พจนานุกรมพุทธศาสน์ ฉบับประมวลศัพท์

ผ

ผทม นอน (ใชแกเจา) สขุ หรอื โศก ทง้ั ทเ่ี กิดแกตัวเขาเอง และ
ผนวช บวช (ใชแกเจา) แกคนอ่ืนท่ีเกี่ยวของ (ตัวอยางดังใน
ผรณาปติ ความอม่ิ ใจซาบซาน เมือ่ เกดิ หลกั ปฏิจจสมุปบาทวา ภพ เปนวิบาก
ขน้ึ ทําใหรสู ึกซาบซานทั่วสารพางค (ขอ ชาตชิ รามรณะ เปนนสิ สนั ท, และ โสกะ
ปริเทวะ เปนตน เปนนิสสันทพวงตอ
๕ ในปติ ๕) ออกไปอกี ซง่ึ อาจจะไมเกดิ ขน้ึ กไ็ ด) และ
ผรุสวาจา วาจาหยาบ, คาํ พดู เผ็ดรอน, นสิ สนั ทนนั้ ใชไดกบั ผลในเรอื่ งทว่ั ไป เชน
คาํ หยาบคาย (ขอ ๖ ในอกศุ ลกรรมบถ เอาวัตถุดิบมาเขาโรงงานอุตสาหกรรม
เกิดเปนนิสสันทหล่ังไหลออกมา ท้ังที่
๑๐) นาปรารถนาคอื ผลติ ภณั ฑ และที่ไมนา
ผรสุ าย วาจาย เวรมณี เวนจากพดู คํา ปรารถนา เชน กากและของเสยี ตางๆ,
หยาบ (ขอ ๖ ในกุศลกรรมบถ ๑๐) อานิสงส หมายถึงผลดที ี่งอกเงย หรือ
ผล 1. ส่ิงทเ่ี กิดจากเหตุ, ประโยชนหรือ คุณคาประโยชนแถมเหมือนเปนกําไร
โทษทไ่ี ดรับสนองหรือตอบแทน; “ผล” มี ซึ่งพลอยไดหรือพวงเพิ่มสืบเนื่องจาก
กรรมทีด่ ี เชน เอาความรทู เ่ี ปนประโยชน
ชื่อเรียกหลายอยางตามความหมายที่ ไปสอนเขา แลวเกดิ มีอานสิ งส เชน เขา
รกั ใครนบั ถือ ตลอดจนไดลาภบางอยาง
จาํ เพาะหรอื ทมี่ นี ยั ตางกนั ออกไป เฉพาะ ดงั น้ี กไ็ ด หมายถงึ ผลดี คณุ คา ประโยชน
อยางยิ่งคือ วิบาก (วบิ ากผล) นสิ สันท ของการอยางใดอยางหนึ่งหรือส่ิงใดสิ่ง
(นสิ สันทผล) อานิสงส (อานสิ งสผล); หนง่ึ โดยทั่วไป ก็ได, อานสิ งสน้ี ตรง
คาํ เหลานี้ มีความหมายกายเกยกนั อยู ขามกบั อาทีนพ (หรืออาทนี วะ) ซง่ึ หมาย
ถึงโทษ ผลราย สวนเสีย ขอบกพรอง,
บาง และบางทีก็ใชอยางหลวมๆ ทําให พึงเหน็ ตัวอยางดังพทุ ธพจนวา (อง.ป จฺ ก.
๒๒/๒๒๗/๒๘๗) “ภิกษุท้ังหลาย อาทนี พ
ปะปนสับสนกัน แตวาตามความหมาย ในเพราะโภคทรัพย ๕ ประการน้ี … คอื
พน้ื ฐาน วบิ าก หมายถงึ ผลโดยตรงของ โภคทรพั ยเปนของทั่วไปแกไฟ ๑ เปน
กรรมตอชีวิตของตัวผูกระทํา ไมวาจะ

เปนผลดีหรือผลรายสุดแตกรรมดีหรือ
กรรมชั่วทเ่ี ขาไดทาํ , นสิ สนั ท หมายถึง
ผลโดยออมท่ีสืบเนื่องหรือพวงพลอยมา

กับผลแหงกรรมน้ัน ไมวาจะเปน

อฏิ ฐารมณหรอื อนิฏฐารมณ อันนาํ มาซง่ึ

ผลญาณ ๒๗๕ ผลเหตสุ นธิ

ของทั่วไปแกนํ้า ๑ เปนของท่ัวไปแกผู ๑/๖๕/๑๗๑; ๒/๘๙/๒๒๐; อง.ฺ อ.๓/๖๖๓/๓๕๗)

ครองบานเมือง ๑ เปนของท่วั ไปแกโจร อธิบายวา “ทีว่ ามผี ลมาก มีอานสิ งสมาก

๑ เปนของทั่วไปแกทายาทอัปรีย ๑ … นั้น ท้ังสองอยาง โดยความหมายก็
ภิกษุท้ังหลาย อานิสงสในเพราะโภค- อยางเดียวกัน” และบางทีก็ใหความ
ทรพั ย ๕ ประการนี้ … คือ อาศยั โภค- หมายเพ่ิมอีกนัยหน่ึงวา “มีผลมาก คือ

ทรพั ย บุคคลเลี้ยงตนใหเปนสุข … ๑ อํานวยโลกิยสุขมาก มีอานิสงสมาก คือ

เล้ยี งมารดาบดิ าใหเปนสขุ … ๑ เลย้ี ง เปนปจจยั แหงโลกตุ ตรสขุ อันยง่ิ ใหญ”; ดู
บุตรภรรยา คนใช กรรมกร และคนงาน นสิ สันท,วบิ าก, อานสิ งส
ใหเปนสุข … ๑ เลยี้ งมติ รสหายและคน 2. ชื่อแหงโลกตุ ตรธรรมคกู บั มรรค

ใกลชดิ ชวยกจิ การ ใหเปนสขุ ใหอ่มิ พอ และเปนผลแหงมรรค มี ๔ ช้นั คอื

บรหิ ารใหเปนสุขโดยชอบ ๑ บําเพญ็ โสดาปตติผล ๑ สกทาคามิผล ๑
ทักษิณาในสมณพราหมณทั้งหลาย อนาคามิผล ๑ อรหตั ตผล ๑; คกู บั มรรค
อยางที่มีผลเลิศ อันใหประสบสิ่งดีงาม ผลญาณ ญาณในอรยิ ผล, ญาณทีเ่ กิด
มผี ลเปนสุข เปนไปเพ่ือสวรรค ๑ …” ข้ึนในลาํ ดบั ตอจากมคั คญาณและเปน

ดังที่กลาวแลววา การใชคําเหลาน้ี ผลแหงมัคคญาณนนั้ ซ่ึงผูบรรลุแลวได

เมอ่ื ลงสรู ายละเอยี ด บางทกี ม็ คี วามแตก ช่ือวาเปนพระอริยบุคคลข้ันน้ันๆ มี
ตางและซบั ซอนสบั สนบาง เชน ในกรณี โสดาบัน เปนตน; ดู ญาณ ๑๖
ทีค่ าํ วา “ผล” กบั “วิบาก” มาดวยกัน ผลภาชกะ ภกิ ษผุ ไู ดรบั สมมติ คอื แตงตง้ั
อยางในคาํ วา “ผลวบิ าก (คอื ผลและ จากสงฆใหเปนผมู ีหนาทแี่ จกผลไม
วบิ าก) ของกรรมทีท่ ําดีทาํ ชั่ว…” ทาน ผลเภสชั มีผลเปนยา, ยาทาํ จากลูกไม
อธิบายวา “ผล” หมายถึงนิสสันทผล เชน ดีปลี พรกิ สมอไทย มะขามปอม

(รวมทั้งอานิสงสผล) และ “วบิ าก” กค็ ือ เปนตน
วบิ ากผล แตในสํานวนวา “มีผลมาก มี ผลสมังคี ดู สมงั คี
อานิสงสมาก” บางคมั ภีร (ดู ปฏิส.ํ อ.๒/ ผลเหตสุ นธิ “ตอผลเขากบั เหต”ุ หมายถงึ
๖๒/๕๔; ที.อ.๒/๔๓๘/๔๒๙) อธบิ ายวา “ท่ีวา เง่ือนตอระหวางผลในปจจบุ นั กบั เหตใุ น

ไมมผี ลมาก คือโดยวบิ ากผล ทว่ี าไมมี ปจจบุ นั ในวงจรปฏิจจสมุปบาท คือ

อานสิ งสมาก คอื โดยนสิ สนั ทผล (หรอื ระหวางวญิ ญาณ นามรูป สฬายตนะ
โดยอานสิ งสผล)” แตบางคัมภีร (ดู ม.อ. ผัสสะ เวทนา ขางหนงึ่ (ฝายผล) กบั

๒๗๕

ผลาสโว ๒๗๖ ผาปา

ตณั หา อปุ าทาน ภพ อกี ขางหน่งึ (ฝาย หรือ วัสสาวาสิกสาฏิกา; ดู อัจเจกจีวร
เหต)ุ ; เทยี บ เหตผุ ลสนธิ ผาณิต รสหวานเกิดแตออย, น้าํ ออย (ขอ
ผลาสโว ผลาสวะ, น้าํ ดองผลไม
๕ ในเภสชั ๕)

ผะเดยี ง ดู เผดียง ผาติกรรม “การทําใหเจรญิ ” หมายถงึ
ผัคคุณมาส เดอื น ๔
การจําหนายครุภัณฑ เพ่ือประโยชน

ผสั สะ การถูกตอง, การกระทบ; ผัสสะ สงฆอยางหนงึ่ อยางใด โดยเอาของเลว
๖; ดู สมั ผสั
แลกเปล่ียนเอาของดีกวาใหแกสงฆ

ผัสสาหาร อาหารคือผสั สะ, ผสั สะเปน หรือเอาของของตนถวายสงฆเปนการ

อาหาร คือเปนปจจัยอุดหนนุ หลอเล้ยี ง ทดแทนที่ตนทําของสงฆชํารุดไป, ร้ือ

ใหเกิดเวทนา ไดแก อายตนะภายใน ของที่ไมดีออกทําใหใหมดีกวาของเกา

อายตนะภายนอก และวญิ ญาณกระทบ เชน เอาทว่ี ดั ไปทาํ อยางอื่นแลวสรางวดั

กนั ทาํ ใหเกดิ เวทนา คอื สขุ บาง ทกุ ขบาง ถวายใหใหม; การชดใช, การทดแทน
เปนอเุ บกขาบาง (ขอ ๒ ในอาหาร ๔) ผาไตร, ผาไตรจวี ร ดู ไตรจีวร
ผากฐิน ผาผืนหนึ่งท่ีใชเปนองคกฐิน ผาทรงสะพกั ผาหมเฉียงบา
สําหรบั กราน แตบางทพี ูดคลมุ ๆ หมาย ผาทิพย ผาหอยหนาตักพระพุทธรูป

ถึงผาทั้งหมดที่ถวายพระในพิธีทอด (โดยมากเปนปูนปนมลี ายตางๆ)

กฐนิ , เพอ่ื กันความสบั สน จึงเรียกแยก ผานสิ ีทนะ ดู นิสที นะ
เปนองคกฐิน หรือผาองคกฐนิ อยางหน่งึ ผาบริวาร ผาสมทบ; ดู บริวาร
กับผาบริวารหรือผาบริวารกฐินอีกอยาง ผาบงั สุกลุ ดู บงั สุกลุ
หน่งึ ; ดู กฐนิ ผาปา ผาท่ีทายกถวายแกพระโดยวิธี
ผากรองนํ้า ผาสําหรับกรองน้ํากันตัว ปลอยท้ิงใหพระมาชักเอาไปเอง อยาง
สตั ว; ดู ธมกรก
เปนผาบงั สกุ ลุ , ตามธรรมเนยี มจะถวาย

ผากาสายะ ดู กาสาวะ หลงั เทศกาลกฐนิ ออกไป; คาํ ถวายผาปา

ผากาสาวะ ดู กาสาวะ วา “อิมานิ มยํ ภนฺเต, ปสุกูลจีวรานิ,
ผาจํานําพรรษา ผาท่ที ายกถวายแกพระ สปริวาราน,ิ ภกิ ฺขสุ งฆฺ สฺส, โอโณชยาม,
สงฆผูอยูจําพรรษาครบแลวในวัดนั้น สาธุ โน ภนฺเต, ภิกฺขุสงฺโฆ, อมิ าน,ิ ปส-ุ
ภายในเขตจีวรกาล; เรียกเปนคาํ ศัพท กูลจีวรานิ, สปริวารานิ, ปฏิคคฺ ณหฺ าตุ,
วา ผาวัสสาวาสิกา วัสสาวาสิกสาฎก อมหฺ ากํ, ทฆี รตฺต,ํ หิตาย, สขุ าย” แปล

๒๗๖

ผารุสกวนั ๒๗๗ แผเมตตา

วา “ขาแตพระสงฆผูเจริญ ขาพเจาท้งั ถวายผาอาบนํ้าฝนเหมือนคําถวายผาปา
หลายขอนอมถวายผาบังสุกุลจีวร กับ เปลยี่ นแต ปสุกลู จีวรานิ เปน วสสฺ ิก-
ท้ังบริวารเหลาน้ีแกพระภิกษุสงฆ ขอ สาฏิกานิ และ “ผาบงั สกุ ุลจีวร” เปน

พระภิกษุสงฆจงรับ ผาบังสุกุลจีวรกับ “ผาอาบนา้ํ ฝน”
ท้ังบริวารเหลานี้ของขาพเจาทั้งหลาย ผูมีราตรีเดียวเจริญ ผูมีความเพียรไม

เพ่อื ประโยชน เพ่อื ความสุข แกขาพเจา เกยี จครานทงั้ กลางวนั กลางคืน อยูดวย

ทง้ั หลาย ส้นิ กาลนาน เทอญฯ” ความไมประมาท

ผารุสกวนั ดู ปารุสกวัน เผดยี ง บอกแจงใหร,ู บอกนิมนต, บอก
ผาวสั สาวาสกิ สาฏิกา ดู ผาจาํ นําพรรษา กลาวหรือประกาศเชื้อเชิญเพื่อใหรวม
ผาวสั สกิ สาฏิกา ดู ผาอาบน้ําฝน
ทํากจิ โดยพรอมเพรยี งกนั ; ประเดียง ก็

ผาสาฏกิ า ผาคลุม, ผาหม วา; ดู ญตั ติ
ผาสุก ความสบาย, ความสําราญ แผเมตตา ต้งั จิตปรารถนาดีขอใหผอู ่นื มี
ผาสุวิหารธรรม ธรรมเปนเครื่องอยู ความสุข; คาํ แผเมตตาท่ีใชเปนหลกั วา
สบาย “สพเฺ พ สตตฺ า อเวรา อพยฺ าปชฌฺ า อนฆี า
ผาอาบนํ้าฝน ผาสําหรับอธษิ ฐานไวใชนุง สุขี อตตฺ านํ ปรหิ รนฺตุ” (ขุ.ปฏิ.๓๑/๕๗๕/๔๘๓)

อาบนํา้ ฝนตลอด ๔ เดือนแหงฤดูฝน ซึ่ง แปลวา “ขอสัตวทงั้ หลาย, (ทเ่ี ปนเพื่อน

พระภิกษจุ ะแสวงหาไดในระยะเวลา ๑ ทุกข เกิด แก เจบ็ ตาย ดวยกนั ) หมด

เดือน ตั้งแตแรม ๑ คํ่าเดอื น ๗ ถึงขนึ้ ทง้ั สน้ิ , (จงเปนสุขเปนสขุ เถิด), อยาไดมี

๑๕ คา่ํ เดอื น ๘ และใหทํานุงไดในเวลา เวรแกกันและกันเลย, (จงเปนสุขเปนสขุ

ก่ึงเดอื น ต้ังแตขน้ึ ๑ ถงึ ๑๕ คา่ํ เดือน เถิด), อยาไดเบียดเบียนซึ่งกันและกัน
๘, เรียกเปนคาํ ศพั ทวา วสั สกิ สาฏกิ า เลย, (จงเปนสุขเปนสุขเถดิ ), อยาไดมี
หรอื วสั สิกสาฎก, มขี นาดท่ีกําหนดตาม ทกุ ขกายทกุ ขใจเลย, จงมีความสขุ กาย

พุทธบัญญัติในสิกขาบทท่ี ๙ แหงรตน- สุขใจ, รักษาตน (ใหพนจากทกุ ขภยั ท้ัง

วรรค (ปาจติ ตยี ขอท่ี ๙๑; วนิ ย.๒/๗๗๒/๕๐๙) สิน้ ) เถิด.” [ขอความในวงเลบ็ เปนสวน

คอื ยาว ๖ คบื กวาง ๒ คบื ครงึ่ โดยคบื ทเ่ี พม่ิ เขามาในคาํ แปลเปนไทย]

พระสุคต; ปจจุบันมีประเพณีทายก ผูเจริญเมตตาธรรมอยูเสมอ จน

ทายิกาทําบุญถวายผาอาบนํ้าฝนตามวัด จิตมน่ั ในเมตตา มีเมตตาเปนคุณสมบัติ

ตางๆ ในวันข้ึน ๑๕ ค่ําเดือน ๘, คํา ประจําใจ จะไดรับอานิสงส คือผลดี

๒๗๗

โผฏฐพั พะ ๒๗๘ โผฏฐัพพะ

๑๑ ประการ คือ ๑. หลับกเ็ ปนสขุ ๒. ๒.แผไปโดยจํากัดขอบเขต เรียกวา
ต่นื กเ็ ปนสขุ ๓. ไมฝนราย ๔. เปนที่รกั “โอธโิ สผรณา” เชนวา ขอใหคนพวกนนั้
ของมนุษยท้งั หลาย ๕. เปนท่รี ักของ พวกนี้ ขอใหสตั วเหลาน้ันเหลาน้ี จงเปน
อมนุษยทงั้ หลาย ๖. เทวดายอมรักษา สุข ๓.แผไปเฉพาะทศิ เฉพาะแถบ เรียก
๗. ไมตองภัยจากไฟ ยาพิษ หรือ วา “ทิสาผรณา” เชนวา ขอใหมนษุ ยทาง
ศสั ตราอาวุธ ๘. จิตเปนสมาธงิ าย ๙. สี ทิศนั้นทิศนี้ ขอใหประดาสัตวในแถบ
หนาผองใส ๑๐. เม่ือจะตาย ใจก็สงบ น้ันแถบน้ี หรือยอยลงไปอกี วา ขอให
ไมหลงใหลไรสติ ๑๑. ถายงั ไมบรรลคุ ณุ คนจนคนยากไรในภาคนั้นภาคน้ี จงมี
พเิ ศษทส่ี งู กวา ยอมเขาถงึ พรหมโลก ความสขุ ฯลฯ; ดู เมตตา, อโนธโิ สผรณา,

อน่งึ การแผเมตตาน้ี สําหรบั ทานที่ โอธิโสผรณา, ทิสาผรณา, วิกุพพนา,
ชํานาญ เม่อื ฝกใจใหเสมอกนั ตอสัตวทั้ง สีมาสมั เภท
หลายไดแลว จะทําจิตใหคลองในการ โผฏฐพั พะ อารมณทีจ่ ะพึงถูกตองดวย
แผไปในแบบตางๆ แยกไดเปน ๓ อยาง กาย, สิ่งท่ถี กู ตองกาย เชน เยน็ รอน
(ข.ุ ปฏ.ิ ๓๑/๕๗๕/๔๘๓) คือ ๑.แผไปท่วั อยาง ออน แข็ง เปนตน (ขอ ๕ ในอายตนะ
ไมมขี อบเขต เรียกวา “อโนธโิ สผรณา” ภายนอก ๖ และในกามคณุ ๕)
(อยางคาํ แผเมตตาที่ยกมาแสดงขางตน)

๒๗๘

พ

พจน ดู วจนะ ๒ ในอกศุ ลวิตก ๓)

พนาสณฑ, พนาสณั ฑ ดู ไพรสณฑ พยหุ ะ กระบวน, เหลาทหารทร่ี ะดมจัด
พยญั ชนะ 1. อกั ษร, ตวั หนังสือที่ไมใช ขน้ึ , กองทัพ (บาลี: พยฺ ูห)
สระ 2. กับขาวนอกจากแกง; คูกบั สปู ะ พยุหแสนยากร เหลาทหารท่ีระดมจัด

3. ลกั ษณะของรางกาย ยกมาเปนกระบวนทพั , กองทัพ (บาล:ี

พยากรณ 1. ทาํ ใหแจงชัด, บอกแจง, ชี้ พยฺ ูห+เสนา+อากร; สนั สกฤต: วฺยูห+

แจง, ตอบปญหา (คัมภีรท้งั หลายมัก ไสนยฺ +อากร)

แสดงความหมายวาตรงกับคําวา พร ส่ิงที่อนุญาตหรือใหตามท่ีขอ, ส่ิง
วิสัชนา) 2. ไวยากรณ, ตาํ ราหลกั ภาษา ประสงค ที่ขอใหผูอ่ืนอนุญาตหรือ

3. ในภาษาไทย นิยมใชในความหมาย อํานวยให, ส่ิงท่ปี รารถนา ซึ่งเมื่อไดรับ

วา ทาย, ทํานาย (ความหมายเดิมคอื โอกาสแลว จะขอจากผมู ศี กั ดห์ิ รอื มฐี านะ

บอกความหมายของส่ิงน้ันๆ เชน ท่ีจะยอมให หรือเอ้ืออํานวยใหเปนขอ

ลกั ษณะรางกาย ใหแจมแจงออกมา) อนญุ าตพิเศษ เปนรางวัล หรือเปนผล
พยากรณศาสตร วิชาหรือตาํ ราวาดวย แหงความโปรดปรานหรอื เมตตาการณุ ย,

การทาํ นาย (ในภาษาบาลี ตามปกติใช ดงั พรสาํ คญั ตอไปน้ี เปนตวั อยาง

ในความหมายวา ตําราไวยากรณ) พร ที่พระเจาสุทโธทนะทรงขอจาก

พยาธิ ความเจบ็ ไข พระพทุ ธเจา กลาวคอื เมอื่ เจาชายราหลุ

พยาน ผูรูเหน็ เหตุการณ, คน เอกสาร ทูลขอทายัชชะ (สมบัติแหงความเปน

หรือส่ิงของที่อางเปนหลักฐาน ทายาท) พระพทุ ธเจาไดโปรดใหเจาชาย

พยาบาท ความขัดเคอื งแคนใจ, ความ ราหลุ บรรพชา เพอื่ จะไดโลกตุ ตรสมบตั ิ
เจ็บใจ, ความคิดราย; ตรงขามกบั เมตตา; โดยพระสารบี ตุ รเปนพระอปุ ชฌาย ครน้ั

ในภาษาไทยหมายถงึ ผกู ใจเจบ็ และคิด พระพทุ ธบดิ าทรงทราบ กไ็ ดเสดจ็ มาทรง
แกแคน ขอพรจากพระพทุ ธเจา ขอใหพระภกิ ษุ
พยาบาทวิตก ความตริตรึกในทางคิด ท้ังหลายไมบวชบุตรทม่ี ารดาบิดายังมไิ ด

รายตอผูอื่น, ความคิดนึกในทางขัด อนญุ าต จงึ ไดมพี ทุ ธบญั ญตั ขิ อนสี้ บื มา

เคอื งชิงชงั ไมประกอบดวยเมตตา (ขอ (วนิ ย.๔/๑๑๘/๑๖๘)

พร ๒๘๐ พร

พร ๘ ประการ ทนี่ างวสิ าขาทลู ขอ ธรรมอนั นน้ั แกขาพระองค, พระพทุ ธเจา
คือ ตลอดชวี ิตของตน ปรารถนาจะขอ ตรัสถามทานวาเห็นอาทีนพคือผลเสีย
ถวายผาวสั สิกสาฏิกา ถวายอาคนั ตกุ ภตั อะไรใน ๔ ขอตน และเหน็ อานสิ งสคอื
ถวายคมิกภตั ถวายคลิ านภตั ถวาย ผลดอี ะไรใน ๔ ขอหลงั จงึ ขออยางนี้
คลิ านปุ ฏฐากภตั ถวายคลิ านเภสชั ถวาย เม่ือพระอานนททูลชี้แจงแลว ก็ทรง
ธวุ ยาคู แกสงฆ และถวายอทุ กสาฏกิ าแก อนญุ าตตามทที่ านขอ (เชน ท.ี อ.๒/๑๔)
ภกิ ษุณสี งฆ จึงไดมพี ุทธานุญาตผา ภัต
และเภสัชเหลานีส้ ืบมา (วินย.๕/๑๕๓/๒๑๐) (ขอช้แี จงของพระอานนท คอื ถาขา
พระองคไมไดพร ๔ ขอตน จกั มคี นพูด
พร ๘ ประการ ทพี่ ระอานนททลู ขอ ไดวา พระอานนทไดลาภอยางน้ัน จงึ
(ทาํ นองเปนเงอ่ื นไข) ในการทจ่ี ะรบั หนาที่ บาํ รุงพระศาสดา ผูอปุ ฐากอยางนี้จะเปน
เปนพระพทุ ธอปุ ฐากประจาํ แยกเปน ก) ภาระอะไร ถาขาพระองคไมไดพรขอขาง
ดานปฏเิ สธ ๔ ขอ คอื ๑. ถาพระองคจกั ปลาย จักมีคนพูดไดวา พระอานนท
ไมประทานจีวรอันประณีตท่ีพระองคได บํารุงพระศาสดาอยางไรกัน ความ
แลวแกขาพระองค ๒. ถาพระองคจกั ไม อนุเคราะหแมเพียงเทานี้ พระองคก็ยงั
ประทานบิณฑบาตอันประณตี ทพ่ี ระองค ไมทรงกระทํา สําหรบั พรขอสดุ ทาย จกั
ไดแลวแกขาพระองค ๓. ถาพระองคจกั มีผูถามขาพระองคในที่ลับหลังพระองค
ไมโปรดใหขาพระองคอยใู นพระคนั ธกฎุ ี วา ธรรมน้ีๆ พระองคทรงแสดงท่ีไหน
ทปี่ ระทบั ของพระองค ๔. ถาพระองคจกั ถาขาพระองคบอกไมได กจ็ ะมีผูพูดได
ไมทรงพาขาพระองคไปในทนี่ มิ นต และ วา แมแตเร่อื งเทาน้ที านยังไมรู ทานจะ
ข) ดานขอรบั ๔ ขอ คอื ๕. ถาพระองค เที่ยวตามเสด็จพระศาสดาดุจเงาไมละ
จะเสด็จไปสูที่นิมนตท่ีขาพระองครับไว พระองคตลอดเวลายาวนาน ไปทําไม)
๖. ถาขาพระองคจักพาบริษัทซึ่งมาเพื่อ
เฝาพระองคแตท่ีไกลนอกรัฐนอกแควน พรตามตัวอยางขางตนน้ี เปนขอท่ี
เขาเฝาไดในขณะทม่ี าแลว ๗. ถาขาพระ แสดงความประสงคของอริยสาวกและ
องคจักไดเขาเฝาทูลถามในขณะเมื่อ อริยสาวิกา จะเห็นวาไมมีเรอ่ื งผลไดแก
ความสงสยั ของขาพระองคเกดิ ขนึ้ ๘. ถา ตนเองของผูขอ สวนพรท่ปี ุถชุ นขอ มี
พระองคทรงแสดงธรรมอันใดในที่ลับ ตวั อยางทเี่ ดน คือ
หลังขาพระองค จักเสด็จมาตรัสบอก
พร ๑๐ ประการ (ทศพร) ทพ่ี ระผสุ ดี
เทวีทูลขอกะทาวสักกะ เม่ือจะจุติจาก

๒๘๐

พร ๒๘๑ พร

เทวโลกมาอบุ ตั ใิ นมนษุ ยโลก ไดแก ๑. พจนวา “ธรรม ๔ ประการ คอื อายุ
อคคฺ มเหสภิ าโว ขอใหไดประทบั ในพระ วรรณะ สขุ ะ พละ ยอมเจรญิ แกบุคคล
ราชนเิ วศน (เปนอคั รมเหส)ี ของพระเจา ผูมีปกติอภิวาท ออนนอมตอวฒุ ชนเปน
สวี ริ าช ๒. นลี เนตตฺ ตา ขอใหมดี วงเนตร นติ ย” (ข.ุ ธ.๒๕/๑๘/๒๙)
ดาํ ดงั ตาลกู มฤคี ๓. นลี ภมกุ ตา ขอใหมี
ขนควิ้ สดี าํ นลิ ๔. ผสุ สฺ ตตี ิ นามํ ขอใหมี ธรรม หรอื ฐานะท่ีเรยี กอยางไทยได
นามวา ผสุ ดี ๕. ปตุ ตฺ ปฏลิ าโภ ขอใหได วาเปนพรอยางนี้ ในพระไตรปฎกมีอกี
พระราชโอรส ผใู หสง่ิ ประเสรฐิ มพี ระทยั หลายชุด มจี ํานวน ๕ บาง ๖ บาง ๗ บาง
โอบเออ้ื ปราศความตระหน่ี ผอู นั ราชาทวั่ ทีค่ วรทราบ คอื ฐานะ ๕ อนั เรียกไดวา
ทกุ รฐั บชู า มเี กยี รตยิ ศ ๖. อนนุ นฺ ตกจุ ฉฺ ติ า เปน “เบญจพิธพร” (พรหาประการ) ดงั
เมอ่ื ทรงครรภขออยาใหอทุ รปองนนู แต ในพทุ ธพจนวา “ทายกผใู หโภชนะ ช่ือวา
พึงโคงดังคันธนูท่ีนายชางเหลาไวเรียบ ยอมใหฐานะ ๕ ประการ แกปฏิคาหก
เกลย้ี งเกลา ๗. อลมพฺ ตถฺ นตา ขอยคุ ล กลาวคือ ใหอายุ วรรณะ สุขะ พละ
ถนั อยาไดหยอนยาน ๘. อปลติ ภาโว ขอ ปฏิภาณ คร้นั ให ... แลว ยอมเปนภาคี
เกศาหงอกอยาไดมี ๙. สขุ มุ จฉฺ วติ า ขอ แหงอายุ ... วรรณะ ... สขุ ะ ... พละ ...
ใหมีผิวเน้ือละเอียดเนียนธุลีไมติดกาย ปฏิภาณ ที่เปนทิพย หรือเปนของ
๑๐. วชฌฺ ปปฺ โมจนสมตถฺ ตา ขอใหปลอย มนุษย ก็ตาม” (อง.ฺ ป จฺ ก.๒๒/๓๗/๔๔)
นกั โทษประหารได (ข.ุ ชา.๒๘/๑๐๔๘/๓๖๕)
ธรรม หรอื ฐานะ ๕ อันเรยี กไดวา
ในภาษาไทย “พร” มีความหมาย เปน “เบญจพิธพร” (พรหาประการ) อกี
เพ้ียนไป กลายเปนคําแสดงความ ชุดหน่งึ ทคี่ วรนาํ มาปฏิบตั ิ พงึ ศกึ ษาใน
ปรารถนาดี ซึง่ กลาวหรอื ใหโดยไมตอง พุทธพจนวา “ภกิ ษทุ งั้ หลาย เธอท้ังหลาย
มีการขอหรือการแสดงความประสงค จงเท่ียวไปในแดนโคจรของตน อันสืบ
ของผูรับ และมักไมคํานึงวาจะมีการ มาแตบิดา... เมื่อเที่ยวไปในแดนโคจร
ปฏิบัตหิ รอื ทําใหสําเร็จเชนน้นั หรอื ไม ของตน อันสบื มาแตบิดา เธอท้งั หลาย
จักเจรญิ ทั้งดวยอายุ ...ทง้ั ดวยวรรณะ
“พร” ท่ีนิยมกลาวในภาษาไทย เชน ...ท้งั ดวยสุข ...ทง้ั ดวยโภคะ ...ทง้ั ดวย
วา “จตุรพธิ พร” (พรสป่ี ระการ) นน้ั ใน พละ” และทรงไขความไววา สาํ หรับ
ภาษาบาลเี ดมิ ไมเรยี กวา “พร” แตเรยี กวา ภกิ ษุ อายุ อยทู ่ีอทิ ธิบาท ๔ วรรณะ
“ธรรม” บาง วา “ฐานะ” บาง ดงั ในพทุ ธ- อยทู ศี่ ีล สขุ อยทู ฌี่ าน ๔ โภคะ อยูท่ี

๒๘๑

พรต ๒๘๒ พรหมจรรย

อปั ปมญั ญา (พรหมวหิ าร) ๔ พละ อยูท่ี คือ รูปพรหมมี ๑๖ ช้นั อรูปพรหมมี ๔
วมิ ตุ ติ (เจโตวมิ ตุ ตแิ ละปญญาวิมุตตทิ ี่ ชั้น; ดู พรหมโลก; เทพสูงสุดหรอื พระผู

หมดส้ินอาสวะ) (ที.ปา.๑๑/๕๐/๘๕) สวน เปนเจาในศาสนาพราหมณ

แดนโคจรของตน ท่สี ืบมาแตบดิ า กค็ อื พรหมจรรย “จรยิ ะอันประเสริฐ”, “การ
สตปิ ฏฐาน๔ (ส.ํ ม.๑๙/๗๐๐/๑๙๘)
ครองชวี ิตประเสรฐิ ”, ตามทีเ่ ขาใจกันทว่ั

พรต ขอท่ตี ั้งความเพียรถือปฏิบตั ิ เปน ไป หมายถึงความประพฤติเวนเมถุน

วิริยสมาทาน, ขอถอื เขมงวด, หลกั ที่ถอื หรือการครองชีวิตดังเชนการบวชท่ีละ
ประพฤติปฏิบัติคูกับศีล โดยมากเปน เวนเมถุน แตแทจรงิ น้นั พรหมจรรย
การถือของเดียรถีย (ติตถิยสมาทาน) คอื พรหมจรยิ ะ เปนหลกั การใหญทใ่ี ชใน

ซึง่ ตองหามในพระพุทธศาสนา (บาล:ี วต, แงความหมายมากหลาย ดงั ทอี่ รรถกถา

สนั สกฤต: วรฺ ต) เชน โคพรต (โควต - ถือ แหงหนงึ่ ประมวลไว ๑๐ นยั คอื หมายถงึ

ประพฤตติ วั เปนอยูอยางโค) กกุ กุรพรต ทาน ไวยาวจั จ (คอื การขวนขวายชวย

(กกุ กุรวต - ถือประพฤตติ วั เปนอยูอยาง เหลอื รบั ใชทาํ ประโยชน) เบญจศลี อปั ป-

สนุ ัข) นัคคยิ พรต (ถอื เปลือยกาย) เกส มญั ญาส่ี (คอื พรหมวหิ ารส)่ี เมถนุ วริ ตั ิ

ลญุ จนพรต (ถือถอนผม) มูคพรต (มูค (คอื การเวนเมถนุ ) สทารสนั โดษ (คอื

วต, มคู พั พต - ถือเปนอยางคนใบไมพดู ความพอใจเฉพาะภรรยาหรอื คคู รองของ

กนั ), ในพระพุทธศาสนา มีพรตทีร่ จู กั ตน) ความเพียร การรักษาอุโบสถ

กนั มาก คอื ธุดงค แตเปนขอถือปฏบิ ัติ อรยิ มรรค พระศาสนา (อนั รวมไตรสกิ ขา
ทีถ่ อื ตามสมคั รใจ ไมบังคบั ; เทยี บ วตั ร ท้ังหมด) เฉพาะอยางยงิ่ ความหมาย
พรรณนา เลาความ, ขยายความ, กลาว สาํ คญั ทพี่ ระพทุ ธเจาตรสั เปนหลกั คอื ๒

ถอยคําใหผฟู งนกึ เห็นเปนภาพ นยั สดุ ทาย (อรยิ มรรค และพระศาสนา);
พรรษกาล ฤดูฝน (พจนานุกรมเขียน ในศาสนาพราหมณ พรหมจรรย หมาย
พรรษากาล) ถึงการครองชีวิตเวนเมถุนและประพฤติ
พรรษา ฤดฝู น, ป, ปของระยะเวลาทบี่ วช
พรรษาธษิ ฐาน อธษิ ฐานพรรษา, กาํ หนด ปฏิบัตติ นเครงครดั ตางๆ ทีจ่ ะควบคุม
ใจวาจะจําพรรษา; ดู จาํ พรรษา
พรหม ผปู ระเสริฐ, เทพในพรหมโลก ตนใหมุงมั่นในการศึกษาไดเต็มที่ โดย

เฉพาะในการเรยี นพระเวท โดยนยั หมาย

ถงึ การศึกษาพระเวท และหมายถงึ ชวง

เปนผไู มเก่ยี วของดวยกาม มี ๒ พวก เวลาหรือข้ันตอนของชีวิตที่พึงอุทิศเพื่อ

๒๘๒

พรหมจรยิ ะ ๒๘๓ พรอมหนาธรรมวนิ ัย

การศกึ ษาอยางนน้ั (บาล:ี พรฺ หมฺ จริย) โลก) ตามลาํ ดบั ดงั น้ี ๑. พรหมปารสิ ชั ชา
พรหมจรยิ ะ ดู พรหมจรรย ๒. พรหมปโุ รหติ า ๓. มหาพรหมา ๔.
พรหมจารี ผปู ระพฤตพิ รหมจรรย, นัก ปรติ ตาภา ๕. อปั ปมาณาภา ๖. อาภสั สรา
๗. ปรติ ตสุภา ๘. อปั ปมาณสุภา ๙. สภุ -
เรียนพระเวท, ผูประพฤติธรรมมีเวน กณิ หา ๑๐. อสญั ญีสัตตา ๑๑. เวหปั ผลา
จากเมถุน เปนตน; ดู อาศรม ๑๒. อวหิ า ๑๓. อตปั ปา ๑๔. สทุ สั สา
พรหมทัณฑ โทษอยางสูง คือ สงฆ ๑๕. สุทัสสี ๑๖. อกนฏิ ฐา; นอกจากนี้

ตกลงกันลงโทษภิกษุรูปใดรูปหนึ่งโดย

ภกิ ษทุ ้ังหลายพรอมใจกันไมพดู ดวย ไม ยงั มี อรปู พรหม ซง่ึ แบงเปน ๔ ชน้ั (เรยี ก
วากลาวตักเตือน หรือส่ังสอนภิกษุรูป วา อรปู โลก) คอื ๑. อากาสานญั จายตนะ
นน้ั , พระฉนั นะซึ่งเปนภิกษเุ จาพยศ ถือ ๒. วิญญาณญั จายตนะ ๓. อากญิ จัญ-
ตัววาเปนคนเกาใกลชิดพระพุทธเจามา ญายตนะ ๔. เนวสญั ญานาสญั ญายตนะ
กอนใครอน่ื ใครวาไมฟง ภายหลังถกู พรหมวิหาร ธรรมเครอื่ งอยขู องพรหม,

สงฆลงพรหมทัณฑถึงกับเปนลมลม ธรรมประจําใจอันประเสริฐ, ธรรม

สลบหายพยศได; ดูท่ี ปกาสนียกรรม, ประจําใจของทานผูมีคุณความดยี ่งิ ใหญ
อสมั มขุ ากรณีย มี ๔ คือ เมตตา กรุณา มุทิตา อเุ บกขา;
พรหมไทย ของอันพรหมประทาน, ของ ดู วหิ าร
ใหทป่ี ระเสรฐิ สดุ หมายถงึ ทด่ี นิ หรอื บาน พรหมายุ ช่ือพราหมณคนหน่ึง อายุ

เมืองท่ีพระราชทานเปนบําเหน็จ เชน ๑๒๐ ป เปนผูเชี่ยวชาญไตรเพท อยู ณ

เมืองอุกกุฏฐะที่พระเจาปเสนทิโกศล เมืองมิถลิ า ในแควนวิเทหะ ไดสงศษิ ย

พระราชทานแกโปกขรสาติพราหมณ มาตรวจดูมหาบุรุษลักษณะของพระ

และนครจัมปาท่ีพระเจาพิมพิสารพระ พุทธเจา ตอมาไดพบกับพระพุทธเจา

ราชทานใหโสณทณั ฑพราหมณปกครอง ทูลถามปญหาตางๆ มีความเลื่อมใส
พรหมบญุ บญุ อยางสงู เปนคาํ แสดง และไดบรรลธุ รรมเปนพระอนาคามี
อานิสงสของผูชักนําใหสงฆสามัคคี พรอมหนาธรรมวินัย (ระงับอธิกรณ)

ปรองดองกัน ไดพรหมบุญจักแชมชื่น โดยนําเอาธรรมวินัย และสัตถุสาสนท่ี

ในสวรรคตลอดกลั ป เปนหลักสําหรับระงับอธิกรณนั้นมาใช

พรหมโลก ทอี่ ยขู องพรหม ตามปกตหิ มาย โดยครบถวน คอื วนิ จิ ฉยั ถกู ตองโดยธรรม
ถงึ รปู พรหม ซงึ่ มี ๑๖ ชน้ั (เรยี กวา รปู - และถูกตองโดยวินัย (ธัมมสัมมุขตา-

๒๘๓

พรอมหนาบคุ คล ๒๘๔ พระผเู ปนเจา

วินยสมั มุขตา) หมายถงึ พระพุทธเจา มาแตโบราณ เชน

พรอมหนาบคุ คล บุคคลผูเก่ยี วของใน วา “พระเจาหาพระองค” ก็คือ พระพทุ ธ

เร่อื งนน้ั อยพู รอมหนากนั เชน คูวิวาท เจา ๕ พระองค แตคงเปนดวยวา ตอ

หรอื คคู วามพรอมหนากนั ในววิ าทาธกิ รณ มาเมื่อศาสนิกแหงศาสนาที่นับถือเทพ

และในอนวุ าทาธิกรณ เปนตน (ปุคคล- เปนใหญ ใชคาํ นเี้ รยี กเทพเปนใหญของ
สัมมขุ ตา)
ตนกันแพรหลายข้ึน พุทธศาสนกิ ชนจงึ

พรอมหนาวัตถุ ยกเรื่องที่เกิดนั้นขึ้น ใชคําน้ีนอยลงๆ จนบดั นแี้ ทบไมเขาใจ

พิจารณาวนิ จิ ฉัย เชน คาํ กลาวโจทเพอื่ วาเปนคาํ ท่ใี ชมาในพระพทุ ธศาสนา

เริ่มเร่ือง และขอวิวาทท่ียกข้ึนแถลง พระชนม อาย,ุ การเกดิ , ระยะเวลาท่ี
เปนตน (วัตถสุ มั มุขตา)
เกดิ มา

พรอมหนาสงฆ ตอหนาภิกษุเขาประชุม พระชนมายุ อายุ
ครบองค และไดนําฉนั ทะของผูควรแก พระดาบส ดู ดาบส
ฉันทะมาแลว (สงั ฆสมั มุขตา) พระธรรม คําส่ังสอนของพระพุทธเจา
พระ- คาํ นําหนา ท่ีใชประกอบหนาคําอ่ืน ทงั้ หลกั ความจรงิ และหลกั ความประพฤติ
เพอื่ แสดงความยกยอง เคารพ นบั ถอื พระนม แมนม
หรือใหความสําคญั เชน นารายณ เปน พระนาคปรก พระพทุ ธรปู ปางหนง่ึ มรี ปู
นาคแผพงั พานอยูขางบน; ดู มุจจลนิ ท
พระนารายณ ราชา เปน พระราชา

(คําที่ข้นึ ตนดวย พระ- ซึ่งไมพบ พระบรมศาสดา พระผูเปนครูผูย่ิง
ในลําดับ ใหตดั พระ ออก แลวดใู น ใหญ, พระผูเปนครูสงู สุด หมายถงึ พระ
ลําดบั ของคํานัน้ เชน พระนารายณ ดู พุทธเจา
นารายณ พระราชา ดู ราชา) พระบาน ดู คามวาสี
พระเคร่อื ง พระเครือ่ งราง, พระพุทธรูป พระปา ดู อรญั วาสี
องคเลก็ ๆ ท่นี บั ถอื เปนเครือ่ งราง มักใช พระผูเปนเจา พระภิกษุ, เทพผูเปน
เปนของติดตวั ดู เคร่อื งราง
ใหญ, เทพสูงสุดท่ีนับถือวาเปนผูสราง

พระโคดม, พระโคตมะ พระนามของ สรรคบนั ดาลทกุ สิง่ ทุกอยาง; คนไทยใช

พระพุทธเจา เรียกตามพระโคตร คําวาพระผูเปนเจา เปนคําเรียกพระ

พระเจา พระพุทธเจา, พระพทุ ธรปู , เทพ ภกิ ษุ มาแตโบราณ เชนวา “ขออาราธนา

ผูเปนใหญ; คนไทยใชคําวาพระเจา พระผูเปนเจาแสดงพระธรรมเทศนา”

๒๘๔

พระผมู พี ระภาคเจา ๒๘๕ พระพุทธเจา

แตคงเปนดวยวา ตอมา เม่ือศาสนกิ ๒. พระโกณฑัญญะ ๓. พระมังคละ ๔.
แหงศาสนาทนี่ ับถอื เทพเปนใหญ ใชคํา พระสมุ นะ ๕. พระเรวตะ ๖. พระโสภติ ะ
นี้เรียกเทพสูงสุดของตนกันแพรหลาย ๗. พระอโนมทัสสี ๘. พระปทมุ ะ ๙.
ข้ึน พุทธศาสนิกชนจึงใชคํานน้ี อยลงๆ พระนารทะ ๑๐. พระปทุมุตตระ ๑๑.
จนบัดน้ีแทบไมเขาใจวาเปนคาํ ท่ใี ชมาใน พระสเุ มธะ ๑๒. พระสุชาตะ ๑๓. พระ
พระพทุ ธศาสนา ปยทสั สี ๑๔. พระอัตถทัสสี ๑๕. พระ
พระผมู พี ระภาคเจา พระนามของพระ ธมั มทสั สี ๑๖. พระสิทธัตถะ ๑๗. พระ
พุทธเจา ติสสะ ๑๘. พระปุสสะ ๑๙. พระวิปสสี
พระพรหม ดู พรหม ๒๐. พระสขิ ี ๒๑. พระเวสสภู ๒๒.
พระพทุ ธเจา พระผตู รสั รเู องโดยชอบแลว พระกกุสันธะ ๒๓. พระโกนาคมน ๒๔.
สอนผอู นื่ ใหรูตาม, ทานผรู ูดีรชู อบดวย พระกสั สปะ ๒๕. พระโคตมะ (เร่อื งมา
ตนเองกอนแลว สอนประชุมชนให ในคัมภีรพุทธวงส แหงขุททกนิกาย
ประพฤตชิ อบดวยกาย วาจา ใจ; พระ พระสุตตนั ตปฎก); ดู พทุ ธะ ดวย
พทุ ธเจา ๗ พระองคที่ใกลกาลปจจุบนั
ที่สุดและคมั ภีรกลาวถึงบอยๆ คอื พระ พระนามตางๆ เพ่ือกลาวถึงพระ
วปิ สสี พระสขิ ี พระเวสสภู พระกกสุ นั ธะ พทุ ธเจา ซง่ึ เปนคาํ กลางๆ ใชแกพระองค
พระโกนาคมน พระกสั สป และพระโคดม; ใดกไ็ ด มมี ากมาย เชน ท่ีประมวลไวใน
พระพุทธเจา ๕ พระองคแหงภัทรกัป คัมภีรอภธิ านัปปทีปกา (คาถาที่ ๑-๔)
ปจจุบันน้ี คือ พระกกุสันธะ พระ มี ๓๒ คํา (ในทน่ี ี้ ไดปรับตวั สะกด และจดั เรยี ง
โกนาคมน พระกสั สป พระโคดม และ ตามลาํ ดับอักษรอยางภาษาไทย) คอื จักขุมา,
พระเมตเตยยะ (เรียกกนั สามญั วา พระ ชินะ, ตถาคต, ทศพล, ทิปทุตตมะ
ศรอี ารย หรือ พระศรีอรยิ เมตไตรย); (ทปิ โทดม), เทวเทพ, ธรรมราชา, ธรรม-
พระพุทธเจา ๒๕ พระองคนบั แตพระ สวามี, นรวระ, นรสหี , นาถะ, นายก,
องคแรกที่พระโคตมพุทธเจา (พระ พุทธะ, ภควา (พระผูมีพระภาค),
พุทธเจาองคปจจุบัน) ไดทรงพบและ ภูรปิ ญญะ, มหามนุ ี, มเหสิ (มเหสี ก็
ทรงไดรับการพยากรณวาจะไดสําเร็จ ใช), มารช,ิ มนุ ี, มุนินท, (มนุ ินทร ก็ใช),
เปนพระพทุ ธเจา (รวม ๒๔ พระองค) จน โลกครุ, โลกนาถ, วรปญญะ, วินายก,
ถงึ พระองคเองดวย คอื ๑. พระทปี งกร สมนั ตจกั ขุ (สมนั ตจกั ษ)ุ , สยมั ภู, สตั ถา
(พระศาสดา), สพั พญั ,ู สมั มาสมั พทุ ธ,

๒๘๕

พระมหาบุรษุ ลกั ษณะ ๒๘๖ พระสงฆ

สุคต, อนธิวร, อังคีรส; และสําหรบั พระ หตั ถกะอาฬวกะ อคั รอปุ ฏฐายกิ าอบุ าสกิ า

พุทธเจาพระองคปจจุบัน มีพระนาม คือ นันทมารดา (หมายถึง เวฬกุ ณั ฏกี

เฉพาะเพิม่ อีก ๗ คํา คือ โคตมะ สกั กะ นันทมารดา) และอุตตรา (หมายถึง

(ศากยะ) สกั ยมุนิ (ศากยมนุ ี) สักยสหี ขุชชุตรา) บรรลุสัมโพธิญาณที่ควงไม

(ศากยสิงห) สิทธัตถะ สุทโธทนิ อัสสัตถพฤกษ (คือ ไมอัสสัตถะ

อาทจิ จพนั ธ;ุ ดู องั ครี ส ดวย เปนตนโพธิ์) มีสาวกสันนิบาต (การ

ขอควรทราบบางประการเกี่ยวกับ ประชุมพระสาวก) ครั้งใหญ ครั้งเดยี ว

พระพทุ ธเจาพระองคปจจบุ นั ตามท่ีตรัส ภกิ ษผุ เู ขารวมประชมุ ๑,๒๕๐ รปู ถึงจะ

ไวในคัมภีรพทุ ธวงส (โคตมพุทฺธวส, ขุ.พุทธ. ดํารงชนมอยูภายในอายุขัยเพียงรอยป

๓๓/๒๖/๕๔๓) คือ พระองคเปนพระสัม- ก็ชวยใหหมูชนขามพนวัฏสงสารไดมาก

พทุ ธเจาพระนามวาโคดม (โคตมพทุ ธ) มาย ทัง้ ตัง้ คบเพลิงธรรมไวปลกุ คนภาย

เจรญิ ในศากยสกลุ พระนครอันเปนถ่นิ หลังใหเกดิ มีปญญาไดตรสั รตู อไป
กาํ เนดิ ชอ่ื กบลิ พัสดุ พระบดิ าคอื พระเจา พระมหาบุรุษลักษณะ ดู มหาบุรุษ-
สุทโธทนะ พระมารดามีพระนามวา ลกั ษณะ
มายาเทวี ทรงครองฆราวาสอยู ๒๙ ป พระยม ดู ยม
มปี ราสาท ๓ หลงั ชอ่ื สจุ นั ทะ โกกนุท พระยส ดู ยส
และโกญจะ มเหสีพระนามวายโสธรา พระรตั นตรยั ดู รตั นตรยั
โอรสพระนามวาราหุล ทอดพระเนตร พระวนิ ัย ดู วนิ ัย
เหน็ นิมติ ๔ ประการแลว เสด็จออก พระศาสดา ผสู อน เปนพระนามเรียก
ผนวชดวยมาเปนราชยาน บําเพญ็ ทุกร- พระพุทธเจา; ดู ศาสดา
กริ ยิ าอยู ๖ ป ประกาศธรรมจกั รทปี่ า พระสงฆ 1. (ในฐานะองคหน่งึ แหงพระ

อสิ ปิ ตนมฤคทายวนั แขวงเมอื งพาราณสี รัตนตรยั ตอจากพระพทุ ธเจา และพระ

พระอคั รสาวกทงั้ สอง คอื พระอุปติสสะ ธรรม) หมูสาวกของพระพทุ ธเจา คอื

(พระสารีบุตร) และพระโกลิตะ (พระ พระอริยสาวก ๔ คู แยกรายตัวเปน ๘

มหาโมคคัลลานะ) พุทธอปุ ฏฐากชอ่ื วา บุคคล เร่ิมแตทานผตู ง้ั อยูในโสดาปตติ

พระอานนท พระอคั รสาวกิ าทง้ั สอง คอื มรรค จนถงึ พระอรหันต, สาวกสงฆ,

พระเขมา และพระอบุ ลวรรณา อคั ร- อรยิ สงฆ 2. ชมุ นมุ ภกิ ษหุ มหู นง่ึ ๆ ต้ัง

อุปฏฐากอุบาสก คอื จิตตคฤหบดี และ แต ๔ รูปขึ้นไป ซ่งึ สามารถประกอบ

๒๘๖

พระสมณโคดม ๒๘๗ พราหมณทํานายพระมหาบุรุษ

สังฆกรรมไดตามพระวนิ ัยบญั ญัต,ิ หมู พราหมณเปนวรรณะนักบวชและเปน

ชนท่ีบรรพชาอุปสมบทแลว เลาเรียน เจาพธิ ี ถือตนวาเปนวรรณะสงู สดุ เกดิ
ศึกษาคําส่ังสอนของพระพุทธเจา และ จากปากพระพรหม; ดู วรรณะ
ปฏิบัติชอบตามพระธรรมวินัย, ภิกษุ พราหมณคหบดี พราหมณและคหบดี

สงฆ, สมมตสิ งฆ 3. ในภาษาไทยทพ่ี ดู คอื ประดาพราหมณ และชนผเู ปนเจา

ตอๆ ตามๆ ตดิ ปากกันมา เปนคาํ พูดที่ บานครองเรือนท้งั หลายอื่น ท่ีนอกจาก

มคี วามหมายรวมๆ คลุมๆ พราๆ เรียก กษัตริยและพราหมณนั้น เฉพาะอยาง
แมแตภิกษรุ ูปเดียววาพระสงฆ ในกรณี ยง่ิ คือพวกแพศย; ดู วรรณะ
น้ี พึงนกึ ถงึ คาํ วา “พระสงฆ” น้ันในฐาน พราหมณดาบส ดาบสท่ีมีชาติตระกูล

เปนสมหุ นาม คอื คาํ พดู รวมๆ คลุมๆ เปนพราหมณ ออกมาบําเพ็ญพรตถือ

หมายถึงพระภิกษุท่ัวไปหมด โดยไม เพศเปนดาบส, มบี นั ทึกในอรรถกถาวา

เจาะจง หรอื พูดถึงภกิ ษรุ ปู ใดรูปหนง่ึ ใน คร้ังอดีตสมัยพระเจาโอกกากราช ใน

ฐานะเปนตัวแทนของพระภิกษุท้ังหลาย ดนิ แดนแถบทกั ขณิ าบถ อนั เปนทกั ษณิ -

ท่ัวไปทง้ั หมด; ดู สงฆ ชนบท มีพวกพราหมณดาบสอยมู าก

พระสมณโคดม คาํ ทคี่ นภายนอกนิยม พราหมณทํานายพระมหาบุรุษ ใน

ใชเม่ือกลาวถึงพระพุทธเจา พระพุทธประวตั ิ มีความตามทเี่ ลาไวใน

พระสัมพทุ ธเจา พระผูตรัสรเู อง หมาย อรรถกถา (เชน ชา.อ.๑/๘๘) วา เม่อื พระ

ถงึ พระพุทธเจา โพธิสัตวประสูติแลวผานมาถึงวันที่ ๕
พระสาวก ผูฟงคําสอน, ศิษยของพระ เปนวนั ขนานพระนาม พระเจาสทุ โธทนะ
พุทธเจา; ดู สาวก โปรดใหเชิญพราหมณผูจบไตรเพท
พระสูตร ดู สตู ร จํานวน ๑๐๘ คนมาฉันโภชนาหารแลว
พระเสขะ ดู เสขะ ทํามงคลรบั พระลักษณะ และขนานพระ
พระอภธิ รรม ดู อภิธรรม นามวา “สทิ ธตั ถะ”, ในบรรดาพราหมณ
พระอูรุ ดู อรู ุ* รอยแปดคนน้ัน พราหมณที่เปนผูรับ

——————————————— พระลกั ษณะมี ๘ คน คอื ราม ธัช
ลกั ขณ สุชาตมิ นตรี โภช สุยาม สุทตั ต
*คําขน้ึ ตนดวย พระ- ซึง่ ไมพบในลําดับ ใหตัด พระ ออก และโกณฑญั ญะ ในแปดคนน้ี เจ็ดทาน

แลวดูในลําดบั ของคํานั้น

พราหมณ คนวรรณะหนึ่งใน ๔ วรรณะ

คอื กษตั รยิ พราหมณ แพศย ศทู ร; แรกชูน้วิ ข้ึน ๒ น้ิว และพยากรณเปน

๒๘๗

พราหมณมหาสาล ๒๘๘ พละ

๒ อยาง คอื ถาทรงอยูครองฆราวาส หญิง
จะทรงเปนพระเจาจักรพรรดิราช แต พละ กําลงั 1. พละ ๕ คอื ธรรมอนั เปน

หากออกผนวช จะเปนพระพุทธเจา กาํ ลัง ซึ่งทําใหเกดิ ความเขมแข็งม่นั คง

สวนทานท่ี ๘ ซึ่งมีอายนุ อยทสี่ ดุ คือ ดํารงอยูไดในสัมปยุตตธรรมท้ังหลาย

โกณฑญั ญะ ชนู วิ้ เดยี ว และพยากรณวา อยางไมหวั่นไหว อันธรรมที่เปน

จะทรงเปนพระพุทธเจาอยางแนนอน; ดู ปฏิปกษจะเขาครอบงาํ ไมได เปนเครอ่ื ง
มหาบรุ ษุ ลกั ษณะ; เทียบ อสติ ดาบส
พราหมณมหาสาล พราหมณผมู ัง่ คั่ง เกือ้ หนุนแกอริยมรรค จดั อยใู นจาํ พวก
พราหมณลัทธิ ลัทธพิ ราหมณ คือ หลัก
โพธิปกขิยธรรม มี ๕ คือ ศรทั ธา วริ ิยะ
การ หรือขอยึดถอื ของพวกพราหมณ ท่ี สติ สมาธิ ปญญา; ดู อนิ ทรีย ๕, โพธิ-
ปกขยิ ธรรม 2. พละ ๔ คอื ธรรมอนั เปน

กําหนดวา พราหมณเปนวรรณะท่ี พลังทําใหดําเนินชีวิตดวยความมั่นใจ

ประเสริฐ เลศิ สงู สดุ อันใหวดั หรอื ตัด ไมตองหวาดหวั่นกลัวภัยตางๆ ไดแก
สนิ ความเลิศประเสรฐิ นนั้ โดยชาติ คอื ๑. ปญญาพละ กาํ ลงั ปญญา ๒. วิริย-
กาํ เนดิ โดยโคตร คอื สายตระกลู ซง่ึ ผูก พละ กาํ ลงั ความเพยี ร ๓. อนวชั ชพละ

พันกบั อาวาหะวิวาหะ คือการแตงงาน ท่ี กําลังคือการกระทําท่ีไมมีโทษ (กําลัง

อางออกมาวา ทานคูควรกบั เรา หรือ ความสุจริตและการทําแตกรรมท่ีดีงาม)
ทานไมคูควรกับเรา ตางกับพระพุทธ ๔. สงั คหพละ กาํ ลังการสงเคราะห คอื

ศาสนาซ่ึงใหวัดหรือตดั สินคนดวยกรรม ชวยเหลือเกื้อกูลอยูรวมกับผูอ่ืนดวยดี

คือการกระทําความประพฤติ โดยถือวา ทําตนใหเปนประโยชนแกสังคม 3.

ส่ิงที่ทําใหเลศิ ใหประเสรฐิ คอื วชิ ชาจรณะ พละ ๕ หรอื ขตั ตยิ พละ ๕ ไดแกกําลัง

(วชิ ชาและจรณะ; พราหมณบอกวา เขา ของพระมหากษัตริย หรอื กําลงั ที่ทําใหมี

ก็ถอื วิชชาและจรณะดวย แตวิชชาของ ความพรอมสําหรับความเปนกษตั รยิ ๕
ประการ ดังแสดงในคมั ภรี ชาดก คือ ๑.
เขาหมายถงึ ไตรเพท และจรณะที่เขาถอื พาหาพละ หรอื กายพละ กาํ ลงั แขนหรือ
อยูเพียงศีล ๕), พราหมณสมัย หรือ
พราหมณวาท ก็เรียก กาํ ลังกาย คอื แขง็ แรงสขุ ภาพดี สามารถ
พราหมณสมัย ลัทธิพราหมณ; ดู
พราหมณลทั ธิ ในการใชแขนใชมือใชอาวุธ มีอุปกรณ
พราหมณี นางพราหมณ, พราหมณผู พรงั่ พรอม ๒. โภคพละ กาํ ลงั โภคสมบตั ิ
๓. อมัจจพละ กาํ ลังขาราชการทปี่ รกึ ษา

๒๘๘

พลความ ๒๘๙ พหลุ ธรรมกี ถา

และผูบริหารทส่ี ามารถ ๔. อภชิ จั จพละ เทา เชน ตะขาบ ก้งิ กือ เปนตน
กาํ ลังความมีชาตสิ ูง ตองดวยความนิยม พหุปุตตเจดีย เจดียสถานแหงหน่ึงอยู

เชิดชูของมหาชน และไดรับการศึกษา ทางเหนือของเมืองเวสาลี นครหลวง
อบรมมาดี ๕. ปญญาพละ กาํ ลงั ปญญา ของแควนวัชชี เปนสถานที่ที่พระพุทธ-

ซึ่งเปนขอสําคัญทสี่ ดุ เจาเคยทรงทํานิมิตตโอภาสแกพระ

พลความ ขอความท่ไี มใชสาระสาํ คัญ อานนท
พลววิปสสนา วิปสสนาท่มี กี ําลัง ทแ่ี รง พหุปตุ ตนโิ ครธ ตนไทรอยรู ะหวางกรุง
กลา หรอื อยางเขม; ดู วปิ สสนปู กเิ ลส, ราชคฤหและเมืองนาลันทา ปปผลิ-
ญาณ ๑๖
มาณพไดพบพระพุทธเจาและขอบวชท่ี

พลี ทางพราหมณ คอื บวงสรวง, ทางพทุ ธ ตนไทรนี้ เขียนวา พหุปตุ ตกนโิ ครธกม็ ี
คือ สละเพือ่ ชวยหรือบชู า หมายถึงการ พหพุ จน, พหูพจน คําท่ีกลาวถึงสิ่งมาก

จัดสรรสละรายไดหรือทรัพยบางสวน กวาหน่งึ คือต้ังแตสองสง่ิ ขน้ึ ไป, เปนคํา

เปนคาใชจายประจาํ สาํ หรับการทาํ หนาท่ี ทีใ่ ชใน ไวยากรณบาลีและไทย คกู ับ
เก้ือกูลตอผูอื่นและการสงเคราะหชวย เอกพจน ซึ่งกลาวถึงส่ิงเดียว; แตใน

เหลือกันในดานตางๆ, การทําหนาท่ี ไวยากรณสันสกฤตจํานวนสองเปน
เกื้อกูลตอผูอ่ืนและการสงเคราะหชวย ทวิพจน หรอื ทววิ จนะ จํานวนสามขึน้

เหลอื กนั ทพี่ งึ ปฏบิ ตั ยิ ามปกตเิ ปนประจาํ ไป จงึ จะเปนพหุพจน
โดยใชรายไดหรือทรัพยที่จัดสรรสละ พหลุ กรรม กรรมทาํ มาก หรอื กรรมชิน
เตรียมไวสาํ หรบั ดานนน้ั ๆ มี ๕ คอื ๑. ไดแก กรรมท้ังที่เปนกุศลและอกุศลที่
ญาติพลี สงเคราะหญาติ ๒. อติถิพลี ทาํ บอยๆ จนเคยชนิ ยอมใหผลกอน
ตอนรับแขก ๓. ปพุ พเปตพลี ทําบญุ กรรมอ่นื เวนครกุ รรม เรียกอกี อยางวา
อทุ ศิ ใหผูตาย ๔. ราชพลี ถวายเปน อาจณิ ณกรรม (ขอ ๑๐ ในกรรม ๑๒)
หลวง หรอื บาํ รงุ ราชการ เชน เสยี ภาษี พหลุ ธรรมกี ถา ธรรมกี ถา หรอื ธรรมกถา
อากร ๕.เทวตาพลี ทาํ บญุ อทุ ศิ ใหเทวดา ท่ีตรัสมาก, พระพุทธดํารัสบรรยาย
พหุชน, พหูชน ชนจํานวนมาก, ประชา อธบิ ายธรรม ท่ตี รสั เปนอนั มาก, ความ

ชนทั่วไป ในมหาปรินิพพานสูตร เลาเหตุการณ

พหุบท “มีเทามาก” หมายถึงสัตว เม่ือพระพุทธเจาเสด็จผานและทรงหยุด

ดิรัจฉานที่มีเทามากกวาสองเทาและสี่ ประทับในท่ีหลายแหง โดยกลาวเพียง

๒๘๙

พหุลานสุ าสนี ๒๙๐ พากุละ

ส้ันๆ อยางรวบรดั วา ณ ที่นนั้ ๆ (มี ๘ ศกึ ษาอยางน้ี และอนศุ าสนขี องพระผมู ี

แหง เร่ิมแต ท.ี ม.๑๐/๗๕/๙๕) พระพุทธ พระภาค สวนอยางนี้ เปนไปมากแก
เจาตรัสพหลุ ธรรมีกถา คือ ศลี สมาธิ สาวกทงั้ หลาย ดงั นว้ี า ‘ภกิ ษทุ งั้ หลาย รปู
ปญญา แกภิกษทุ งั้ หลาย ดังตวั อยาง ไมเทยี่ ง เวทนาไมเทยี่ ง สญั ญาไมเทยี่ ง
วา “ไดทราบวา พระผมู ีพระภาคเจา เมอ่ื สงั ขารทง้ั หลายไมเทยี่ ง วญิ ญาณไมเทยี่ ง

ประทบั อยู ณ ภเู ขาคชิ ฌกฏู เขตพระ รปู ไมใชตน เวทนาไมใชตน สญั ญาไมใช

นครราชคฤห แมน้ัน ทรงกระทาํ ธรรมี- ตน สงั ขารทง้ั หลายไมใชตน วญิ ญาณไม

กถาอันนี้แหละเปนอันมากแกภิกษุทั้ง ใชตน สงั ขารทงั้ ปวงไมเทย่ี ง (อนจิ จา)

หลายวา ‘ศีลเปนอยางน้ี สมาธิเปนอยาง ธรรมทงั้ ปวงไมใชตน (อนตั ตา)’”, โดยใจ
นี้ ปญญาเปนอยางน้ี, สมาธิ อันศีลบม ความ ก็คอื หลกั ไตรลกั ษณ; พหลุ าน-ุ
แลว ยอมมีผลมาก มีอานิสงสมาก, ศาสนี กเ็ ขยี น; เทยี บ พหลุ ธรรมกี ถา
ปญญา อนั สมาธบิ มแลว ยอมมผี ลมาก พหุวจนะ ดู พหพุ จน
มีอานิสงสมาก, จิตอันปญญาบมแลว พหุสตู , พหูสตู ผไู ดยนิ ไดฟงมามาก
ยอมหลุดพนโดยชอบ จากอาสวะท้ัง คอื ทรงจาํ ธรรมและรูศิลปวทิ ยามาก, ผู

หลาย คือ จากกามาสวะ ภวาสวะ เลาเรียนมาก, ผูศึกษามาก, ผูคงแก
อวชิ ชาสวะ’”, โดยใจความ กค็ ือหลัก เรียน; ดู พาหุสจั จะ ดวย
ไตรสกิ ขา; จะใชวา พหลุ ธมั มีกถา หรือ พหชู น ชนจาํ นวนมาก, ประชาชนทัว่ ไป
พหลุ ธรรมกถากไ็ ด; เทียบพหุลานสุ าสนี (บาล:ี พหชุ น)
พหลุ านุสาสนี คาํ แนะนําพรา่ํ สอนท่ีตรัส พักมานตั ดู เก็บวตั ร
เปนอันมาก, ตามเรื่องในจูฬสัจจกสูตร พัทธสมี า “แดนผูก” ไดแก เขตที่สงฆ
(ม.ม.ู ๑๒/๓๙๓/๔๒๓) วา สจั จกนคิ รนถไดตงั้ กําหนดข้ึนเอง โดยจัดตั้งนิมิตคือสิ่งท่ี
คาํ ถามกะพระอสั สชดิ งั น้ี “ทานพระอสั สชิ เปนเครอ่ื งหมายกําหนดเอาไว; ดู สมี า
ผเู จรญิ พระสมณโคดม แนะนาํ ใหเหลา พนั ธุ เหลากอ, พวกพอง
สาวกศกึ ษาอยางไร และคาํ สง่ั สอน (อน-ุ พัสดุ สง่ิ ของ, ท่ีดนิ
ศาสน)ี ของพระสมณโคดม สวนอยาง พากุละ พระมหาสาวกองคหนึ่ง เปนบุตร
ไหน เปนไปมากแกเหลาสาวก” ทานพระ เศรษฐีเมืองโกสัมพี มีเรอ่ื งเลาวาเมอ่ื ยงั

อสั สชติ อบวา “ดกู รอคั คเิ วสสนะ พระผมู ี เปนทารกขณะท่ีพ่ีเล้ียงนําไปอาบนํ้าเลน

พระภาค ทรงแนะนําใหสาวกท้ังหลาย ทแี่ มนา้ํ ทานถกู ปลาใหญกลืนลงไปอยู

๒๙๐

พาณชิ ๒๙๑ พาหยิ ทารุจีริยะ

ในทอง ตอมาปลาน้ันถูกจับไดที่เมือง นาํ้ โคธาวรี ณ สดุ เขตแดนแควนอสั สกะ

พาราณสี และถูกขายใหแกภรรยา ไดสงศษิ ย ๑๖ คนไปถามปญหาพระ

เศรษฐีเมืองพาราณสี ภรรยาเศรษฐผี า ศาสดา เพ่ือจะทดสอบวาพระองคเปน

ทองปลาพบเด็กแลวเล้ียงไวเปนบุตร พระสมั มาสมั พทุ ธะจรงิ หรอื ไม ภายหลงั

ฝายมารดาเดิมทราบขาวจึงขอบุตรคืน ไดรับคาํ ตอบแลวศิษยช่ือปงคิยะซ่ึงเปน

ตกลงกันไมได จนพระราชาทรงตดั สนิ หลานของทานไดกลับมาเลาเรื่องและ

ใหเด็กเปนทายาทของท้ังสองตระกูล แสดงคาํ ตอบปญหาของพระศาสดา ทาํ
ทานจงึ ไดชอ่ื วา พากลุ ะ แปลวา “คน ใหทานไดบรรลธุ รรมเปนพระอนาคามี
สองตระกูล” หรือ “ผูท่ีสองตระกูล พาหันตะ ขณั ฑดานขอบนอกทงั้ สองขาง

เลย้ี ง” ทานอยคู รองเรอื นมาจนอายุ ๘๐ ของจีวร เวลาหม ปลายจะพาดบนแขน

ป จึงไดฟงพระศาสดาทรงแสดงพระ หรืออยูสุดแขน, คําอธิบายในวนิ ยั มุข

ธรรมเทศนา มีความเลื่อมใสขอบวช เลม ๒ ตามทส่ี มเดจ็ พระมหาสมณเจา

แลวบําเพญ็ เพยี รอยู ๗ วันไดบรรลุพระ กรมพระยาวชิรญาณวโรรส ทรงไววา

อรหัตไดรับยกยองวาเปนเอตทัคคะใน ในจีวรหาขัณฑๆ ถดั ออกมา (ตอจาก

ทางเปนผูมีอาพาธนอย คือสุขภาพดี; ชงั เฆยยกะ) อกี ทงั้ ๒ ขาง ชอ่ื พาหนั ตะ
พักกลุ ะ กเ็ รียก
เพราะอฑั ฒมณฑลของ ๒ ขณั ฑนนั้ อยู

พาณิช พอคา ทแ่ี ขนในเวลาหม; ดู จีวร
พาณชิ ย การคาขาย พาหยิ ทารจุ รี ยิ ะ พระมหาสาวกองคหนง่ึ
พาราณสี ชื่อเมืองหลวงของแควนกาสี เกิดในครอบครัวคนมีตระกูลในแควน
อยรู มิ แมนา้ํ คงคา ปจจบุ นั เรยี ก Banaras พาหิยรัฐ ลงเรือเดินทะเลเพื่อจะไปคา
หรอื Benares (ลาสดุ ร้อื ฟนชอื่ ในภาษา ขาย เรือแตกกลางทะเลรอดชีวติ ไปได
สนั สกฤตขึ้นมาใชวา Varanasi), ปาอิสิ- ขน้ึ มาอาศัยอยทู ีเ่ มืองทาสปุ ปารกะ แต

ปตนมฤคทายวัน ที่พระพุทธเจาทรง หมดเนื้อหมดตัว ตองแสดงตนเปนผู

แสดงปฐมเทศนา ซ่ึงปจจุบันเรียกวา หมดกิเลสหลอกลวงประชาชนเลย้ี งชีวิต
สารนาถ อยูหางจากตัวเมืองพาราณสี ตอมาพบพระพุทธเจาทูลขอใหทรง

ปจจุบันประมาณ ๖ ไมล แสดงธรรม พระองคทรงแสดงวิธี

พาวรี พราหมณผูเปนอาจารยใหญต้ัง ปฏิบัติตออารมณที่รับรูทางอายตนะท้ัง

อาศรมสอนไตรเพทแกศิษยอยูท่ีฝงแม หก พอจบพระธรรมเทศนายนยอนั้น

๒๙๑

พาหิระ, พาหิรกะ ๒๙๒ พมิ พา

พาหิยะก็สําเร็จอรหัต แตไมทันได พิกดั กาํ หนด, กําหนดท่จี ะตองเสียภาษี
อุปสมบท กําลังเท่ียวหาบาตรจีวร พณิ เครอ่ื งดนตรชี นดิ หนง่ึ มสี ายสาํ หรบั ดดี
เผอิญถูกโคแมลูกออนขวิดเอาสิ้นชีวิต พทิ ยาธร ดู วทิ ยาธร
เสียกอน ไดรับยกยองวาเปนเอตทัคคะ พิทกั ษ ดูแลรกั ษา, คมุ ครอง, ปองกัน
พนิ ทุ จดุ , วงกลมเลก็ ๆ ในที่นหี้ มายถึง
ในทางตรสั รูฉับพลนั

พาหิระ, พาหริ กะ ภายนอก เชนในคาํ วา พินทุกปั ปะ
พาหริ วตั ถุ (วตั ถภุ ายนอก) พาหริ สมัย พินทุกปั ปะ การทาํ พนิ ท,ุ การทาํ จดุ เปน

(ลทั ธภิ ายนอก) พาหริ ายตนะ (อายตนะ วงกลม อยางใหญเทาแววตานกยูง

ภายนอก); ตรงขามกับ อัชฌตั ติกะ อยางเลก็ เทาหลังตัวเรือด ทม่ี ุมจวี รดวย

พาหิรทาน, พาหิรกทาน การใหสิ่งของ สเี ขียวคราม โคลน หรือดําคล้าํ เพอื่ ทาํ

ภายนอก, การใหของนอกกาย เชน เงนิ จวี รใหเสยี สหี รอื มตี าํ หนติ ามวนิ ยั บญั ญตั ิ

ทอง วตั ถุ อปุ กรณ ตลอดจนทรัพย และเปนเครื่องหมายชวยใหจําไดดวย;

สมบัติท้ังหมด; ดู ทานบารมี เขียนพินทุกัป ก็ได, คําบาลีเดิมเปน

พาหริ ทุกข ทกุ ขภายนอก กัปปพนิ ทุ, เรยี กกันงายๆ วา พินทุ
พาหิรภณั ฑ, พาหริ กภณั ฑ สง่ิ ของภาย พนิ ัยกรรม หนงั สือสาํ คัญทเ่ี จาทรพั ยทํา
นอก, ของนอกกาย; ดู ทานบารมี
ไวกอนตาย แสดงความประสงควาเม่ือ

พาหริ รูป ดทู ี่ รปู ๒๘ ต า ย แ ล ว ข อ ม อ บ ม ร ด ก ที่ ร ะ บุ ไ ว ใ น

พาหริ ลทั ธิ ลทั ธภิ ายนอกพระพทุ ธศาสนา หนังสอื สําคญั นั้น ใหแกคนนน้ั ๆ, ตาม
พาหุสัจจะ ความเปนผไู ดยินไดฟงมาก, พระวนิ ยั ถาภกิ ษทุ ําเชนนี้ ไมมผี ล ตอง
ความเปนผไู ดเรยี นรมู าก หรอื คงแกเรยี น ปลงบรขิ าร จึงใชได; ดู ปลงบรขิ าร
มอี งค ๕ คอื ๑. พหุสฺสตุ า ไดยนิ ไดฟง พิปลาส ดู วิปลาส, วปิ ลลาส
มาก ๒.ธตา ทรงจาํ ไวได ๓. วจสาปรจิ ติ า พพิ ากษา ตดั สนิ อรรถคดี
คลองปาก ๔. มนสานเุ ปกขฺ ติ า เจนใจ ๕. พิมพา บางแหงเรียก ยโสธรา เปนพระ
ทิฏ ิยา สุปฏวิ ิทธฺ า ขบไดดวยทฤษฎี; ดู ราชบุตรีของพระเจาสุปปพุทธะ กรุง
พหสู ูต (ขอ ๒ ในนาถกรณธรรม ๑๐, เทวทหะ เปนพระชายาของพระสทิ ธตั ถะ

ขอ ๓ ในเวสารัชชกรณธรรม ๕, ขอ ๔ เปนพระมารดาของพระราหลุ ภายหลงั

ในสทั ธรรม ๗, ขอ ๕ ในอริยทรัพย ๗) ออกบวชมีนามวา พระภัททกัจจานา
พาเหยี ร ภายนอก (บาล:ี พาหริ ) หรอื ภัททากจั จานา

๒๙๒

พมิ พสิ าร ๒๙๓ พุทธกจิ ๔๕ พรรษา

พมิ พสิ าร พระเจาแผนดนิ มคธครองราช พุทธเจา ตามปกตหิ มายถงึ บารมี ๑๐

สมบัติท่ีพระนครราชคฤห เปนผถู วาย นนั่ เอง (ในคาถา บางทเี รียกส้นั ๆ วา
พระราชอุทยานเวฬุวันเปนสังฆาราม พทุ ธธรรม)
นับเปนวัดแรกในพระพุทธศาสนา ตอ พุทธกาล คร้งั พระพุทธเจายงั ดาํ รงพระ

มา ถูกพระราชโอรสนามวาอชาตศัตรู ชนมอยู
ปลงพระชนม, พระนางเวเทหิ มเหสีของ พุทธกิจ กิจที่พระพุทธเจาทรงบําเพ็ญ,

พระเจาพิมพิสาร พระราชมารดาของ การงานทพี่ ระพทุ ธเจาทรงกระทํา
พระเจาอชาตศัตรู เปนพระภคินีของ พุทธกิจประจําวัน ๕ พุทธกิจที่พระ

พระเจาปเสนทโิ กศล พุทธเจาทรงบําเพ็ญเปนประจําในแตละ

พริ ุธ ไมปรกติ, มลี กั ษณะนาสงสยั วนั มี ๕ อยาง คือ ๑. ปพุ ฺพณเฺ ห ปณฺฑ-
พโิ รธ โกรธ, เคือง ปาต ฺจ เวลาเชาเสด็จบิณฑบาต ๒.
พิสดาร กวางขวางละเอยี ดลออ, ขยาย สายณฺเห ธมมฺ เทสนํ เวลาเยน็ ทรงแสดง
ความออกไป; ดู วติ ถาร, คกู ับ สงั เขป ธรรม ๓. ปโทเส ภิกขฺ ุโอวาทํ เวลาคํา่
พีชคาม พืชพันธุอันถูกพรากจากท่แี ลว ประทานโอวาทแกเหลาภกิ ษุ ๔. อฑฺฒ-
แตยงั จะเปนไดอีก; คกู บั ภูตคาม รตฺเต เทวป ฺหนํ เท่ียงคืนทรงตอบ
พทุ ธะ ทานผตู รสั รแู ลว, ผรู อู รยิ สัจจ ๔ ปญหาเทวดา ๕. ปจฺจสุ เฺ สว คเต กาเล
อยางถองแท ตามอรรถกถา แบงเปน ๓ ภพพฺ าภพเฺ พ วโิ ลกนํ จวนสวางทรงตรวจ
คอื ๑. พระพทุ ธเจา ทานผตู รัสรเู องและ พิจารณาสัตวท่ีสามารถและที่ยังไม
สอนผูอื่นใหรูตาม (บางทีเรียก พระ สามารถบรรลุธรรมอันควรจะเสด็จไป
สมั มาสมั พทุ ธะ) ๒. พระปจเจกพทุ ธะ โปรดหรอื ไม (สรุปทายวา เอเต ป จฺ วเิ ธ
ทานผตู รัสรูเองจาํ เพาะผเู ดียว ๓. พระ กจิ เฺ จ วโิ สเธติ มนุ ปิ งุ คฺ โว พระพุทธเจา
อนุพทุ ธะ ทานผูตรัสรตู ามพระพุทธเจา องคพระมุนีผูประเสริฐทรงยังกิจ ๕
(เรยี กอกี อยางวา สาวกพุทธะ); บาง ประการน้ีใหหมดจด)
แหงจัดเปน ๔ คือ ๑.สพั พญั พู ทุ ธะ๒. พุทธกิจ ๔๕ พรรษา ในระหวางเวลา
ปจเจกพทุ ธะ ๓. จตสุ จั จพุทธะ (= พระ ๔๕ ปแหงการบําเพ็ญพทุ ธกจิ พระพทุ ธ
อรหันต) และ ๔. สุตพุทธ (= ผเู ปน เจาไดเสด็จไปประทับจําพรรษา ณ
พหูสตู ); ดู ตรสั รู
สถานท่ีตางๆ ซึ่งทานไดประมวลไว

พทุ ธการกธรรม ธรรมท่ที ําใหเปนพระ พรอมท้ังเหตุการณสําคัญบางอยางอัน

๒๙๓

พุทธคารวตา ๒๙๔ พุทธคุณ

ควรสงั เกต ดงั น้ี พรรษาท่ี ๑ ปาอสิ ปิ ตน- พ. ๑๘, ๑๙ จาลิยบรรพต พ. ๒๐ พระ

มฤคทายวัน ใกลกรงุ พาราณสี (โปรด เวฬวุ ัน นครราชคฤห (หลังจากประทบั

พระเบญจวคั คยี ) พ. ๒, ๓, ๔ พระเวฬวุ นั ที่สาวัตถี โปรดมหาโจรองคุลิมาลแลว

กรุงราชคฤห (ระยะประดิษฐานพระ เสด็จมาทรงจําพรรษาท่รี าชคฤห, พระ

ศาสนา เริ่มแตโปรดพระเจาพิมพิสาร อานนทไดรับหนาที่เปนพุทธอุปฏฐาก

ไดอัครสาวก ฯลฯ เสดจ็ นครกบิลพัสดุ ประจาํ ) พ. ๒๑–๔๔ ประทบั สลบั ไปมา

ครั้งแรก ฯลฯ อนาถบิณฑิกเศรษฐีเปน ณ พระเชตวนั กบั บพุ พาราม พระนคร

อบุ าสกถวายพระเชตวัน; ถาถอื ตามพระ สาวตั ถี (รวมท้งั คราวกอนนดี้ วย อรรถ

วนิ ยั ปฎก พรรษาที่ ๓ นาจะประทบั ทพ่ี ระ กถาวาพระพทุ ธเจาประทับท่ีเชตวนาราม

เชตวนั นครสาวตั ถ)ี พ. ๕ กฏู าคารในปา ๑๙ พรรษา ณ บุพพาราม ๖ พรรษา)

มหาวัน นครเวสาลี (โปรดพุทธบิดา พ. ๔๕ เวฬวุ คาม ใกลนครเวสาลี
ปรินิพพานท่ีกรุงกบิลพัสดุ โปรดพระ พทุ ธคารวตา ดู คารวะ
ญาตทิ วี่ วิ าทเรอ่ื งแมนาํ้ โรหณิ ี มหาปชาบดี พทุ ธคุณ คุณของพระพทุ ธเจา มี ๙ คือ
ผนวช เกดิ ภกิ ษณุ สี งฆ) พ. ๖ มกลุ บรรพต ๑. อรหํ เปนพระอรหนั ต ๒. สมมฺ า-
(ยมกปาฏหิ ารยิ ทน่ี ครสาวัตถีหลงั พรรษา สมพฺ ุทโฺ ธ ตรสั รเู องโดยชอบ ๓. วชิ ชฺ า-
น)ี้ พ. ๗ ดาวดึงสเทวโลก (แสดงพระ จรณสมฺปนโฺ น ถงึ พรอมดวยวิชชาและ
อภธิ รรมโปรดพระพทุ ธมารดา) พ. ๘ จรณะ ๔. สคุ โต เสด็จไปดีแลว ๕.
เภสกลาวัน ใกลเมืองสงุ สมุ ารคีรี แควน โลกวิทู เปนผูรูแจงโลก ๖. อนุตฺตโร
ภัคคะ (พบนกุลบิดาและนกุลมารดา) ปรุ สิ ทมมฺ สารถิ เปนสารถฝี กคนทฝี่ กได
พ. ๙ โฆสติ าราม เมอื งโกสัมพี พ. ๑๐ ไมมใี ครยง่ิ กวา ๗. สตถฺ า เทวมนสุ สฺ านํ
ปาตาํ บลปารเิ ลยยกะ ใกลเมืองโกสมั พี เปนศาสดาของเทวดาและมนุษยท้ัง
(คราวทภี่ กิ ษชุ าวเมอื งโกสมั พที ะเลาะกนั ) หลาย ๘. พุทโฺ ธ เปนผูตนื่ และเบกิ บาน
พ. ๑๑ หมบู านพราหมณชื่อเอกนาลา แลว ๙. ภควา เปนผมู โี ชค
พ. ๑๒ เมอื งเวรญั ชา พ. ๑๓ จาลยิ บรรพต พทุ ธคณุ ทัง้ หมดน้นั โดยยอมี ๒
พ. ๑๔ พระเชตวัน (พระราหุลอปุ สมบท คือ ๑. พระปญญาคุณ พระคณุ คือพระ
คราวน)้ี พ. ๑๕ นิโครธาราม นครกบิล ปญญา ๒. พระกรุณาคุณ พระคุณคือ
พสั ดุ พ. ๑๖ เมอื งอาฬวี (ทรมานอาฬวก พระมหากรณุ า หรือตามทน่ี ิยมกลาวกัน
ยกั ษ) พ. ๑๗ พระเวฬวุ ัน นครราชคฤห ในประเทศไทย ยอเปน ๓ คอื ๑. พระ

๒๙๔

พทุ ธโฆสาจารย ๒๙๕ พุทธธรรม

ปญญาคณุ พระคุณคือพระปญญา ๒. กถาโยงความใหวาไดแก ๑. กายกรรม
พระวิสุทธิคณุ พระคณุ คอื ความบริสทุ ธ์ิ ทกุ อยางของพระพทุ ธเจาเปนไปตามพระ
๓. พระมหากรณุ าคณุ พระคุณคอื พระ ญาณ (จะทาํ อะไรกท็ าํ ดวยปญญา ดวย
ความรเู ขาใจ) ๒. วจกี รรมทกุ อยางเปน
มหากรุณา ไปตามพระญาณ ๓. มโนกรรมทกุ อยาง
พุทธโฆสาจารย ดู วิสุทธิมรรค; พุทธ- เปนไปตามพระญาณ ๔. ทรงมีพระ
โฆษาจารย ก็เขียน ญาณไมติดขดั ในอดตี ๕. ทรงมพี ระ
พทุ ธจรยิ า พระจรยิ าวตั รของพระพทุ ธเจา, ญาณไมตดิ ขดั ในอนาคต ๖. ทรงมพี ระ
ญาณไมติดขดั ในปจจบุ นั ; คมั ภรี สมุ งั -
การบําเพ็ญประโยชนของพระพุทธเจา คลวิลาสินี อรรถกถาแหงทีฆนิกาย
มี ๓ คอื ๑. โลกัตถจรยิ า การบาํ เพ็ญ จาํ แนกพทุ ธธรรมวามี ๑๘ อยาง คอื ๑.
ประโยชนแกโลก ๒. ญาตตั ถจรยิ า การ พระตถาคตไมทรงมกี ายทจุ รติ ๒. ไม
บาํ เพญ็ ประโยชนแกพระญาติ ๓.พทุ ธตั ถ- ทรงมวี จที จุ รติ ๓. ไมทรงมมี โนทจุ รติ
จรยิ า การบาํ เพ็ญประโยชนโดยฐานเปน ๔. ทรงมพี ระญาณไมตดิ ขดั ในอดตี ๕.
ทรงมีพระญาณไมตดิ ขัดในอนาคต ๖.
พระพทุ ธเจา ทรงมพี ระญาณไมตดิ ขดั ในปจจบุ นั ๗.
พทุ ธจักขุ จกั ษุของพระพุทธเจา ไดแก ทรงมีกายกรรมทุกอยางเปนไปตามพระ
ญาณ ๘. ทรงมวี จกี รรมทกุ อยางเปนไป
ญาณท่ีหยั่งรูอัธยาศัย อุปนิสัยและ ตามพระญาณ ๙. ทรงมมี โนกรรมทกุ
อยางเปนไปตามพระญาณ ๑๐. ไมมี
อนิ ทรียทย่ี ่งิ หยอนตางๆ กนั ของเวไนย- ความเส่ือมฉันทะ (ฉันทะไมลดถอย)
๑๑. ไมมคี วามเสอื่ มวริ ยิ ะ (ความเพยี ร
สตั ว (ขอ ๔ ในจกั ขุ ๕) ไมลดถอย) ๑๒. ไมมคี วามเสือ่ มสติ
พทุ ธจกั ร วงการพระพทุ ธศาสนา (สตไิ มลดถอย) ๑๓. ไมมกี ารเลน ๑๔.
พุทธจาริก การเสด็จจาริกคือเที่ยวไป ไมมีการพูดพลาด ๑๕. ไมมีการทํา
พลาด ๑๖. ไมมคี วามผลนุ ผลนั ๑๗.
ประกาศพระศาสนาของพระพุทธเจา ไมมพี ระทยั ทไ่ี มขวนขวาย ๑๘. ไมมี
พทุ ธเจา ๕, ๗, ๒๕ ดู พระพทุ ธเจา และ อกุศลจิต 2. ธรรมท่ีทําใหเปนพระ
พทุ ธะ
พุทธชัยมงคลคาถา ดู ชยมังคลัฏฐก- ๒๙๕
คาถา
พุทธธรรม 1. ธรรมของพระพทุ ธเจา,

พระคณุ สมบตั ขิ องพระพทุ ธเจา คมั ภรี

มหานิทเทสระบุจํานวนไววามี ๖

ประการ แตไมไดจาํ แนกขอไว อรรถ-

พุทธบรวิ าร ๒๙๖ พุทธประวตั ิ

พทุ ธเจา ไดแก พทุ ธการกธรรม คอื ดุสิต จนถึงตรัสรู ๓. สันติเกนิทาน

บารมี ๑๐ 3. ธรรมทพ่ี ระพทุ ธเจาทรง เรื่องราวต้ังแตตรัสรูแลว จนเสด็จดับ

แสดงไว คอื สตปิ ฏฐาน ๔ อนิ ทรยี ๕ ขันธปรินิพพาน ในสวนของสันติเก
นิทานนั้น กค็ ือ โพธิกาล อนั ไดแกระยะ
มรรคมอี งค ๘ ขนั ธ ๕ เปนอาทิ
พทุ ธบริวาร บรวิ ารของพระพทุ ธเจา, ผู เวลานับแตตรัสรูไปจนส้ินสุดพุทธกิจท่ี
เปนบรวิ ารของพระพทุ ธเจา
พุทธบริษัท หมูชนท่ีนับถือพระพุทธ- สืบเนอ่ื งจากการตรัสรนู ้นั
ศาสนามี ๔ จําพวก คือ ภิกษุ ภิกษุณี โพธิกาล นน้ั แยกยอยเปน ๓ ชวง

อบุ าสก อุบาสกิ า ไดแก ๑. ปฐมโพธกิ าล คือเวลาชวงตน
พุทธบัญญัติ ขอที่พระพุทธเจาทรง แตตรสั รู ๒. มชั ฌมิ โพธกิ าล คือเวลา
บญั ญัตไิ ว, วนิ ยั สาํ หรับพระภกิ ษุ ชวงกลางแตตรัสรู ๓. ปจฉิมโพธิกาล
พุทธบาท รอยเทาของพระพุทธเจา
อรรถกถาวาทรงประทับแหงแรกที่บน คือเวลาชวงปลายแตตรสั รู

หาดชายฝงแมนํ้านัมมทา แหงที่สองที่ ตามหนังสือแบบเรียนนักธรรม
กําหนดชวงเวลาแหง โพธกิ าล ๓ นั้น
ภูเขาสัจจพันธคีรี นอกจากน้ีตํานาน ไดแก ๑. ปฐมโพธกิ าล คอื ตอแตตรสั รู
จนถึงไดพระอัครสาวก ๒. มชั ฌมิ โพธิ
สมัยตอๆ มาวามีท่ภี เู ขาสมุ นกูฏ (ลงั กา กาล คอื ตงั้ แตประดษิ ฐานพระศาสนาใน

ทวปี ) สุวรรณบรรพต (สระบุรี ประเทศ แควนมคธ จนถงึ ปลงพระชนมายุสงั ขาร
๓. ปจฉิมโพธิกาล คอื ตงั้ แตปลงพระ
ไทย) และเมืองโยนก รวมเปน ๕
สถาน; ดู ปณุ ณสุนาปรนั ตะ, นมั มทา ชนมายุสังขาร จนถงึ ปรนิ พิ พาน; นอก
พทุ ธปฏมิ า รูปเปรียบของพระพุทธเจา,
พระพุทธรปู จากนั้น ทานกลาวถึงเรื่องราวที่เปนมา
พุทธประวัติ ประวัติของพระพุทธเจา;
ลําดับกาลในพุทธประวัติตามที่ทานแบง ในชมพทู วีป กอนถึงการตรัสรูของพระ
พุทธเจา และเรยี กเวลาชวงนว้ี า ปรุ มิ กาล
ไวในอรรถกถา จัดไดเปน ๓ ชวงใหญ
คอื ๑. ทเู รนทิ าน เรอื่ งราวตง้ั แตเรมิ่ เปน กับท้ังเลาเหตุการณหลังพุทธปรินิพพาน

พระโพธสิ ตั ว เสวยพระชาตใิ นอดีต จน เชน การถวายพระเพลงิ และสงั คายนา
ถึงอุบัติในสวรรคช้ันดุสิต ๒. อวิทูเร- โดยเรียกเวลาชวงนว้ี า อปรกาล
นทิ าน เรอ่ื งราวต้งั แตจตุ จิ ากสวรรคชนั้
โดยท่ัวไปของอรรถกถา (เชน
วินย.๑/๑๒๔; ม.อ.๒/๗๓) กลาวถึง ปฐมโพธิ
กาล เปนสําคัญ วาเปนระยะเวลา ๒๐

๒๙๖

พุทธปรนิ ิพพาน ๒๙๗ พุทธปรินิพพาน

ปแรกแหงพุทธกจิ ทีย่ งั มิไดทรงมีพระนิ รวมเปน ๔๕ พรรษา (วนิ ย.ฏ.ี ๑/๖๙๒) และมี
พัทธุปฏฐาก คือพระอุปฏฐากประจํา อรรถกถาหนึง่ สรุปใหวา จะนับ ๓ ชวงๆ
(ตอแตน้ีจึงมีพระอานนทเปนพระพุทธ ละ ๑๕ ปเทากัน ครบ ๔๕ พรรษาพอดี
อุปฏฐากประจํา), ยังมิไดประทับอยู ก็ได แตบางแหงนับ ๒๐ พรรษาแรก
ประจาํ ที่ แตเสด็จจาริกและทรงเปลี่ยน เปนปฐมโพธิกาล ก็นบั ๑๕ ปตอมาเปน
ท่จี าํ พรรษาไปเรื่อยๆ (ใน ๒๕ พรรษา มัชฌมิ โพธิกาล และ ๑๐ ปสดุ ทายเปน
ตอจากน้ี ประทบั ประจาํ ณ เมืองสาวัตถี ปจฉมิ โพธิกาล (มลิ นิ ท.อ.๑/๓๙๘)
ที่พระเชตวันของอนาถบิณฑิกเศรษฐี พุทธปรินิพพาน การเสด็จดับขันธ-
และบุพพารามของวิสาขามหาอุบาสิกา), ปรินิพพานของพระพุทธเจา, การตาย
ยังไมไดทรงบัญญัติสิกขาบทแกเหลา ของพระพทุ ธเจา
ภิกษุ ยังไมมีการสวดอาณาปาติโมกข ลําดับเหตกุ ารณชวงสดุ ทายวา ในป
แตทรงแสดงโอวาทปาติโมกขดวยพระ ท่ี ๔๕ แหงพุทธกิจ พระพุทธเจาทรงจาํ
องคเองตลอด ๒๐ ปน้นั (ตอจากน้ี ทรง พรรษาสุดทายทเี่ วฬวุ คาม เมอื งเวสาลี
บญั ญตั สิ กิ ขาบท พระองคทรงเลกิ แสดง ในพรรษาน้ัน พระองคประชวรหนัก
โอวาทปาติโมกข แตทรงใหเหลาภิกษุ แทบจะปรนิ ิพพาน ทรงพระดาํ ริวาพระ
สวดอาณาปาติโมกขสืบมา), ยงั ไมไดทรง องคควรจะทรงบอกกลาวเลาความแก
บัญญัติใหภิกษุท้ังหลายตองจําพรรษา ประดาอุปฏฐากและแจงลาสงฆกอน จึง
(ตอแตน้ีเหลาภิกษุตองอยูประจําที่ใน ทรงระงบั เวทนาไว คร้นั ออกพรรษาแลว
ฤดูฝน), ยังไมไดทรงอนญุ าตใหภิกษุทงั้ ก็เสด็จจาริกไปจนถึงเมืองสาวัตถี
หลายกลาวอนุโมทนาในหอฉันเปนตน ประทับอยูที่น่ันจนผานเหตุการณ
(ตอแตน้ีจึงมีพุทธานุญาตในเร่ืองน้ี) ปรินิพพานของพระสารีบุตร หลังจาก
อยางนี้เปนตน ตอจาก ๒๐ ปนจ้ี ึงเปน โปรดใหสรางธาตุเจดียของพระธรรม-
มชั ฌมิ โพธกิ าล และ ปจฉิมโพธกิ าล เสนาบดีท่ีพระเชตวันแลว ก็เสด็จลง
โดยไมระบรุ ะยะเวลาของ ๒ โพธิกาลน้นั มายังเมืองราชคฤห ตรงกับชวงเวลาที่

มีคมั ภรี รนุ ตอมาบอกใหชดั ขนึ้ แตยัง พระมหาโมคคลั ลานะปรินพิ พาน ครนั้
มมี ติแตกตางกันบาง เชน ฎกี าสารตั ถ โปรดใหสรางธาตุเจดียของทานไว ณ
ทีปนีบอกวา พระอาจารยธรรมบาลจดั พระเวฬวุ ันแลว กเ็ สด็จตอขนึ้ ไปเวสาลี
แบง ๓ ชวงเทากัน ชวงละ ๑๕ พรรษา ประทับท่ีกฏู าคารศาลา ปามหาวนั พอ

๒๙๗

พทุ ธพจน ๒๙๘ พุทธมามกะ

บรรจบครบเวลา ๔ เดอื น นบั แตออก คาํ พูดของพระพทุ ธเจา
พรรษาสุดทายท่ีเวฬุวคาม ก็ทรงปลง พทุ ธภาษติ ภาษติ ของพระพทุ ธเจา, คาํ

พระชนมายสุ งั ขารทป่ี ามหาวันน้ัน วาอกี ตรัสของพระพุทธเจา, ถอยคําที่พระ

๓ เดอื นขางหนาจะปรินิพพาน ครั้นใกล พุทธเจาตรัส
ครบเวลา ๓ เดอื น ในวันหนึง่ ไดเสด็จ พุทธมามกะ “ผูถือพระพุทธเจาวาเปน

เขาไปบิณฑบาตในเมืองเวสาลีเปนคร้ัง ของเรา”, ผรู บั เอาพระพทุ ธเจาเปนของตน,

สุดทาย เสด็จกลับจากบณิ ฑบาต ทอด ผูประกาศตนวาเปนผูนับถือพระพุทธ-

พระเนตรเมืองเวสาลีเปนปจฉิมทัศน ศาสนา; พธิ แี สดงตนเปนพทุ ธมามกะนน้ั

โดยนาคาวโลก จากน้ันเสด็จออกจาก สมเด็จพระมหาสมณเจา กรมพระยา

เวสาลี ผานภัณฑคาม หัตถคิ าม อมั พ- วชิรญาณวโรรส ไดทรงเรียบเรียงต้ัง

คาม ชัมพคุ าม และโภคนคร ตามลําดบั เปนแบบไว ในคราวท่ีพระบาทสมเด็จ

จนถึงเมอื งปาวา ประทับพักแรมทอ่ี มั พ- พระมงกฎุ เกลาเจาอยหู วั ทรงพระกรณุ า

วัน ของนายจุนทะกัมมารบุตร แลวใน โปรดจะสงเจานายคณะหน่ึงออกไป

เชาวันวิสาขบุณมี เสด็จพรอมภกิ ษุสงฆ ศกึ ษาในทวปี ยุโรป ทรงถอื ตามคําแสดง
ไปฉันภัตตาหารท่ีบานของนายจุนทะ ตนเปนอบุ าสกของเดมิ แตแกบท อบุ าสก

ตามทเ่ี ขานมิ นตไว นายจนุ ทะถวายสกู ร- ที่เฉพาะผูใหญผูไดศรัทธาเล่ือมใสดวย
มทั ทวะ หลงั จากเสวยแลว ทรงอาพาธ ตนเอง เปน พทุ ธมามกะ และไดเกดิ เปน

หนกั ลงพระโลหติ เสด็จตอไปยงั เมือง ประเพณีนิยมแสดงตนเปนพุทธมามกะ

กสุ นิ ารา ผานแมนํ้ากกธุ า ไปถึงแมนํ้า สืบตอกันมา โดยจัดทําในกรณีตางๆ
หริ ญั ญวดี เสดจ็ ขามแมนํ้านั้น เขาไป โดยเฉพาะ ๑. เม่ือบุตรหลานพนวัย
ประทับในสาลวโนทยานของกษัตริย ทารก อายุ ๑๒–๑๕ ป ๒. เมอ่ื จะสง

มัลละ เมืองกุสินารา บรรทมโดยสีห- บุตรหลานไปอยูในถิ่นท่ีมิใชดินแดน
ไสยา ภายใตคูตนสาละ และเสดจ็ ดับ ของพระพุทธศาสนา ๓. โรงเรียน

ขันธปรินิพพาน ในราตรีแหงวันวิสาข- ประกอบพิธีใหนักเรียนท่ีเขาศึกษาใหม
แตละปเปนหมู ๔. เมอ่ื บุคคลผเู คยนับ
บุณมี คือวันขึน้ ๑๕ ค่าํ เดือน ๖ เมอ่ื มี ถือศาสนาอื่นตองการประกาศตนเปนผู
พระชนมายคุ รบ ๘๐ พรรษา; ดู พระ
พุทธเจา, นาคาวโลก, สกู รมทั ทวะ นับถือพระพทุ ธศาสนา
พุทธพจน พระดํารัสของพระพุทธเจา,
ทานวางระเบียบพิธีไว สรุปไดดังนี้

๒๙๘

พุทธรัตนะ, พุทธรัตน ๒๙๙ พุทธวงส

ก. มอบตัว (ถาเปนเดก็ ใหผปู กครองนํา “ขาแตพระสงฆผูเจรญิ ขาพเจาถึงพระผู

ตัวหรอื ครูนํารายช่ือไป) โดยนาํ ดอกไม มพี ระภาคเจาพระองคนนั้ แมปรนิ พิ พาน

ธูปเทียนใสพานไปถวายพระอาจารยท่ี นานแลว ท้ังพระธรรมและพระสงฆ

จะใหเปนประธานสงฆในพิธี พรอมทงั้ เปนสรณะทรี่ ะลกึ นบั ถอื ขอพระสงฆจง

เผดียงสงฆรวมท้งั พระอาจารยเปนอยาง จาํ ขาพเจาไววาเปนพทุ ธมามกะ ผูรับเอา
นอย ๔ รูป ข. จดั สถานที่ ในอโุ บสถ พระพทุ ธเจาเปนของตน คอื ผนู บั ถอื พระ

หรือวิหาร ศาลาการเปรียญ หรือหอ พุทธเจา” (ถาเปนหญิงคนเดียวเปลย่ี น
ประชุม ที่มีโตะบูชามีพระพุทธรูป พทุ ธฺ มามโกติ เปน พทุ ธฺ มามกาต;ิ ถา

ประธาน และจดั อาสนะสงฆใหเหมาะสม ปฏญิ าณพรอมกนั หลายคน ชายเปล่ยี น
ค. พธิ กี าร ใหผูแสดงตน จุดธูปเทียน เอสาหํ เปน เอเต มยํ หญิงเปน เอตา
เปลงวาจาบูชาพระรัตนตรัยวา “อมิ นิ า มย;ํ และทงั้ ชายและหญงิ เปลยี่ น คจฉฺ ามิ
สกฺกาเรน, พุทฺธํ ปูเชมิ” (แปลวา) เปน คจฉฺ าม, พทุ ธฺ มามโกติ เปน พทุ ธฺ -
มามกาต,ิ มํ เปน โน) จากน้นั ฟงพระ
“ขาพเจาขอบูชาพระพุทธเจาดวยเคร่ือง
สักการะน้ี” (กราบ) “อมิ นิ า สกกฺ าเรน, อาจารยใหโอวาท จบแลวรับคําวา
ธมมฺ ํ ปเู ชม”ิ (แปลวา) “ขาพเจาขอบูชา “สาธ”ุ ครน้ั แลวกลาวคาํ อาราธนาเบญจศลี

พระธรรมดวยเครอ่ื งสกั การะน”้ี (กราบ) และสมาทานศีลพรอมทั้งคําแปล จบ
“อมิ นิ า สกกฺ าเรน, สงฺฆํ ปูเชม”ิ (แปลวา) แลวกราบ ๓ หน ถวายไทยธรรม (ถามี)

“ขาพเจาขอบูชาพระสงฆดวยเคร่ือง แลวกรวดนาํ้ เมอ่ื พระสงฆอนุโมทนา รับ

สักการะน”้ี (กราบ) จากนน้ั เขาไปสทู ่ี พรเสร็จแลว คกุ เขากราบพระสงฆ ๓

ประชุมสงฆ ถวายพานเคร่ืองสักการะ คร้งั เปนเสรจ็ พธิ ี
แกพระอาจารย กราบ ๓ ครงั้ แลว คงนงั่ พุทธรัตนะ, พุทธรัตน รัตนะคือพระ
คกุ เขา กลาวคาํ ปฏญิ าณวา: “นโม ตสสฺ พุทธเจา, พระพทุ ธเจาอันเปนอยางหนึ่ง
ภควโต อรหโต สมมฺ าสมพฺ ทุ ฺธสสฺ ” (๓ ในรตั นะ ๓ ท่เี รียกวาพระรัตนตรยั ; ดู
หน) “ขาพเจาขอนอบนอม แดพระผมู ี รตั นตรยั
พระภาคอรหนั ตสมั มาสมั พทุ ธเจานนั้ ” (๓ พุทธรปู รปู พระพทุ ธเจา
หน) “เอสาหํ ภนเฺ ต, สจุ ริ ปรนิ พิ พฺ ตุ มปฺ ,ตํ พุทธฤทธานุภาพ ฤทธิ์และอานุภาพ
ภควนตฺ ํ สรณํ คจฉฺ าม,ิ ธมมฺ จฺ สงฆฺ จฺ , ของพระพุทธเจา
พทุ ธฺ มามโกติ มํ สงฺโฆ ธาเรตุ” แปลวา พุทธวงส ดู ไตรปฎก (ในเลม ๓๓)

๒๙๙

พทุ ธเวไนย ๓๐๐ พุทธานญุ าต

พทุ ธเวไนย ผทู พี่ ระพทุ ธเจาควรแนะนํา พทุ ธโอวาท คําส่ังสอนของพระพทุ ธเจา
ส่ังสอน, ผูที่พระพุทธเจาพอแนะนาํ สง่ั มหี ลกั ใหญ ๓ ขอ คอื ๑. สพพฺ ปาปสสฺ
สอนได อกรณํ ไมทาํ ความชว่ั ทง้ั ปวง ๒. กสุ ลส-ฺ
พทุ ธศักราช ปนบั แตพระพทุ ธเจาเสด็จ สปู สมปฺ ทา ทําความดใี หเพยี บพรอม ๓.
สจิตฺตปริโยทปนํ ทําใจของตนให
ปรินิพพาน

พุทธศาสนา คําส่ังสอนของพระพุทธ- สะอาดบรสิ ทุ ธ์ิ
เจา, อยางกวางในบัดน้ี หมายถึง ความ พทุ ธตั ถจรยิ า ทรงประพฤตเิ ปนประโยชน

เชอ่ื ถอื การประพฤติปฏบิ ตั ิ และกิจการ แกสัตวโลก โดยฐานเปนพระพุทธเจา

ท้ังหมดของหมูชนผูกลาววาตนนับถือ เชน ทรงแสดงธรรมแกเวไนยสตั วและ

พระพุทธศาสนา บัญญัติวินัยขึ้นบริหารหมูคณะ ทรง

พุทธศาสนกิ ผูนับถอื พระพทุ ธศาสนา, ประดิษฐานพระพุทธศาสนาใหยั่งยืนมา

ผปู ฏบิ ตั ิตามคาํ สงั่ สอนของพระพุทธเจา ตราบเทาทุกวันน้ี
พทุ ธศาสนิกมณฑล วงการของผูนับถอื พุทธันดร ชวงเวลาในระหวางแหงสอง

พระพทุ ธศาสนา พุทธุปบาทกาล, ชวงเวลาในระหวาง นับ

พทุ ธสรีระ รางกายของพระพุทธเจา จากท่ีศาสนาของพระพุทธเจาพระองค
พุทธสาวก สาวกของพระพทุ ธเจา, ศิษย หนงึ่ สญู ส้ินแลว จนถงึ พระพทุ ธเจาพระ

ของพระพทุ ธเจา องคใหมเสด็จอุบัติ คือชวงเวลาท่ีโลก

พุทธอาณา อํานาจปกครองของพระ วางพระพุทธศาสนา, คํานี้ บางทใี ชใน

พุทธเจา, อาํ นาจปกครองฝายพุทธจกั ร การนบั เวลา เชนวา “บรุ ุษนน้ั … เที่ยว

พทุ ธอาสน ทป่ี ระทบั นงั่ ของพระพทุ ธเจา เวียนวายอยตู ลอด ๖ พุทธันดร … ”
พุทธอิทธานุภาพ ฤทธิ์และอานุภาพ พทุ ธาณัติ คาํ ส่ังของพระพทุ ธเจา
พุทธาณัติพจน พระดํารัสสั่งของพระ
ของพระพทุ ธเจา

พทุ ธอปุ ฐาก ผูคอยรบั ใชพระพุทธเจาใน พทุ ธเจา, คาํ สัง่ ของพระพทุ ธเจา
ครั้งพุทธกาล มีพระอานนทพุทธอนุชา พุทธาทิบัณฑิต บัณฑิตมีพระพุทธเจา
เปนผูเลศิ ในเร่อื งนี้ และไดเปนพระพทุ ธ เปนตน (พุทธ + อาทิ + บัณฑิต)
อปุ ฐากประจํา (นพิ ทั ธุปฏฐาก) ต้งั แต พทุ ธาธิบาย พระประสงคของพระพุทธ-

เมอ่ื ทรงบําเพญ็ พทุ ธกิจได ๒๐ พรรษา เจา, พระดํารัสชแ้ี จงของพระพุทธเจา

แลวมาจนถงึ พุทธปรินพิ พาน พุทธานุญาต ขอท่ีพระพุทธเจาทรง

๓๐๐

พทุ ธานพุ ุทธประวตั ิ ๓๐๑ เพลาะ

อนญุ าต ดงั ทก่ี ลาวมา, นอกจากนนั้ มวี ดั ทสี่ ราง
พุทธานุพุทธประวัติ ประวัติของพระ ขึ้นเปนที่ประกอบสังฆกรรมและเปนท่ี

พุทธเจา และพระอนุพทุ ธคอื พระสาวก เจริญกุศลของพุทธบริษัทโดยเฉพาะ
พุทธานุสติ ตามระลึกถึงคุณของพระ โดยไมมสี งั ฆาวาส เชน วดั พระศรรี ตั น-

พทุ ธเจา เขยี นอยางรปู เดมิ ในภาษาบาลี ศาสดาราม (วัดพระแกว), คําวา
เปน พทุ ธานสุ สติ (ขอ ๑ ในอนสุ ติ ๑๐) “พทุ ธาวาส” และ “สงั ฆาวาส” น้ี ไมพบวา
พุทธาวาส “อาวาสของพระพุทธเจา”, มใี ชในคมั ภรี ใด; ดู สังฆาวาส
สวนของวัดที่จัดใหเปนเขตท่ีพุทธบริษัท พุทธิจริต พนื้ นิสยั ที่หนกั ในความรู มกั

ประกอบกิจกรรมอุทิศคือต้ังใจมุงไปท่ี ใชความคดิ พงึ สงเสรมิ ดวยแนะนาํ ใหใช

องคพระพทุ ธเจา เสมอื นมาเฝาพระองค ความคดิ ในทางทชี่ อบ (ขอ ๕ ในจรติ ๖)
เชน พระสงฆมาทาํ สงั ฆกรรม มาพบปะ พทุ ธปุ บาทกาล [พดุ -ทุบ-บาด-ทะ-กาน]

ฉลองศรัทธาของประชาชน มาแสดง กาลเปนทีอ่ บุ ตั ขิ องพระพุทธเจา, เวลาที่

ธรรม ชาวบานมาเลย้ี งพระ ถวายทาน มพี ระพุทธเจาเกดิ ขึน้ ในโลก
รกั ษาศลี ฟงธรรม และทาํ การบชู าตางๆ พุทโฺ ธ (พระผมู พี ระภาคเจาน้ัน) ทรงเปน

จึงเปนเขตที่มีสิ่งกอสรางสําคัญ เชน ผตู นื่ ไมหลงงมงายเองดวย และทรงปลกุ

โบสถ วหิ าร สถปู เจดยี และมกี ารจดั แตง ผูอ่ืนใหตื่นพนจากความหลงงมงายน้ัน

อยางประณีตบรรจง ใหงดงามเปนท่ี ดวย ทรงเปนผูเบิกบาน มพี ระทยั ผอง

เจรญิ ศรทั ธา ตางจากอกี สวนหนงึ่ ทเี่ ปนคู แผว บาํ เพญ็ พุทธกจิ ไดถกู ตองบรบิ รู ณ
กนั คอื สงั ฆาวาส ซง่ึ จดั ไวเปนทอี่ ยอู าศยั (ขอ ๘ ในพทุ ธคณุ ๙)
ของพระภิกษุสามเณร อันเนนท่ีความ เพญ็ เตม็ หมายถึง พระจันทรเต็มดวง

เรยี บงาย เปนทเ่ี หมาะแกการหลกี เรน มี คอื วันขน้ึ ๑๕ ค่ํา
สปั ปายะเออ้ื ตอการเจรญิ ไตรสกิ ขา, ตาม เพทางค วชิ าประกอบกบั การศกึ ษาพระเวท
ทเ่ี ปนมา การจดั แบงเชนนด้ี าํ เนนิ มาอยาง มี ๖ อยาง คือ ๑. ศิกษา (วิธอี อกเสียง
รกู นั เปนประเพณี ในวดั ทวั่ ไป จงึ มกั ไม คาํ ในพระเวทใหถกู ตอง) ๒. ไวยากรณ
ไดทาํ เครอ่ื งกนั้ เขต และไมมคี าํ เรยี กแยก ๓. ฉนั ทสั (ฉนั ท) ๔. โชยตษิ (ดารา-
ใหตางกนั ออกไป แตในพระอารามหลวง ศาสตร) ๕. นริ กุ ติ (กําเนิดของคาํ ) ๖.
มีการทํากําแพงแยกกันตางหากชัดเจน กัลปะ (วิธีจัดทาํ พธิ ี)
โดยใชคาํ เรยี กวาพทุ ธาวาส กบั สงั ฆาวาส เพลาะ เยบ็ ริมตอใหติดกัน; ผาเพลาะ คือ

๓๐๑

เพลงิ ทพิ ย ๓๐๒ แพศยา

ผาท่เี อามาเยบ็ ริมตอเขา (บาล:ี อนฺวาธกิ )ํ มารดาบดิ าครอู าจารย ตลอดทง้ั พระสงฆ
เพลิงทิพย ไฟเทวดา, ไฟที่เปนของ จนถงึ พระพทุ ธเจา กน็ บั วาเปนเพอ่ื น แต

เทวดา, เพลิงคราวถวายพระเพลงิ พระ เปนเพอื่ นใจดี หรอื เพอื่ นมธี รรม เรยี กวา
กัลยาณมิตร แปลวา “มิตรดีงาม”
พุทธสรีระ
เพศ รูปลักษณะอาการอันใหรูวาหญิง กั ล ย า ณ มิ ต ร มี คุ ณ ส ม บั ติ ท่ี เ รี ย ก ว า
หรือชาย, เครื่องแตงกายหรือทวงที กลั ยาณมติ รธรรม หรอื ธรรมของกลั ยาณ-
มติ ร ๗ ประการ คอื ๑. ปโย นารกั ดวย
กิริยาอาการแสดงตัวท่ีปรากฏใหเห็นวา

เปนบุคคลประเภทน้ีๆ เชน โดยเพศ มเี มตตา เปนทส่ี บายจติ สนทิ ใจ ชวนให
แหงฤษี โดยเพศแหงบรรพชติ โดยเพศ อยากเขาไปหา ๒. ครุ นาเคารพ ดวย

แหงชางไม โดยเพศแหงพราหมณแก ความประพฤติหนักแนนเปนที่พึ่งอาศัย
เพียรชอบ เพียรในที่ ๔ สถาน; ดู ปธาน ได ใหรสู กึ อบอนุ ใจ ๓. ภาวนโี ย นา
เพอื่ น ผูรวมธุระรวมกจิ รวมการหรอื รวม เจรญิ ใจ ดวยความเปนผฝู กฝนปรบั ปรงุ

อยูในสภาพอยางเดียวกัน, ผูชอบพอ ตน ควรเอาอยาง ใหระลกึ และเอยอาง
รักใครคบหากนั , ในทางธรรม เนอ้ื แท ดวยซาบซง้ึ ภมู ใิ จ ๔. วตั ตา รจู กั พดู ใหได

ของความเปนเพ่อื น อยทู ค่ี วามมใี จหวัง ผล รจู กั ชแี้ จงแนะนาํ เปนทป่ี รกึ ษาทดี่ ี
ดปี รารถนาดตี อกนั กลาวคือ เมตตา ๕. วจนกขฺ โม อดทนตอถอยคาํ พรอมที่

หรือไมตรี เพ่ือนที่มีคุณสมบัติเชนนี้ จะรบั ฟงคาํ ปรกึ ษาซกั ถาม ตลอดจนคาํ
ทานเรียกวา มิตร การคบเพ่ือนเปน เสนอแนะวิพากษวิจารณ ๖. คมภฺ รี จฺ
ปจจัยสําคัญย่ิงอยางหน่ึงท่ีจะนําชีวิตไป กถํ กตตฺ า แถลงเรอ่ื งลา้ํ ลกึ ได สามารถ

สูความเสื่อมความพินาศ หรือสูความ อธิบายเร่ืองยุงยากซับซอนใหเขาใจและ

เจริญงอกงาม พึงหลีกเล่ียงมิตรเทียม สอนใหเรียนรูเร่ืองราวที่ลึกซึ้งยิ่งข้ึนไป

และเลือกคบหาคนท่ีเปนมิตรแท; ดู ๗.โน จฏ าเนนโิ ยชเย ไมชกั นาํ ในอฐาน
มิตตปฏริ ปู , มติ รแท
คอื ไมชกั จงู ไปในทางเสอื่ มเสยี หรอื เรอื่ ง

บุคคลที่ชวยชี้แนะแนวทาง ชักจูง เหลวไหลไมสมควร
ตลอดจนแนะนาํ ส่ังสอน ชักนาํ ผูอื่นให แพศย คนวรรณะท่สี าม ในวรรณะสข่ี อง

ดาํ เนินชีวติ ท่ดี ีงาม ใหประสบผลดแี ละ คนในชมพูทวีป ตามหลักศาสนา

ความสขุ ใหเจรญิ กาวหนา ใหพฒั นาใน พราหมณ หมายถงึ พวกชาวนาและพอคา
ธรรม แมจะเปนบคุ คลเสมอกนั หรอื เปน แพศยา หญงิ หากินในทางกาม, หญงิ หา

๓๐๒

โพชฌงค ๓๐๓ โพธิราชกมุ าร

เงินในทางรวมประเวณี อนรุ าธปรุ ะมา ๖ ตนใน พ.ศ. ๒๓๕๗
โพชฌงค ธรรมท่ีเปนองคแหงการตรสั รู โปรดใหปลูกไวท่ีเมืองนครศรีธรรมราช
หรือองคของผตู รสั รู มี ๗ ขอ คอื ๑. ๒ ตน นอกนนั้ ปลกู ทวี่ ดั มหาธาตุ วดั
สติ ๒. ธัมมวจิ ยะ (การสอดสองสืบคน สุทัศน วัดสระเกศและท่ีเมืองกลันตัน
เฟนธรรม) ๓.วริ ยิ ะ๔.ปติ๕.ปสสทั ธิ ๖. แหงละ ๑ ตน; ตอมาในสมยั รชั กาลท่ี ๕
สมาธิ ๗. อุเบกขา; ดู โพธิปกขิยธรรม ประเทศไทยไดพนั ธุตนมหาโพธิจากคยา
โพธิ์, โพธพิ ฤกษ ตนโพธิ์, ตนไมทพ่ี ระ โดยตรงคร้งั แรก ไดปลกู ไว ณ วดั

พทุ ธเจาไดประทับ ณ ภายใตรมเงาใน เบญจมบพิตร และวดั อัษฎางคนมิ ติ ร
คราวตรัสรู, ตนไมเปนที่ตรัสรูและตน โพธกิ าล ดู พุทธประวตั ิ (ตอนทาย)
ไมอื่นที่เปนชนิดเดียวกันนั้น สําหรับ โพธิญาณ ญาณคือความตรสั ร,ู ญาณ

พระพทุ ธเจาองคปจจุบัน ไดแก พันธไุ ม คือปญญาตรัสรู, มรรคญาณท้ังส่ีมี
อสั สัตถะ (ตนโพ) ตนทอ่ี ยู ณ ฝงแมนาํ้ โสดาปตติมคั คญาณ เปนตน
เนรญั ชรา ตาํ บลคยา; ตนโพธติ์ รสั รทู ่ี โพธปิ กขยิ ธรรม ธรรมอนั เปนฝกฝายแหง

เ ป น ห น อ ข อ ง ต น เ ดิ ม ท่ี ค ย า ไ ด ป ลู ก ความตรสั ร,ู ธรรมทเ่ี กอ้ื หนนุ แกอรยิ มรรค
เปนตนแรกในสมยั พทุ ธกาล (ปลกู จาก มี ๓๗ ประการคือ สติปฏฐาน ๔,
เมล็ด) ท่ีประตูวัดพระเชตวันโดยพระ สมั มปั ปธาน ๔, อิทธิบาท ๔, อินทรยี
อานนทเปนผดู าํ เนนิ การตามความปรารภ ๕, พละ๕, โพชฌงค ๗, มรรคมอี งค ๘;

ของอนาถบณิ ฑกิ เศรษฐี และเรยี กชอ่ื วา ในจาํ นวน ๓๗ น้ี ถานบั ตัวสภาวธรรม
อานนั ทโพธ;ิ หลงั พทุ ธกาล ในสมยั พระ แทๆ ตัดจํานวนท่ีซ้าํ ออกไป มี ๑๔ คอื
เจาอโศกมหาราช พระนางสงั ฆมติ ตาเถรี สติ วริ ิยะ ฉันทะ จติ ตะ ปญญา สทั ธา

ไดนํากิ่งดานขวาของตนมหาโพธิท่ีคยา สมาธิ ปติ ปสสทั ธิ อุเบกขา สมั มา-

นั้นไปมอบแดพระเจาเทวานัมปยติสสะ สังกปั ปะ สมั มาวาจา สมั มากัมมันตะ

ทรงปลกู ไว ณ เมอื งอนุราธปุระ ใน สัมมาอาชวี ะ (วิสุทฺธิ.ฏ.ี ๓/๖๐๐)
ลงั กาทวปี ซง่ึ ไดชอื่ วาเปนตนไมเกาแกท่ี โพธิมัณฑะ ประเทศเปนท่ีผองใสแหง

สุดในประวัติศาสตรที่ยังคงมีชีวิตอยูใน โพธญิ าณ, บรเิ วณตนโพธเ์ิ ปนทต่ี รัสรู
ปจจบุ นั ; ในประเทศไทย สมยั ราชวงศ โพธริ าชกมุ าร เจาชายโพธิ โอรสของพระ

จักรี พระสมณทูตไทยในสมยั รชั กาลที่ เจาอุเทน ราชาแหงแควนวังสะ มพี ระ

๒ ไดนาํ หนอพระศรมี หาโพธ์ิ ทเ่ี มือง มารดาเปนราชธิดาของพระเจาจัณฑ

๓๐๓

โพธสิ มภาร ๓๐๔ ฟูมฟาย

ปชโชต แหงแควนอวันตี (ม.อ.๓/๒๓๗) พทุ ธเจา ซึง่ กาํ ลังบําเพญ็ บารมี ๑๐ คือ
โพธิสมภาร คุณความดีท่ีเปนเคร่ือง ทาน ศีล เนกขัมมะ ปญญา วิรยิ ะ ขันติ

ประกอบของโพธ,ิ คุณความดที ง้ั หลาย สัจจะ อธษิ ฐาน เมตตา อเุ บกขา
เฉพาะอยางยิ่ง ประดาบารมีที่เปนสวน โพนทนา กลาวโทษ, ติเตียน, พดู กลาว

ประกอบอันรวมกันใหสําเร็จโพธิ คือ โทษทานตอหนาผูอื่น (พจนานุกรม

ความตรัสร,ู ตามปกติ หมายถงึ ประดา เขียน โพนทะนา)
บารมีที่พระโพธิสัตวบําเพ็ญ อันจะให ไพบูลย ความเต็มเปยม, ความเจริญ
สําเร็จความเปนพระพุทธเจา ซ่ึงบางที เต็มท่ี มี ๒ คือ ๑. อามิสไพบูลย ความ
เรียกวา มหาโพธสิ มภาร อนั ประมวล ไพบูลยแหงอามิส ๒. ธรรมไพบูลย
เขาไดในธรรมใหญ ๒ ประการ คือ ความไพบลู ยแหงธรรม; ดู เวปุลละ
กรณุ า และปญญา, เม่ือใชอยางกวางๆ ไพรสณฑ, ไพรสัณฑ ปาทบึ , ปาดง;

หมายถึงโพธิปกขิยธรรม ก็ได คําบาลีวา “วนสณฑฺ ” (วน [ปา] + สณฑฺ

ในภาษาไทย มกั ใชในความหมายวา [ดง, ทบึ , แนนหนา], เมอ่ื นาํ มาใชในภาษา

บญุ บารมขี องพระมหากษตั ริย (โดยถอื ไทย ไดเพ้ยี นไปตางๆ เชน ไพรสาณฑ,

มาวา พระมหากษัตรยิ คือทานผกู าํ ลงั พนาสณฑ, พนาสัณฑ, วนาสณฑ,

บําเพญ็ คุณความดีแหงพระโพธสิ ัตว) วนาสัณฑ)
โพธิสัตว ทานผูที่จะไดตรัสรูเปนพระ ไพศาลี ดู เวสาลี

ฟ

ฟนเฝอ เคลือบคลุม, พัวพนั กัน, สบั สน ฟมู ฟาย มากมาย, ลนเหลอื , สรุ ยุ สุราย;

ปนเป, ยงุ เหยิง นํา้ ตาอาบหนา

๓๐๔

ภ

ภควา พระผูมพี ระภาค, เปนพระนาม นากลัว
หนึ่งของพระพทุ ธเจา และเปนคาํ แสดง ภยาคติ ลําเอยี งเพราะกลัว (ขอ ๔ ใน

พระพุทธคุณอยางหนง่ึ แปลวา “ทรง อคติ ๔)
เปนผมู ีโชค” คือ หวงั พระโพธญิ าณกไ็ ด ภวจักร วงลอแหงภพ, อาการหมุนวน

สมหวัง ประกาศพระศาสนาก็ชักจูงผู ตอเน่ืองไปแหงภาวะของชีวิตท่ีเปนไป

คนใหไดบรรลุธรรมสมปรารถนา มีผู ตามเหตุปจจัย ในหลักปฏิจจสมุปบาท;

คิดรายกไ็ มอาจทํารายได; อีกนยั หนึ่งวา “ภวจักร” เปนคาํ ในชั้นอรรถกถาลงมา

ทรงเปนผูจาํ แนกแจกธรรม (ขอ ๙ ใน เชนเดยี วกบั คาํ วา สงั สารจกั ร ปจจยาการ-

พทุ ธคณุ ๙) จกั ร ตลอดจนปฏจิ จสมปุ บาทจกั ร ซง่ึ

ภคนั ทลา โรคริดสีดวงทวารหนัก ทานสรรมาใชในการอธิบายหลักปฏิจจ-

ภคินี พีห่ ญิง นองหญิง สมปุ บาทนนั้ , อาการหมนุ วนของภวจกั ร

ภคุ ดู ภคั คุ หรือสังสารจกั รนี้ ทานอธบิ ายตามหลกั

ภพ โลกเปนที่อยขู องสัตว, ภาวะชีวติ ของ ไตรวัฏฏ; ดู ไตรวัฏฏ, ปฏจิ จสมปุ บาท
สัตว มี ๓ คือ ๑. กามภพ ภพของผูยัง ภวตัณหา ความอยากเปนนัน่ เปนนี่ หรอื
เสวยกามคณุ ๒. รปู ภพ ภพของผูเขา อยากเกดิ อยากมอี ยคู งอยตู ลอดไป, ความ
ถึงรปู ฌาน ๓. อรปู ภพ ภพของผเู ขาถงึ ทะยานอยากที่ประกอบดวยภวทิฏฐิ
อรูปฌาน; เทียบ ภูม,ิ คติ
หรอื สสั สตทิฏฐิ (ขอ ๒ ในตณั หา ๓)

ภพหลัง โลกท่ีสัตวเกิดมาแลวในชาติที่ ภวทิฏฐิ ความเห็นเน่อื งดวยภพ, ความ

ผานมา, ภพกอน, ชาติกอน; ตรงขามกับ เห็นวาอัตตาและโลกจักมีอยูคงอยูเท่ียง
ภพหนา แทตลอดไป เปนพวกสสั สตทิฏฐิ
ภยตปู ฏฐานญาณ ปรชี าหย่งั เหน็ สังขาร ภวราคะ ความกําหนัดในภพ, ความติด

ปรากฏโดยอาการเปนของนากลัวเพราะ ใครในภพ (ขอ ๗ ในสังโยชน ๑๐ ตาม

สังขารท้ังปวงน้ันลวนแตจะตองแตก นัยพระอภธิ รรม, ขอ ๖ ในอนุสยั ๗)
สลายไป ไมปลอดภยั ทัง้ สิ้น (ขอ ๓ ใน ภวคั ค, ภวัคร ภพสูงสดุ ตามปกติ หมาย

วปิ สสนาญาณ ๙) ถงึ อรปู ภพ ชน้ั เนวสญั ญานาสญั ญายตนะ

ภยนั ตราย ภัยและอันตราย, อนั ตรายที่ ซงึ่ ไมมภี พใดสงู กวา คอื สงู ทส่ี ดุ ในไตรภพ

ภวงั ค ๓๐๖ ภังคญาณ

หรือในไตรภูมิ, แตบางครั้ง ทานแยก ผอง ผองใส บรสิ ทุ ธ)ิ์ แตเศราหมอง
ละเอยี ดออกไปวามี ภวัคค (ภวคั คะ หรือ เพราะอปุ กเิ ลสทจ่ี รมา” มคี วามหมายวา
ภวัคร) ๓ คือ ๑. ปุถุชชนภวัคค ภพสงู จติ นโ้ี ดยธรรมชาติของมนั เอง มใิ ชเปน

สุดของปุถชุ นในรูปโลก ไดแก เวหปั ผล สภาวะทแี่ ปดเปอนสกปรก หรอื มสี ง่ิ เศรา
ภมู ิ ๒.อรยิ ภวคั ค ภพสงู สดุ ของพระอรยิ ะ หมองเจอื ปนอยู แตสภาพเศราหมองนนั้

(ทเ่ี กดิ ของพระอนาคาม)ี ไดแก อกนฏิ ฐ- เปนของแปลกปลอมเขามา ฉะนน้ั การ
ภูมิ ๓. สพั พภวคั ค (หรอื โลกภวคั ค) ภพ ชําระจิตใหสะอาดหมดจดจึงเปนสิ่งที่

สงู สดุ ของสรรพโลก ไดแก เนวสญั ญา- เปนไปได; จติ ทปี่ ระภสั สรนี้ พระอรรถ-

นาสญั ญายตนภูม,ิ ในภาษาไทย นยิ ม กถาจารยอธบิ ายวา ไดแก ภวงั คจติ ; เทยี บ
พูดวา ภวัคคพรหม; ดู ภพ, ภูมิ ๔, ๓๑ วถิ จี ติ
ภวังค ดู ภวงั คจิต ภวังคปริวาส ดู ปรวิ าส 2.
ภวังคจลนะ ดู วถิ จี ติ ภวงั คปุ จเฉท ดู วถิ จี ติ
ภวงั คจติ จติ ทเ่ี ปนองคแหงภพ, ตามหลกั ภวาสวะ อาสวะคอื ภพ, กเิ ลสทห่ี มกั หมม

อภิธรรมวา จิตท่ีเปนพื้นอยูระหวาง หรือดองอยใู นสนั ดาน ทําใหอยากเปน

ปฏสิ นธแิ ละจตุ ิ คอื ตง้ั แตเกดิ จนถงึ ตาย อยากเกดิ อยากมอี ยคู งอยูตลอดไป (ขอ

ในเวลาท่ีมิไดเสวยอารมณทางทวารทั้ง ๒ ในอาสวะ ๓ และ ๔)
๖ มีจักขุทวารเปนตน แตเมื่อใดมีการ ภกั ษา, ภักษาหาร เหยอื่ , อาหาร
รับรูอารมณ เชน เกิดการเหน็ การได ภัคคะ ช่ือแควนหน่ึงในชมพูทวีปครั้ง

ยิน เปนตน ก็เกิดเปนวิถีจิตขึ้นแทน พทุ ธกาล นครหลวงชอื่ สงุ สมุ ารคีระ
ภวงั คจติ เมอื่ วิถจี ติ ดับไป กเ็ กิดเปน ภัคคุ เจาศากยะองคหนึ่ง ท่ีออกบวช

ภวงั คจติ ข้ึนอยางเดิม พรอมกับพระอนุรุทธะ ไดบรรลุพระ

ภวงั คจติ น้ี คือมโน ที่เปนอายตนะ อรหตั และเปนพระมหาสาวกองคหนึ่ง
ท่ี ๖ หรือมโนทวาร อนั เปนวิบาก เปน เขยี น ภคุ ก็มี
อพั ยากฤต ซง่ึ เปนจติ ตามสภาพ หรอื ภงั คะ ผาทาํ ดวยของเจอื กัน คอื ผาทํา

ตามปกติของมัน ยังไมข้ึนสูวิถีรับรู ดวยเปลือกไม ฝาย ไหม ขนสัตว

อารมณ (เปนเพียงมโน ยงั ไมเปนมโน- เปลอื กปาน ๕ อยางน้ี อยางใดกไ็ ดปน

วิญญาณ) กนั เชน ผาดายแกมไหม เปนตน

พทุ ธพจนวา “จติ นป้ี ระภสั สร (ผดุ ภังคญาณ ปญญาหยงั่ เหน็ ความยอยยับ

๓๐๖

ภงคฺ ํ ๓๐๗ ภทั ทกาปลานี

คือ เห็นความดับแหงสังขาร; ภังคา- กจิ วตั รประเภทหนง่ึ กลาวยอ มี ๑๑
นุปสสนาญาณ กเ็ รียก ขอ คอื นุงหมใหเรียบรอย, รูจักอาสนะ
ภงคฺ ํ ดู ภงั คะ อันสมควรแกตน, ไมน่ังทับผาสังฆาฏิ
ภังคานุปสสนาญาณ ญาณตามเห็น ในบาน, รับนํ้าและโภชนะของถวายจาก

ความสลาย, ปรีชาหยัง่ เห็นเฉพาะความ ทายกโดยเอ้ือเฟอ และคอยระวังใหได

ดับของสังขารเดนชัดขึ้นมาวาสังขารทั้ง รับท่ัวถึงกัน, ถาพอจะแลเห็นท่ัวกัน

ปวงลวนจะตองแตกสลายไปทั้งหมด พระสังฆเถระพึงลงมือฉันเม่ือภิกษุทั้ง

(ขอ ๒ ในวปิ สสนาญาณ ๙) หมดไดรับโภชนะท่ัวกันแลว, ฉันดวย

ภณั ฑไทย ของที่จะตองให (คนื ) แกเขา, อาการเรียบรอยตามหลักเสขิยวตั ร, อม่ิ

สินใช, การท่ีจะตองชดใชทรัพยที่เขา พรอมกัน (หัวหนารอยังไมบวนปากและ

เสยี ไป ลางมือ), บวนปากและลางมอื ระวงั ไมให
ภณั ฑาคารกิ ภิกษผุ ูไดรับสมมติ คอื แตง น้ํากระเซ็น, ฉันในที่มีทายกจัดถวาย

ตัง้ จากสงฆ ใหเปนผูมหี นาทีร่ กั ษาเรอื น เสร็จแลวอนโุ มทนา, เมื่อกลบั อยาเบียด

คลงั เกบ็ พสั ดขุ องสงฆ, ผรู กั ษาคลงั สง่ิ ของ, เสียดกันออกมา, ไมเทนํ้าลางบาตรมี

เปนตําแหนงหนึ่งในบรรดา เจาอธิการ เมล็ดขาวหรือของเปนเดนในบานเขา
แหงคลงั ภัตตาหาร อาหารคือขาวของฉนั , อาหาร
ภัณฑกู รรม ดู ภณั ฑกู ัมม
ทส่ี ําหรบั ฉนั เปนมือ้ ๆ

ภัณฑูกัมม การปลงผม, การบอกขอ ภัตตทุ เทสกะ ผูแจกภัตต, ภิกษุทีส่ งฆ

อนุญาตกะสงฆเพ่ือปลงผมคนผูจะบวช สมมติ คือแตงตั้งใหเปนเจาหนาท่ีจัด

ในกรณที ภี่ กิ ษจุ ะปลงใหเอง เปนอปโลกน- แจกภัต, นยิ มเขียน ภตั ตุเทศก, เปน
ตําแหนงหนึ่งในบรรดา เจาอธิการแหง
กรรมอยางหนงึ่

ภัต, ภตั ร อาหาร, ของกนิ , ของฉัน, อาหาร
อาหารที่รับประทาน (หรือฉัน) เปนมอ้ื ๆ ภัตตุเทศก ดู ภตั ตุทเทสกะ
ภัตกาล เวลาฉันอาหาร, เวลารบั ประทาน ภตั ร ดู ภัต
อาหาร เดมิ เขียน ภัตตกาล ภทั กปั ดู กปั
ภตั กจิ การบรโิ ภคอาหาร เดมิ เขยี น ภตั ตกจิ ภทั ทกาปลานี พระมหาสาวิกาองคหนึ่ง
ภัตตัคควัตร ขอควรปฏิบัติในหอฉัน, เปนธดิ าพราหมณโกสยิ โคตรในสาคลนคร

ธรรมเนียมในโรงอาหาร ทานจดั เขาเปน แหงมทั ทรัฐ (คัมภรี อปทานวาไวชัดดังน้ี

๓๐๗

ภทั ทปทมาส ๓๐๘ ภทั เทกรัตตสตู ร

แตอรรถกถาองั คตุ ตรนกิ ายคลาดเคลอ่ื น ศาสนาเจริญวปิ สสนากัมมัฏฐาน ไมชาก็

เปนแควนมคธ) พออายุ ๑๖ ป ได ไดสําเร็จพระอรหัต ไดรับยกยองวา

สมรสกบั ปปผลมิ าณพ (พระมหากสั สปะ) เปนเอตทัคคะในทางบรรลุมหาภิญญา
ตอมามคี วามเบอื่ หนายในฆราวาส จงึ ออก เรยี ก ภทั ทกัจจานา กม็ ี
บวชเปนปรพิ าชกิ า เมอ่ื พระมหาปชาบดี ภทั ทากุณฑลเกสา พระมหาสาวกิ าองค

ผนวชเปนภิกษุณแี ลว นางไดมาบวชอยู หนึ่ง เปนธิดาของเศรษฐีในพระนคร

ในสํานักของพระมหาปชาบดี เจริญ ราชคฤห เคยเปนภรรยาของโจรผูเปน

วปิ สสนากมั มฏั ฐานดวยความไมประมาท นักโทษประหารชีวิต โจรคิดจะฆานาง

ไดบรรลพุ ระอรหตั ไดรบั ยกยองวาเปน เพ่ือเอาทรัพยสมบัติ แตนางใชปญญา

เอตทคั คะในทางปพุ เพนวิ าสานสุ ติ เรยี ก คิดแกไขกําจัดโจรได แลวบวชในสํานัก
ภทั ทากาปลานี บาง ภทั ทากปลานี บาง นิครนถ ตอมาไดพบกับพระสารีบุตร
ภทั ทปทมาส เดือน ๑๐ เรียกงายวา ไดถาม-ตอบปญหากัน จนนางมีความ
ภัทรบท เล่อื มใสในพระพทุ ธศาสนา ตอมาไดฟง
ภัททวัคคีย พวกเจริญ, เปนช่ือคณะ พระธรรมเทศนาที่พระศาสดาทรงแสดง

สหาย ๓๐ คนทพ่ี ากนั เขามาในไรฝาย ไดสําเร็จพระอรหัต แลวบวชในสํานัก

แหงหน่ึงเพื่อเท่ียวตามหาหญิงแพศยาผู ภิกษุณี ไดรับยกยองวาเปนเอตทคั คะ

ลักหอเครื่องประดับหนีไป และไดพบ ในทางขปิ ปาภญิ ญา คอื ตรสั รฉู ับพลัน
พระพุทธเจาซ่ึงพอดีเสด็จแวะเขาไป ภทั ทยิ ะ 1. ชอ่ื ภกิ ษรุ ปู หนงึ่ ในคณะปญจ-

ประทบั พักอยูทไี่ รฝายนัน้ ไดฟงเทศนา วัคคีย เปนพระอรหันตรุนแรก 2.

อนบุ ุพพิกถา และอริยสัจจ ๔ ไดดวงตา กษัตริยศากยวงศ โอรสของนางกาฬิ-

เห็นธรรมแลวขออปุ สมบท โคธา สละราชสมบตั ทิ ม่ี าถงึ ตามวาระแลว

ภัททากจั จานา พระมหาสาวิกาองคหนง่ึ ออกบวชพรอมกับพระอนุรุทธะ สําเร็จ

เปนธิดาของพระเจาสุปปพุทธะแหง อรหตั ตผล ไดรบั ยกยองวาเปนเอตทคั คะ
โกลยิ วงศ พระนามเดิมวา ยโสธรา หรอื ในบรรดาภกิ ษผุ มู าจากตระกลู สงู และจดั
พิมพา เปนพระมารดาของพระราหุล เปนมหาสาวกองคหนง่ึ ในจาํ นวน ๘๐
พุทธชิโนรส ไดนามวา ภทั ทากจั จานา ภัททิยศากยะ ดู ภัททิยะ 2.
เพราะทรงมีฉวีวรรณดุจทองคําเน้ือ ภทั เทกรตั ตสตู ร ชอ่ื สตู รหนง่ึ ในมชั ฌมิ -

เกล้ียง บวชเปนภิกษุณีในพระพุทธ- นิกาย อุปริปณณาสก แหงพระ

๓๐๘

ภัทราวธุ มาณพ ๓๐๙ ภาณยกั ษ

สุตตันตปฎก แสดงเรื่องบคุ คลผูมรี าตรี ผูรวมได, ผเู ขารวม
เดยี วเจริญ คอื คนท่เี วลาวนั คืนหน่งึ ๆ ภาชกะ ผูแจก, ผจู ดั แบง
มแี ตความดงี ามความเจรญิ กาวหนา ได ภาณพระ ดู ภาณยกั ษ
แก ผูทไี่ มมัวครุนคาํ นงึ อดตี ไมเพอหวัง ภาณยักษ บทสวดของยกั ษ, คาํ บอกของ

อนาคต ใชปญญาพิจารณาใหเห็นแจง ยกั ษ, สวดหรือบอกแบบยกั ษ; เปนคาํ ที่
ประจักษส่ิงที่เปนปจจุบัน ทําความดี คนไทยเรียกอาฏานาฏยิ สตู ร ทนี่ ํามาใช

เพิ่มพูนข้ึนเร่ือยไป มีความเพียร เปนบทสวดมนตในจําพวกพระปริตร

พยายาม ทาํ กิจที่ควรทําเสยี แตวันนี้ไม (เปนพระสูตรขนาดยาวสตู รหน่งึ นิยม

รอวนั พรงุ คัดตัดมาเฉพาะตอนท่ีมีสาระเกี่ยวกับ

ภทั ราวุธมาณพ ศษิ ยคนหน่ึงในจาํ นวน ความคุมครองปองกันโดยตรง และ

๑๖ คน ของพราหมณพาวรี ทไี่ ปทลู ถาม เ รี ย ก ส ว น ท่ี ตั ด ต อ น ม า ใ ช น้ั น ว า
ปญหากะพระศาสดา ท่ปี าสาณเจดยี อาฏานาฏยิ ปรติ ร)
ภนั เต “ขาแตทานผเู จรญิ ” เปนคําทภี่ กิ ษุ การที่นิยมเรียกชื่อพระสูตรนี้ใหงาย

ผูออนพรรษากวาเรียกภิกษุผูแกพรรษา วา “ภาณยกั ษ” น้ัน เนอื่ งจากพระสูตรน้ี

กวา (ผูนอยเรยี กผูใหญ) หรอื คฤหสั ถ มีเน้ือหาซึ่งเปนคํากลาวของยักษ คือ

กลาวเรียกพระภิกษุ, คูกับคําวา ทาวเวสสวัณ ท่ีมากราบทูลถวายคํา
อาวุโส; บัดนี้ใชเลือนกันไปกลายเปน
ประพันธของพวกตน ท่ีเรียกวา
คําแทนตวั บคุ คล กม็ ี “อาฏานาฏยิ ารกขฺ า”(อาฏานาฏยิ รกั ขา
ภัพพบุคคล คนทค่ี วรบรรลุธรรมพเิ ศษ หรอื อาฏานาฏยิ ารกั ข) แดพระพทุ ธเจา
ได; เทยี บ อภัพบุคคล ดังมีความเปนมาโดยยอวา ยามดึก
ภลั ลกิ ะ พอคาทีม่ าจากอกุ กลชนบท คู
กับ ตปุสสะ พบพระพุทธเจาขณะ ราตรีหนึ่ง ทาวมหาราชส่ี (จาตมุ หาราช

หรือจตุโลกบาล) พรอมดวยบริวาร

ประทบั อยู ณ ภายใตตนไมราชายตนะ จาํ นวนมาก ไดมาเฝาพระพุทธเจา คร้นั

ไดถวายเสบียงเดินทาง คอื ขาวสตั ตุผง แลว ทาวเวสสวัณ ในนามของผมู าเฝา

ขาวสตั ตุกอน แลวแสดงตนเปนอุบาสก ทั้งหมด ไดกราบทูลวา พวกยักษสวน

ถึงพระพุทธเจากับพระธรรมเปนสรณะ มากยงั ทาํ ปาณาติบาต ตลอดจนด่มื สรุ า

นบั เปนปฐมอบุ าสกประเภทเทฺววาจกิ เมรยั เมอื่ พระผูมีพระภาคเจาทรงสอน
ภาคี ผมู ีสวน, ผมู สี วนรวม, ผูมีสวนแบง, ใหงดเวนกรรมชวั่ เหลานน้ั จึงไมชอบใจ

๓๐๙

ภาณยกั ษ ๓๑๐ ภาณยักษ

ไมเล่ือมใส ทาวมหาราชทรงหวงใยวา มี สตู รนี้ท้งั หมด แยกเปน ๒ ตอนใหญ
พระสาวกท่ีไปอยูในปาดงเงียบหางไกล คอื ตอนแรก เปนเรื่องของทาวเวสสวัณ
อันเปล่ียวนากลัว จึงขอถวายคาถา และทาวมหาราชอ่ืนพรอมทั้งบริวาร
“อาฏานาฏิยา รกฺขา” ที่ทาวมหาราช (เรียกงายๆ วา พวกยักษ) ทม่ี าเฝาและ
ประชุมกันประพันธข้ึน โดยขอใหทรง กราบทูลถวายอาฏานาฏิยารักขจนจบ
รับไว เพื่อทําใหยักษพวกน้ันเลื่อมใส แลวกราบลากลับไป ตอนหลงั คือ เมือ่
เปนเครื่องคุมครองรกั ษาภกิ ษุ ภิกษุณี พวกทาวมหาราชกลับไปแลว ผานราตรี
อุบาสก อบุ าสกิ า ใหอยูผาสุกปลอดจาก นนั้ ถึงวันรุงข้นึ พระพุทธเจาไดตรสั เลา
การถูกเบียดเบียน แลวทาวเวสสวัณก็ เรื่องแกภิกษุทั้งหลายซ้ําตลอดท้ังหมด
กลาวคาถาคําอารกั ขานั้น เรม่ิ ตนดวยคํา พรอมท้ังทรงแนะนําใหเรียนจาํ อาฏานา-
นมสั การพระพทุ ธเจา ๗ พระองค มี ฏิยารักขเปนเคร่ืองคุมครองรักษาพุทธ
พระวิปสสี เปนตน ตอดวยเรือ่ งของ บรษิ ทั ทงั้ ส่ี
ทาวมหาราชสี่รายพระองคท่ีพรอมดวย
โอรสและเหลาอมนุษยพากันนอมวันทา ในพระไตรปฎกบาลี ทานเลาเรื่อง
พระพุทธเจา คาถาอาฏานาฏิยารักขน้ี และแสดงเน้ือความเต็มทั้งหมดเฉพาะ
เมือ่ เรียนไวแมนยาํ ดแี ลว หากอมนษุ ย ในตอนแรก สวนตอนหลัง แสดงไว
เชนยักษเปนตนตนใดมีใจประทุษราย เฉพาะพระพุทธดํารัสท่ีเริ่มตรัสเลาแก
มากลํ้ากราย อมนุษยตนนั้นก็จะถูก ภิกษทุ ง้ั หลาย และพระดาํ รสั สรปุ ทายที่
ตอตานและถูกลงโทษโดยพวกอมนุษย ใหเรียนจําอาฏานาฏิยารักขนัน้ ไว สวน
ทงั้ หลาย หากตนใดไมเชือ่ ฟง กถ็ อื วา เน้ือความท่ีทรงเลาซํ้า ทานทําไปยาล
เปนขบถตอทาวมหาราชส่ีนน้ั กลาวแลว ใหญ (ฯเปฯ คอื ฯลฯ) แลวขามไปเลย
ก็พากันกราบทูลลากลับไป คร้ันผาน ตอนหลังนัน้ จงึ สน้ั นิดเดียว
ราตรีนั้นไปแลว พระพุทธเจาไดตรัสเลา
เร่ืองท้ังหมดแกภิกษุทั้งหลาย ตรัสวา แตในหนังสือสวดมนตแบบคอนขาง
อ า ฏ า น า ฏิ ย า รั ก ข นั้ น ก อ ป ร ด ว ย พสิ ดารสมัยกอน ทเี่ รียกวาแบบ “จต-ุ
ประโยชนในการคุมครองรักษาดังกลาว ภาณวาร” ทานนําอาฏานาฏิยสูตรมา
แลว และทรงแนะนําใหเรยี นไว รวมเขาในชดุ บทสวดมนตนน้ั ดวย โดย
บรรจลุ งไปเตม็ ท้งั สูตร และไมใสไปยาล
พึงสังเกตวา ความในอาฏานาฏิย- เลย ทําใหบทสวดนย้ี าวมาก (ในพระ
ไตรปฎก สตู รนยี้ าวประมาณ ๑๓ หนา

๓๑๐

ภาณยักษ ๓๑๑ ภาณยกั ษ

แตในประมวลบทสวดจตภุ าณวาร ยาว อนั ตรายสง่ิ ราย และอวยพรชัยสริ ิมงคล
๒๔ หนา) และทานไดแยก ๒ ตอนนนั้
ออก โดยแบงพระสูตรนี้เปน ๒ ภาค ในกาลเวลาสาํ คญั แหงการเปล่ยี นป
คือ ปุพพภาค กบั ปจฉิมภาค ยาวเทา [“จตภุ าณวาร” เปนประมวลบทสวด
กนั , ปพุ พภาคคือตอนแรกท่เี ปนคําของ
ยักษกราบทูลถวายอาฏานาฏิยารักข มนตของโบราณแบบหนึ่ง (นํามาจัด
เรียกวา ยกั ขภาณวาร สวนปจฉมิ ภาค
คือตอนหลังที่เปนพระพุทธดํารัสตรัส พิมพรวมไวดวย ในหนังสือสวดมนต
เลาเรื่องน้ันแกภิกษุทั้งหลาย เรียกวา
พทุ ธภาณวาร นคี้ ือทีค่ นไทยเรยี กให ฉบับหลวง ยาวประมาณ ๕๓ หนา)
สะดวกปากของตนวา ภาณยกั ษ และ
ภาณพระ ตามลาํ ดบั โดยนยั นี้ เมอ่ื จะ ประกอบดวยบทสวด ๒๒ อยาง (ทาน
เรียกใหถกู ตอง อาฏานาฏิยสตู รจึงมใิ ช
เปนภาณยกั ษเทานัน้ แตตองพูดใหเตม็ ใชคาํ วา ธรรมประเภท ๒๒ ภาค) จัด
วามี “ภาณยักษ” กบั “ภาณพระ” เปน ๔ ภาณวาร คือ ปฐมภาณวาร
(ภาณตน) มี ๑๖ ธรรมประเภท ไดแก
กอนเปลี่ยนแปลงการปกครองใน
พ.ศ.๒๔๗๕ เมอ่ื ถงึ วาระจะขน้ึ ปใหม คอื ติสรณคมนปาฐะ ทสสิกขาปทปาฐะ
ในชวงตรษุ -สงกรานต (ปรบั เขากบั ปฏทิ นิ
สากลเปนขน้ึ ปใหม ๑ เมษายน) ในพระ สามเณรปญหปาฐะ ทวตั ติงสาการปาฐะ
บรมมหาราชวังเคยนิมนตพระสงฆมา
สวดภาณยกั ษในวันส้ินปเกาตลอดคืน ตังขณิกปจจเวกขณปาฐะ ทสธมั มสุตต-
จนรุง โดยสวดทํานองขูตวาดภูตผปี ศาจ
ดวยเสียงโฮกฮากดุดันบาง แหงแหบ ปาฐะ มงั คลสตุ ตปาฐะ รตนสตุ ตปาฐะ
โหยหวนบาง และในสมยั ร.๕ โปรดฯ ให
นิมนตพระอีกสํารับหน่ึงสวดภาณพระ กรณียเมตตสุตตปาฐะ อหิราชสุตต-
ดวยทํานองสรภัญญะท่ีไพเราะช่ืนใจข้ึน
เปนคกู นั ทั้งนี้ เพือ่ เปนขวัญและกําลัง ปาฐะ เมตตานสิ ังสสตุ ตปาฐะ เมตตานิ-
ใจแกประชาราษฎร วาไดขับไลภัย
สงั สคาถาปาฐะ โมรปริตตปาฐะ จันท-

ปรติ ตปาฐะ สรุ ยิ ปรติ ตปาฐะ และธชคั ค-
สุตตปาฐะ ทตุ ยิ ภาณวาร (ภาณวารที่ ๒)
มโี พชฌังคสูตรท้ัง ๓ คอื มหากัสสป-

โพชฌังคสุตตปาฐะ มหาโมคคัลลาน-

โพชฌงั คสตุ ตปาฐะ และมหาจนุ ทโพช-
ฌงั คสุตตปาฐะ ตตยิ ภาณวาร (ภาณ-
วารที่ ๓) มี ๒ พระสูตร คอื คริ มิ านนั ท-

สุตตปาฐะ และอิสิคิลิสุตตปาฐะ
จตตุ ถภาณวาร (ภาณวารที่ ๔) ไดแก
อาฏานาฏยิ สตุ ตปาฐะ ท่ีแบงเปน ๒ ภาค

คอื ปพุ พภาค ซงึ่ ในหนงั สอื ทพ่ี มิ พ เรยี ก

๓๑๑

ภาณวาร ๓๑๒ ภารกุ ัจฉะ

วา “ยกฺขภาควาร” และปจฉิมภาค เรยี ก บันทึกการจัดแบงพระไตรปฎกไวเปน

วา “พทุ ธฺ ภาควาร” (นาจะเปน “ยกขฺ ภาณ- ภาณวาร (เชน ท.ี อ.๑/๐/๑๒) เชน ใน พระ

วาร” คอื ภาณยกั ษ และ “พุทฺธภาณวาร” วนิ ัยปฎก อภุ โตวภิ งั ค (มหาวภิ ังค และ
ภกิ ขุนีวภิ ังค) มี ๖๔ ภาณวาร ขนั ธกะ
คอื ภาณพระ ทั้งนี้ จะตองสบื คนตรวจ ๘๐ ภาณวาร ปรวิ าร ๒๕ ภาณวาร, ใน
สอบหลักฐานตอไป)]; ดู ปริตร พระสตุ ตนั ตปฎก ทีฆนิกาย มี ๖๔
ภาณวาร “วาระแหงการสวด”, ขอความใน ภาณวาร มชั ฌมิ นกิ าย ๘๐ ภาณวาร
คมั ภรี ตางๆ เชน ในพระสตู รขนาดยาวที่ สงั ยตุ ตนกิ าย ๑๐๐ ภาณวาร องั คตุ ตร-
นกิ าย ๑๒๐ ภาณวาร (ขทุ ทกนกิ าย
ทานจดั แบงไวเปนหมวดหน่ึงๆ สําหรบั

สาธยายเปนคราวๆ หรือเปนตอนๆ

แมวาการนับจํานวนภาณวารจะไม ประกอบดวยคัมภีรปลีกยอยเปนอัน

เปนมาตราทลี่ งตวั เด็ดขาด แตก็มหี ลัก มาก ทานไมไดจาระไนตวั เลขไว สวน

ตามทีท่ านคาํ นวณไวและถือกันมา ดังท่ี พระอภิธรรมปฎก แตละคัมภีรมีการ

บันทกึ ไวในคัมภีรตางๆ วา (เชน สททฺ นีต.ิ สาธยายทํานองบอกหนังสือ กับการ

ธาตมุ าลา ฉบบั อักษรพมา หนา ๖๐) “๘ อกั ขระ แจกแจงอยางพิสดาร ซึ่งตางกันมาก

เปน ๑ บท (บาทคาถา), ๔ บท เปน ๑ มาย ทานจงึ บอกไวเพียงคราวๆ)
คาถา ซง่ึ ถอื เปน ๑ คนั ถะ คอื เทากบั ๓๒ ภาระ “สิ่งท่ีตองนําพา”, ธรุ ะหนัก, การ

อกั ขระ, ๒๕๐ คันถะ (๒๕๐ คาถา) เปน งานทหี่ นกั , หนาทท่ี ่ตี องรบั เอา, เรื่องที่

๑ ภาณวาร คือเทากับ ๘,๐๐๐ อกั ขระ” พงึ รบั ผดิ ชอบ, เรอื่ งหนักทจ่ี ะตองเอาใจ

(อักขระ ในท่นี ี้ คอื หนวยออกเสียงคร้งั หนึ่ง ตรง ใสหรอื จดั ทาํ
กบั ‘พยางค’ ในภาษาไทย จงึ เปน ๘,๐๐๐ พยางค; ภารทวาชโคตร ตระกลู ภารทวาชะ เปน

จะเหน็ วา เมอ่ื ถอื ๒๕๐ คาถาเปน ๑ ภาณ- ตระกูลพราหมณเกาแก มีมาแตสมัย

วาร จํานวนอักขระจะไมแนลงไปอยาง รอยกรองพระเวท แตในพุทธกาล ตาม

เดยี ว เพราะบาทคาถามใิ ชมแี ต ๘ อกั ขระ พระวนิ ยั ปฎก ปรากฏวาเปนตระกลู ตา่ํ
ทมี่ ี ๙ หรอื ๑๒ อกั ขระ เปนตน กม็ )ี ภารกุ จั ฉะ ชอื่ มอื งทาสาํ คญั ในชมพูทวปี

พระไตรปฎกบาลี ที่ไดประมวลไว ที่พอคาเดินเรือออกไปคาขายทางทะเล

และสืบกันมา โดยผานการสังคายนา มีชื่อมาเคียงขางเมืองสุปปารกะ และ

และความทรงจาํ น้ัน อาศัยการสาธยาย สุวรรณภูมิ เปนตน, บางทีเรียกวา

เปนวิธีดํารงรักษาที่สําคัญ ดังท่ีทาน ภรุกจั ฉปฏฏนะ, ตาํ ราสันนิษฐานกนั วา

๓๑๒

ภาวนา ๓๑๓ ภาวนา

ปจจบุ ันไดแกถ่ินชือ่ Bharuch (หรือ ท้งั ชีวติ ทกุ สวนทุกดานทกุ ข้นั ตอน ต้ัง
แตตนจนจบสมบูรณ ไดแก ภาวนา ๔
Broach) ในรัฐคชุ ราต/Gujarat ซง่ึ อยู คือ ๑. กายภาวนา การพัฒนาเบ็ญจ
ทวารกาย อันเปนดานผัสสทวาร คือ
เหนอื ขนึ้ ไปประมาณ ๒๕๕ กม. จาก
อินทรยี ๕ ใหรับรดู ฟู งเปนตนอยางมี
Sopara ทีว่ าเปนเมอื งทาสปุ ปารกะ ใน
ครั้งพทุ ธกาล; ดู สปุ ปารกะ, สุวรรณภมู ิ สตไิ ดปญญา ใหติดตอสมั พันธกับโลก
ภาวนา การทาํ ใหมีใหเปน, การทาํ ใหเกิด
ข้นึ , การเจรญิ , การบาํ เพ็ญ, การพัฒนา คือส่ิงแวดลอมอยางเก้ือกูลและกอกุศล
๒. ศีลภาวนา การพฒั นาดานกรรมทวาร
1. สําหรับพระภิกษุ และบุคคลท่ี คือการใชกายวาจาในการอยูรวมโลกรวม

ดําเนนิ ชวี ติ ดีงาม มีพื้นฐานในระดบั ศีล สังคม โดยประพฤติปฏิบตั มิ ีพฤติกรรม

แลว โดยท่ัวไปพูดกันถึงการฝกอบรม กระทําการอันไมเบียดเบียน แตสราง
สรรคเกื้อกลู ๓. จติ ตภาวนา การพฒั นา
หรอื การเจรญิ พฒั นาท่ีมงุ หนาตอไป คอื จติ ใจใหงอกงามดวยคณุ ธรรม มคี วามเขม
ภาวนา ๒ ไดแก ๑. สมถภาวนา การฝก
อบรมจิตใจใหอยูกับความดีงามเกิด แขง็ มน่ั คง เบกิ บาน ผองใส สงบสขุ

ความแนวสงบ, การเจรญิ พฒั นาจติ ใจให พรอมดวยความเพียร สติ และสมาธิ
๔. ปญญาภาวนา การพฒั นาปญญา ให
งอกงามดวยคณุ ธรรม มคี วามเขมแขง็ มนั่ รูเขาใจมองเห็นส่ิงท้ังหลายตามเปนจริง

คง เบกิ บาน สงบสขุ ผองใส พรอมดวย เทาทันสภาวะและเหตุปจจัย รูจักคิดรู
ความเพยี ร สติ และสมาธิ ๒.วปิ สสนา
ภาวนา การฝกอบรมเจรญิ ปญญาใหเกิด จกั ใชปญญาแกไขปญหา จดั ทาํ ดาํ เนิน
ความรูแจงชัดตามเปนจริง, การเจริญ
การทั้งหลายใหเกิดผลดี โดยขางในมี
พัฒนาปญญา ใหรูเทาทันเขาใจสิ่งทั้ง
จิตใจเปนอิสระเสรี พนจากอํานาจของ
หลายตามความเปนจรงิ จนมจี ติ ใจเปน
กเิ ลสและความทกุ ข
อิสระ ไมถูกครอบงําดวยกิเลสและ
ความทุกข; ภาวนา ๒ ทีก่ ลาวน้ี เรยี ก ภาวนาบุคคลทีพ่ ัฒนาแลว เปนภาวติ ท้ัง
อกี อยางหนงึ่ วา ๑. จติ ตภาวนา (=สมถ ๔ ดาน คือเปน ภาวิตกาย (มีกายที่
ภาวนา) ๒. ปญญาภาวนา (=วปิ สสนา พัฒนาแลว) ภาวิตศีล (มีศีลท่ีพัฒนา
ภาวนา); ดูกัมมัฏฐาน แลว) ภาวติ จติ (มีจติ ทพี่ ัฒนาแลว) ภา
วติ ปญญา (มีปญญาทีพ่ ฒั นาแลว) จงึ
2. ภาวนา คือการฝกอบรมพัฒนา เปนผูจบการศึกษา (อเสขะ-ผูไมตอง
มนุษย ทเี่ ต็มระบบครบกระบวนตลอด
๓๑๓

ภาวนาปธาน ๓๑๔ ภิกขวุ ิภงั ค

ศกึ ษา) เรียกวาพระอรหนั ต ดังมีพระ ภาษา เสียงหรือกิริยาอาการซึ่งทําความ

พทุ ธเจาเปนตนแบบ (ขุ.จู.๓๐/๑๔๘/๗๑; คํา เขาใจซง่ึ กันและกันได, ถอยคาํ ทใี่ ชพูด

อธิบายพอเห็นหลกั พงึ ดู เถร.อ.๑/๑๐; เนตต.ิ อ.- จากนั , คาํ พูด
ภาษามคธ ภาษาท่ีใชพูดในแควนมคธ,
ฉบับอักษรพมา, ๑๕๕)

3. การเจริญสมถกรรมฐานเพ่ือให ภาษาของชาวมคธ หมายถึงภาษาบาลี
ภาษติ คาํ กลาว, คาํ หรอื ขอความทพี่ ดู ไว
เกดิ สมาธิ มี ๓ ข้ัน คือ ๑. บรกิ รรม ภิกขา การขออาหาร; อาหารอนั พึงขอ,
ภาวนา ภาวนาขนั้ ตระเตรยี ม คอื กาํ หนด
อารมณกรรมฐาน ๒. อุปจารภาวนา
ภาวนาขั้นจวนเจียน คือ เกิดอุปจาร อาหารทขี่ อไดมา, อาหารบิณฑบาต
ภิกขาจาร เทีย่ วไปเพ่ือภกิ ษา, เทีย่ วไป

สมาธิ ๓. อัปปนาภาวนา ภาวนาขนั้ แนว เพื่ออาหารอนั พึงขอ, เที่ยวบิณฑบาต
แน คือ เกิดอปั ปนาสมาธเิ ขาถงึ ฌาน ภกิ ขุ ดู ภกิ ษุ
ภิกขนุ ี ดู ภิกษุณี
4. ในภาษาไทย ความหมายเลือนมา ภิกขุนีปาติโมกข ประมวลสิกขาบทท่ี
เปนการทองบนหรอื วาซาํ้ ๆ ใหขลงั กม็ ี

ภาวนาปธาน เพียรเจริญ, เพียรทาํ กศุ ล พระพุทธเจาทรงบัญญัติไวสําหรับ

ธรรมท่ียังไมมียังไมเกิด ใหเกดิ ใหมีขึ้น ภกิ ษณุ ี มี ๓๑๑ ขอ (ปาราชกิ ๘ สงั ฆาทเิ สส

(ขอ ๓ ในปธาน ๔) ๑๗ นสิ สคั คยิ ปาจติ ตยี ๓๐ ปาจติ ตยี ๑๖๖ ปาฏ-ิ
ภาวนามัย บุญท่ีสําเร็จดวยการเจริญ
เทสนียะ ๘ เสขิยวตั ร ๗๕ อธกิ รณสมถะ ๗)

ภิกขุนีวิภังค คัมภีรท่จี ําแนกความแหง
ภาวนา, ความดีที่ทําดวยการฝกอบรม สิกขาบททั้งหลายในภิกขุนีปาติโมกข

จติ ใจใหสขุ สงบมคี ณุ ธรรม เชน เมตตา อยูในพระวินัยปฎก; ดู ไตรปฎก
กรณุ า (จติ ตภาวนา) และฝกอบรมเจรญิ ภิกขุนปู สสยะ สํานกั ภิกษุณี, เขตทอี่ ยู

ปญญาใหรูเทาทันเขาใจสิ่งทั้งหลายตาม อาศยั ของภกิ ษณุ ี เปนสวนหน่ึงอยูในวดั
เปนจรงิ (ปญญาภาวนา); ดู ภาวนา (ขอ ภิกขุปาติโมกข ประมวลสกิ ขาบทที่พระ

๓ ในบุญกริ ยิ าวตั ถุ ๓ และ ๑๐) พุทธเจาทรงบัญญัติไวสําหรับภิกษุ มี

ภาวนามยปญญา ดู ปญญา ๓ ๒๒๗ ขอ (ปาราชกิ ๔ สังฆาทิเสส ๑๓ อนิยต
ภาวรปู รูปที่เปนภาวะแหงเพศ มี ๒ คือ ๒ นสิ สคั คิยปาจติ ตีย ๓๐ ปาจติ ตยี ๙๒ ปาฏิ-
อิตถีภาวะ ความเปนหญิง และ ปรุ สิ - เทสนียะ ๔ เสขยิ วัตร ๗๕ อธิกรณสมถะ ๗)
ภาวะ ความเปนชาย ภิกขุวิภังค คัมภีรจําแนกความแหง
ภาวติ ดู ภาวนา ๔
สิกขาบทในภิกขุปาติโมกข อยูในพระ

๓๑๔

ภิกษา ๓๑๕ ภกิ ษุณสี งฆ

วนิ ัยปฎก มกั เรยี กวา มหาวิภงั ค; ดู ไตร และทูลขออนุญาตใหสตรีสละเรือนออก
ปฎก บวชในพระธรรมวินัย แตการณน้นั มิใช
ภิกษา ดู ภิกขา งาย พระพทุ ธเจาตรสั หามเสยี ถงึ ๓ ครงั้
ภิกษาจารกาล เวลาเปนที่เท่ียวไปเพื่อ ตอมาพระพุทธเจาเสดจ็ ไปยงั เมอื งเวสาลี
ภิกษา, เวลาบิณฑบาต ประทบั ทกี่ ฏู าคารศาลาในปามหาวนั พระ
ภกิ ษุ ชายผไู ดอปุ สมบทแลว, ชายทีบ่ วช นางมหาปชาบดโี คตมไี มละความพยายาม
เปนพระ, พระผชู าย; แปลตามรูปศพั ท ถึงกบั ปลงผมนงุ หมผากาสาวะเอง ออก
เดินทางพรอมดวยเจาหญิงศากยะ
วา “ผขู อ” หรอื “ผมู องเหน็ ภยั ในสงสาร” จํานวนมาก (อรรถกถาวา ๕๐๐ นาง)
หรือ “ผูทําลายกิเลส”; ดู บริษัท ๔, ไปยังเมืองเวสาลี และไดมายนื กันแสง
สหธรรมกิ , บรรพชิต, อุปสัมบนั อยูท่ีซุมประตูนอกกูฏาคารศาลา พระ
บาทบวม พระวรกายเปรอะเปอนธุลี
ภิกษุสาวกรูปแรก ไดแก พระ พระอานนทมาพบเขา สอบถามทราบ
ความแลวรีบชวยไปกราบทูลขออนุญาต
อัญญาโกณฑญั ญะ ให แตเม่อื พระอานนทกราบทลู ตอพระ
ภกิ ษุณี หญิงท่ไี ดอปุ สมบทแลว, พระผู พทุ ธเจากถ็ ูกพระองคตรัสหามเสียถงึ ๓
หญิงในพระพุทธศาสนา; เทยี บ ภิกษุ คร้งั ในทส่ี ุดพระอานนทเปลย่ี นวธิ ใี หม
ภิกษุณีสงฆ หมูแหงภิกษุณี, ประดา โดยกราบทูลถามวาสตรีออกบวชในพระ
ภิกษุณีทั้งหมดกลาวโดยสวนรวมหรือ ธรรมวินัยแลวจะสามารถบรรลุโสดา-
ปตติผลจนถงึ อรหตั ตผลไดหรือไม พระ
โดยฐานเปนชมุ นมุ หนงึ่ , ภกิ ษณุ ตี งั้ แต ๔ พุทธเจาตรัสตอบวาได พระอานนทจึง
อางเหตผุ ลน้ัน พรอมทง้ั การที่พระนาง
รูปขึ้นไป ประชุมกันเน่ืองในกิจพิธี; มหาปชาบดีเปนพระมาตุจฉาและเปน
พระมารดาเล้ียง มีอปุ การะมากตอพระ
ภิกษณุ ีสงฆเกดิ ขนึ้ ในพรรษาที่ ๕ แหง องค แลวขอใหทรงอนุญาตใหสตรอี อก
การบาํ เพญ็ พทุ ธกจิ โดยมี พระมหาปชาบด-ี บวช พระพุทธเจาทรงอนุญาตโดยมี
โคตมี พระมาตุจฉาซ่ึงเปนพระมารดา เงื่อนไขวาพระนางจะตองรับปฏิบัติตาม
เลี้ยงของเจาชายสิทธัตถะ เปนพระ ครธุ รรม ๘ ประการ พระนางยอมรับ

ภกิ ษณุ ีรปู แรก ดงั เรอื่ งปรากฏในภิกขนุ -ี ๓๑๕

ขนั ธกะและในอรรถกถา สรปุ ไดความวา

หลังจากพระเจาสุทโธทนะปรินิพพาน

แลว วนั หนงึ่ ขณะทพ่ี ระพทุ ธเจาประทับ

อยทู ี่นิโครธารามในเมอื งกบลิ พัสดุ พระ

นางมหาปชาบดีโคตมีเสด็จเขาไปเฝา

ภกิ ษุณสี งฆ ๓๑๖ ภิกษณุ สี งฆ

ตามพุทธานญุ าตท่ใี หถือวา การรับคร-ุ สิกขาบท ๖ (คือ ๖ ขอแรกในศลี ๑๐)
ธรรมน้ันเปนการอุปสมบทของพระนาง ไมใหขาดเลยตลอด ๒ ปกอน จึงขอ
สวนเจาหญิงศากยะท่ีตามมาท้ังหมด อปุ สมบทได และตองรับการอุปสมบท
พระพุทธเจาตรัสอนุญาตใหภิกษุสงฆ โดยสงฆทั้งสองฝาย คอื บวชโดยภกิ ษณุ ี
อปุ สมบทให ในคราวน้นั พระพุทธเจาได สงฆแลว ตองบวชโดยภกิ ษสุ งฆอีกช้นั
ตรัสแกพระอานนทวาการใหสตรีบวชจะ หนึ่ง เม่ือเปนภิกษุณีแลว ตองรักษา
เปนเหตุใหพรหมจรรย คอื พระศาสนา สกิ ขาบท ๓๑๑ ขอ (ศีล ๓๑๑) ภิกษุณี
หรือสทั ธรรมตง้ั อยูไดไมย่งั ยนื จะมอี ายุ สงฆเจริญแพรหลายในชมพูทวีปอยูชา
ส้ันเขา เปรียบเหมือนตระกูลท่ีมีบุรุษ นาน เปนแหลงใหการศกึ ษาแหลงใหญ
นอยมีสตรีมาก ถูกผรู ายทาํ ลายไดงาย แกสตรที ั้งหลาย
หรือเหมือนนาขาวท่ีมีหนอนขยอกลง
หรือเหมอื นไรออยที่มีเพลี้ยลง ยอมอยู ภิกษุณีสงฆประดิษฐานในลังกา-
ไดไมยืนนาน พระองคทรงบญั ญตั ิคร-ุ ทวีปในรัชกาลของพระเจาเทวานัมปย-
ธรรม ๘ ประการกํากับไวก็เพ่ือเปน ติสสะ โดยพระสงั ฆมิตตาเถรี พระราช-
หลกั คมุ กันพระศาสนา เหมือนสรางคนั ธิดาของพระเจาอโศกมหาราชเดินทาง
ก้ันสระใหญไวกอนเพื่อกันไมใหน้ําไหล จากชมพูทวีปมาประกอบอุปสมบท
ทนออกไป (พระศาสนาจกั อยไู ดยง่ั ยนื กรรมแกพระนางอนุฬาเทวี ชายาของ
เชนเดมิ ) และไดทรงแสดงเหตผุ ลทไี่ ม เจามหานาค อนุชาของพระเจาเทวานมั -
ใหภิกษุไหวภิกษณุ ี ใหภกิ ษุณไี หวภิกษุ ปยตสิ สะ พรอมดวยสตรอี นื่ อีก ๑ พนั
ไดฝายเดียว เพราะนักบวชในลัทธิ คน ภิกษุณีสงฆเจริญรุงเรืองในลังกา
ศาสนาอ่ืนท้ังหลายไมมีใครไหวสตรีกัน ทวปี ยาวนานไมนอยกวา ๑,๐๐๐ ป แต
เลย กลาวโดยสรปุ วา หากถอื เหตุผล ในที่สุดไดสูญสิ้นไป ดวยเหตุใดและ
ทางดานสภาพสงั คม–ศาสนาแลว จะไม กาลใดไมปรากฏชัด
ทรงอนุญาตใหสตรีบวชเลย แตดวย
เหตุผลในดานความสามารถโดยธรรม สวนในประเทศไทย ไมปรากฏหลัก
ชาติ จึงทรงยอมใหสตรีบวชได เมื่อ ฐานวาไดเคยมภี กิ ษณุ สี งฆ แมวาในการ
ภิกษุณีสงฆเกิดขึ้นแลว สตรีท่ีจะบวช ท่ี พ ร ะ โ ส ณ ะ แ ล ะ พ ร ะ อุ ต ต ร ะ ม า
ตอมาตองเปน สิกขมานา รักษา ประดิษฐานพระพุทธศาสนาในสุวรรณ-
ภมู ิ จะมีเรอ่ื งเลาทีท่ ําใหฉงนและชวนให
ตีความกัน ก็เปนการเลาอยางตํานาน

๓๑๖

ภกิ ษุบรษิ ทั ๓๑๗ ภตู ,ภตู ะ

เพียงสั้นๆ แบบที่เต็มไปดวยอทิ ธิฤทธ์ิ แกสตรี เปนการไมสมควร และไดชแี้ จง

ปาฏหิ าริยวา (วินย.อ.๑/๖๘) ทีน่ ่นั มนี าง ใหพระราชานิมนตพระสังฆมิตตาเถรีมา

ผีเสื้อนํ้าซ่ึงเม่ือมีทารกเกิดในราชสกุล บวชให พระเจาเทวานัมปยติสสะแหง

เมื่อใด กจ็ ะขน้ึ มาจากทะเลและจบั ทารก ลังกาทวีปจึงไดทรงสงสาสนไปนิมนต

กนิ เสยี เมือ่ พระเถระทงั้ สองไปถงึ น้นั ก็ พระภิกษุณีสังฆมิตตาเถรีเดินทางจาก

พอดมี ที ารกเกิดในราชสกลุ คนหน่งึ เม่ือ ชมพูทวีปพรอมดวยกิ่งพระศรีมหาโพธ์ิ

นางผีเส้ือนํ้าและบริวารขึ้นมาจากทะเล มายงั ลงั กาทวีป และประดษิ ฐานภกิ ษณุ ี

พระเถระไดเนรมิตรางท่ีใหญโตเปนสอง สงฆขน้ึ ในดนิ แดนนน้ั แลวกม็ เี รอ่ื งสบื ตอ

เทาของพวกรากษสขึ้นมาจํานวนหนึ่ง มาอีกยาว แตในดานสุวรรณภมู ิ ไมวาจะ

เขาลอมพวกรากษสไว ทําใหพวก อยางไรก็ตาม หลงั จากเรือ่ งเลาทีไ่ มชดั

รากษสกลัวพากันหนีไป แลวพระเถระก็ ขางตนนั้นแลว กไ็ มมีหลักฐานวาเคยมี

แสดงธรรมแกมหาชน มีคนบรรลุธรรม ภกิ ษุณีหรอื สามเณรีแตอยางใด
ถงึ หกหม่นื คน มกี ุลทารก ๓๕๐๐ คน ภิกษุบรษิ ทั ชุมนุมภกิ ษ,ุ ชมุ ชนชาวพทุ ธ
และกุลธดิ า ๑๕๐๐ คน บรรพชา (นา ฝายภิกษุ (ขอ ๑ ในบรษิ ัท ๔)
สังเกตทานใชคําวา “กลุ ทารก”) เปนอัน ภิกษุผูควรชักเขาหาอาบัติเดิม ดู
วา พระโสณกเถระไดประดิษฐานพระ มลู ายปฏิกัสสนารหภกิ ษุ
พุทธศาสนาในสุวรรณภูมิแลวอยางนี้ ภกิ ษสุ งฆ หมภู กิ ษ,ุ หมูพระ; ดู สงฆ
เรื่องที่เลานี้แตกตางมากจากเร่ืองการ ภุมมชกภิกษุ ชื่อภิกษุผูโจทพระทัพพ-
ประดิษฐานพระพุทธศาสนาในลังกา มลั ลบตุ ร คกู บั พระเมตติยะ
ทวปี ซง่ึ แมจะมเี รอ่ื งอัศจรรยแทรกอยู ภุมมเทวะ เทวดาผูอาศัยอยูบนแผนดิน
ไมนอย แตมคี วามเปนมาของเร่อื งเปน เชน พระภูมิ เปนตน
ลาํ ดบั นบั วาชดั เจน เฉพาะอยางยง่ิ เมื่อ ภตู , ภูตะ 1. สตั วผเู กดิ แลว หรอื เกดิ
ชาวเกาะลังกานับถือพระพุทธศาสนา เสร็จไปแลว, นัยหนึ่ง หมายถึงพระ

แลว พระนางอนุฬาเทวีตองการจะ อรหันต เพราะไมแสวงหาภพเปนทเ่ี กดิ

ผนวช (วินย.อ.๑/๙๑) และทูลแจงแกพระ อีก อีกนัยหนึ่งหมายถึงสัตวท่ีเกิดเต็ม

ราชา พระองคไดตรัสขอใหพระมหินท- ตัวแลว เชน คนคลอดจากครรภแลว

เถระบวชใหแกพระเทวนี นั้ แตพระเถระ ไกออกจากไขแลว เปนตน ตางกับ
ไดถวายพระพรวา ทานจะบรรพชาให สัมภเวสี คอื สัตวผูยงั แสวงหาท่ีเกดิ ซ่งึ

๓๑๗

ภูตกสณิ ๓๑๘ ภมู ิ

ไดแกปุถุชนและพระเสขะผูยังแสวงหา เที่ยวอยูในอรูป หรือชั้นของพวกที่ได
อรูปฌาน ๔. โลกุตตรภมู ิ ช้นั ที่พนโลก
ภพทีเ่ กดิ อกี หรอื สัตวในครรภและในไข
หรอื ระดบั พระอรยิ บคุ คล, เรยี กใหสนั้ วา
ท่ียงั อยูระหวางจะเกดิ 2. ผี, อมนุษย
3. ภตู รปู คือ ธาตุ ๔ มกั เรียก มหาภตู กามภมู ิ รปู ภมู ิ อรปู ภมู ิ และโลกุตตร-
ภูตกสณิ กสณิ คือ ภตู รปู , กสณิ คอื ธาตุ
๔ ไดแก ปฐวี ดนิ , อาโป นา้ํ , เตโช ภูมิ, ภมู ิ ๔ นี้ จดั ประเภทไดเปน ๒
ไฟ, วาโย ลม
ภตู คาม ของเขยี วหรือพชื พรรณอันเปน ระดบั คอื สามภมู ิแรก เปนโลกยิ ภมู ิ
อยกู ับที่ มี ๕ ชนิด ๑. พชื เกดิ จากเหงา
คือใชเหงาเพาะ เชน ขมิ้น ๒. พืชเกิด สวนภมู ทิ สี่ ่ี เปนโลกตุ ตรภมู ,ิ บางทเี รยี ก
จากตน คือตอนออกไดจากไมตนท้ัง
หลาย เชน ตนโพธ์ิ ๓. พืชเกิดจากขอ โลกยิ ภูมิ ๓ นน้ั รวมกันวา “ไตรภมู ”ิ
ใน ภมู ิ ๔ น้ี สามภูมิแรก คือโลกยิ -
คือใชขอปลกู ไดแกไมลํา เชน ออย ไม
ไผ ๔. พืชเกิดจากยอด คือใชยอดปกก็ ภูมิ ๓ แยกยอยออกไปไดเปน ภมู ิ ๓๑
คอื ๑. กามาวจรภูมิ ๑๑ แบงเปน
เปน ไดแกผักตางๆ มผี ักชลี อม ผักบงุ อบายภมู ิ ๔ (นริ ยะ – นรก, ติรัจฉาน-
เปนตน ๕. พชื เกดิ จากเมลด็ คือใช
โยนิ – กาํ เนดิ ดริ จั ฉาน, ปตตวิ สิ ัย –
เมลด็ เพาะ ไดแก ถัว่ งา ขาว, แปลตาม
รปู ศัพทวา บานของภตู ; คูกับ พชี คาม แดนเปรต, อสุรกาย - พวกอสูร) และ
ภูตคามวรรค หมวดที่วาดวยภูตคาม กามสคุ ตภิ มู ิ ๗ (กามาวจรภูมิที่เปน

เปนวรรคท่ี ๒ แหงปาจติ ติยกัณฑใน สคุ ติ คือ มนษุ ย และเทพช้ันจาตุมหา-

มหาวภิ งั คแหงพระวนิ ัยปฎก ราชิกา ดาวดึงส ยามา ดุสติ นมิ มานรดี
ภตู รปู ดู มหาภูต ปรนมิ มิตวสวัตดี) ๒. รูปาวจรภูมิ ๑๖
ภูมิ 1. พนื้ เพ, พนื้ , ช้นั , ท่ดี นิ , แผนดิน ระดบั ของรปู พรหม แบงเปน ก. ปฐม-
ฌานภมู ิ ๓ (พรหมระดบั ปฐมฌาน ๓
2. ช้ันแหงจิต, ระดบั จติ ใจ, ระดับชีวิต
มี ๔ คอื ๑. กามาวจรภูมิ ชั้นทยี่ ังทอง คอื พรหมปารสิ ชั ชา พรหมปโุ รหติ า มหา-
เท่ยี วอยใู นกาม ๒. รปู าวจรภมู ิ ช้นั ท่ี พรหมา) ข. ทตุ ยิ ฌานภมู ิ ๓ (พรหม

ทองเท่ียวอยใู นรปู หรือชนั้ ของพวกทไี่ ด ระดบั ทุติยฌาน ๓ คือ ปรติ ตาภา อปั -
รูปฌาน ๓. อรปู าวจรภูมิ ชนั้ ท่ที อง ปมาณาภา อาภัสสรา) ค. ตตยิ ฌานภมู ิ
๓ (พรหมระดับตตยิ ฌาน ๓ คือ ปริตต-
สุภา อัปปมาณสุภา สุภกิณหา) ง.
จตตุ ถฌานภมู ิ ๗ (พรหมระดับจตุตถ-

ฌาน ๗ คอื เวหัปผลา อสัญญสี ตั ว

๓๑๘

ภษู า ๓๑๙ โภควภิ าค

สุทธาวาส ๕ [ทีเ่ กิดของพระอนาคามี ๕ ไว ๑๘ อยาง; ดู อัฏฐารสเภทกรวัตถุ
คือ อวิหา อตปั ปา สุทสั สา สุทสั สี เภทนกปาจิตตีย อาบัติปาจิตตียทตี่ อง
อกนิฏฐา]) ๓. อรูปาวจรภูมิ ๔ ระดบั ทําลายส่ิงของที่เปนเหตุใหตองอาบัติ

ของอรปู พรหม (พรหมระดบั อรปู ฌาน ๔ เสียกอน จึงแสดงอาบัติได ไดแก

คือ อากาสานัญจายตนภมู ิ วญิ ญาณญั - สิกขาบทที่ ๔ แหงรตนวรรคที่ ๙ แหง

จายตนภมู ิ อากญิ จญั ญายตนภมู ิ เนว- ปาจติ ตยิ กัณฑ (ปาจิตตีย ขอที่ ๘๖ ทํา

สญั ญานาสญั ญายตนภมู )ิ กลองเข็มดวยกระดกู งา หรือ เขาสตั ว)

คาํ วา “ภมู ”ิ น้ี มคี วามหมายใกลเคยี ง เภริ, เภรี กลอง
กบั คาํ วา “ภพ” ซงึ่ บางทกี พ็ ดู ควบคไู ป เภสัช ยา, ยารักษาโรค, ยาแกโรค เปน

ดวยกนั แตท่ีแทนนั้ ภมู หิ มายถงึ ระดบั อยางหนงึ่ ในปจจยั ๔, เภสัช ๕ ท่ีเปน

ของจิตใจ สวนภพหมายถึงภาวะชีวิต สัตตาหกาลิก รบั ไวฉนั ไดตลอด ๗ วนั
ของสตั ว หรอื โลกท่ีอยูของสตั ว ดังนัน้ คือ ๑. สัปป เนยใส ๒. นวนตี ะ เนยขน
ภมู จิ งึ มี ๔ เพราะนบั โลกตุ ตรภมู ดิ วย ๓. เตละ น้ํามนั ๔. มธุ น้ําผง้ึ ๕. ผาณิต

สวนภพมเี พยี ง ๓ เพราะโลกตุ ตรภพไมมี นํา้ ออย; สวนยาแกโรคทที่ าํ จากรากไม

แตในทที่ ว่ั ไป เมอ่ื ยกโลกตุ ตรภมู อิ อกไป เปลือกไม ใบไม เปนตน จัดเปน
แลว ภมู ิ ๓ ทเ่ี ปนโลกยี บางทกี ใ็ ชอยาง ยาวชีวกิ คือรับประเคนไวแลวเก็บไวฉนั
คลมุ ๆ รวมไปถงึ โลกทอี่ ยขู องสตั ว มี ไดตลอดชวี ิต; ดู เวชกรรม
ความหมายคลายกบั คาํ วา ภพ ๓ ดวย เภสัชชขนั ธกะ ชื่อขนั ธกะท่ี ๖ แหง

(เชนคาํ วา “ไตรภมู ”ิ ทน่ี าํ มาพดู กนั ใน คัมภีรมหาวรรค วนิ ัยปฎก วาดวยเร่ือง

ภาษาไทย); เทยี บ ภพ, คติ ; ดู อรยิ บุคคล เภสชั คอื ยาบาํ บดั โรค ตลอดจนเรอ่ื ง
ภษู า เคร่อื งนงุ หม, ผาทรง
ยาคู อทุ ิสสมงั สะ กัปปยอกัปปยะ และ

ภูษามาลา ในกรณีท่ีกลาวถึงพระอุบาลี กาลกิ ๔
วาในอดตี เปน “ภษู ามาลา” หมายความ โภควิภาค การจดั สรรแบงทรพั ยซ่งึ หามา

วาเปนชางแตงผม (คําเดิมในบาลีวา ไดดวยความขยันหมน่ั เพียรออกเปน ๔

“อปุ าลกิ ปฺปก” คืออบุ าลีกลั บก นัน่ เอง) สวน คอื ๑ สวน เลี้ยงตวั เลย้ี งครอบ
เภทกรวัตถุ เรื่องทาํ ความแตกกนั , เรือ่ ง ครวั ดูแลคนทเี่ กีย่ วของ และทําความดี

ท่ีจะเปนสาเหตุกอใหเกิดความแตกแยก ๒ สวน ใชทาํ หนาทก่ี ารงานประกอบกิจ

ในสงฆ, เหตุใหสงฆแตกกนั ทานแสดง การอาชพี ๑ สวน เกบ็ ไวเปนหลกั ประกนั

๓๑๙

โภคอาทยิ ะ, โภคาทิยะ ๓๒๐ โภชเนมตั ตัญ ตุ า

ชวี ติ และกจิ การคราวจาํ เปน; ดู คหิ วิ นิ ยั โภชนวรรค หมวดทีว่ าดวยเรอื่ งอาหาร
โภคอาทยิ ะ, โภคาทยิ ะ ประโยชนทคี่ วร เปนวรรคที่ ๔ แหงปาจติ ตยิ กณั ฑ ใน

ถือเอาจากโภคทรพั ยมี ๕ คอื ๑. เล้ยี ง มหาวิภงั ค แหงพระวนิ ัยปฎก
ตัว มารดา บิดา บุตร ภรรยา บาวไพร โภชนะทีหลงั ดู ปรมั ปรโภชน
ใหเปนสุข ๒. เลีย้ งเพ่ือนฝงู ผูรวมงาน โภชนะเปนของสมณะ (ในสกิ ขาบทที่

รวมกจิ การใหเปนสขุ ๓. บาํ บัดปองกนั ๒ แหงโภชนวรรค) พวกสมณะดวยกนั
ภยนั ตราย ๔. ทาํ พลี ๕ อยาง ๕. ทํา นมิ นตฉนั (ฉันเปนหมไู ด ไมตองอาบัติ

ทานในสมณพราหมณผปู ระพฤตชิ อบ ปาจติ ตีย)
โภชชยาคู ขาวตมสาํ หรับฉันใหอิ่ม เชน โภชนะอันประณตี ตามพทุ ธบญั ญตั ิใน

ขาวตมหมู เปนตน มคี ตอิ ยางเดียวกัน สิกขาบทที่ ๙ แหงโภชนวรรค (วินย.๒/

กบั อาหารหนกั เชนขาวสวย ตางจากยาคู ๕๑๗/๓๔๑) ดังน้ี “ภิกษุใด ไมอาพาธ ขอ

ทีก่ ลาวถงึ ตามปกติในพระวินยั ซ่งึ เปน โภชนะอนั ประณีตเหน็ ปานน้ี คอื เนยใส

ของเหลวใชสาํ หรบั ดม่ื ภกิ ษรุ บั นมิ นตใน เนยขน นาํ้ มัน นาํ้ ผง้ึ นํา้ ออย ปลา เนอ้ื

ท่ีแหงหนึ่งไว ฉันยาคูสามญั ไปกอนได นมสด นมสม เพื่อประโยชนแกตน แลว
แตจะฉนั โภชชยาคไู ปกอนไมได; ดู ยาคู ฉัน เปนปาจิตตยี ” (ปณตี โภชนานิ: สปปฺ
โภชนะ ของฉัน, ของกนิ , โภชนะทั้ง๕ที่ นวนตี ํ เตลํ มธุ ผาณติ ํ มจโฺ ฉ มํสํ ขรี ํ ทธิ)
กลาวถงึ บอยในพระวนิ ยั เฉพาะอยางย่ิง โภชนาหาร อาหารคอื ของกิน
ในโภชนวรรค ไดแก ขาวสกุ ขนมสด โภชนียะ ของควรบริโภค, ของสําหรับฉนั
ขนมแหง ปลา เน้อื (ป จฺ โภชนาน:ิ ไดแกขาวสกุ ขนมสดขนมแหงปลาเนอื้
โอทโน กมุ ฺมาโส สตฺตุ มจฺโฉ มสํ ํ) โภชเนมัตตัญ ุตา ความเปนผูรูจัก
โภชนปฏิสังยุต ธรรมเนียมท่ีเก่ียวกับ ประมาณในการบริโภคอาหาร, รูจัก

โภชนะ, ขอทภ่ี กิ ษสุ ามเณรควรประพฤติ ประมาณในการกิน คือ กินเพื่อหลอ

ปฏิบัติเก่ียวกับการรับบิณฑบาตและฉัน เลี้ยงรางกายใหชีวิตเปนอยูไดผาสุก มิ

อาหาร, เปนหมวดที่ ๒ แหงเสขยิ วตั ร ใชเพอ่ื สนุกสนานมัวเมา (ขอ ๒ ใน

มี ๓๐ สิกขาบท อปณณกปฏปิ ทา ๓)

๓๒๐

ม

มกฏุ พันธนเจดยี ทถ่ี วายพระเพลิงพระ พุทธพจนสบื มาจนบดั น้ี คอื ภาษามคธ
พุทธสรีระ อยูทิศตะวันออกของนคร มคธชนบท แควนมคธ, ประเทศมคธ
กสุ ินารา มคธนาฬี ทะนานทีใ่ ชอยใู นแควนมคธ,
มคธ 1. ชื่อแควนหน่งึ ในบรรดา ๑๖ ทะนานชาวมคธ
แควนใหญแหงชมพูทวีปครั้งพุทธกาล มคธภาษา ภาษาของชนชาวมคธ, ภาษา
ต้ังอยูฝงใตของแมน้ําคงคาตอนกลาง ของชนผูอยูในแควนมคธ
เปนแควนท่ีมีอํานาจมากแขงกับแควน มคธราช ราชาผูครองแควนมคธ, หมาย
โกศล และเปนท่ีพระพุทธเจาทรง ถึงพระเจาพมิ พสิ าร
ประดิษฐานพระพุทธศาสนา ในสมัย มฆะ, มฆมาณพ หวั หนากลมุ ผรู วมกัน
พทุ ธกาล มคธมีนครหลวงช่ือ ราชคฤห ทําบญุ บําเพญ็ ประโยชน ๓๓ คน ทไี่ ด
ราชาผูปกครองพระนามวา พิมพิสาร เกิดในสวรรคช้ันดาวดึงส; ดู ดาวดงึ ส
ตอนปลายพุทธกาล พระเจาพิมพิสาร มฆเทวะ พระเจาแผนดินผูครองแควน
ถูกโอรสชอื่ อชาตศตั รู ปลงพระชนม วิเทหะพระองคหนงึ่ สมยั กอนพทุ ธกาล
และข้ึนครองราชยสืบแทน ตอมาใน เรยี ก มขาเทวะ กม็ ี
สมัยพระเจากาลาโศก หรือกอนนั้น มฆวัน, มฆวา, มฆั วา, มฆั วาน พระ
เมืองหลวงของมคธ ยายไปตั้งที่เมือง อินทร เรียกพระนามตามตํานานที่ได

ปาฏลีบุตร บนฝงแมน้ําคงคา เหนือ เคยเปนหัวหนากลุมผูรวมกันทําบุญ

เมอื งราชคฤหข้ึนไป มคธรุงเรืองถงึ ทีส่ ุด บําเพญ็ ประโยชน ๓๓ คน กอนจะได
ในสมยั พระเจาอโศกมหาราช ซง่ึ แควน เกิดในสวรรคชนั้ ดาวดงึ ส; ดู ดาวดึงส
ใหญอ่ืนทั้งหมดไดรวมเขาอยูภายใน มงคล สงิ่ ทีท่ ําใหมโี ชคดี, ตามหลักพระ
มหาอาณาจักรของพระองคทั้งหมดแลว พุทธศาสนา หมายถึง ธรรมทนี่ ํามาซึง่

บัดนี้ บริเวณท่ีเคยเปนแควนมคธใน ความสุขความเจริญ, มงคล ๓๘
สมัยพุทธกาล เรียกวา แควนพิหาร 2. ประการ หรอื เรยี กเต็มวา อดุ มมงคล
เรียกภาษาท่ีใชพูดในแควนมคธ หรือ (มงคลอนั สูงสุด) ๓๘ ประการ ท่ีพระ

ภาษาของชาวแควนมคธวา ภาษามคธ พทุ ธเจาตรสั ไวในมงคลสตู ร (ข.ุ ข.ุ ๒๕/๕/๓;

และถือกันวา ภาษาบาลีที่ใชรักษาพระ ขุ.สุ.๒๕/๓๑๗/๓๗๖) มดี ังนี้

มงคล ๓๒๒ มงคล

คาถาที่ ๑ = ๑. อเสวนา จ พาลานํ ไมคบ ท่ี ๖ = ๑๙. อารตี วริ ตี ปาปา เวนจาก
คนพาล ๒. ปณฑฺ ติ าน จฺ เสวนา คบ ความชว่ั ๒๐. มชชฺ ปานา จ ส ฺ โม เวน
บัณฑติ ๓. ปชู า จ ปูชนยี านํ บูชาคนท่ี จากการดม่ื นาํ้ เมา ๒๑.อปปฺ มาโทจธมเฺมสุ
ควรบชู า คาถาท่ี ๒ = ๔. ปฏริ ปู เทสวาโส
จ อยใู นปฏิรูปเทศ, อยูในถน่ิ มีส่งิ แวด ไมประมาทในธรรมท้ังหลาย คาถาท่ี ๗
ลอมดี ๕. ปพุ เฺ พ จ กตปุ ฺ ตา ไดทาํ = ๒๒. คารโว จ ความเคารพ, การแสดง

ความดีใหพรอมไวกอน, ทําความดี ออกท่ีแสดงถึงความเปนผูรูจักคุณคา
เตรียมพรอมไวแตตน ๖. อตฺตสมฺมา-
ปณธิ ิ จ ตงั้ ตนไวชอบ คาถาที่ ๓ = ๗. ของบุคคล สิ่งของ หรือกิจการน้ันๆ
พาหสุ จฺจ จฺ เลาเรยี นศกึ ษามาก, ทรง
และรูจักใหความสําคัญและความใสใจ
ความรูกวางขวาง, ใสใจสดับตรบั ฟงคน เอื้อเฟอโดยเหมาะสม ๒๓. นิวาโต จ
ควาหาความรูอยเู สมอ ๘. สปิ ปฺ จฺ มี ความสภุ าพออนนอม, ถอมตน ๒๔.
ศลิ ปวิทยา, ชาํ นาญในวชิ าชีพของตน ๙. สนตฺ ฏุ ีจ ความสนั โดษ, ความเอบิ อ่มิ
วนิ โย จ สุสกิ ฺขโิ ต มรี ะเบียบวนิ ยั , ได
ฝกอบรมตนไวดี ๑๐. สภุ าสติ า จ ยา วาจา พงึ พอใจในผลสาํ เรจ็ ทไ่ี ดสรางขน้ึ หรอื ใน

วาจาสภุ าษติ , รจู กั ใชวาจาพดู ใหเปนผลดี ปจจัยลาภท่ีแสวงหามาได ดวยเร่ยี วแรง
คาถาที่ ๔ = ๑๑. มาตาปตอุ ปุ ฏ านํ บาํ รงุ
มารดาบดิ า ๑๒/๑๓.ปตุ ตฺ ทารสสฺ สงคฺ โห ความเพียรพยายามของตนเองโดยทาง
= ปตุ ตฺ สงคฺ ห สงเคราะหบตุ รและ ทาร- ชอบธรรม ๒๕. กต ฺ ุตา มีความ
สงคฺ ห สงเคราะหภรรยา ๑๔. อนากลุ า จ กตญั ู ๒๖. กาเลน ธมฺมสสฺ วนํ ฟง
กมมฺ นตฺ า การงานไมอากลู คาถาท่ี ๕ =
๑๕. ทาน จฺ รจู กั ให, เผ่อื แผแบงปน, ธรรมตามกาล, หาโอกาสแสวงความรู

บริจาคสงเคราะหและบําเพ็ญประโยชน ในเร่อื งท่ีแสดงหลกั ความจริง คาถาท่ี ๘
๑๖. ธมฺมจรยิ า จ ประพฤตธิ รรม, ดาํ รง = ๒๗. ขนตฺ ี จ มีความอดทน ๒๘.
อยูในศลี ธรรม ๑๗. าตกาน จฺ สงคฺ โห โสวจสสฺ ตา เปนผวู างายสอนงาย ๒๙.
สงเคราะหญาติ ๑๘. อนวชฺชานิ กมฺมานิ สมณาน ฺจ ทสฺสนํ พบเห็นสมณะ,
เย่ียมเยือนเขาหาทานผูสงบกเิ ลส ๓๐.
การงานที่ไมมีโทษ, กิจกรรมท่ีดีงาม กาเลน ธมมฺ สากจฉฺ า สนทนาธรรมตาม

เปนประโยชน ไมเปนทางเสียหาย คาถา กาล, หาโอกาสสนทนาถกเถียงเก่ยี วกับ

หลักความจริงและหลักความถูกตองดี
งาม คาถาที่ ๙ = ๓๑. ตโป จ มคี วาม

เพียรเผากิเลส, รูจักบังคับควบคุมตน
ไมปรนเปรอตามใจอยาก ๓๒. พรฺ หมฺ -

๓๒๒

มงคลสูตร ๓๒๓ มธุรสูตร

จรยิ จฺ ประพฤตพิ รหมจรรย, ดาํ เนนิ กระทงใหญและกระทงนอยอยางต่ํา
ตามอริยมรรค, การรจู ักควบคุมตนใน อยางละ ๕ ชิน้ ; เทียบอัฑฒมณฑล, ดูจวี ร
ทางเพศ หรือถือเมถุนวิรัติตามควร มณฑารพ ดอกไมทิพย คอื ดอกไมใน
๓๓. อรยิ สจจฺ าน ทสฺสนํ เห็นอริยสัจจ, เมืองสวรรคท่ีตกลงมาบูชาพระพุทธเจา
เขาใจความจริงของชีวติ ๓๔. นิพพฺ าน- ในวนั ปรนิ พิ พาน ดาดาษทวั่ เมอื งกสุ นิ ารา
สจฉฺ กิ ริ ยิ า จ ทาํ พระนพิ พานใหแจง, บรรลุ และพระมหากสั สปไดเหน็ อาชวี กคนหนงึ่
นิพพาน คาถาท่ี ๑๐ = ๓๕. ผฏุ สฺส ถืออยูขณะเดนิ ทางระหวางเมอื งกุสินารา
โลกธมฺเมหิ จติ ตฺ ํ ยสฺส น กมฺปติ ถกู กบั เมอื งปาวา จงึ ไดถามขาวเกย่ี วกบั พระ
โลกธรรมจติ ไมหว่นั ไหว ๓๖. อโสกํ จิต พุทธเจา และทราบการปรินิพพานจาก
ไรเศรา ๓๗. วริ ชํ จติ ปราศจากธลุ ี ๓๘. อาชวี กนน้ั เมอ่ื ๗ วนั หลงั พทุ ธปรนิ พิ พาน
เขมํ จติ เกษม
มงคลสตู ร ดู ปริตร มณเฑียร ดู มนเทียร
มณฑป เรอื นยอดทมี่ รี ูปส่เี หลย่ี ม มตกภตั “ภตั เพอื่ ผตู าย”, อาหารทถ่ี วายแก
สงฆเพื่ออุทิศกศุ ลแกผตู าย; ดู สงั ฆทาน
มณฑล วง, ดวง (เชน อักขิมณฑล คอื มติ ความคดิ , ความเห็น
ดวงตา), ผนื (เชน ปฐวมี ณฑล คอื ผนื มทะ ความมวั เมา (ขอ๑๕ในอปุ กเิ ลส ๑๖)
แผนดิน เขตตมณฑล คือผืนนา), มทนิมมฺ ทโน ธรรมยังความเมาใหสราง,

บริเวณ, ขอบเขต, เขตปกครองขนาด ความสรางเมา (ไวพจนอยางหนึ่งของ
ใหญ, ดนิ แดน, แวนแควน (เชน โจฬ- วิราคะ)
มณฑล คอื แดนหรือแวนแควนของชาว มธุกะ มะทราง, นํา้ คั้นมะทรางเจือนํ้า
โจฬะ), วงการ; ชน้ิ สวนของจีวรพระ ที่ แลว เรยี ก มธุกปานะ เปนสตั ตาหกาลกิ
เรียกเปนคําไทยวา กระทงใหญ, มีคาํ อยางหนง่ึ ; ดู ปานะ
อธบิ ายวา ช้นิ สวนของจวี รพระท่ีเปนผืน มธุปายาส ปายาส (ขาวสุกหุงดวยนมโค)

ผารปู สี่เหลยี่ ม มแี ผนผาแคบค่ันแตละ ซ่ึงปรงุ ปรายดวยนา้ํ ผึ้ง นางสุชาดาถวาย

ดาน ลักษณะเหมอื นกระทงนามคี นั นา แกพระมหาบุรุษในเวลาเชาของวันท่ีพระ
กนั้ , มี๒ ขนาด กระทงใหญเรียก มณฑล องคจะไดตรสั ร;ู ดู สุชาดา, สกู รมัททวะ
กระทงเล็กเรยี ก อฑั ฒมณฑล, กระทง มธุรสูตร พระสตู รที่พระมหากจั จายนะ

เล็กหรือกระทงนอย มีขนาดคร่ึงหน่ึง แสดงแกพระเจามธุรราช อวันตีบุตร

ของกระทงใหญ ในจีวรผืนหน่ึง มี กลาวถึงความไมตางกันของวรรณะ ๔

๓๒๓