโยชนองั พงึ ไดพึงถึง โมหาคติ ลาํ เอียงเพราะเขลา (ขอ ๓ ใน

โมฆราชมาณพ ศษิ ยคนหนึง่ ในจํานวน อคติ ๔)
๑๖ คน ของพราหมณพาวรี ทไ่ี ปทลู ถาม โมหาโรปนกรรม กริ ิยาท่ีสวดประกาศ

ปญหากะพระศาสดา ทีป่ าสาณเจดีย ได ยกโทษภกิ ษวุ า แสรงทาํ หลง คอื รแู ลวทาํ

บรรลุอรหตั ตผลแลวอุปสมบท เปนพระ เปนไมร;ู เมอ่ื สงฆสวดประกาศแลว ยงั

มหาสาวกองคหนึ่ง และไดรับยกยอง แกลงทาํ ไมรอู กี ตองปาจติ ตยี (สกิ ขาบท

เปนเอตทัคคะในทางทรงจวี รเศราหมอง ที่ ๓ แหงสหธรรมกิ วรรค ปาจติ ตยิ กณั ฑ)
โมทนา บันเทิงใจ, ยินดี; มักใชพดู เปน โมโห โกรธ, ขุนเคอื ง; ตามรปู ศัพทเปน
คําตัดส้ัน สําหรับคําวา อนุโมทนา คาํ ภาษาบาลี ควรแปลวา “ความหลง”

หมายความวาพลอยยินดี หรือชื่นชม แตท่ีใชกนั มาในภาษาไทย ความหมาย

เหน็ ชอบในการกระทาํ นน้ั ๆ ดวยเปนตน; เพี้ยนไปเปนอยางขางตน

ดู อนโุ มทนา ไมมีสังวาส ไมมีธรรมเปนเหตุอยูรวม
โมไนย ความเปนมนุ ี, ความเปนปราชญ, กับภิกษุท้ังหลาย, ขาดสิทธิอันชอบ

คุณธรรมของนักปราชญ, ธรรมที่ทําให ธรรม ที่จะถือเอาประโยชนแหงความ

เปนมุนี เปนภิกษ,ุ ขาดจากความเปนภกิ ษุ, อยู
โมริยกษัตริย กษัตริยผูครองเมือง รวมกับสงฆไมได
ปปผลวิ นั สงทูตมาไมทนั เวลาแจกพระ ไมตรี “คุณชาติ (ความดงี าม) ทีม่ ใี น

บรมสารีรกิ ธาตุ จงึ ไดแตพระอังคารไป มิตร”, ความเปนเพื่อน, ความรัก,

๓๕๔

ไมอยูปราศจากไตรจวี ร ๓๕๕ ไมอยูปราศจากไตรจวี ร

ความหวังดีตอกนั , ความเยื่อใยตอกนั , ไมอยูปราศจากไตรจวี ร ไตรจีวรอยูกับ

มิตรธรรม, เมตตา ตัว คืออยใู นเขตทีต่ วั อยู

๓๕๕

ย

ยกนะ [ยะ-กะ-นะ] ตับ หน่ึง พระเจาปเสนทิโกศลเสด็จไปเฝา

ยชุพเพท ชือ่ คมั ภีรที่ ๒ แหงพระเวทใน พระพุทธเจาและกราบทูลวา พระ

ศาสนาพราหมณ เปนตํารับประกอบ อัยยิกาซ่งึ เปนท่ีรกั มากของพระองค มี

ดวยมนตรสําหรับใชสวดในยัญพิธีและ พระชนมได ๑๒๐ พรรษา ไดทวิ งคต

แถลงพิธีทํากิจบูชายัญ เขียนอยาง เสียแลว ถาสามารถเอาสิ่งมีคาสูงใดๆ
สนั สกฤตเปน ยชรุ เวท; ดู ไตรเพท, เวท แลกเอาพระชนมคืนมาได ก็จะทรงทาํ
ยติ ผูสาํ รวมอินทรยี , นกั พรต, พระภิกษุ พระพุทธเจาไดตรัสสอนเก่ียวกับความ
ยถากรรม “ตามกรรม” ตามปกติใชในขอ จรงิ ของชวี ติ และทรงสรปุ วา “สรรพสตั ว

ความทีก่ ลาวถึงคตหิ ลงั สน้ิ ชีวิต เมอื่ เลา จกั มวยมรณ เพราะชวี ติ มคี วามตายเปน

เรื่องอยางรวบรัด ทํานองเปนสํานวน ทสี่ ดุ ทกุ คนจกั ไปตามกรรม (ยถากรรม)

แบบในการสอนใหคํานึงถึงการทาํ กรรม เขาถงึ ผลแหงบญุ และบาป คนมกี รรมชั่ว

สวนมากใชในคัมภีรชั้นอรรถกถาลงมา ไปนรก คนมีกรรมดีไปสุคติ เพราะ

เชนวา “กลุ บตุ รนน้ั เมอ่ื เศรษฐลี วงลบั ไป ฉะน้ัน พงึ ทาํ กรรมดี …”; มีบางนอย

แลว ก็ไดตําแหนงเศรษฐีในเมืองนั้น แหงท่ีใชยถากรรมในความหมายอื่น

ดํารงอยูตลอดอายุแลว ก็ไปตาม เชนในขอความวา “ไดเงินคาจางทกุ วัน

ยถากรรม” (คอื ไปเกดิ ตามกรรมดแี ละ ตามยถากรรม” (คือตามงานท่ีตนทํา);
ชั่วที่ตัวไดทําไว), “พระราชาต้ังอยูใน ในภาษาไทย ยถากรรม ไดมีความหมาย

โอวาทของพระโพธสิ ตั ว ทาํ บญุ ทงั้ หลาย เพี้ยนไปมาก กลายเปนวา “แลวแตจะ

แลวไปตามยถากรรม” (คือไปเกิดตาม เปนไป, เร่ือยเปอย, เล่ือนลอยไรจดุ

กรรมดที ไ่ี ดทาํ ), ขอความวา “ไปตาม หมาย, ตามลมตามแลง” ซ่ึงตรงขามกับ

ยถากรรม” น้ี เฉพาะในอรรถกถาชาดก ความหมายท่แี ทจรงิ
อยางเดียวกม็ ีเกอื บรอยแหง, ในพระไตร ยถาภูตญาณ ความรตู ามความเปนจริง,

ปฎก คาํ นแ้ี ทบไมปรากฏทใ่ี ช แตกพ็ บ รูตามท่ีมนั เปน
บางสกั ๒ แหง คอื ในรฐั ปาลสตู ร (ม.ม. ยถาภตู ญาณทัสสนะ ความรคู วามเห็น

๑๓/๔๔๙/๔๐๙) และเฉพาะอยางย่ิงใน ตามเปนจรงิ
อยั ยกิ าสตู ร (ส.ํ ส.๑๕/๔๐๑/๑๔๒) ท่วี า คร้งั ยถาสันถติกังคะ องคแหงผูถือการอยู

ยม ๓๕๗ ยมกปาฏิหาริย

ในเสนาสนะตามแตเขาจัดให ไมเลือก อุทกธาราพวยพงุ จากพระวรกายขางซาย
และสลบั กนั บาง ใหลาํ เพลงิ พวยพงุ จาก
เสนาสนะเอาตามพอใจตัวเอง, คํา พระเนตรขางขวา พรอมกับอุทกธารา
พวยพงุ จากพระเนตรขางซาย และสลบั
สมาทานวา “เสนาสนโลลปุ ฺป ปฏิกขฺ ปิ ามิ, กนั บาง จากพระโสต พระนาสกิ พระ
องั สา พระหตั ถ พระบาท ขวา ซาย
ยถาสนฺถติกงฺคํ สมาทิยามิ” แปลวา ตลอดจนชองพระองคุลี และขุมพระ
โลมา กเ็ ชนเดยี วกนั นอกจากนน้ั ใน
“ขาพเจางดความอยากเอาแตใจใน ทามกลางพระฉพั พณั ณรงั สี พระผมู พี ระ
ภาค กบั พระพทุ ธนมิ ติ (พระพทุ ธรปู ท่ี
เสนาสนะ สมาทานองคแหงผู—” (ขอ ทรงเนรมิตข้ึน) ก็สาํ เร็จพระอิริยาบถที่
๑๒ ใน ธุดงค ๑๓) ตางกนั เชน ขณะทพี่ ระผมู พี ระภาคทรง
ยม พญายม, เทพผเู ปนใหญแหงโลกของ จงกรม พระพุทธนิมิตประทับยืนบาง
คนตาย และเปนเจานรก, ยมราช กเ็ รยี ก ประทบั นงั่ บาง ทรงไสยาสนบาง ขณะที่
ยมก ชือ่ คัมภีรที่ ๖ แหงพระอภิธรรม พระพทุ ธนมิ ติ ทรงไสยาสน พระผมู พี ระ
ปฎก ซึ่งอธบิ ายหลักธรรมสําคญั ใหเห็น ภาคทรงจงกรมบาง ประทับยืนบาง
ประทบั นงั่ บาง ดงั นเี้ ปนตน
ความหมายและขอบเขตอยางชัดเจน
ยมกปาฏหิ ารยิ นน้ั พระพทุ ธเจาทรง
และทดสอบความรูอยางลกึ ซ้ึง ดวยวิธี แสดงที่ใกลประตูเมืองสาวัตถี เพื่อ
กําราบหรือระงับความปรารถนารายของ
ต้ังคําถามยอนกันเปนคูๆ รวม ๑๗ เหลาเดยี รถยี ดงั มเี รอ่ื งเปนมาวา ครงั้
ยมก; ดู ไตรปฎก (เลม ๓๘–๓๙, หนึง่ เศรษฐีชาวเมอื งราชคฤหไดปุมไม
อภิธรรมปฎก เลม ๕-๖) แกนจนั ทนมรี าคามากมา (อรรถกถาวา
ยมกะ ชื่อภิกษุรูปหนึ่งท่ีมีความเห็นวา เปนปุมไมจันทนแดงท่ีลอยตามแมนํ้า
พระขีณาสพตายแลวดับสูญ ซ่ึงเปน คงคามาติดตาขายปองกันบริเวณท่ีเลน
กีฬาน้ําของทานเศรษฐี) และเกิดความ
ความเห็นทีผ่ ิด ภายหลงั ไดพบกับพระ คดิ วา จะใหกลงึ เปนบาตร เกบ็ เอาสวนท่ี
เหลอื ไวใช และใหบาตรเปนทาน เมอื่ ให
สารีบตุ ร พระสารบี ตุ รไดเปลือ้ งทานจาก
๓๕๗
ความเห็นผดิ น้นั ได
ยมกปาฏหิ ารยิ ปาฏหิ ารยิ เปนคๆู อนั เปน
ปาฏิหาริยพิเศษท่ีเฉพาะพระพุทธเจาเทา

นั้นทรงกระทําได ไมสาธารณะกับพระ

สาวกทง้ั หลาย เชน ใหเปลวไฟกบั สายนาํ้

พวยพงุ ออกไป จากพระวรกายตางสวน

ตางดาน พรอมกนั เปนคๆู ใหลาํ เพลงิ

พวยพงุ จากพระวรกายขางขวา พรอมกบั

ยมกปาฏิหารยิ ๓๕๘ ยมกปาฏิหารยิ

กลึงบาตรดวยปุมไมแกนจันทนน้ันแลว มาก พระพทุ ธเจาไดทรงสดบั เมอ่ื ทราบ
กใ็ สสาแหรกแขวนไวทป่ี ลายไมไผ ผกู ลาํ ความแลว ทรงใหประชมุ สงฆ ทรงสอบ
ไมตอๆ กนั ขนึ้ ไป (อรรถกถาวาสงู ๖๐ ถามทานพระปณโฑลภารทวาชะ ได
ศอก) ประกาศวา สมณะกต็ าม พราหมณ ความจริงตามเรื่องท่ีเกิดข้ึนแลว ทรง
กต็ าม ผใู ด เปนพระอรหนั ตและมฤี ทธิ์ ตําหนิวา การน้ันไมสมควรแกสมณะ
จงปลดบาตรทเี่ ราใหแลวไปเถดิ (อรรถ- การท่ีถือเอาบาตรไมเปนเหตุมาแสดง
กถาวา ทานเศรษฐที าํ เชนนเี้ พราะคดิ วา อทิ ธปิ าฏิหารยิ อันเปนอุตตรมิ นสุ สธรรม
มผี อู วดกนั มากวาตนเปนอรหนั ต แตไม แกคฤหสั ถทงั้ หลายนน้ั กเ็ หมอื นกบั สตรี
เหน็ จรงิ สกั ราย คราวนจี้ ะไดชดั กนั ไป ถา ยอมเปดแสดงของสงวนเพราะเห็นแก
มีจริงก็จะยอมนับถือกันท้ังครอบครัว) ทรพั ย แลวทรงบญั ญตั สิ กิ ขาบท หาม
พวกเดียรถียเจาลทั ธกิ ม็ าติดตอขอบาตร ภิกษุ มิใหแสดงอิทธิปาฏิหาริยแก
นั้น ทานเศรษฐีก็บอกใหเหาะขึ้นไปเอา คฤหัสถท้ังหลาย และรับสั่งใหทําลาย
เอง จนถงึ วนั ที่ ๗ พระมหาโมคคลั ลานะ บาตรน้ัน บดจนละเอียดผสมเปนยา
และพระปณโฑลภารทวาชะเขาไป หยอดตาของภิกษุทั้งหลาย กับท้ังทรง
บณิ ฑบาตในเมอื งราชคฤห ไดยนิ พวก บญั ญตั สิ กิ ขาบท หามภกิ ษุ มใิ หใชบาตร
นักเลงพูดทาํ นองเยาะเยยวามีแตนักคุย ไม (วนิ ย.๗/๓๓/๑๖) ในพระวนิ ยั ปฎก มเี รอื่ ง
อวดวาเปนอรหนั ต แตเอาเขาจรงิ คราวน้ี ตนเดมิ เปนมาจบลงเพยี งน้ี
กเ็ หน็ ชดั วาไมมี พระมหาเถระเหน็ วาถา
ปลอยไว คนจะดูหมิ่นพระศาสนา ในท่ี อรรถกถาเลาเรอ่ื งตอไปวา (ธ.อ.๖/๗๐;
สดุ พระปณโฑลภารทวาชะกเ็ หาะขน้ึ ไป ชา.อ.๖/๒๓๑) ฝายพวกเดียรถีย เมือ่ ทราบ
ปลดบาตรนั้น และเหาะเวียนกรุง วา พระพทุ ธเจาไดทรงบญั ญตั สิ กิ ขาบท
ราชคฤห ๓ รอบ (อรรถกถาวา พระเถระ หามภิกษุ มิใหแสดงอิทธิปาฏิหาริยแก
เหาะแสดงฤทธิ์แลวมาหยุดท่ีเหนือบาน คฤหสั ถทงั้ หลายแลว กเ็ หน็ วาพระสงฆ
ของเศรษฐีโดยมิไดเขาไปที่บาตร ทาน ในพระพทุ ธศาสนาหมดโอกาสแสดงฤทธิ์
เศรษฐีแสดงความเคารพและนิมนต แลว จงึ ฉวยโอกาสโฆษณาวาพวกตนไม
ทานลงมา แลวใหคนเอาบาตรลงมาและ เห็นแกบาตรไม จึงมิไดแสดงฤทธิ์ เม่ือ
จัดถวาย) เหตกุ ารณนท้ี าํ ใหคนแตกตนื่ เรอ่ื งบาตรผานไปแลว ทนี ี้ พวกตนกจ็ ะ
พากนั ตามพระเถระมาทว่ี ดั สงเสยี งออื้ องึ แสดงความสามารถใหเห็นละ โดยจะ
แขงฤทธิ์กับพระสมณโคดม ครั้งน้ัน

๓๕๘

ยมทูต ๓๕๙ ยมทูต

พระเจาพิมพิสารทรงหวงใยวา พวก เดอื น ๘ นายคณั ฑ คนเฝาพระราช
เดียรถียทาอยางนี้ ในเมื่อทรงบัญญัติ อทุ ยาน เกบ็ มะมวงผลโตรสดไี ดผลหนง่ึ
หามพระสงฆแสดงฤทธเิ์ สียแลว จะทํา นาํ ไปจะถวายแกพระราชา พอดรี ะหวาง
อยางไร พระพุทธเจาตรสั วา สกิ ขาบท ทาง เหน็ พระพทุ ธเจา เลยเปลยี่ นใจ คดิ
นั้นทรงบัญญัติสําหรับพระสาวก พระ วาถวายพระพทุ ธเจาดกี วา พระพทุ ธเจา
องคจึงจะทรงแสดงฤทธเ์ิ อง และตรัสแก ทรงรบั แลว พระอานนทคนั้ ทาํ นา้ํ ปานะ
พระเจาพิมพิสารวาจะทรงแสดงในเวลา ถวาย พระองคเสวยอมั พปานะ และรบั
อกี ๔ เดอื นขางหนา ในวนั เพญ็ เดอื น ๘ ส่ังใหนายคัณฑรับเอาเม็ดมะมวงไปคุย
ณ เมอื งสาวตั ถี ตอจากนน้ั พวกเดยี รถยี ดนิ ปลูกตรงทนี่ น้ั เอง ทรงลางพระหตั ถ
ก็แสดงออกตางๆ ใหเห็นเหมือนกับวา รดนาํ้ ลงไป ตนมะมวงก็งอกโตข้ึนมาๆ
พระพทุ ธเจาทรงหาทางผัดผอนเวลาและ จนสงู ได ๑๕ ศอก ออกดอกออกผลพรงั่
ยักยายสถานทเี่ พ่อื หนีการทาทาย และ พรอม ขณะนน้ั พายใุ หญพดั และฝน
พวกตนคอยไลตาม จนกระทงั่ เมอ่ื มาสู หนักตกลงมา ทาํ ใหประดาเดยี รถยี หนี
เมืองสาวัตถีและใกลเวลาเขาไป พวก กระจดั กระจาย แลวเมอื่ ถงึ วาระ พระ
เดียรถียก็ใหสรางมณฑปที่จะทําการ พุทธเจาก็ทรงแสดงยมกปาฏิหาริยและ
แสดงไวใหพรอม สวนของพระพทุ ธเจา แสดงธรรมแกประชาชน เม่ือเสร็จส้ิน
ยงั ไมมกี ารเตรยี มการอะไร เมอื่ พระเจา พุทธกิจน้ีแลว ก็เสด็จขึ้นไปทรงจํา
ปเสนทิโกศลตรัสถาม ก็ทรงตอบวาจะ พรรษาในดาวดึงสเทวโลก ณ บัณฑุ-
แสดงที่โคนตนมะมวงของนายคัณฑ กมั พลศลิ าอาสน ทรงแสดงพระอภธิ รรม
(คณั ฑามพพฤกษ = คณั ฑ [นายคณั ฑ โปรดพระพทุ ธมารดาและเหลาเทพ ถวน
เปนคนเฝาพระราชอุทยานของพระเจา ไตรมาส แลวในวนั เพญ็ เดอื น ๑๑ เสดจ็
ปเสนทโิ กศล] + อมั พ [มะมวง] + พฤกษ เทโวโรหณะ คอื ลงจากเทวโลก ทส่ี งั กสั ส-
[ตนไม], ฉบบั อกั ษรพมา เปนกณั ฑามพ- นคร คืนสูพุทธกิจในการโปรดมนุษย-
พฤกษ คอื คนสวนชอ่ื นายกณั ฑ) พวก นกิ รสบื ตอไป; ดู ปาฏหิ ารยิ , ปณโฑล-
เดียรถียไดขาวดังน้ัน ก็ใหคนเที่ยว ภารทวาชะ, เทโวโรหณะ
ทาํ ลายถอนตนมะมวงแมแตทเี่ พง่ิ เกดิ ใน ยมทตู ทตู ของพญายม, สอื่ แจงขาวของ
รสั มโี ยชนหนงึ่ ทงั้ หมด (แตเขาไปถอนใน ความตาย หรือสภาวะท่ีเตือนใหนึกถึง
พระราชอุทยานไมได) ครั้นถึงวันเพ็ญ ความตายเพื่อจะไดไมประมาททําความ

๓๕๙

ยมบาล ๓๖๐ ยโสชะ

ดีเตรยี มไว เชน ความแกหงอม (ธ.อ.๗/๔) หรือ Jumna; ดู มหานที ๕
ยมบาล ผคู มุ นรก, ผทู าํ หนาทล่ี งโทษสตั ว ยศ ความเปนใหญและความยกยองนบั ถอื ;
นรก, ในคมั ภีรภาษาบาลี ใชคาํ วา นริ ย- ในภาษาไทย มักไดยนิ คาํ วา เกยี รตยิ ศ
บาล; ดู นริ ยบาล ซ่ึงบางครัง้ มาคูกบั อิสริยยศ และอาจจะ
ยมบรุ ษุ คนของพญายม (บาล:ี ยมปรุ สิ ), มี ปรวิ ารยศ หรอื บริวารยศ มาเขาชุด

ผูทําหนาท่ีลงโทษสัตวนรก, นิรยบาล, ดวย รวมเปน ยศ ๓ ประเภท
บางทีใชเชิงบุคลาธิษฐาน หมายถึง ยศกากณั ฑกบตุ ร พระเถระองคสาํ คญั ผู

สภาวะท่ีเตือนใหนึกถึงความตายเพื่อจะ ชกั ชวนใหทาํ สงั คายนาครงั้ ท่ี ๒ หลงั พทุ ธ

ไดไมประมาททาํ ความดีเตรียมไว เชน ปรนิ พิ พาน ๑๐๐ ป เดมิ ชอ่ื ยศ เปนบตุ ร
ความแกหงอม (ข.ุ ธ.๒๕/๒๘/๔๖); ดู ยมทตู กากณั ฑกพราหมณ; ดูสงั คายนาครง้ั ท่ี๒
ยมโลก โลกของพญายม, โลกของคนตาย; ยส, ยสะ พระมหาสาวกองคหนงึ่ เปน

ในบางแหง ซ่ึงกลาวถึงคูกับเทวโลก บุตรเศรษฐีเมืองพาราณสมี คี วามเปนอยู

อรรถกถาอธิบายวา ยมโลกหมายถึง อยางสุขสมบูรณ วันหน่ึงเห็นสภาพใน

อบายภมู ิ ๔ (ธ.อ.๓/๒), โดยเฉพาะในคมั ภรี หองนอนของตนเปนเหมือนปาชา เกดิ

เปตวตั ถุ มกั หมายถงึ แดนเปรต (เชนข.ุ เปต. ความสลดใจคดิ เบอ่ื หนาย จงึ ออกจากบาน

๒๖/๙๒/๑๑๑) ไ ป พ บ พ ร ะ พุ ท ธ เ จ า ที่ ป า อิ สิ ป ต น -

ยมนุ า แมน้าํ ใหญสายสาํ คญั ลาํ ดับท่ี ๒ มฤคทายวนั ในเวลาใกลรงุ พระพทุ ธเจา

ในมหานที ๕ ของชมพูทวีป มีตน ตรัสเทศนาอนุบุพพิกถา และอริยสัจจ

กําเนิดรวมกับแมน้ําคงคา ที่สระ โปรด ยสกุลบุตรไดดวงตาเห็นธรรม

อโนดาตในแดนหิมพานต และลงมา ตอมาไดฟงธรรมท่ีพระพุทธเจาแสดง

บรรจบกับแมนํ้าคงคาที่เมืองปยาคะ แกเศรษฐีบิดาของตน ก็ไดบรรลุ

(ปจจุบนั คอื Allahabad) ไหลผานเมอื ง อรหัตตผลแลวขออุปสมบท เปนภิกษุ

สําคัญ คือ Delhi เมอื งหลวงปจจุบนั สาวกองคที่ ๖ ของพระพุทธเจา
ของอนิ เดีย ซ่ึงเชื่อกันวาอยตู รงท่ตี ้ังของ ยสกุลบุตร พระยสะเมื่อกอนอุปสมบท
นครอนิ ทปตถ (เมอื งหลวงของแควนกรุ )ุ เรียกวายสกุลบุตร
ในอดตี เมอื งมธรุ า และเมอื งโกสมั พี ยโสชะ พระมหาสาวกองคหนึ่ง เปนบตุ ร

กอนจะถงึ เมอื งปยาคะ, ปจจบุ นั คนท่วั หวั หนาชาวประมง ใกลประตเู มอื งสาวตั ถี

ไปรจู ักในชอ่ื ภาษาองั กฤษวา Yamuna ไดฟงพระธรรมเทศนากปลสูตร ทพี่ ระ

๓๖๐

ยโสธรา ๓๖๑ ยาวกาลิก

พทุ ธเจาทรงแสดง (ในสุตตนิบาต เรยี ก เทพเจาเพือ่ ใหตนพนเคราะหรายเปนตน
ตางไปวา ธมั มจรยิ สตู ร) มคี วามเลอ่ื มใส ยญั พิธี พธิ บี ูชายญั
ขอบวช ตอมา ไปเจรญิ สมณธรรมที่ฝง ยาคุภาชกะ ภิกษผุ ไู ดรบั สมมติ คอื แตง

แมนา้ํ วัคคมุ ุทา ไดสาํ เร็จพระอรหัต ตั้งจากสงฆ ใหเปนผูมีหนาท่ีแจกยาคู,
ยโสธรา 1. เจาหญิงศากยวงศ เปนพระ เปนตําแหนงหนึ่งในบรรดา เจาอธิการ
ราชบุตรีของพระเจาชยเสนะ เปนพระ แหงอาหาร
มเหสีของพระเจาอัญชนะผูครองกรุง ยาคู ขาวตม, เปนอาหารเบาสําหรบั ฉัน

เทวทหะ เปนพระมารดาของพระนาง รองทองกอนถึงเวลาฉันอาหารหนัก

สิริมหามายา และพระนางมหาปชาบดี เปนของเหลว ดื่มได ซดได ไมใชของ
โคตมี 2. อกี ชือ่ หน่ึงวา พมิ พา เปนเจา ฉนั ใหอม่ิ เชน ภกิ ษุดม่ื ยาคูกอนแลวไป

หญิงแหงเทวทหนคร เปนพระราชบุตรี บณิ ฑบาต ยาคสู ามญั อยางน้ี ทจ่ี รงิ จะ

ของพระเจาสุปปพุทธะ เปนพระชายา แปลวาขาวตมหาถูกแทไม แตแปลกัน

ของพระสิทธัตถะ เปนมารดาของพระ มาอยางนน้ั พอใหเขาใจงายๆ ขาวตมที่

ราหุล ตอมาออกบวช เรียกชือ่ วา พระ ฉันเปนอาหารมื้อหนึ่งไดอยางที่ฉันกัน
ภัททากัจจานา
อยูโดยมาก มีชื่อเรียกตางออกไปอีก

ยอพระเกียรติ ชอื่ ประเภทหนังสอื ท่ีแตง อยางหนงึ่ วา โภชชยาคู
เชิดชเู กียรติของพระมหากษตั รยิ ยาจก ผขู อ, คนขอทาน, คนขอทานโดย
ยักยอก เอาทรพั ยของผูอน่ื ทอ่ี ยูในความ ไมมีอะไรแลกเปลี่ยน
ยาตรา เดนิ , เดนิ เปนกระบวน
รักษาของตนไปโดยทจุ ริต

ยกั ษ มคี วามหมายหลายอยาง แตทใ่ี ชบอย ยาน เครื่องนําไป, พาหนะตางๆ เชน รถ,

หมายถึงอมนุษยพวกหน่ึงเปนบริวาร เรือ, เกวยี น เปนตน
ของทาวกเุ วร หรอื เวสสวณั , ตามท่ถี ือ ยาม คราว, เวลา, สวนแหงวันคืน
กันมาวามีรูปรางใหญโตนากลัวมีเขี้ยว ยามะ, ยามา สวรรคชัน้ ที่ ๓ มที าว

งอกโงง ชอบกินมนษุ ยกนิ สัตว โดยมาก สุยามเทพบุตรปกครอง

มฤี ทธ์ิเหาะได จาํ แลงตวั ได ยามกาลกิ ของทใ่ี หฉันได ชวั่ ระยะวัน

ยกั ษณิ ี นางยักษ หนึ่ง กบั คนื หนึ่ง; ดู กาลกิ
ยญั การเซน, การบูชา, การบวงสรวง ยาวกาลกิ ของท่ีอนุญาตใหฉนั ไดตัง้ แต
ชนดิ หนงึ่ ของพราหมณ เชน ฆาสตั วบชู า เชาถึงเทย่ี งวนั ; ดู กาลิก

๓๖๑

ยาวชีวิก ๓๖๒ เย่ียง

ยาวชีวิก ของท่ีใหฉันไดไมจํากัดเวลา ยุทธนา การรบพงุ , การตอสูกนั
ตลอดชวี ิต; ดู กาลกิ ยบุ ล ขอความ, เรอ่ื งราว
ยาวตติยกะ แปลวา “ตองอาบัติเม่ือสวด ยพุ ราช พระราชกมุ ารท่ีไดรับอภเิ ษกหรอื

สมนภุ าสนจบครง้ั ที่ ๓” หมายความวา แตงตั้งใหอยูในตําแหนงที่จะสืบราช-

เม่ือภิกษุลวงละเมิดสิกขาบทเขาแลวยัง สมบตั ิเปนพระเจาแผนดินสืบไป
ไมตองอาบตั ิ ตอเม่ือสงฆสวดประกาศ เยภุยยสกิ า กิริยาเปนไปตามขางมากได

สมนภุ าสนหนท่ี ๓ จบแลว จงึ จะตอง แก วธิ ีตดั สนิ อธิกรณ โดยถอื เอาตามคํา

อาบัตินนั้ ไดแก สงั ฆาทเิ สสขอท่ี ๑๐, ของคนขางมาก เชน วิธีจับสลากเพอื่ ช้ี

๑๑, ๑๒, ๑๓ และสกิ ขาบทท่ี ๘ แหง ขอผดิ ถูก ขางไหนมภี ิกษุผรู วมพิจารณา

สัปปาณกวรรคในปาจิตติยกัณฑ; คูกับ ลงความเหน็ มากกวา กถ็ อื เอาพวกขางนนั้

ปฐมาปตติกะ เปนวิธีอยางเดียวกับการโหวตคะแนน

ยนิ ราย ไมพอใจ, ไมชอบใจ เสียง, ใชสาํ หรับระงบั วิวาทาธกิ รณ; ดู

ย่ี สอง โบราณเขยี น ญี่ เดือนย่ี ก็คือ อธิกรณสมถะ
เดือนท่ีสองตอจากเดือนอายอันเปน เยวาปนกธรรม “กห็ รอื วาธรรมแมอน่ื ใด”

เดอื นทหี่ น่ึง หมายถึงธรรมจําพวกที่กาํ หนดแนไมได
ยกุ ติ ชอบ, ถกู ตอง, สมควร
ยุค คราว, สมยั , ระยะกาลที่จัดแบงข้นึ วาขอไหนจะเกิดข้ึน ไดแก เจตสิก ๑๖
เปนพวกทเ่ี กดิ ในกศุ ลจติ ๙ คอื ๑. ฉนั ทะ
ตามเหตุการณหรือสภาพความเปนไป ๒. อธโิ มกข ๓. มนสกิ าร ๔. อุเบกขา
ของโลก; ดู กัป (ตัตรมชั ฌัตตตา) ๕. กรุณา ๖. มทุ ิตา
ยุคล ค,ู ท้ังสอง ๗. สัมมาวาจา (วจีทจุ รติ วริ ัติ)๘. สัมมา
ยคุ ลบาท, บาทยคุ ล เทาทง้ั สอง, เทาทง้ั คู กัมมันตะ (กายทุจริตวิรัติ) ๙. สัมมา
ยุติ ความถูกตองลงตัวตามเหตุผล, อาชวี ะ (มจิ ฉาชวี วริ ตั )ิ เปนพวกท่ีเกดิ ใน
อกศุ ลจติ ๑๐ คอื ๑. ฉนั ทะ ๒. อธโิ มกข
ความเหมาะควรโดยเหตุผล, ความมี ๓. มนสิการ ๔. มานะ ๕. อิสสา
เหตผุ ลลงกันได (บาลี: ยตุ ฺติ) ๖.มจั ฉรยิ ะ๗.ถนี ะ๘.มทิ ธะ๙.อทุ ธจั จะ
ยตุ ธิ รรม “ธรรมโดยยตุ ”ิ , ความเปนธรรม ๑๐. กุกกจุ จะ นับเฉพาะทไี่ มซา้ํ (คือเวน

โดยความถูกตองลงตัวตามเหตุผลและ

หลักฐาน, ในภาษาไทย มกั แปลกันวา ๓ ขอแรก) เปน ๑๖

ความเท่ยี งธรรม; ดู ยุติ เยี่ยง อยาง, แบบ, เชน

๓๖๒

โยคะ ๓๖๓ โยนก

โยคะ 1. กิเลสเคร่ืองประกอบ คือ ชมพทู วีป (ปจจุบันอยูในเขตอาฟกาน-ิ
ประกอบสตั วไวในภพ หรือผกู สตั วดจุ สถาน และอุซเบกสิ ถานกบั ตาจกิ ิสถาน
เทยี มไวกบั แอก มี ๔ คอื ๑. กาม ๒. แหงเอเชียกลาง) ช่ือวาบากเตรีย
ภพ ๓. ทิฏฐิ ๔. อวชิ ชา 2. ความเพยี ร (Bactria; เรียก Bactriana หรือ
โยคเกษม, โยคเกษมธรรม “ธรรมอนั Zariaspa กม็ )ี มเี มอื งหลวงชอื่ บากตรา
เปนแดนเกษมจากโยคะ” ความหมาย (Bactra ปจจบุ นั เรยี กวา Balkh อยใู น
ภาคเหนือของอัฟกานิสถาน), เปนดิน
สามัญวาความปลอดโปรงโลงใจหรือสุข แดนที่ชนชาติอารยันเขามาครอง แลว
ตกอยูใตอํานาจของจักรวรรดิเปอรเซีย
กายสบายใจ เพราะปราศจากภัย โบราณ และคงเนอ่ื งจากมชี นชาตกิ รกี เผา
Ionians มาอยอู าศยั มาก ทางชมพทู วปี
อันตรายหรือลวงพนส่ิงที่นาพร่ันกลัว จงึ เรยี กวา “โยนก” (ในคมั ภรี บาลเี รียกวา
โยนก บาง โยนะ บาง ยวนะ บาง ซึง่ มา
มาถึงสถานทปี่ ลอดภัย; ในความหมาย จากคาํ วา “Ionian” น่ันเอง)

ขั้นสูงสดุ มงุ เอาพระนิพพาน อนั เปน เฉพาะอยางยง่ิ เมอื่ พระเจาอเลกซาน-
เดอรมหาราช (Alexander the Great)
ธรรมที่เกษมคือโปรงโลงปลอดภัยจาก กษัตริยกรีก ยกทัพแผอํานาจมาทาง
โยคกเิ ลสท้งั ๔ จําพวก; ดู โยคะ, เกษม ตะวนั ออก ลมจกั รวรรดิเปอรเซียลงได
จากโยคธรรม ในปท่ี ๓๓๑ กอน ค.ศ. (ประมาณ
โยคธรรม ธรรมคอื กเิ ลสเคร่อื งประกอบ พ.ศ. ๑๕๘) แลวจะมาตชี มพทู วปี ผาน
ในขอความวา “เกษมจากโยคธรรม” คอื บากเตรียซ่ึงเคยข้ึนกับเปอรเซียมา
ความพนภยั จากกิเลส; ดู โยคะ ประมาณ ๒๐๐ ป กไ็ ดบากเตรยี คอื
โยคักเขมะ ดู โยคเกษม แควนโยนกน้ันในปที่ ๓๒๙ กอน ค.ศ.
โยคาวจร ผหู ยง่ั ลงสคู วามเพยี ร, ผปู ระกอบ (พ.ศ. ๑๖๐) จากนน้ั จงึ ไปตง้ั ทพั ทเี่ มอื ง
ความเพยี ร, ผเู จรญิ ภาวนา คอื กาํ ลงั ปฏบิ ตั ิ ตกั สลิ าในปที่ ๓๒๖ กอน ค.ศ. เพอื่
เตรียมเขาตีอินเดีย แตในท่ีสุดทรงลม
สมถกรรมฐานและวิปสสนากัมมัฏฐาน เลิกพระดาํ รินั้น และยกทัพกลับในปที่
เขยี น โยคาพจร กม็ ี ๓๒๕ กอน ค.ศ. ระหวางทางเมือ่ พักที่
โยคี ฤษ,ี ผปู ฏิบัตติ ามลัทธโิ ยคะ; ผู
ประกอบความเพยี ร; ดู โยคาวจร ๓๖๓
โยชน ช่อื มาตราวดั ระยะทาง เทากบั ๔
คาวุต หรือ ๔๐๐ เสน
โยธา ทหาร, นกั รบ
โยนก อาณาจกั รโบราณทางทศิ พายพั ของ

โยนก ๓๖๔ โยนก

กรุงบาบิโลน ไดประชวรหนักและ สังคายนาครง้ั ท่ี ๓ ใน พ.ศ. ๒๓๕ แลว
สวรรคตเมอ่ื ปที่ ๓๒๓ กอน ค.ศ. แม พระโมคคัลลีบุตรติสสเถระไดมอบ
ทัพกรีกที่พระเจาอเลกซานเดอรต้ังไวดู ภาระใหพระสงฆไปเผยแพรพระศาสนา
แลดนิ แดนทต่ี ไี ด กป็ กครองโยนกตอมา ในดนิ แดนตางๆ ๙ สาย (เราเรยี กกนั วา
โยนกตลอดจนคันธาระท่ีอยูใตลงมา พระศาสนทตู ) อรรถกถากลาววา พระ
(ปจจุบันอยูในอัฟกานิสถานและปากี- มหารักขติ เถระไดมายังโยนกรัฐ
สถาน) จงึ เปนดนิ แดนกรีกและมวี ฒั น-
ธรรมกรกี เตม็ ท่ี หลังรัชกาลพระเจาอโศกมหาราชไม
เตม็ ครง่ึ ศตวรรษ ราชวงศโมรยิ ะกส็ ลาย
ตอมาไมนาน เม่ือพระอัยกาของพระ ลง ในชวงเวลานั้น บากเตรยี หรอื โยนก
เจาอโศกมหาราช คือพระเจาจันทรคุปต ก็ไดตั้งอาณาจักรของตนเองเปนอิสระ
(เอกสารกรีกเรยี ก Sandrocottos หรอื (ตําราฝายตะวันตกบอกในทํานองวา
Sandrokottos) ขึ้นครองแควนมคธ บากเตรียไมไดมาขนึ้ ตอมคธ ยงั ขน้ึ กบั
ต้ังราชวงศโมริยะ (รูปสันสกฤตเปน ราชวงศของซลี คู สั จนถงึ ปที่ ๒๕๐ กอน
เมารยะ) ข้ึนในปที่ ๓๒๑ กอน ค.ศ. ค.ศ. ซึ่งยังอยูในรัชกาลพระเจาอโศก
(พ.ศ. ๑๖๘) แลวยกทัพมาเผชญิ กบั แม บากเตรียจึงแยกตัว จากราชวงศของ
ทัพใหญของอเลกซานเดอร ชื่อซีลูคัส ซลี ูคสั ออกมาตงั้ เปนอสิ ระ แตศลิ าจารกึ
(Seleucus) ที่มอี าํ นาจปกครองดินแดน ของพระเจาอโศกก็บอกชัดวา มีแวน
แถบตะวนั ออกรวมทง้ั โยนกและคนั ธาระ แควนโยนกในพระราชอาํ นาจ อาจเปนได
นนั้ (ตอมาไดเปนกษตั รยิ แหงบาบโิ ลเนยี วา โยนกในสมยั นนั้ มที งั้ สวนทข่ี น้ึ ตอ
ถือกันวาเปนกษัตริยแหงซีเรียโบราณ) มคธ และสวนทขี่ น้ึ ตอราชวงศกรีก ของ
ซีลูคัสไดยอมยกคันธาระใหแกจันทร- ซลี คู ัส แลวแขง็ ขอแยกออกมา) จากน้นั
คุปต แมวาโยนกก็คงจะไดมาขึ้นตอ บากเตรียไดมีอํานาจมากขึ้น ถึงกับ
มคธดวย ดังที่ศิลาจารึกของพระเจา ขยายดินแดนเขามาในอินเดียภาคเหนือ
อโศก (ครองราชย พ.ศ. ๒๑๘–๒๖๐) ดังที่โยนกไดมีช่ือเดนอยูในประวัติ
กลาวถึงแวนแควนของชาวโยนกในเขต ศาสตรพระพุทธศาสนาในสมัยของ
พระราชอํานาจ แตผูคนและวิถีชีวิตที่ พระเจา Menander ทพ่ี ทุ ธศาสนกิ ชน
น่นั ก็ยงั เปนแบบกรกี สบื มา เรยี กวา พญามลิ นิ ท ซง่ึ ครองราชย (พ.ศ.
๔๒๓-๔๕๓) ทเี่ มอื งสาคละ (ปจจบุ นั
เม่ือพระเจาอโศกทรงอุปถัมภการ
๓๖๔

โยนิ ๓๖๕ โยมอปุ ฏฐาก

เรยี กวา Sialkot อยใู นแควนปญจาบ ที่ กระทาํ ไวในใจโดยอบุ ายอนั แยบคาย, การ

เปนสวนของปากสี ถาน) พิจารณาโดยแยบคาย คอื พจิ ารณาเพอื่

หลังรัชกาลพญามิลนิ ทไมนาน บาก เขาถึงความจริงโดยสืบคนหาเหตุผลไป

เตรียหรือโยนกตกเปนของชนเผาศกะที่ ตามลําดับจนถึงตนเหตุ แยกแยะองค

เรรอนรกุ รานเขามา แลวตอมากเ็ ปนสวน ประกอบจนมองเห็นตัวสภาวะและความ

หนึ่งของอาณาจักรกุษาณ (ท่ีมีราชาย่ิง สมั พนั ธแหงเหตปุ จจยั หรอื ตรติ รองใหรู

ใหญพระนามวากนิษกะ, ครองราชย จักส่ิงที่ดีที่ชั่ว ยังกุศลธรรมใหเกิดข้ึน

พ.ศ. ๖๒๑–๖๔๔) หลังจากนั้นกม็ ีการ โดยอุบายท่ีชอบ ซ่ึงจะมิใหเกิดอวิชชา

รุกรานจากภายนอกมาเปนระลอก จน และตณั หา, ความรจู กั คดิ , คดิ ถกู วธิ ;ี
กระท่ังประมาณ ค.ศ. ๗๐๐ (ใกล เทยี บ อโยนิโสมนสกิ าร
พ.ศ. ๑๓๐๐) กองทพั มุสลมิ อาหรับยก โยม คาํ ทีพ่ ระสงฆใชเรียกคฤหัสถทเ่ี ปน

มาถึงและเขาครอบครอง โยนกก็ได บิดามารดาของตน หรือที่เปนผูใหญ

กลายเปนสวนหนึ่งแหงดินแดนของชน คราวบดิ ามารดา บางทใี ชขยายออกไป

ชาวมสุ ลมิ สบื มา ชอื่ โยนกกเ็ หลอื อยูแต เรียกผูมีศรัทธาซึ่งอยูในฐานะเปนผู

ในประวตั ิศาสตร อปุ ถัมภบาํ รงุ พระศาสนา โดยทัว่ ไปกม็ ;ี

โยนิ กําเนดิ ของสัตว มี ๔ จําพวก คือ ๑. คําใชแทนช่ือบิดามารดาของพระสงฆ;
ชลาพชุ ะ เกดิ ในครรภ เชน คน แมว สรรพนามบุรุษที่ ๑ สาํ หรับบิดามารดา
๒. อณั ฑชะ เกดิ ในไข เชน นก ไก ๓. พูดกะพระสงฆ (บางทผี ูใหญคราวบิดา
สงั เสทชะเกดิ ในไคล คอื ทชี่ น้ื แฉะสกปรก มารดา หรอื ผูเกอ้ื กูลคนุ เคยก็ใช)
เชน หนอนบางอยาง ๔. โอปปาติกะ โยมวดั คฤหสั ถท่ีอยูปฏบิ ัตพิ ระในวัด
เกดิ ผดุ ขึ้น เชน เทวดา สัตวนรก โยมสงฆ คฤหสั ถผอู ปุ การะพระทวั่ ๆ ไป
โยนิโส โดยแยบคาย, โดยถองแท, โดย โยมอุปฏฐาก คฤหัสถท่แี สดงตนเปนผู

วิธีทีถ่ ูกตอง, ต้งั แตตนตลอดสาย, โดย อุปการะพระสงฆโดยเจาะจง อุปการะ

ตลอด รูปใด ก็เปนโยมอปุ ฏฐากของรูปน้ัน
โยนโิ สมนสกิ าร การทาํ ในใจโดยแยบคาย,

๓๖๕

ร

รจนา แตง, ประพนั ธ เชน อาจารยผู ชนดิ คือ ๑. ปาทุกา แปลกนั วา “เขียง
รจนาอรรถกถา คอื ผแู ตงอรรถกถา เทา” (รองเทาไมหรือเกยี๊ ะ) ซึ่งรวมไปถึง
รตนะ ดู รัตนะ รองเทาโลหะ รองเทาแกว หรอื รองเทา
รตนปริตร ดู ปริตร ประดบั แกวตางๆ ตลอดจนรองเทาสาน
รตนวรรค ตอนท่ีวาดวยเรื่องรัตนะ รองเทาถักหรือปกตางๆ สําหรับพระ
เปนตน เปนวรรคท่ี ๙ แหงปาจติ ตยิ กณั ฑ ภิกษุหามใชปาทุกาทุกอยาง ยกเวน
ปาทุกาไมท่ีตรึงอยูกับท่ีสําหรับถาย
ในมหาวภิ งั ค พระวินยั ปฎก อุจจาระหรือปสสาวะและเปนท่ีชําระข้ึน
รตนวรรคสกิ ขาบท สกิ ขาบทในรตนวรรค เหยยี บได ๒. อุปาหนา รองเทาสามญั
รตนสูตร ดู ปริตร สําหรับพระภิกษุทรงอนุญาตรองเทา
รติ ความยนิ ดี หนังสามญั (ถาชน้ั เดยี ว หรือมากชัน้ แต
รม สาํ หรับพระภกิ ษุ หามใชรมท่กี าววาว เปนของเกาใชไดทั่วไป ถามากชั้นเปน
เชน รมปกดวยไหมสีตางๆ และรมที่มี ของใหม ใชไดเฉพาะแตในปจจันต-
ชนบท) มสี ายรดั หรือใชคีบดวยนิว้ ไม
ระบายเปนเฟอง ควรใชของเรียบๆ ซงึ่ ปกหลงั เทา ไมปกสน ไมปกแขง นอก
จากนน้ั ตัวรองเทากต็ าม หหู รอื สายรัด
ทรงอนุญาตใหใชไดในวัดและอุปจาระ ก็ตาม จะตองไมมีสีท่ีตองหาม (คือ สี
ขาบ เหลอื ง แดง บานเยน็ แสด ชมพู
แหงวัด หามกั้นรมเขาบาน หรือกนั้ เดนิ ดํา) ไมขลิบดวยหนังสัตวท่ีตองหาม
(คอื หนงั ราชสีห เสือโครง เสือเหลือง
ตามถนนหนทางในละแวกบาน เวนแต ชะมด นาค แมว คาง นกเคา) ไมยดั
นนุ ไมตรงึ หรอื ประดบั ดวยขนนกกระทา
เจบ็ ไข ถกู แดดถกู ฝนอาพาธจะกาํ เรบิ เชน ขนนกยงู ไมมหี เู ปนชอดงั เขาแกะเขาแพะ
หรืองามแมลงปอง รองเทาท่ีผดิ ระเบียบ
ปวดศีรษะ ตลอดจน (ตามท่ีอรรถกถา เหลาน้ีถาแกไขใหถูกตองแลว เชน
สํารอกสีออก เอาหนังท่ีขลิบออกเสยี
ผอนผันให) กั้นเพอ่ื กันจวี รเปยกฝนใน

เวลาฝนตก ก้ันเพอื่ ปองกนั ภัย ก้ันเพอื่

รักษาตวั เชนในเวลาแดดจัด
รมณยี นาบนั เทงิ ใจ, นารน่ื รมย, นาสนุก
รส อารมณทีร่ ูไดดวยล้ิน (ขอ ๔ ใน
อารมณ ๖), โดยปรยิ าย หมายถงึ ความ

รูสึกชอบใจ
รองเทา ในพระวินยั กลาวถึงรองเทาไว ๒

รอยกรอง ๓๖๗ รัฏฐานบุ าลโนบายราชธรรม

เปนตน กใ็ ชได รองเทาทถ่ี กู ลกั ษณะทรง รอยผกู คอื ชอดอกไมและกลุมดอกไมที่

อนุญาตใหใชไดในวัด สวนที่มิใชตอง เขาเอาไมเสียบกานดอกไมแลวเอาดาย

หามและในปา หามสวมเขาบาน และถา พันหรือผกู ทําข้นึ
เปนอาคันตุกะเขาไปในวัดอื่นก็ใหถอด รอยวง คือดอกไมท่ีรอยสวมดอกหรือ

ยกเวนแตฝาเทาบางเหยียบพื้นแข็งแลว รอยแทงกานเปนสาย แลวผกู เขาเปนวง

เจ็บ หรอื ในฤดูรอน พ้ืนรอนเหยียบแลว นคี้ อื พวงมาลยั
เทาพอง หรือในฤดูฝนไปในที่แฉะ ภิกษุ รอยเสยี บ คือดอกไมทรี่ อยสวมดอก เชน

ผอู าพาธดวยโรคกษยั สวมกนั เทาเย็นได สายอุบะ หรอื พวงมาลยั มพี วงมาลยั
รอยกรอง 1. รอยถักดอกไมเปนตา เปน ดอกปบและดอกกรรณกิ ารเปนตน หรือ

ผนื อยางตาขาย 2. รอยเรยี งถอยคําใน ดอกไมที่ใชเสียบไม เชนพุมดอก

การประพันธตามกฎเกณฑของฉันท พุทธชาด พุมดอกบานเย็นเปนตัวอยาง
ลกั ษณ, คาํ ประพนั ธ 3. (ในคําวา “รอย ระยะบานหนงึ่ ในประโยควา “โดยทีส่ ดุ

กรองพระธรรมวินัย”) รวบรวมคําส่ัง แมสิ้นระยะบานหน่ึง เปนปาจิตติยะ”

สอนของพระพุทธเจามาจัดเรียงใหอยู ระยะทางชั่วไกบินถึง แตในที่คนอยูคับ

ในตําแหนงแหงท่ีถูกตองเรียบรอยตาม คงั่ ใหกาํ หนดตามเครอ่ื งกาํ หนดทมี่ อี ยู

ระบบระเบียบ เพ่ือไมใหกระจัดพลัด โดยปกติ อยางใดอยางหนึง่ (เชน ชอื่

พรายและคงอยูไดยนื นาน, สงั คายนา, หมบู าน)

ดู สังคายนา ระลึกชอบ ดู สมั มาสติ
รอยคุม คือเอาดอกไมรอยเปนสายแลว รักขิตวัน ช่อื ปาทพี่ ระพุทธเจาเสดจ็ หลกี

ควบหรอื คุมเขาเปนพวง เชน พวงอุบะ ไปสําราญพระอิริยาบถเมื่อสงฆเมือง

สําหรับหอยปลายภู หรือสําหรับหอย โกสมั พแี ตกกัน; ดู ปาริเลยยกะ
ตามลาํ พงั เชน พะวง “ภูสาย” เปนตวั รงั สฤษฏ สราง, แตงตง้ั
อยาง; รอยควบ กเ็ รยี ก รังสี แสง, แสงสวาง, รัศมี
รอยตรึง คือเอาดอกไมเชนดอกมะลิ รัชกาล เวลาครองราชสมบัติแหงพระ

เปนตน เสียบเขาในระหวางใบตองที่ ราชาองคหนึ่งๆ
เจียนไว แลวตรึงใหติดกันโดยรอบ รัชทายาท ผจู ะสืบราชสมบัต,ิ ผูจะได

แลวรอยประสมเขากับอยางอ่ืนเปนพวง ครองราชสมบตั ิสืบตอไป

เชน พวงภูชนั้ เปนตัวอยาง รัฏฐานุบาลโนบายราชธรรม ธรรม

๓๖๗

รัฏฐปาละ ๓๖๘ รตั นบัลลงั ก

ของพระราชา ซึ่งเปนวิธีปกครองบาน ปราศ ๓. อนาโรจนา ไมบอก เม่ือขาด

เมือง, หลักธรรมสําหรับพระราชาใชเปน ราตรีในวันใด กน็ บั วนั นนั้ เขาในจํานวน

แนวปกครองบานเมือง วันท่ีจะตองอยูปริวาสหรือประพฤติ

รัฏฐปาละ ดู รฐั บาล มานัตนน้ั ไมได; ดูความหมายทคี่ าํ น้ันๆ

รฐั ชนบท ชนบทคอื แวนแควน รัตน, รัตนะ แกว, ของวิเศษหรอื มคี า
รฐั บาล พระมหาสาวกองคหนงึ่ เปนบตุ ร มาก, สิ่งประเสรฐิ , ส่ิงมคี าสูงยงิ่ เชน

แหงตระกูลหัวหนาในถุลลโกฏฐิตนิคม พระรัตนตรัย และรัตนะของพระเจา

ในแควนกรุ ุ ฟงธรรมแลวมคี วามเลอ่ื มใส จักรพรรดิ; ในประโยควา “ท่ีรัตนะยังไม

ในพระพุทธศาสนามาก ลาบิดามารดา ออก เปนปาจิตติยะ” หมายถึงพระ

บวช แตไมไดรบั อนุญาต เสยี ใจมาก มเหสี, พระราชินี
และอดอาหารจะไดตายเสีย บดิ ามารดา รัตนฆรเจดีย เจดยี คือเรอื นแกว อยทู าง

จึงตองอนุญาต ออกบวชแลวไมนานก็ ทศิ ตะวันตกของรัตนจงกรมเจดีย หรือ

ไดสาํ เร็จพระอรหัต ไดรบั ยกยองวาเปน ทิศตะวันตกเฉียงเหนือของตนพระศรี-

เอตทัคคะในทางบวชดวยศรทั ธา มหาโพธิ์ ณ ท่ีน้ีพระพุทธเจาทรง

รัตตญั ู “ผรู ูราตร”ี คือ ผเู กาแก ผานคืน พิจารณาพระอภิธรรมปฎกส้นิ ๗ วัน

วันมามาก รกู าลยืดยาว มปี ระสบการณ (สัปดาหที่ ๔ แหงการเสวยวมิ ตุ ติสขุ ); ดู
ทันเรื่องเดิม หรือรเู หน็ เหตกุ ารณมาแต วมิ ตุ ตสิ ขุ
ตน เชน พระอัญญาโกณฑญั ญะ ผูเปน รตั นจงกรมเจดีย เจดียคือทจ่ี งกรมแกว

ปฐมสาวก ไดรับยกยองจากพระพุทธ อยูทางทิศตะวันออกเฉียงเหนือของตน

เจา วาเปนเอตทัคคะในทางรตั ตญั ู พระศรมี หาโพธิ์ ระหวางตนพระศรมี หาโพธ์ิ

รัตติกาล เวลากลางคนื กับอนิมิสเจดีย ณ ที่นี้พระพุทธเจา

รตั ตเิ ฉท การขาดราตรี หมายถงึ เหตขุ าด เสด็จจงกรมตลอด ๗ วนั (สปั ดาหท่ี ๓
ราตรแี หงมานัต หรอื ปรวิ าส; สาํ หรบั แหงการเสวยวมิ ตุ ตสิ ขุ ); ดู วิมตุ ตสิ ขุ
มานตั มี ๔ คอื ๑. สหวาโส อยูรวม รัตนตรยั แกว ๓ ดวง, สง่ิ มีคาและ
๒. วปิ ปฺ วาโส อยูปราศ ๓. อนาโรจนา เคารพบชู าสงู สุดของพุทธศาสนกิ ชน ๓
ไมบอก ๔. อเูน คเณ จรณํ ประพฤตใิ น อยาง คอื พระพทุ ธ พระธรรม พระสงฆ
คณะอนั พรอง; สําหรบั ปรวิ าส มี ๓ คือ รัตนบัลลังก บัลลังกที่พระพุทธเจา
๑. สหวาโส อยรู วม ๒. วิปฺปวาโส อยู ประทับน่ังตรัสรู, ท่ีประทับใตตนพระ

๓๖๘

รัศมี ๓๖๙ ราชธรรม

ศรีมหาโพธิ มารเขาไปประโลมพระพุทธเจาดวย

รศั มี แสงสวาง, แสงท่ีเหน็ กระจายออก อาการตางๆ พรอมดวยนางตณั หาและ

เปนสายๆ, แสงสวางท่พี วยพงุ ออกจาก นางอรดี ในขณะทพ่ี ระพทุ ธเจาประทบั
จดุ กลาง; เขียนอยางบาลีเปน รงั สี แต อยูที่ตนอชปาลนิโครธ หลังจากตรสั รู
ในภาษาไทยใชในความหมายท่ีตางกัน ราคี ผมู ีความกาํ หนัด; มลทนิ , เศรา

ออกไปบาง หมอง, มวั หมอง

รัสสะ (สระ) มีเสียงส้นั อันพึงวาโดย ราชการ กิจการงานของประเทศ หรือ

ระยะส้ันก่ึงหนึ่งแหงสระที่มีเสียงยาว ของพระเจาแผนดิน, หนาที่หล่ังความ
ในภาษาบาลี ไดแก อ อิ อ;ุ คูกับ ทฆี ะ ยนิ ดีแกประชาชน
รากขวัญ สวนของรางกายท่ีเรียกวาไห ราชกุมาร ลูกหลวง
ปลารา; ตํานานกลาววา ในบรรดาพระ ราชคฤห นครหลวงของแควนมคธ เปน

บรมสารีริกธาตุท้ังหลายนั้น พระราก นครท่ีมีความเจรญิ รงุ เรือง เตม็ ไปดวย

ขวัญเบื้องขวาข้ึนไปประดิษฐานอยูใน คณาจารยเจาลัทธิ พระพุทธเจาทรง
จฬุ ามณเี จดีย ณ ดาวดงึ สเทวโลก พระ เลือกเปนภูมิที่ประดิษฐานพระพุทธ-

รากขวญั เบ้อื งซาย ขึน้ ไปประดษิ ฐานอยู ศาสนาเปนปฐม พระเจาพิมพิสาร ราชา

ในทุสสเจดีย (เจดียท่ีฆฏิการพรหม แหงแควนมคธ ครองราชสมบตั ิ ณ นครน้ี
สรางข้ึนไวกอนแลว ใหเปนที่บรรจุพระ ราชทณั ฑ โทษหลวง, อาญาหลวง
ภษู าเครอ่ื งทรงในฆราวาสที่พระโพธสิ ตั ว ราชเทวี พระมเหสี, นางกษตั รยิ
สละในคราวเสด็จออกบรรพชา) ณ ราชธรรม ธรรมสําหรับพระเจาแผนดิน,

พรหมโลก คณุ สมบัติของนักปกครองทด่ี ี สามารถ

ราคะ ความกําหนัด, ความติดใจหรือ ปกครองแผนดินโดยธรรมและยัง

ความยอมใจติดอยู, ความติดใครใน ประโยชนสุขใหเกิดแกประชาชนจนเกิด
อารมณ; ดู กามราคะ, รปู ราคะ, อรูป-
ราคะ ความชน่ื ชมยินดี มี ๑๐ ประการ (นิยม
ราคจรติ พน้ื นสิ ยั ทหี่ นกั ในราคะ เชน รกั เรียกวา ทศพธิ ราชธรรม) คอื ๑. ทาน
การใหทรพั ยสนิ สงิ่ ของ ๒. ศลี ประพฤติ
สวย รกั งาม แกดวยเจรญิ กายคตาสติ ดงี าม ๓. ปริจจาคะ ความเสียสละ ๔.
อาชชวะ ความซื่อตรง ๕. มัททวะ
หรอื อสุภกัมมฏั ฐาน (ขอ ๑ ในจริต ๖) ความออนโยน ๖. ตบะ ความทรงเดช
ราคา ชือ่ ลูกสาวพระยามาร อาสาพระยา

๓๖๙

ราชธานี ๓๗๐ ราโชวาท

เผากิเลสตณั หา ไมหมกมุนในความสขุ หลักการสงเคราะหประชาชนของนักปก

สาํ ราญ ๗. อกั โกธะ ความไมกรวิ้ โกรธ ครอง มี ๔ คอื ๑. สสั สเมธะ ฉลาด
๘. อวิหงิ สา ความไมขมเหงเบียดเบยี น บาํ รงุ ธญั ญาหาร ๒. ปรุ ิสเมธะ ฉลาด
๙. ขนั ติ ความอดทนเขมแขง็ ไมทอถอย บาํ รงุ ขาราชการ ทั้งทหาร และพลเรอื น
๑๐. อวโิ รธนะ ความไมคลาดธรรม ๓. สัมมาปาสะ ผูกผสานรวมใจประชา
ราชธานี เมืองหลวง, นครหลวง
(ดวยการสงเสรมิ สมั มาชพี ใหคนจนตง้ั ตวั

ราชิธิดา ลูกหญิงของพระเจาแผนดิน ได) ๔.วาชไปยะ มีวาทะดดู ดมื่ ใจ
ราชนิเวศน ท่ีอยูของพระเจาแผนดิน, ราชสาสน หนังสือทางราชการของพระ

พระราชวัง ราชา

ราชบรวิ าร ผูแวดลอมพระราชา, ผูหอม ราชอาสน ที่นง่ั สําหรบั พระเจาแผนดนิ
ราชา “ผูยังเหลาชนใหอิม่ เอมใจ” หรอื “ผู
ลอมติดตามพระราชา

ราชบตุ ร ลูกชายของพระเจาแผนดนิ ทาํ ใหคนอน่ื มคี วามสขุ ”, พระเจาแผนดนิ ,
ราชบตุ รี ลกู หญิงของพระเจาแผนดนิ ผูปกครองประเทศ
ราชบุรษุ คนของพระเจาแผนดิน ราชาณตั ิ คาํ ส่ังของพระราชา
ราชพลี ถวายเปนหลวง หรอื บาํ รงุ ราชการ ราชาธิราช พระราชาผเู ปนใหญกวาพระ

มีเสียภาษอี ากร เปนตน, การจัดสรรสละ ราชาอื่นๆ
รายไดหรือทรัพยสวนหนึ่งเปนคาใชจาย ราชาภเิ ษก พระราชพธิ ใี นการขน้ึ สบื ราช-

สําหรับชวยราชการดวยการเสียภาษี สมบัติ
อากร เปนตน, การบริจาครายไดหรือ ราชายตนะ ไมเกต อยูทางทศิ ใตแหงตน

ทรัพยสวนหน่ึงเพ่ือชวยเหลือกิจการ พระศรีมหาโพธิ์ ณ ท่ีน้ีพระพุทธเจา

บานเมอื ง (ขอ ๔ แหงพลี ๕ ในโภค- ประทบั น่งั เสวยวมิ ุตติสขุ ๗ วนั พอคา

อาทิยะ ๕) ๒ คน คอื ตปุสสะกบั ภลั ลกิ ะ ซึ่งมา

ราชภฏี ราชภฏั หญิง, ขาราชการหญิง จากอกุ กลชนบท ไดพบพระพทุ ธเจาทน่ี ;่ี
ราชภฏั ผอู นั พระราชาเลยี้ ง คอื ขาราชการ ดู วิมตุ ตสิ ุข
ราชวโรงการ คาํ สัง่ ของพระราชา ราชูปถัมภ การท่ีพระราชาทรงเกื้อกูล
ราชสมบตั ิ สมบตั ิของพระราชา, สมบัติ อดุ หนนุ
ราชูปโภค เครอื่ งใชสอยของพระราชา
คือความเปนพระราชา

ราชสงั คหวตั ถุ สงั คหวัตถุของพระราชา, ราโชวาท คาํ สง่ั สอนของพระราชา

๓๗๐

ราตรี ๓๗๑ ราหุล

ราตรี กลางคนื , เวลามดื คํ่า จากพระสงฆมอญ

ราธะ พระมหาสาวกองคหนึ่ง เดิมเปน รามายณะ เรือ่ งราวของพระราม วาดวย

พราหมณในเมืองราชคฤห เม่ือชราลง เรื่องศึกระหวางพระรามกับทศกัณฐ

ถกู บตุ รทอดท้ิง อยากจะบวชก็ไมมภี กิ ษุ พระฤษวี าลมีกิเปนผูแตง เปนท่ีมาของ
รับบวชให เพราะเห็นวาเปนคนแกเฒา เรือ่ งรามเกยี รต์ิ ของไทย
ราธะเสยี ใจ รางกายซูบซดี พระศาสดา ราศี 1. ชอ่ื มาตราวัดจักรราศีคอื ๓๐

ทรงทราบจงึ ตรัสถามวา มีใครระลึกถึง องศาเปน ๑ ราศี และ ๑๒ ราศีเปน ๑

อุปการะของราธะไดบาง พระสารีบุตร รอบจักรราศี (อาณาเขตโดยรอบดวง

ระลึกถงึ ภกิ ษาทพั พหี นงึ่ ทีร่ าธะถวาย จึง อาทิตยที่ดาวพระเคราะหเดิน); ราศี
รับเปนอุปชฌาย และราธะไดเปนบคุ คล ๑๒ น้ัน คอื ราศีเมษ (แกะ), พฤษภ
แรกท่ีอุปสมบทดวยญัตติจตุตถกรรม- (วัว), เมถุน (คนค)ู , กรกฏ (ปู), สิงห
วาจา ทานบวชแลวไมนานก็ไดบรรลุ (ราชสีห), กันย (หญิงสาว) ตุล (คันช่งั ),
พระอรหตั พฤศจกิ (แมลงปอง), ธนู (ธนู), มกร
(มังกร), กมุ ภ (หมอนํา้ ) มนี (ปลา ๒
พระราธะเปนผวู างาย ต้ังใจรบั ฟงคาํ

ส่งั สอน มีความสภุ าพออนโยน เปนตวั ตัว) 2. อาการที่รุงเรอื ง, ลักษณะทีด่ ีงาม
อยางของภกิ ษผุ ูบวชเมอ่ื แก ทง้ั พระพทุ ธ 3. กอง เชน บุญราศี วากองบุญ
เจาและพระสารบี ตุ รกช็ มทาน ทานเคยได ราหุล พระมหาสาวกองคหน่งึ เปนโอรส

ใกลชิดพระพุทธเจา เคยทําหนาท่ีเปน ของเจาชายสทิ ธตั ถะ คราวพระพุทธเจา

พุ ท ธ อุ ป ฐ า ก ไ ด รับยกยอ ง เ ปน เสด็จนครกบลิ พัสดุ ราหุลกมุ ารเขาเฝา

เอตทคั คะในทางกอใหเกดิ ปฏิภาณ ทูลขอทายาทสมบัติตามคําแนะนําของ
รามคาม นครหลวงของแควนโกลยิ ะ บัด พระมารดา พระพุทธเจาจะประทาน

น้ีอยูในเขตประเทศเนปาล เปนที่ อรยิ ทรพั ย จึงใหพระสารีบุตรบวชราหลุ

ประดิษฐานสถูปบรรจุพระบรม- เปนสามเณร นับเปนสามเณรองคแรก

สารีริกธาตุแหงหนง่ึ ในพระพุทธศาสนา ตอมาไดอปุ สมบท

รามัญนิกาย นกิ ายมอญ หมายถงึ พระ เปนภิกษุไดรับยกยองวาเปนเอตทัคคะ

สงฆผูสืบเช้ือสายมาจากรามัญประเทศ ในทางเปนผใู ครตอการศกึ ษา อรรถกถา

สวนมากเปนมอญเองดวยโดยสัญชาติ วาพระราหุลปรินิพพานในสวรรคช้ัน
รามัญวงศ ชื่อนกิ ายพระสงฆลงั กาทบ่ี วช ดาวดึงสกอนพุทธปรินิพพานและกอน

๓๗๑

ริบราชบาตร ๓๗๒ รูป๒๘

การปรนิ พิ พานของพระสารบี ุตร ภาษาพดู บางแหงนยิ มใช องค

รบิ ราชบาตร เอาทรพั ยสินเปนของหลวง รูป ๒๘ รูปธรรมท้ังหมดในรูปขันธ

ตามกฎหมาย เพราะเจาของตองโทษ จําแนกออกไปตามนัยแหงอภิธรรมเปน

แผนดนิ ๒๘ อยาง จดั เปน ๒ ประเภท คอื
ริษยา ความไมอยากใหคนอืน่ ไดด,ี เห็น
ก. มหาภตู ๔ รปู ใหญ, รูปตนเดมิ คอื
เขาไดดีทนอยูไมได, เห็นผูอ่ืนไดดีไม ธาตุ ๔ ไดแก ปฐวี อาโป เตโช และ
สบายใจ, คําเดมิ ในสนั สกฤตเปน อรี ษฺ า
บาลีใชวา อิสฺสา (ขอ ๓ ในมละ ๙; ขอ วาโย ท่เี รียกกนั ใหงายวา ดิน นาํ้ ไฟ
ลม, ภตู รปู ๔ ก็เรียก (ในคัมภรี ไมนยิ ม

๘ ในสังโยชน ๑๐ หมวด ๒; ขอ ๗ ใน เรยี กวา มหาภูตรปู )

อปุ กเิ ลส ๑๖) พึงทราบวา ธาตุ ๔ คือ ปฐวี อาโป

รกุ ข, รุกขชาติ ตนไม เตโช วาโย หรือ ดิน น้าํ ไฟ ลม อยางท่ี

รุกขมูลิกังคะ องคแหงผูถืออยูโคนไม พดู กนั ในภาษาสามัญนัน้ เปนการกลาว

พักอาศัยใตรมไม ไมอยูในที่มุงบัง, ถึงธาตุในลักษณะที่คนท่ัวไปจะเขาใจ

คาํ สมาทานวา “ฉนนฺ ํ ปฏกิ ขฺ ิปามิ, และส่ือสารกันได ตลอดจนท่ีจะใชให

รุกฺขมูลิกงฺคํ สมาทิยามิ” แปลวา สําเร็จประโยชน เชน ในการเจริญ

“ขาพเจางดที่มุงบัง สมาทานองคแหง กรรมฐาน เปนตน แตในความหมายท่ี

ผู—” (ขอ ๙ ใน ธุดงค ๑๓) แทจรงิ ธาตเุ หลาน้เี ปนสภาวะพื้นฐานที่

รุจิ ความชอบใจ มอี ยใู นรูปธรรมทุกอยาง เชน ปฐวีธาตุ

รูป 1. ส่ิงที่ตองสลายไปเพราะปจจัย ที่เรียกใหสะดวกวาดินน้ัน มีอยูแมแต

ตางๆ อันขดั แยง, สิง่ ท่เี ปนรปู รางพรอม ในสิ่งที่เรียกกันสามัญวานํ้าวาลม

ทั้งลกั ษณะอาการของมนั , สวนรางกาย อาโปธาตุที่เรียกใหสะดวกวาน้ํา ก็เปน
จําแนกเปน ๒๘ คอื มหาภตู หรอื ธาตุ สภาวะที่สัมผัสดวยกายไมได (เราไม
๔ และ อปุ าทายรปู ๒๔ (= รปู ขนั ธใน สามารถรับรูอาโปธาตุดวยประสาททง้ั ๕
ขันธ ๕); ดู รปู ๒๘ 2. อารมณทร่ี ูได แตมันเปนสุขุมรูปที่รูดวยมโน) และ

ดวยจักษ,ุ สิ่งทีป่ รากฏแกตา (ขอ ๑ ใน อาโปนน้ั กม็ ีอยูในรูปธรรมท่วั ไป แมแต

อารมณ ๖ หรือในอายตนะภายนอก ๖) ในกอนหินแหง ในกอนเหลก็ รอน และ

3. ลกั ษณนามใชเรยี กพระภกิ ษุสามเณร ในแผนพลาสติก ดังน้ีเปนตน จึงมี
เชน ภกิ ษรุ ูปหนึง่ สามเณร ๕ รูป; ใน ประเพณีจําแนกธาตุสี่แตละอยางน้ัน

๓๗๒

รปู ๒๘ ๓๗๓ รปู ๒๘

เปน ๔ ประเภท ตามความหมายท่ใี ชใน อาโป อาโปโดยลักษณะ ไดแก ภาวะ
ไหลซาน เอบิ อาบ ซาบซมึ เกาะกมุ (เรยี ก
แงและระดบั ตางๆ คือเปนธาตใุ นความ ปรมัตถอาโป ก็ได) ๒.สสมั ภารอาโป
หมายทแี่ ทโดยลกั ษณะ (ลกั ขณะ) ธาตุ อาโปโดยพรอมดวยเครื่องประกอบ
ในสภาพมีส่ิงประกอบปรุงแตงท่ีมนุษย
ภายในกาย เชน ดี เสมหะ หนอง เลือด
เขาถึงเก่ียวของตลอดจนใชงานใชการ
เหง่ือ ภายนอกตัว เชน นํ้าดืม่ นา้ํ ชา นาํ้
ซ่ึงถือเปนธาตุอยางน้ันๆ ตามลักษณะ
เดนทป่ี รากฏ (สสมั ภาร) ธาตุในความ ยา นา้ํ ผลไม น้ําฝน น้ําผึง้ นาํ้ ตาล หวย
หมายท่ีใชเปนอารมณในการเจริญ ละหาน แมนํ้า คลอง บงึ ๓.อารมั มณ-
กรรมฐาน (นมิ ติ หรือ อารมณ) ธาตใุ น อาโป อาโปโดยเปนอารมณ คือน้าํ ท่ี
ค ว า ม ห ม า ย ต า ม ที่ ส ม ม ติ เ รี ย ก กั น เปนนิมิตในกรรมฐาน (เรียก นิมิตต-
(สมมต)ิ ดงั ตอไปน้ี อาโป หรอื กสิณอาโป กไ็ ด) ๔.สมมต-ิ
อาโป อาโปโดยสมมติเรยี กกันไปตามที่
ปฐวธี าตุ ๔ อยาง คอื ๑.ลกั ขณปฐวี ตกลงบัญญัติ เชนทนี่ บั ถอื นาํ้ เปนเทวดา
ปฐวีโดยลักษณะ ไดแก ภาวะแขนแขง็
เรียกวาแมพระคงคา พระพริ ณุ เปนตน
แผไป เปนท่ีต้ังอาศยั ใหปรากฏตวั ของ
(บัญญตั อิ าโป ก็เรยี ก)
ประดารปู ทีเ่ กดิ รวม (เรยี ก ปรมัตถปฐวี เตโชธาตุ ๔ อยาง คอื ๑.ลกั ขณ-
บาง กกั ขฬปฐวี บาง กม็ ี) ๒.สสมั ภาร-
ปฐวี ปฐวีโดยพรอมดวยเคร่ืองประกอบ เตโช เตโชโดยลักษณะ ไดแก สภาวะที่
ภายในกาย เชน ผม ขน เล็บ ฟน หนงั รอน ความรอน ภาวะทแ่ี ผดเผา สภาวะที่

ภายนอกตัว เชน ทอง เงนิ เหลก็ กรวด ทาํ ใหยอยสลาย (เรยี ก ปรมตั ถเตโช กไ็ ด)
ศลิ า ภเู ขา ๓.อารมั มณปฐวี ปฐวโี ดย ๒.สสมั ภารเตโช เตโชโดยพรอมดวย
เปนอารมณ คือดินเปนอารมณใน เคร่ืองประกอบ ภายในกาย เชน ไอรอน

กรรมฐาน โดยเฉพาะมุงเอาปฐวีกสิณท่ี ของรางกาย ไฟท่ีเผาผลาญยอยอาหาร

เปนปฏิภาคนิมติ (เรียก นิมิตตปฐวี บาง ไฟท่ีทํากายใหทรุดโทรม ภายนอกตัว
กสิณปฐวี บาง กม็ ี) ๔.สมมตปิ ฐวี ปฐวี
โดยสมมติเรียกกันไปตามที่ตกลง เชน ไฟถาน ไฟฟน ไฟน้าํ มัน ไฟปา ไฟ
หญา ไฟฟา ไอแดด ๓.อารมั มณเตโช
บญั ญตั ิ เชนทนี่ บั ถอื แผนดนิ เปนเทวดา เตโชโดยเปนอารมณ คอื ไฟทเี่ ปนนมิ ติ

วาแมพระธรณี (บญั ญตั ิปฐวี ก็เรยี ก) ในกรรมฐาน (เรียก นิมิตตเตโช หรือ
อาโปธาตุ ๔ อยาง คอื ๑.ลกั ขณ- กสณิ เตโช ก็ได) ๔.สมมตเิ ตโช เตโช

๓๗๓