พจนานุกรมพุทธศาสน์ ฉบับประมวลศัพท์

ไตรปฎก ๑๒๔ ไตรปฎก

ฝายภกิ ษุสงฆและฝายภิกษณุ ีสงฆ (คือ และเรื่องราวเบ็ดเตล็ดท่ีจัดเขาในสี่

รวมขอ ๑ และ ๒ ขางตนทั้งสองแบบ นิกายแรกไมได มี ๑๕ คมั ภรี
เขาดวยกัน) ๒. ขันธกะ วาดวย
สกิ ขาบทนอกปาติโมกข ทงั้ ๒๒ ขนั ธกะ ๓. พระอภิธรรมปฎก ประมวล

หรอื ๒๒ บทตอน (คอื รวมขอ ๓ และ พทุ ธพจนหมวดพระอภิธรรม คือ หลัก
๔ เขาดวยกัน) ๓. ปริวาร คัมภรี
ประกอบ (คือขอ ๕ ขางบน) ธรรมและคําอธิบายท่เี ปนหลกั วชิ าลวนๆ

๒. พระสุตตันตปฎก ประมวล ไมเกี่ยวดวยบุคคลหรอื เหตกุ ารณ แบง

พทุ ธพจนหมวดพระสตู ร คอื พระธรรม- เปน ๗ คัมภีร (เรยี กยอหรือหวั ใจวา สํ
วิ ธา ปุ ก ย ป) คอื ๑. สงั คณี หรือ
เทศนา คําบรรยายธรรมตางๆ ทต่ี รัส ธัมมสังคณี รวมขอธรรมเขาเปนหมวด
หมแู ลวอธบิ ายทีละประเภทๆ ๒. วภิ ังค
ยักเยื้องใหเหมาะกับบุคคลและโอกาส ยกหมวดธรรมสําคัญๆ ข้ึนตั้งเปนหัว

ตลอดจนบทประพันธ เร่ืองเลา และ เร่ืองแลวแยกแยะออกอธิบายช้ีแจง
วินิจฉัยโดยละเอียด ๓. ธาตุกถา
เร่ืองราวท้ังหลายท่ีเปนชั้นเดิมในพระ สงเคราะหขอธรรมตางๆ เขาในขันธ
อายตนะ ธาตุ ๔. ปุคคลบัญญัติ
พุทธศาสนา แบงเปน ๕ นกิ าย (เรยี ก บัญญัติความหมายของบุคคลประเภท
ยอหรอื หวั ใจวา ที ม สํ อํ ข)ุ คอื ๑.
ทฆี นิกาย ชุมนุมพระสูตรทีม่ ขี นาดยาว ตางๆ ตามคุณธรรมท่ีมีอยูในบุคคล
๓๔ สตู ร ๒. มัชฌิมนิกาย ชมุ นมุ พระ น้ันๆ ๕. กถาวัตถุ แถลงและวินิจฉัย
สูตรที่มคี วามยาวปานกลาง ๑๕๒ สูตร ทัศนะของนิกายตางๆ สมัยสังคายนา
๓. สังยุตตนิกาย ชุมนุมพระสูตรท่ีจัด คร้งั ท่ี ๓ ๖. ยมก ยกหัวขอธรรมขึ้น
รวมเขาเปนกลุมๆ เรยี กวาสงั ยตุ ตหนง่ึ ๆ วินิจฉัยดวยวิธีถามตอบ โดยตง้ั คาํ ถาม
ตามเรื่องท่ีเนือ่ งกนั หรือตามหัวขอหรอื ยอนกนั เปนคๆู ๗. ปฏฐาน หรอื มหา-
ปกรณ อธบิ ายปจจัย ๒๔ แสดงความ
บคุ คลทีเ่ ก่ียวของรวม ๕๖ สังยุตต มี สัมพันธเน่ืองอาศัยกันแหงธรรมทั้ง
๗,๗๖๒ สตู ร ๔. องั คุตตรนกิ าย ชุมนมุ
พระสตู รทีจ่ ดั รวมเขาเปนหมวดๆ เรยี ก หลายโดยพิสดาร
วานิบาตหนงึ่ ๆ ตามลําดบั จาํ นวนหัวขอ
ธรรม รวม ๑๑ นิบาต หรอื ๑๑ หมวด พระไตรปฎกบาลีทพี่ ิมพดวยอกั ษร
ธรรม มี ๙,๕๕๗ สตู ร ๕. ขุททกนิกาย
ชุมนุมพระสูตรคาถาภาษิต คําอธิบาย ไทย ทานจดั แบงเปน ๔๕ เลม แสดง

พอใหเหน็ รูปเคาดงั นี้

๑๒๔

ไตรปฎก ๑๒๕ ไตรปฎก

ก. พระวินัยปฎก ๘ เลม รูพระวนิ ัย
เลม ๑ มหาวิภังค ภาค ๑ วาดวย ข. พระสุตตนั ตปฎก ๒๕ เลม
ปาราชิก สังฆาทิเสส และอนิยต- ๑. ทีฆนกิ าย ๓ เลม
เลม ๙ สีลขันธวรรค มพี ระสูตรขนาด
สิกขาบท (สิกขาบทในปาติโมกขฝาย
ยาว ๑๓ สตู ร หลายสูตรกลาวถึงจุลศีล
ภกิ ษุสงฆ ๑๙ ขอแรก)
เลม ๒ มหาวิภงั ค ภาค ๒ วาดวย มชั ฌมิ ศลี มหาศลี
สิกขาบทเกี่ยวกับอาบัติเบาของภิกษุ เลม ๑๐ มหาวรรค มีพระสตู รยาว ๑๐
สูตร สวนมากชอื่ เร่ิมดวย มหา เชน
(เปนอันครบสิกขาบท ๒๒๗ หรือศลี
มหาปรนิ พิ พานสตู ร มหาสตปิ ฏฐานสตู ร
๒๒๗)
เลม ๓ ภกิ ขนุ ีวภิ ังค วาดวยสกิ ขาบท เปนตน
๓๑๑ ของภิกษุณี เลม ๑๑ ปาฏกิ วรรค มีพระสตู รยาว
เลม ๔ มหาวรรค ภาค ๑ มี ๔ ขันธกะ
วาดวยการอุปสมบท (เริ่มเรื่องตั้งแต ๑๑ สตู ร เร่มิ ดวยปาฏิกสูตร หลายสูตร

ตรัสรูและประดิษฐานพระศาสนา) มชี อื่ เสยี ง เชน จกั กวตั ตสิ ตู ร อคั คญั ญ-

อโุ บสถ จําพรรษา และปวารณา สูตร สิงคาลกสูตร และสังคีติสูตร
เลม ๕ มหาวรรค ภาค ๒ มี ๖ ขนั ธกะ ๒. มชั ฌิมนิกาย ๓ เลม
วาดวยเรื่องเครอื่ งหนัง เภสัช กฐนิ จีวร เลม ๑๒ มูลปณณาสก บ้ันตน มพี ระ

นิคหกรรม และการทะเลาะวิวาทและ สตู รขนาดกลาง ๕๐ สูตร
เลม ๑๓ มัชฌิมปณณาสก บ้ันกลาง มี
สามคั คี
เลม ๖ จลุ วรรค ภาค ๑ มี ๔ ขันธกะ วา พระสูตรขนาดกลาง ๕๐ สูตร
ดวยเรอ่ื งนคิ หกรรม วฏุ ฐานวธิ ี และการ เลม ๑๔ อปุ ริปณณาสก บั้นปลาย มี

ระงับอธกิ รณ พระสูตรขนาดกลาง ๕๒ สตู ร
เลม ๗ จุลวรรค ภาค ๒ มี ๘ ขันธกะ ๓. สงั ยตุ ตนิกาย ๕ เลม
วาดวยขอบัญญัติปลีกยอย เร่ือง เลม ๑๕ สคาถวรรค รวมคาถาภาษติ ที่

เสนาสนะ สงั ฆเภท วตั รตางๆ การงด ตรัสและกลาวตอบบุคคลตางๆ เชน

สวดปาติโมกข เร่ืองภิกษุณี เร่ือง เทวดา มาร ภิกษณุ ี พราหมณ พระเจา

สังคายนาครง้ั ที่ ๑ และคร้ังที่ ๒ โกศล เปนตน จัดเปนกลุมเรื่องตาม
เลม ๘ ปริวาร คูมอื ถามตอบซอมความ
บคุ คลและสถานท่ี มี ๑๑ สังยุตต
เลม ๑๖ นิทานวรรค ครึง่ เลมวาดวย

๑๒๕

ไตรปฎก ๑๒๖ ไตรปฎก

เหตุปจจัย คือหลักปฏิจจสมุปบาท เลม ๒๑ จตกุ กนบิ าต วาดวยธรรมหมวด ๔
นอกนั้นมีเร่ืองธาตุ การบรรลุธรรม เลม ๒๒ ปญจก–ฉักกนบิ าต วาดวย
สงั สารวัฏ ลาภสกั การะ เปนตน จัดเปน ธรรมหมวด ๕, ๖
๑๐ สังยตุ ต เลม ๒๓ สัตตก–อัฏฐก–นวกนิบาต วา
เลม ๑๗ ขนั ธวารวรรค วาดวยเรอ่ื ง ดวยธรรมหมวด ๗, ๘, ๙
ขันธ ๕ ในแงมมุ ตางๆ มีเรอื่ งเบด็ เตล็ด เลม ๒๔ ทสก–เอกาทสกนิบาต วาดวย
รวมทงั้ เร่อื งสมาธิและทิฏฐติ างๆ ปะปน ธรรมหมวด ๑๐, ๑๑
อยบู าง จัดเปน ๑๓ สังยุตต
เลม ๑๘ สฬายตนวรรค เกือบคร่งึ เลม ในอังคุตตรนิกายมีขอธรรมหลาก
วาดวยอายตนะ ๖ ตามแนวไตรลักษณ
เรื่องอื่นมีเบญจศีล ขอปฏิบัติใหถึง หลายลักษณะ ตั้งแตทิฏฐธัมมิกัตถะ
อสังขตะ อนั ตคาหิกทิฏฐิ เปนตน จดั
เปน ๑๐ สงั ยตุ ต ถงึ ปรมตั ถะ ทั้งสาํ หรบั บรรพชติ และ
เลม ๑๙ มหาวารวรรค วาดวยโพธิ-
ปกขิยธรรม ๓๗ แตเรียงลําดับเปน สําหรบั คฤหสั ถ กระจายกันอยูโดยเรยี ง
มรรค โพชฌงค สตปิ ฏฐาน อินทรีย
สัมมปั ปธาน พละ อิทธิบาท รวมทั้ง ตามจาํ นวน
เรอื่ งท่เี กย่ี วของ เชน นวิ รณ สังโยชน ๕. ขุททกนิกาย ๙ เลม
อริยสจั จ ฌาน ตลอดถึงองคคณุ ของ เลม ๒๕ รวมคมั ภรี ยอย ๕ คอื ขทุ ทก-
พระโสดาบันและอานิสงสของการบรรลุ ปาฐะ (บทสวดยอยๆ โดยเฉพาะ
โสดาปตติผล จัดเปน ๑๒ สังยตุ ต (พึง มงคลสตู ร รตนสตู ร กรณียเมตตสตู ร)
สังเกตวาคัมภีรนี้เริ่มตนดวยการยํ้า ธรรมบท (เฉพาะตัวคาถาทั้ง ๔๒๓)
ความสําคัญของความมีกัลยาณมิตร อุทาน (พทุ ธอุทาน ๘๐) อิตวิ ุตตกะ
เปนจุดเรม่ิ ตนเขาสูมรรค) (พระสูตรท่ีไมข้ึนตนดวย เอวมเฺ ม สตุ ํ
๔. อังคตุ ตรนิกาย ๕ เลม แตเชือ่ มความเขาสคู าถาดวยคาํ วา อิติ
เลม ๒๐ เอก–ทุก–ตกิ นบิ าต วาดวย วุจฺจติ รวม ๑๑๒ สูตร) และ สุตต-
ธรรมหมวด ๑, ๒, ๓ รวมทัง้ เรือ่ ง นิบาต (ชุมนมุ พระสูตรชุดพเิ ศษ ซง่ึ เปน
เอตทัคคะ คาถาลวนหรือมีความนําเปนรอยแกว

รวม ๗๑ สตู ร)

เลม ๒๖ มคี มั ภรี ยอยที่เปนคาถาลวน
๔ คอื วิมานวตั ถุ (เรื่องผูเกิดในสวรรค
อยูวิมาน เลาการทําความดีของตนใน

อดีต ที่ทําใหไดไปเกิดเชนนั้น ๘๕

๑๒๖

ไตรปฎก ๑๒๗ ไตรปฎก

เรือ่ ง) เปตวตั ถุ (เรื่องเปรตเลากรรมชว่ั เลม ๓๑ ปฏสิ มั ภิทามรรค ภาษิตของ
ในอดีตของตน ๕๑ เรื่อง) เถรคาถา พระสารีบุตรอธิบายขอธรรมที่ลึกซ้ึง
(คาถาของพระอรหนั ตเถระ ๒๖๔ รปู ที่ ตางๆ เชนเรอ่ื ง ญาณ ทฏิ ฐิ อานาปาน
อนิ ทรีย วิโมกข เปนตน อยางพสิ ดาร
กลาวแสดงความรูสึกสงบประณีตใน เปนทางแหงปญญาแตกฉาน
การบรรลุธรรม เปนตน) เถรีคาถา เลม ๓๒ อปทาน ภาค ๑ คาถาประพนั ธ
(คาถาของพระอรหนั ตเถรี ๗๓ รูปที่ แสดงประวัตโิ ดยเฉพาะในอดีตชาติ เร่ิม
ดวยพุทธอปทาน (ประวตั ิของพระพุทธ-
กลาวแสดงความรสู ึกเชนนัน้ ) เจา) ปจเจกพทุ ธอปทาน (เร่อื งราวของ
เลม ๒๗ ชาดก ภาค ๑ รวมคาถาแสดง พระปจเจกพุทธเจา) ตอดวยเถร-
คติธรรมท่ีพระพุทธเจาตรัสเม่ือครั้งเปน อปทาน (อัตตประวัติแหงพระอรหนั ต-
เถระ) เรียงลําดับเริ่มแตพระสารีบุตร
พระโพธิสัตวในอดีตชาติ และมีคาถา ตามดวยพระมหาโมคคัลลานะ พระ
มหากสั สปะ พระอนรุ ทุ ธะ พระปณุ ณ-
ภาษติ ของผอู นื่ ปนอยบู าง ภาคแรก ตง้ั มนั ตานบี ตุ ร พระอุบาลี พระอญั ญา-
โกณฑัญญะ พระปณโฑลภารทวาชะ
แตเร่ืองท่มี คี าถาเดียว (เอกนิบาต) ถึง พระขทริ วนยิ เรวตะ พระอานนท ตอเรอื่ ย
ไปจนจบภาค ๑ รวมพระอรหนั ตเถระ
เรอ่ื งมี ๔๐ คาถา (จัตตาฬีสนิบาต) รวม ๔๑๐ รูป
เลม ๓๓ อปทาน ภาค ๒ คาถาประพนั ธ
๕๒๕ เรือ่ ง แสดงอตั ตประวตั พิ ระอรหนั ตเถระตออกี
เลม ๒๘ ชาดก ภาค ๒ รวมคาถาอยาง จนถงึ รปู ที่ ๕๕๐ ตอนนั้ เปนเถรอี ปทาน
ในภาค ๑ นน้ั เพม่ิ อกี แตเปนเรอ่ื งอยาง แสดงเรอ่ื งราวของพระอรหันตเถรี ๔๐
เร่อื ง เรมิ่ ดวยพระเถรีทไี่ มคนุ นาม ๑๖
ยาว ต้ังแตเรือ่ งมี ๕๐ คาถา (ปญญาส- รปู ตอดวยพระเถรที ีส่ าํ คัญเรียงลําดับ
คือพระมหาปชาบดีโคตมี พระเขมา
นบิ าต) ถงึ เรอื่ งมคี าถามากมาย (มหา- พระอุบลวรรณา พระปฏาจารา พระ
กณุ ฑลเกสี พระกสี าโคตมี พระธรรม-
นิบาต) จบลงดวยมหาเวสสันดรชาดก
๑๒๗
ซง่ึ มี ๑,๐๐๐ คาถา รวมอีก ๒๒ เรอ่ื ง

บรรจบทง้ั ๒ ภาค เปน ๕๔๗ ชาดก
เลม ๒๙ มหานิทเทส ภาษติ ของพระ
สารีบตุ รอธบิ ายขยายความพระสูตร ๑๖

สูตร ในอัฏฐกวรรคแหงสุตตนิบาต
เลม ๓๐ จฬู นิทเทส ภาษติ ของพระ
สารีบตุ รอธบิ ายขยายความพระสตู ร ๑๖

สตู รในปารายนวรรคและขคั ควสิ าณสตู ร

ในอรุ ควรรค แหงสตุ ตนบิ าต

ไตรปฎก ๑๒๘ ไตรปฎก

ทินนา พระสกุลา พระนันทา พระโสณา แสดงใหเห็นกุศลธรรม อกุศลธรรม
พระภัททกาปลานี พระยโสธรา และ และอัพยากฤตธรรม ที่กระจายออกไป
ทานอื่นๆ ตอไปจนจบ ครัน้ จบอปทาน โดย จติ เจตสกิ รูป และนพิ พาน ทาย
แลว ทายเลม ๓๓ น้ี มคี มั ภรี พทุ ธวงส เลมมอี ีก ๒ บท แสดงคําอธบิ ายยอหรือ
เปนคาถาประพันธแสดงเร่ืองของพระ คําจํากัดความขอธรรมทั้งหลายใน
พุทธเจาในอดีต ๒๔ พระองคท่ีพระ มาติกาท่ีกลาวถึงขางตนจนครบ ๑๖๔
พุทธเจาพระองคปจจุบันเคยไดทรงเฝา มาติกา ไดคําจํากดั ความขอธรรมใน ๒
และไดรับพยากรณ จนถึงประวัติของ บท เปน ๒ แบบ (แตบททายจํากดั
พระองคเอง รวมเปนพระพทุ ธเจา ๒๕ ความไวเพียง ๑๒๒ มาตกิ า)
พระองค จบแลวมีคัมภีรสั้นๆ ชื่อ เลม ๓๕ วภิ ังค ยกหลักธรรมสําคญั ๆ
จริยาปฎก เปนทายสุด แสดงพทุ ธจริยา ข้ึนมาแจกแจงแยกแยะอธิบายกระจาย
ในอดีตชาติ ๓๕ เรือ่ งทม่ี ีแลวในชาดก ออกใหเห็นทุกแงจนชัดเจนจบไปเปน
แตเลาดวยคาถาประพนั ธใหม ชตี้ วั อยาง เรอื่ งๆ รวมอธิบายทั้งหมด ๑๘ เร่อื งคอื
การบําเพญ็ บารมบี างขอ ขนั ธ ๕ อายตนะ ๑๒ ธาตุ ๑๘ อรยิ สจั จ
ค. พระอภธิ รรมปฎก ๑๒ เลม ๔ อินทรีย ๒๒ ปฏจิ จสมปุ บาท สตปิ ฏ-
เลม ๓๔ ธรรมสังคณี ตนเลมแสดง ฐาน ๔ สมั มัปปธาน ๔ อิทธิบาท ๔
มาตกิ า (แมบท) อันไดแกบทสรปุ แหง โพชฌงค ๗ มรรคมีองค ๘ ฌาน อปั -
ธรรมทงั้ หลายทีจ่ ดั เปนชุดๆ มีท้ังชุด ๓ ปมญั ญา ศีล ๕ ปฏิสัมภทิ า ๔ ญาณ
เชนจัดทุกส่ิงทุกอยางประดามีเปนกุศล- ประเภทตางๆ และเบ็ดเตล็ดวาดวย
ธรรม อกุศลธรรม อัพยากฤตธรรม ชุด อกุศลธรรมตางๆ อธิบายเรื่องใด ก็
หน่ึง เปนอดีตธรรม อนาคตธรรม เรียกวาวภิ งั คของเร่ืองนน้ั ๆ เชน อธิบาย
ปจจุบันธรรม ชดุ หนึ่ง ฯลฯ และชุด ๒ ขนั ธ ๕ ก็เรยี ก ขันธวิภังค เปนตน รวม
เชนจัดทุกสิ่งทุกอยางเปนสังขตธรรม มี ๑๘ วิภงั ค
อสงั ขตธรรม ชุดหนง่ึ รปู ธรรม อรูป- เลม ๓๖ ธาตุกถา นําขอธรรมในมาติกา
ธรรม ชุดหน่งึ โลกยิ ธรรม โลกุตตร- ท้ังหลายและขอธรรมอนื่ ๆ อีก ๑๒๕
ธรรม ชุดหนึ่งเปนตน รวมทั้งหมดมี อยาง มาจดั เขาในขันธ ๕ อายตนะ ๑๒
๑๖๔ ชุด หรอื ๑๖๔ มาติกา จากนัน้ และธาตุ ๑๘ วาขอใดไดหรือไมไดใน
ขยายความมาติกาที่ ๑ เปนตัวอยาง อยางไหนๆ และปุคคลบญั ญัติ บัญญัติ

๑๒๘

ไตรปฎก ๑๒๙ ไตรปฎก

ความหมายของช่อื ทใ่ี ชเรียกบุคคลตางๆ กเ็ รยี กวายมกของเรอื่ งนนั้ ๆ เชน มลู ยมก
ตามคณุ ธรรม เชนวา โสดาบัน ไดแก ขันธยมก เปนตน เลมน้จี งึ มี ๗ ยมก
บุคคลผูละสังโยชน ๓ ไดแลว ดังนี้ เลม ๓๙ ยมก ภาค ๒ ถามตอบอธบิ าย
เปนตน หลกั ธรรมเพมิ่ เติมจากภาค ๑ อกี ๓
เลม ๓๗ กถาวตั ถุ คมั ภรี ทพ่ี ระโมคคลั ล-ี เรอื่ ง คือ จิตตยมก ธรรมยมก (กศุ ล–
บุตรติสสเถระ ประธานการสังคายนา อกุศล–อัพยากตธรรม) อินทรียยมก
ครงั้ ที่ ๓ เรยี บเรยี งขนึ้ เพอ่ื แกความเหน็ บรรจบเปน ๑๐ ยมก)
ผดิ ของนกิ ายตางๆ ในพระพุทธศาสนา เลม ๔๐ ปฏฐาน ภาค ๑ คัมภรี ปฏฐาน
คร้ังนั้น ซ่ึงไดแตกแยกกันออกไปแลว อธบิ ายปจจยั ๒๔ โดยพิสดาร แสดง
ถึง ๑๘ นิกาย เชนความเห็นวา พระ ความสัมพันธอิงอาศัยเปนปจจัยแกกัน
อรหันตเส่ือมจากอรหัตตผลได เปน แหงธรรมทั้งหลายในแงดานตางๆ
พระอรหันตพรอมกับการเกิดได ทุก ธรรมท่ีนํามาอธิบายก็คือขอธรรมที่มีใน
อยางเกดิ จากกรรม เปนตน ประพนั ธเปน มาติกาคือแมบทหรือบทสรุปธรรมซึ่ง
คาํ ปุจฉาวิสัชนา มที ง้ั หมด ๒๑๙ กถา กลาวไวแลวในคมั ภรี สังคณีน่ันเอง แต
เลม ๓๘ ยมก ภาค ๑ คมั ภรี อธิบายหลกั อธิบายเฉพาะ ๑๒๒ มาติกาแรกทเ่ี รียก
ธรรมสําคัญใหเห็นความหมายและ วา อภธิ รรมมาติกา ปฏฐานเลมแรกน้ี
ขอบเขตอยางชดั เจน และทดสอบความ อธิบายความหมายของปจจยั ๒๔ เปน
รอู ยางลึกซึ้ง ดวยวิธตี ้ังคําถามยอนกนั การปูพื้นความเขาใจเบอ้ื งตนกอน จาก
เปนคูๆ (ยมก แปลวา “คู”) เชน ถามวา นั้นจงึ เขาสูเนือ้ หาของเลม คือ อนโุ ลม-
ธรรมท้ังปวงที่เปนกุศล เปนกุศลมูล ติกปฏฐาน อธิบายความเปนปจจัยแก
หรือวาธรรมท้ังปวงทีเ่ ปนกศุ ลมูล เปน กันแหงธรรมท้ังหลายในแมบทชุด ๓
กุศล, รปู (ทั้งหมด) เปนรปู ขันธ หรือวา (ตกิ มาตกิ า) โดยปจจัย ๒๔ นน้ั เชนวา
รูปขนั ธ (ทงั้ หมด) เปนรูป, ทกุ ข (ทงั้ กุศลธรรมเปนปจจัยแกกุศลธรรมโดย
หมด) เปนทกุ ขสัจจ หรือวาทุกขสจั จ อุปนสิ สยปจจยั (เพราะศรัทธา จึงให
(ท้งั หมด) เปนทุกข หลกั ธรรมที่นํามา ทาน จึงสมาทานศลี จึงบาํ เพญ็ ฌาน จึง
อธิบายในเลมน้ีมี ๗ คอื มูล (เชนใน เจรญิ วปิ สสนา ฯลฯ) กศุ ลธรรมเปนปจจยั
กุศลมูล) ขันธ อายตนะ ธาตุ สัจจะ แกอกศุ ลธรรมโดยอปุ นสิ สยปจจยั (คิด
สังขาร อนสุ ัย ถามตอบอธิบายเร่ืองใด ถึงทานท่ตี นไดให ศีลทไี่ ดรักษาแลว ดี

๑๒๙

ไตรปฎก ๑๓๐ ไตรปฎก

ใจ ยึดเปนอารมณแนนหนาจนเกดิ ราคะ แกโลกิยธรรม โดยอารัมมณปจจัย
ทฏิ ฐ,ิ มีศรัทธา มีศลี มปี ญญา แลวเกดิ
มานะวา ฉนั ดกี วา เกงกวา หรอื เกิด (รูปายตนะ เปนปจจัยแกจักขวุ ญิ ญาณ
ทิฏฐิวา ตองทําอยางเราน้เี ทานัน้ จึงถูก
ตอง ฯลฯ) อกศุ ลธรรมเปนปจจัยแก ฯลฯ) ดงั น้ี เปนตน
กุศลธรรมโดยอุปนิสสยปจจัย (เพราะ เลม ๔๓ ปฏฐาน ภาค ๔ อนุโลมทุก-
ความอยากบางอยางหรือเพราะมานะ ปฏฐาน ตอ
หรอื ทฏิ ฐิ จงึ ใหทาน จงึ รกั ษาศีล จงึ ทําให เลม ๔๔ ปฏฐาน ภาค ๕ ยงั เปนอนโุ ลม-
ฌานเกดิ ฯลฯ) กศุ ลธรรมเปนปจจยั แก ปฏฐาน แตอธบิ ายความเปนปจจยั แกกนั
อกศุ ลธรรม โดยอารมั มณปจจัย (คิดถึง
ฌานท่ีตนเคยไดแตเส่ือมไปเสียแลว แหงธรรมทง้ั หลายในแมบทตางๆ ขามชดุ
เกิดความโทมนสั ฯลฯ) อยางนเ้ี ปนตน กันไปมา ประกอบดวย อนุโลมทุกติก-
(เลมน้ีอธิบายแตในเชิงอนุโลมคือตาม ปฏฐาน ธรรมในแมบทชดุ ๒ (ทกุ มาตกิ า)
นัยปกติไมอธิบายตามนัยปฏิเสธ จึง กบั ธรรมในแมบทชดุ ๓ (ตกิ มาตกิ า) เชน
เรียกวา อนโุ ลมปฏฐาน)
เลม ๔๑ ปฏฐาน ภาค ๒ อนุโลมติก- อธิบาย “กุศลธรรมทีเ่ ปนโลกตุ ตรธรรม
ปฏฐาน ตอ คือ อธบิ ายความเปนปจจยั
แกกนั แหงธรรมทงั้ หลายในแมบทชุด ๓ เปนปจจัยแกกุศลธรรมท่ีเปนโลกิย-
ตอจากเลม ๔๐ เชน อดีตธรรมเปน
ปจจัยแกปจจุบันธรรม โดยอารัมมณ- ธรรม โดยอธิปติปจจยั ” เปนอยางไร
ปจจัย (พิจารณารูปเสียงเปนตนที่ดับ เปนตน อนุโลมติกทุกปฏฐาน ธรรมใน
เปนอดตี ไปแลววาเปนของไมเทีย่ ง เปน แมบทชดุ ๓ (ติกมาตกิ า) กับธรรมใน
ทุกข เปนอนตั ตา เกิดความโทมนสั ขนึ้ แมบทชดุ ๒ (ทกุ มาตกิ า) อนโุ ลมตกิ ตกิ -
ฯลฯ) เปนตน ปฏฐาน ธรรมในแมบทชดุ ๓ (ตกิ มาตกิ า)
เลม ๔๒ ปฏฐาน ภาค ๓ อนุโลมทกุ - กบั ธรรมในแมบทชดุ ๓ (ตกิ มาตกิ า)
ปฏฐาน อธิบายความเปนปจจยั แกกนั
แหงธรรมทั้งหลาย ในแมบทชุด ๒ โยงระหวางตางชดุ กัน เชน อธิบายวา
(ทุกมาตกิ า) เชน โลกิยธรรมเปนปจจยั
กุศลธรรมที่เปนอดีตธรรมเปนปจจัยแก

อกุศลธรรมที่เปนปจจุบันธรรม เปน
อยางไร เปนตน อนุโลมทุกทกุ ปฏฐาน
ธรรมในแมบทชดุ ๒(ทกุ มาตกิ า)กบั ธรรม

ในแมบทชดุ ๒ (ทกุ มาตกิ า) โยงระหวาง

ตางชุดกัน เชน ชุดโลกยิ ะ โลกตุ ตระ

กับชดุ สังขตะ อสังขตะ เปนตน
เลม ๔๕ ปฏฐาน ภาค ๖ เปนปจจนยี -

๑๓๐

ไตรเพท ๑๓๑ ไตรภพ

ปฏฐาน คืออธิบายความเปนปจจัยแก และท้ิงไวใหผูเขาใจแนวน้ันแลวเอาไป

กันแหงธรรมท้ังหลายอยางเลมกอนๆ แจกแจงโดยพิสดารเอง โดยเฉพาะเลม

น่ันเอง แตอธบิ ายแงปฏิเสธ แยกเปน สดุ ทายคือภาค ๖ แสดงไวยนยอทีส่ ดุ
ปจจนียปฏฐาน คือ ปฏิเสธ+ปฏิเสธ แมกระนั้นก็ยังเปนหนงั สอื ถึง ๖ เลม

เชนวา ธรรมท่ไี มใชกุศล อาศยั ธรรมที่ หรอื ๓,๓๒๐ หนากระดาษพมิ พ ถา

ไมใชกุศลเกิดข้ึนโดยเหตุปจจัย เปน อธิบายโดยพิสดารท้ังหมดจะเปนเลม
อยางไร อนุโลมปจจนียปฏฐาน คือ หนังสืออีกจํานวนมากมายหลายเทาตัว

อนโุ ลม+ปฏเิ สธ เชนวา อาศยั โลกยิ ธรรม ทานจึงเรียกปฏฐานอีกชื่อหนึ่งวา
ธรรมที่ไมใชโลกุตตรธรรมเกิดข้ึนโดย มหาปกรณ แปลวา “ตาํ ราใหญ” ใหญ
เหตปุ จจยั เปนอยางไร ปจจนียานโุ ลม- ท้ังโดยขนาดและโดยความสาํ คัญ
ปฏฐาน คือ ปฏิเสธ+อนุโลม เชนวา พระอรรถกถาจารยกลาววา พระ

อาศัยธรรมที่ไมใชกุศล ธรรมที่เปน ไตรปฎกมีเนือ้ ความทงั้ หมด ๘๔,๐๐๐

อกุศล เกิดขึน้ โดยเหตปุ จจยั เปนอยาง พระธรรมขนั ธ แบงเปน พระวนิ ยั ปฎก

ไร และในทง้ั ๓ แบบนี้ แตละแบบ จะ ๒๑,๐๐๐ พระธรรมขนั ธ พระสตุ ตนั ต-

อธิบายโดยใชธรรมในแมบทชุด ๓ แลว ปฎก ๒๑,๐๐๐ พระธรรมขนั ธ และพระ

ตอดวยชดุ ๒ แลวขามชดุ ระหวางชุด ๒ อภิธรรมปฎก ๔๒,๐๐๐ พระธรรมขันธ
กบั ชุด ๓ ชดุ ๓ กับชดุ ๒ ชดุ ๓ กับ ไตรเพท พระเวท ๓ อยาง ซงึ่ เปนคมั ภรี

ชดุ ๓ ชุด ๒ กบั ชุด ๒ จนครบท้งั หมด ศกั ดสิ์ ิทธส์ิ งู สดุ ของศาสนาพราหมณ ได
แก ๑. ฤคเวท ประมวลบทสวดสรรเสรญิ
เหมอื นกนั ดงั นน้ั แตละแบบจงึ แยกซอย เทพเจา ๒. ยชรุ เวท ประกอบดวยบท
ละเอียดออกไปเปน ติก- ทุก- ทกุ ตกิ - สวดออนวอนในพิธีบูชายัญตางๆ ๓.
ติกทุก- ติกติก- ทุกทุก- ตามลาํ ดับ สามเวท ประมวลบทเพลงขบั สาํ หรบั สวด
(เขียนใหเต็มเปน ปจจนียติกปฏฐาน
ปจจนยี ทกุ ปฏฐาน ปจจนยี ทกุ ตกิ ปฏฐาน หรือรองเปนทํานองในพธิ บี ชู ายญั ตอมา
เพม่ิ อถรรพเวท หรอื อาถรรพณเวท อนั
ฯลฯ ดังนี้เร่ือยไป จนถึงทายสุดคือ
ปจจนียานุโลมทกุ ทุกปฏฐาน) วาดวยคาถาทางไสยศาสตรเขามาอีก

คัมภีรปฏฐานน้ี ทานอธิบายคอน เปน ๔
ขางละเอยี ดเฉพาะเลมตนๆ เทาน้นั เลม ไตรภพ ภพ ๓ คือ กามภพ รูปภพ และ
หลังๆ ทานแสดงไวแตหัวขอหรือแนว อรูปภพ; ดู ภพ

๑๓๑

ไตรภูมิ ๑๓๒ ไตรวัฏฏ

ไตรภูมิ ภมู ิ ๓ หมายถึง โลกยิ ภมู ทิ งั้ ๓ ตามธรรมดา จงึ เรยี กวา ธรรมนยิ าม
คือ กามภมู ิ รปู ภมู ิ และอรูปภมู ิ (เรยี ก ในพระไตรปฎก หลกั นชี้ อื่ วา ธมฺม-
เต็มวา กามาวจรภูมิ รปู าวจรภูมิ และ นยิ ามตา สวน ไตรลักษณ และ สามัญ-
อรปู าวจรภมู )ิ ไมนบั ภมู ทิ ่ี ๔ คอื โลกตุ ตร- ลักษณะ เปนคําที่เกิดขึ้นในยุคอรรถ-
ภมู ิ อนั พนเหนอื ไตรภมู นิ น้ั ; ดู ภูมิ กถา; ดู ธรรมนยิ าม, สามัญลักษณะ
ไตรมาส สามเดอื น ไตรลงิ ค สามเพศ หมายถงึ คําศพั ทที่
ไตรรัตน แกวสามประการ หมายถึง เปนไดท้ังสามเพศในทางไวยากรณ
กลาวคือ ปงุ ลิงค เพศชาย อิตถลี งิ ค
พระพทุ ธเจา พระธรรม พระสงฆ

ไตรลักษณ ลกั ษณะสาม อาการท่ีเปน เพศหญิง นปุงสกลิงค มิใชเพศชาย

เครื่องกําหนดหมายใหรูถึงความจริง และหญงิ ; คาํ บาลที ี่เปนไตรลงิ ค เชน
ของสภาวธรรมท้ังหลาย ที่เปนอยาง นพิ พฺ โุ ต นิพพฺ ตุ า นิพฺพุตํ เปน ปงุ ลิงค
น้นั ๆ ๓ ประการ ไดแก ๑. อนิจจตา อติ ถีลงิ ค และนปุงสกลงิ ค ตามลาํ ดับ
ความเปนของไมเที่ยง ๒. ทุกขตา ไตรวฏั ฏ วฏั ฏะ ๓, วงวน ๓ หรอื วงจร ๓

ความเปนทุกขหรือความเปนของคงทน สวนของปฏิจจสมุปบาทซ่ึงหมุนเวยี นสืบ
อยูมไิ ด ๓. อนตั ตตา ความเปนของมใิ ช
ตวั ตน (คนไทยนยิ มพดู สน้ั ๆ วา อนจิ จงั ทอดตอๆ กนั ไป ทาํ ใหมกี ารเวยี นวาย
ทกุ ขัง อนัตตา และแปลงายๆ วา “ไม ตายเกดิ หรอื วงจรแหงทกุ ข ไดแก กเิ ลส
กรรม และ วบิ าก (เรยี กเตม็ วา ๑. กเิ ลส-
เท่ยี ง เปนทุกข เปนอนัตตา”) วัฏฏ ประกอบดวยอวิชชา ตัณหา
อปุ าทาน ๒. กรรมวฏั ฏ ประกอบดวย
ลกั ษณะเหลานีม้ ี ๓ อยาง จึงเรียก สงั ขาร ภพ ๓. วปิ ากวฏั ฏ ประกอบดวย
วา ไตรลกั ษณ; ลกั ษณะทง้ั ๓ นี้ มแี กสงิ่

ท้ังหลายเปนสามัญเสมอเหมือนกนั คอื วญิ ญาณ นามรปู สฬายตนะ ผสั สะ

ทกุ อยางทเ่ี ปนสงั ขตะ เปนสงั ขาร ลวนไม เวทนา ชาติ ชรามรณะ โสกะ ปรเิ ทวะ

เทยี่ ง คงทนอยมู ิได เสมอเหมือนกนั ทง้ั ทกุ ข โทมนสั อปุ ายาส) คอื กเิ ลสเปนเหตุ

หมด ทกุ อยางที่เปนธรรม ทงั้ สงั ขตะคือ ใหทาํ กรรม เมอ่ื ทาํ กรรมกไ็ ดรบั วบิ ากคอื

สงั ขาร และอสังขตะคอื วิสงั ขาร ลวนมิ ผลของกรรมนั้น อันเปนปจจัยใหเกิด

ใชตน ไมเปนอตั ตา เสมอกนั ทงั้ สน้ิ จึง กิเลสแลวทํากรรมหมุนเวียนตอไปอีก
เรียกวา สามัญลักษณะ; ลักษณะเหลานี้ เชน เกิดกิเลสอยากไดของเขา จงึ ทํา

เปนของแนนอน เปนกฎธรรมชาติ มอี ยู กรรมดวยการไปลักของเขามา ประสบ

๑๓๒

ไตรสรณะ ๑๓๓ ไตรสกิ ขา

วิบากคอื ไดของนัน้ มาเสพเสวย เกิดสขุ ไตรสรณะ ท่พี งึ่ สาม คือ พระพทุ ธเจา

เวทนา ทําใหมีกิเลสเหิมใจอยากไดรุน พระธรรม พระสงฆ; สรณตรยั ก็เรยี ก
แรงและมากยิ่งข้ึนจึงยิ่งทาํ กรรมมากขึ้น ไตรสรณคมน การถึงสรณะสาม, การ

หรอื ในทางตรงขาม ถกู ขดั ขวาง ไดรบั ถึงรัตนะท้ังสาม (พระรัตนตรัย) คือ

ทกุ ขเวทนาเปนวบิ าก ทาํ ใหเกดิ กเิ ลสคอื พระพทุ ธเจา พระธรรม พระสงฆ เปนที่

โทสะแคนเคอื ง แลวพยายามทาํ กรรมคอื พงึ่ ทรี่ ะลกึ ; ตามปกติ คมั ภีรทง้ั หลาย
ประทษุ รายเขา ฯลฯ เมอ่ื เปนอยเู ปนไป ใชเพียงวา “สรณคมน”; ดู สรณคมน
อยางน้ี วงจรจะหมุนเวียนตอไปไมมีท่ี ไตรสกิ ขา สกิ ขาสาม, ขอปฏบิ ตั ทิ ต่ี องศกึ ษา
สน้ิ สดุ เปนอาการหมนุ วน หรอื วงกลม ๓ อยาง คอื อธิสีลสกิ ขา อธิจติ ตสิกขา
อนั หมนุ วน ทเ่ี รยี กวา ภวจกั ร สงั สาร- อธิปญญาสกิ ขา เรียกงายๆ สน้ั ๆ วา
จกั ร หรอื สงั สารวฏั , ไตรวฏั กเ็ ขยี น; ดู ศลี สมาธิ ปญญา; ดู สกิ ขา ๓
ปฏจิ จสมปุ บาท

๑๓๓

ถ

ถวนทศมาส ครบสบิ เดอื น (ในการตงั้ พระ คือสวด นโม… อิติป โส… พาห…ุ

ครรภ) มหากาฯ… ภวตุ สพฺฯ…)
ถวายพรพระ (พระสงฆ) สวดพทุ ธชยั - เม่ือสวดจบแลว พระสงฆก็รับ

มงคลคาถา (หรือชยมังคลัฏฐกคาถา) ภัตตาหารฉนั ตอไป
ในพิธี โดยเฉพาะกอนเจาภาพถวาย
ภัตตาหาร, เปนธรรมเนยี มทป่ี ฏบิ ตั มิ าวา ที่เรียกวา “บทถวายพรพระ” ก็คอื
ในงานพธิ ที ี่มกี ารสวดมนตเยน็ แลวฉัน พทุ ธชยั มงคลคาถา หรือ ชยมังคลฏั ฐก-
เชา หรือฉันเพลในวันรุงขึ้น เมื่อจะฉนั คาถา(บางทีเรียกงายๆวา “คาถาพาหุง”)

พงึ สงั เกตวา ในการถวายพรพระตาม

ภัตตาหารเชาหรือเพลน้ัน มีการสวด ธรรมเนียมท่ีกลาวมาน้ัน พระสงฆสวด
ถวายพรพระกอน คือ เมอ่ื เจาภาพจุด ทั้งพุทธชัยมงคลคาถา (ชยมังคลฏั ฐก-

ธปู เทยี นบูชาพระรัตนตรัย และสมาทาน คาถา หรือคาถาพาหุง) และตอดวย
ศีลแลว พระสงฆจะสวดถวายพรพระ ชยปรติ ตคาถา ซงึ่ มชี ัยมงคลคาถา (คือ

ตอไปเลย โดยไมตองอาราธนาพระ คาถามหาการณุ ิโก ซ่ึงมีบท “ชยนฺโต…”);

ปรติ ร ดังน้ี ดู ชยมังคลัฏฐกคาถา, ชยปริตตคาถา,

๑. นมการปาฐะ (นโม ๓ จบ) ชยปริตร, ชยั มงคลคาถา

๒. พุทธคุณ ธรรมคุณ สังฆคุณ ถวายพระพร คาํ เร่มิ ทพ่ี ระสงฆพดู กบั

(อิติป โส ภควา ฯเปฯ อนุตตฺ รํ ปุ ฺ กฺ- เจานาย เทียบไดกับ “เรียน” และใชเปน

เขตตฺ ํ โลกสฺสาติ) คาํ รับ เทียบไดกบั “จะ” หรือ “ครับ”,

๓. บทถวายพรพระ คอื ชยมงั คลฏั - กับทั้งใชเปนคําขึ้นตนและลงทายจด

ฐกคาถา (พาหุ ฯเปฯ นโร สป โฺ ) หมายที่ภิกษุสามเณรมีไปถึงเจานาย

๔. ชยปริตฺตคาถา (มหาการุณิโก ดวย (คาํ ลงทาย นยิ มใชวา “ขอถวายพระ

นาโถ ฯเปฯ ลภนตฺ ตเฺ ถ ปทกขฺ เิ ณ) พร”, บางทกี ็ใช “ขอถวายพระพร” ทัง้

จบแลว สวด ภวตุ สพฺพมงคลํ ฯเปฯ ข้ึนตน และลงทาย); ใหพรแกเจานาย;

สทา โสตฺถี ภวนตฺ ุ เต ตอไปเลย โดยไม เทียบ เจรญิ พร
ถวายพระเพลิง ใหไฟ คือ เผา
ตองหยุดข้นึ ใหม

(มกั พูดใหจํากันงายๆ วา ถวายพร ถวายอดิเรก ดู อดเิ รก 2.

ถอน ๑๓๕ เถรวาท

ถอน (ในคาํ วา “รจู ักถอนไตรจีวร”) ยก อาบัตถิ ุลลจั จยั ; ดู อาบตั ิ
เลกิ ของเดมิ ออกมาจากศพั ท ปจจทุ ธรณ ถณู คาม ตาํ บลทก่ี น้ั อาณาเขตมชั ฌมิ ชนบท
ถมั ภะ หัวดอ้ื (ขอ ๑๑ ในอปุ กิเลส ๑๖) ดานทิศตะวนั ตก เขียน ถูนคาม กม็ ี
ถาวรวตั ถุ สิ่งของทีม่ น่ั คง ไดแกของท่ี ถูปารหบุคคล บุคคลผูควรแกสถูปคือ

สรางดวยอิฐ ปูน หรือโลหะ เชน โบสถ บุคคลท่ีควรนํากระดูกบรรจุสถูปไวบูชา

เจดีย วิหาร เปนตน มี ๔ คือ ๑. พระพุทธเจา ๒. ปจเจก-

ถีนะ ความหดห,ู ความทอแทใจ พุทธเจา ๓. พระอรหันตสาวก ๔. พระ

ถีนมิทธะ ความหดหูและเซ่ืองซึม, เจาจักรพรรดิ
ความที่จติ หดหแู ละเคลิบเคลิม้ , ความ เถยยสงั วาส ลกั เพศ, มใิ ชภกิ ษุ แตปลอม
งวงเหงาซมึ เซา (ขอ ๓ ในนิวรณ ๕) เพศเปนภิกษุ (พจนานกุ รมเขียน เถย-
ถึงท่ีสดุ เพท เรยี นจบไตรเพท สงั วาส, จะเขยี น ไถยสงั วาส กไ็ ด, เขยี น
ถือ (ในคําวา การใหถือเสนาสนะ) รับ อยางบาลเี ปน เถยยสงั วาสก)
แจก, รับมอบ, ถือสิทธิ์ครอบครอง เถระ พระผูใหญ ตามพระวนิ ยั กาํ หนดวา
ถือบวช ถือการเวนตางๆ ตามขอกาํ หนด มพี รรษาต้ังแต ๑๐ ขึน้ ไป; เทียบ นวกะ,
มัชฌมิ ะ
ทางศาสนา

ถอื บังสกุ ลุ ใชผาเฉพาะที่ไดจากกองฝนุ เถรคาถา คาถาของพระอรหันตเถระ

กองหยากเย่ือ คอื ผาทเี่ ขาทง้ิ แลวมาทํา ๒๖๔ รูปที่กลาวแสดงความรูสึกสงบ

เครือ่ งนงุ หม ไมใชผาท่ีชาวบานถวาย; ดู ประณีตในการบรรลุธรรม เปนตน จดั

ปงสกุ ลู กิ งั คะ เปนคมั ภรี ท่ี ๘ แหงขุททกนกิ าย ในพระ

ถุลลโกฏฐิตนิคม นิคมแหงหนึ่งอยูใน สตุ ตนั ตปฎก; ดู ไตรปฎก (ในเลม ๒๖)
เถรภมู ิ ขัน้ หรอื ชั้นแหงพระเถระ, ระดบั
แควนกรุ ุ

ถุลลัจจัย “ความลวงละเมดิ ทห่ี ยาบ”, ชือ่ อายุ คณุ ธรรม ความรู ที่นบั วาเปนพระ

อาบัติหยาบอยางหนึ่งเปนความผิดข้ัน ผใู หญ คอื มีพรรษาตัง้ แต ๑๐ ข้ึนไป
รองลงมาจากอาบัติสังฆาทิเสส เชน และรปู าตโิ มกข เปนตน เทียบ นวกภูม,ิ
ภิกษุชักสื่อใหชายหญิงเปนผัวเมียกัน มัชฌิมภูมิ
ตองอาบัติสังฆาทิเสส ภิกษุชักส่ือ เถรวาท “วาทะของพระเถระ” (หมายถึง

บณั เฑาะก (กะเทย) ตองอาบตั ถิ ลุ ลจั จยั พระเถระผูรักษาธรรมวินัยนับแตปฐม-

ภิกษนุ ุงหมหนงั เสืออยางเดยี รถยี ตอง สงั คายนา), พระพทุ ธศาสนาทส่ี บื มาแต

๑๓๕

เถรานุเถระ ๑๓๖ ไถยจติ

ยคุ แรกสดุ ซงึ่ ถอื ตามหลกั ธรรมวนิ ัยท่ี เถรานเุ ถระ “เถระและอนุเถระ”, พระ

พระอรหนั ตเถระ ๕๐๐ รูป ไดประชมุ เถระผูใหญผูนอย
ทําสังคายนาคร้ังแรกรวบรวมคําสั่งสอน เถรี พระเถระผหู ญิง, ภกิ ษณุ ีผใู หญ
ของพระพทุ ธเจาวางเปนแบบแผนไวเมอ่ื เถรีคาถา คาถาของพระอรหนั ตเถรี ๗๓

๓ เดอื นหลงั พทุ ธปรนิ พิ พาน ไดแกพระ รปู ที่กลาวแสดงความรูสึกสงบประณีต

พุทธศาสนาอยางท่ีนับถือแพรหลายใน ในการบรรลุธรรม เปนตน จัดเปน

ประเทศไทย พมา ลงั กา ลาว และกมั พชู า, คัมภรี ท่ี ๙ แหงขุททกนิกาย ในพระ
บางทีเรียกวา พุทธศาสนาแบบด้ังเดิม สตุ ตันตปฎก; ดู ไตรปฎก (ในเลม ๒๖)
และเพราะเหตุที่แพรหลายอยูในดิน ไถ ถุงยาวๆ สาํ หรับใสเงนิ หรอื ส่งิ ของ
แดนแถบใต จึงเรยี กวา ทกั ษณิ นกิ าย ไถยจติ จติ คิดจะลกั , จติ คดิ ขโมย, จติ
(นกิ ายฝายใต); ดู หนี ยาน, เทยี บ มหายาน ประกอบดวยความเปนขโมย

๑๓๖

ท

ทธิ นมสม, นมเปรีย้ ว; ดู เบญจโครส เจระเปนทมิฬ, ในบัดนี้ ปาณฑยะและ
ทนต ฟน
โจละ คอื รัฐทมิฬนาฑุ (Tamil Nadu)

ทมะ การฝก, การฝกฝนปรับปรุงตน, สวนเจระ คือรัฐเล็กๆ ที่ชื่อเกรละ

การรูจักขมจิตขมใจ บังคบั ควบคุมตน (Kerala)
เองได ไมพดู ไมทําเพียงตามท่อี ยาก แต ทรกรรม การทําใหลําบาก
พูดและทําตามเหตุผลที่พิจารณาเห็น ทรง ใช, ถอื ครอง, เกบ็ ไว, มไี วเปนสิทธ์,ิ

ดวยปญญาวาดงี ามสมควรเปนประโยชน ครอบครอง, ครอง, นุงหม เชนใน

รูจักปรับตวั ปรับใจ และแกไขปรับปรุง ประโยควา “พงึ ทรงอตเิ รกบาตรไว ๑๐

ตนดวยปญญาไตรตรองใหงอกงามดยี ่งิ วันเปนอยางย่ิง” และในประโยควา

ขนึ้ อยูเสมอ (ขอ ๒ ในฆราวาสธรรม ๔) “ภิกษุทรงอติเรกจีวรได ๑๐ วันเปน
ทมิฬ ช่ือชนเผาหนึง่ ในสงิ หฬทวปี คือ อยางยิ่ง”
เกาะลังกา เคยชิงราชสมบตั ิพระเจาวฏั ฏ ทรมาน ขม, ปราบ, ฝก, ทําใหเสื่อม

คามินอี ภัยได; ชนชาวทมิฬมถี นิ่ เดมิ อยู พยศ, ทําใหเสอื่ มการถอื ตัว, ทาํ ใหกลบั

ในสวนลางของทักขิณาบถคือดินแดน ใจ, บัดนี้ ความหมายเพี้ยนไป มัก
หนใตของชมพทู วีป, ในสมยั สงั คายนา หมายถึง ทาํ ใหลาํ บาก
ครงั้ ที่ ๕ (พ.ศ. ๔๕๕ หรอื ๔๓๖ หรอื ทรยศ คดิ รายตอมิตรหรือผมู ีบญุ คณุ
๔๕๐) ดนิ แดนของชาวทมิฬคอื ตอจาก ทวดึงสกรรมกรณ วิธีลงโทษ ๓๒

แควนอนั ธระ (ปจจุบันเรยี กวา อานธร อยาง ซงึ่ ใชในสมยั โบราณ เชน โบย

ประเทศ/Andhra Pradesh) ลงไปจน ดวยแส โบยดวยหวาย ตดี วยกระบอง

สุดแผนดนิ ประกอบดวย ๓ อาณาจักร ตดั มอื ตดั เทา ตดั หู ตดั จมกู ตดั ศีรษะ

คือ ปาณฑยะ (Pandya อยูใตสุด) โจละ เอาขวานผาอก เปนตน
(Cola หรอื Chola อยเู หนอื ขนึ้ มาจน ทวดึงสาการ ดู ทวตั ตงิ สาการ
ตอกบั อนั ธระ) และเจระ หรอื เกราละ ทวตั ตงิ สกรรมกรณ ดู ทวดงึ สกรรมกรณ
(Cera, Chera หรอื Kerala), พวกเจระ ทวัตติงสาการ อาการ ๓๒, สวน

ไมพดู ภาษาทมิฬอยาง ๒ พวกแรก แต ประกอบท่ีมีลักษณะตางๆ กัน ๓๒

พดู ภาษามลายลัม บางตาํ ราไมจดั พวก อยาง ในรางกาย คอื ผม ขน เลบ็ ฟน

ทวาบรยุค, ทวาปรยคุ ๑๓๘ ทอด

หนัง เนื้อ เอน็ กระดกู เยอื่ ในกระดูก เหมอื นนกซงึ่ เกดิ สองหนเหมือนกัน คอื

มาม หวั ใจ ตบั พงั ผดื ไต ปอด ไส เกิดจากทองแมออกเปนไขหนหนง่ึ เกิด

ใหญ ไสนอย อาหารใหม อาหารเกา จากไขเปนตัวอีกหนหน่ึง นกจึงมีชื่อ
(อุจจาระ) มันสมอง ดี เสลด หนอง เรียกวา ทวชิ หรอื ทิช ซึ่งแปลวา “เกิด

เลือด เหงอ่ื มนั ขน น้ําตา มันเหลว น้ํา สองหน” อกี ช่ือหน่ึงดวย

ลาย น้ํามูก ไขขอ มตู ร (ปสสาวะ); ใน ทวบิ ท สตั วสองเทา มี กา ไก นก เปนตน
ขุททกปาฐะ (ฉบบั สยามรฐั ) เรียงลาํ ดับ ทศพร ดู พร ๑๐
มนั สมองไวเปนขอสดุ ทาย; ทวตั ดงึ สาการ ทศพลญาณ ดู ทสพลญาณ
หรือ ทวดงึ สาการ กเ็ ขยี น ทศพิธราชธรรม ดู ราชธรรม
ทวาบรยุค, ทวาปรยคุ ดู กปั ทศมาส สบิ เดือน
ทวาร ประตู, ทาง, ชองตามรางกาย ทศวรรค สงฆมพี วกสิบ คือ สงฆพวกที่

1. ทางรับรูอารมณ (ผสั สทวาร) มี ๖ กําหนดจาํ นวน ๑๐ รปู เปนอยางนอยจงึ

คือ ๑. จักขุทวาร ทางตา ๒. โสตทวาร จะครบองค ทําสังฆกรรมประเภทน้ันๆ
ทางหู ๓. ฆานทวาร ทางจมกู ๔. ชวิ หา ได เชน การอุปสมบทในมัธยมประเทศ
ทวาร ทางลนิ้ ๕. กายทวาร ทางกาย ๖. ตองใชสงฆทศวรรค
มโนทวาร ทางใจ ทสกะ หมวด ๑๐
2. ทางทาํ กรรม (กรรมทวาร) มี ๓ ทสพลญาณ พระญาณเปนกําลังของ
คอื ๑. กายทวาร ทางกาย ๒. วจที วาร พระพทุ ธเจา ๑๐ ประการ เรยี กตาม
ทางวาจา ๓. มโนทวาร ทางใจ บาลวี า ตถาคตพลญาณ (ญาณเปนกาํ ลงั
ทวารบาล คนเฝาประตู ของพระตถาคต) ๑๐ คอื ๑. ฐานาฐาน-
ทวารเบา ชองปสสาวะ ญาณ ๒. กรรมวปิ ากญาณ ๓. สพั พัตถ-
ทวารรูป ดทู ่ี รปู ๒๘ คามนิ ปี ฏปิ ทาญาณ ๔. นานาธาตญุ าณ
ทวารหนัก ชองอจุ จาระ ๕. นานาธมิ ตุ ติกญาณ ๖. อนิ ทริยปโร-
ทวิช ชอื่ หน่งึ สําหรบั เรยี กพราหมณ ใน ปรยิ ตั ตญาณ ๗. ฌานาทสิ งั กเิ ลสาทญิ าณ
ภาษาไทยเปน ทชิ าจารย หรอื ทวชิ าจารย ๘. ปพุ เพนวิ าสานสุ ตญิ าณ ๙. จตุ ปู ปาต-
กม็ ี แปลวา “เกดิ สองหน” หมายถึง เกิด ญาณ ๑๐. อาสวกั ขยญาณ; นิยมเขียน
โดยกําเนิดครั้งหน่ึง เกิดโดยไดรับ ทศพลญาณ; ดู ญาณ ชอ่ื นนั้ ๆ
ครอบเปนพราหมณคร้ังหนึ่ง เปรียบ ทอด ในประโยควา “ทอดกรรมสทิ ธิ์ของ

๑๓๘

ทอดกฐิน ๑๓๙ ทกั ขิณาบถ

ตนเสยี ” ท้ิง, ปลอย, ละ เชนบิดามารดา ตลอดจนในความหมาย

ทอดกฐิน ดู กฐนิ , กฐินทาน อยางกวางท่ีสดุ ของทีใ่ หเพื่อชวยเหลอื

ทอดธรุ ะ ไมเอาใจใส, ไมสนใจ, ไมเอา เกื้อกูล แมแตใหแกสัตวดริ ัจฉาน กเ็ ปน

ธรุ ะ, ปลอยทง้ิ ทกั ขณิ า (ดงั ทตี่ รสั ในทกั ขณิ าวภิ งั คสตู ร, ม.อ.ุ ๑๔/
ทอดผาปา เอาผาถวายโดยทิ้งไวเพื่อให
พระชกั เอาเอง; ดู ผาปา ๗๑๐/๔๕๘) แตมผี ลมากนอยตางกนั ตาม
ทกั ขณิ , ทกั ษิณ ขวา, ทศิ ใต หลกั ทักขิณาวสิ ทุ ธ์ิ ๔ และตรสั ไวอกี
ทักขิณทิส “ทิศเบ้ืองขวา” หมายถึง
แหงหนง่ึ วา (ทานสตู ร, อง.ฉกกฺ .๒๒/๓๐๘/๓๗๕)
อาจารย (ตามความหมายในทศิ ๖); ดู ทกั ขณิ าทีพ่ รอมดวยองค ๖ คอื ทายก
ทศิ หก มอี งค ๓ (กอนให ก็ดีใจ, กาํ ลงั ใหอยู ก็
ทักขณิ า, ทกั ษณิ า ทานทถ่ี วายเพ่อื ผล
ทําจิตใหผุดผองเลือ่ มใส, ครั้นใหแลว ก็
ชื่นชมปล้มื ใจ) และปฏคิ าหกมอี งค ๓

อันดีงาม, ของทําบุญ, สิ่งที่สละให, (เปนผูปราศจากราคะหรือปฏิบัติเพ่ือ

ปจจัยส่ีที่เม่ือถวายจะเปนเหตุให บาํ ราศราคะ, เปนผูปราศจากโทสะหรอื

ประโยชนสุขเจริญเพิม่ พนู , ของถวายที่ ปฏบิ ัติเพื่อบําราศโทสะ, เปนผปู ราศจาก

ชวยใหสัตวท้ังหลายเจริญดวยสมบัติดัง โมหะหรือปฏิบัติเพ่ือบําราศโมหะ)

ปรารถนา, สงิ่ ทใ่ี หโดยเช่อื กรรมและผล ทกั ขณิ านน้ั เปนบญุ ยงิ่ ใหญ มผี ลมากยาก
แหงกรรม (หรือโดยเชื่อปรโลก); จะประมาณได; ดูเจตนา, ทักขิณาวสิ ุทธ์ิ
“ทักขิณา” เดิมเปนคําที่ใชในศาสนา ทักขณิ านุปทาน ทําบุญอทุ ิศผลใหแกผู

พราหมณ (เขยี นอยางสันสกฤต เปน ตาย
“ทกั ษณิ า”) หมายถึง ของทมี่ อบใหแก ทักขิณาบถ “หนใต” (เขียนอยาง
พราหมณ เปนคาตอบแทนในการ สันสกฤต=ทักษณิ าบถ), ดนิ แดนแถบ

ประกอบพธิ ีบูชายญั เมื่อนํามาใชในพระ ใตของชมพูทวีป, อินเดียภาคใต คกู บั
พทุ ธศาสนา นยิ มหมายถงึ ปจจยั ๔ ท่ี อตุ ราบถ (ดินแดนแถบเหนอื ของชมพู

ถวายแกพระภิกษุสงฆ หรือใหแก ทวีป หรอื อนิ เดยี ภาคเหนือ), ในอรรถ-

ทกั ขไิ ณยบคุ คล ซง่ึ ในความหมายอยาง กถา มีคําอธิบายซึ่งใหถือแมนํ้าคงคา

สูง ไดแกพระอรยิ สงฆ และในความ เปนเสนแบง คอื ดินแดนแถบฝงเหนอื

หมายทีก่ วางออกไป ไดแก ทานผมู ศี ลี ของแมนา้ํ คงคา เปนอุตราบถ สวนดิน

ผูทรงคุณทรงธรรม แมเปนคฤหัสถ แดนแถบฝงใตของแมน้ําคงคา เปน

๑๓๙

ทกั ขณิ าวัฏฏ ๑๔๐ ทกั ษิโณทก

ทกั ขณิ าบถ และกลาววา อตุ ราบถเปน ทกั ษณิ า
ปฏิรูปเทส แตทกั ขณิ าบถไมเปนปฏิรปู ทกฺขิเณยฺโย (พระสงฆ) เปนผูควรแก

เทส, คาํ อธบิ ายนน้ั คงถอื ตามสภาพความ ทักขิณา คือมคี ุณความดสี มควรแกของ

เจรญิ สมัยโบราณ แตทีร่ กู นั ทั่วไปตอถึง ทาํ บญุ มอี าหาร ผานุงหม เปนตน ชวย

ยคุ ปจจบุ นั ถอื แมนา้ํ นมั มทาเปนเสนแบง เอื้ออํานวยใหของท่ีเขาถวายมีผลมาก

คอื ดินแดนแถบเหนือแมน้าํ นัมมทาขน้ึ (ขอ ๗ ในสงั ฆคุณ ๙)
มา เปนอุตราบถ สวนดินแดนแถบใต ทกั ขโิ ณทก นํ้าที่หลั่งแสดงเจตนาในเวลา

แมนาํ้ นมั มทาลงไป เปนทกั ขณิ าบถ ดงั ท่ี ทาํ ทาน, นา้ํ กรวด, น้าํ ท่หี ลัง่ ทก่ี รวดรด

เรยี กในบดั นวี้ า Deccan อนั เพยี้ นจาก รนิ ลงโดยเคารพ เพื่อแสดงเจตนาอทุ ศิ

Dekkhan หรอื Dekhan ซง่ึ มาจาก ให ยกให หรือมอบให เปนเครื่องหมาย
Dakkhina นนั่ เอง; เทยี บอตุ ราบถ,ดูอวนั ตี ของการใหสิง่ ทเ่ี ปนนามธรรม หรอื ของ
ทักขิณาวฏั ฏ เวียนขวา, วนไปทางขวา ใหญโตเกนิ จะยกได เชน ทด่ี ิน ศาลา

คือ วนเลี้ยวทางขวาอยางเข็มนาฬิกา กุฎี วิหาร บุญกศุ ล, ทักษิโณทก กเ็ ขียน

เขียน ทักษณิ าวัฏ หรือ ทักษิณาวรรต ก็ ทกั ขิไณย ผคู วรแกทักขณิ า, ผูควรรบั
ม;ี ตรงขามกบั อุตตราวฏั ฏ
ของทําบุญที่ทายกถวาย, ทานผเู ก้อื กูล

ทักขิณาวิสุทธ์ิ ความบริสุทธ์ิแหง แกทกั ขณิ า โดยทําใหส่ิงที่ถวายเปนของ

ทักขณิ า, ขอที่เปนเหตใุ หทกั ขณิ า คอื ส่งิ บรสิ ุทธ์ิ และจงึ เปนเหตุใหเกดิ มีผลมาก;
ท่ใี หทีถ่ วาย เปนของบริสทุ ธ์แิ ละจงึ เกิด ดู ทกั ขณิ า
มผี ลมาก มี ๔ คอื (ม.อุ.๑๔/๗๑๔/๔๖๑) ๑. ทักขิไณยบุคคล บุคคลผูควรรับ
ทกั ขณิ า บรสิ ทุ ธฝ์ิ ายทายก (มศี ลี มี ทักษิณา; ดู ทกั ขิไณย
กัลยาณธรรม) ไมบริสทุ ธฝิ์ ายปฏิคาหก ทกั ษิณนกิ าย นิกายพุทธศาสนาฝายใตที่
(ทศุ ลี มีปาปธรรม) ๒. ทกั ขิณา บรสิ ทุ ธ์ิ พวกอุตรนกิ ายตง้ั ชอื่ ใหวา หีนยาน ใช
ฝายปฏิคาหก ไมบรสิ ทุ ธ์ฝิ ายทายก ๓. บาลมี คธ บดั นี้ นิยมเรียกวา เถรวาท
ทักขิณา ไมบริสุทธิ์ทั้งฝายทายก ไม ทกั ษณิ า ทานเพอ่ื ผลอนั เจรญิ , ของทาํ บญุ
บริสทุ ธ์ิทัง้ ฝายปฏิคาหก ๓. ทักขิณา ทักษิณานุประทาน ทําบุญอุทิศผลให

บริสุทธ์ิทั้งฝายทายก บริสุทธิ์ท้ังฝาย แกผตู าย

ปฏคิ าหก; ดู ทกั ขณิ า ทักษิณาบถ ดู ทักขณิ าบถ
ทักขิเณยยบุคคล บุคคลผูควรรับ ทักษิโณทก ดู ทกั ขโิ ณทก

๑๔๐

ทัณฑกรรม ๑๔๑ ทัสสนานตุ ตรยิ ะ

ทัณฑกรรม การลงอาชญา, การลงโทษ; พระอรหตั ทานรบั ภาระเปนเจาหนาทที่ าํ

ในท่ีนี้ หมายถึงการลงโทษสามเณร การสงฆในตําแหนงเสนาสนปญญาปกะ

คลายกับการปรบั อาบัตภิ ิกษุ ไดแก กัก (ผูดูแลจัดสถานท่ีพักอาศัยของพระ)

บรเิ วณ หามไมใหเขา หามไมใหออก และภัตตุเทศก ไดรับยกยองวาเปน

จากอาราม หรือการใชตกั น้าํ ขนฟน ขน เอตทัคคะในบรรดาเสนาสนปญญาปกะ

ทราย เปนตน ทัพสัมภาระ เครื่องเคราและสวน

ทัณฑกรรมนาสนา ใหฉิบหายดวยการ ประกอบทงั้ หลาย, ส่งิ และเคร่ืองอนั เปน

ลงโทษ หมายถึงการไลออกจากสํานัก สวนประกอบท่ีจะคุมกันเขาเปนเรือน

เชน ที่ทาํ แกกัณฑกสามเณร ผูกลาวตู เรอื รถ หรือเกวยี น เปนตน; เขียนเตม็
พระธรรมเทศนาวา ธรรมทีต่ รสั วาเปน วา ทพั พสมั ภาระ
อันตราย ไมสามารถทําอันตรายแกผู ทัศ สิบ, จาํ นวน ๑๐ (สันสกฤต: ทศ;

เสพไดจริง บาล:ี ทส); ในขอความวา “บารมี ๓๐ ทศั ”

ทัณฑปาณิ กษตั รยิ โกลิยวงศ เปนพระ หรอื “บารมสี ามสบิ ทศั ” มกั ใหถอื วา “ทศั ”

ราชบุตรของพระเจาอัญชนะ เปนพระ แปลวา ครบ หรอื ถวน แตอาจเปนไดวา

เชฏฐาของพระนางสิริมหามายาพุทธ- “ทศั ” กค็ อื สบิ นั่นแหละ แตสนั นษิ ฐาน

มารดา วา “บารมสี ามสบิ ทศั ” เปนคําพดู ซอน

ทันต ฟน โดยซอนความหมายวา สามสบิ น้ี มิใช

ทนั ตชะ อกั ษรเกดิ ท่ีฟน คือ ต ถ ท ธ น แควานบั รายหนวยเปน ๓๐ แตนบั เปน
กบั ทง้ั ล และ ส
ชุดได ๓ ทศั (คอื จํานวนสิบ ๓ ชุด

ทัพพมัลลบตุ ร พระเถระมหาสาวกองค หรือ ๓ “สิบ”); ดู สมดงึ ส-
หนึ่งในอสีติมหาสาวก เปนพระราช- ทศั นยี นาด,ู งาม
โอรสของพระเจามลั ลราช เมอ่ื พระชนม ทัสสนะ การเห็น, การเห็นดวยปญญา,

๗ พรรษา มีความเลือ่ มใสในพระพทุ ธ- ความเห็น, สิ่งที่เหน็
ศาสนา ไดบรรพชาเปนสามเณร เวลา ทัสสนานุตตริยะ การเห็นที่ยอดเย่ียม

ปลงผม พอมดี โกนตัดกลมุ ผมครั้งท่ี ๑ (ขอ ๑ ในอนตุ ตริยะ ๓ หมายถึง

ไดบรรลุโสดาปตตผิ ล คร้ังท่ี ๒ ได ปญญาอันเห็นธรรม ตลอดถึงเห็น

บรรลสุ กทาคามิผล ครัง้ ที่ ๓ ไดบรรลุ นพิ พาน; ขอ ๑ ในอนตุ ตรยิ ะ ๖ หมาย

อนาคามผิ ล พอปลงผมเสร็จกไ็ ดบรรลุ ถึง เห็นพระตถาคต ตถาคตสาวก และ

๑๔๑

ทฬั หกี รรม ๑๔๒ ทานบดี

สง่ิ อนั บาํ รุงจิตใจใหเจริญ) (วนิ ย.๘/๙๗๙/๓๒๖) กลาวถึงทานท่ีชาวโลก
ทัฬหีกรรม การทาํ ใหมนั่ เชน การให
ถอื กนั วาเปนบุญ แตที่แทหาเปนบญุ ไม
อปุ สมบทซ้ํา (ทานท่ีเปนบาป) ๕ อยาง คือ ๑. มัชช-
ทาฐธาต,ุ ทาฒธาตุ พระธาตคุ ือเขีย้ ว,
ทาน (ใหนํ้าเมา) ๒. สมัชชทาน (ให

พระเข้ียวแกวของพระพุทธเจามีทั้งหมด มหรสพ) ๓. อิตถที าน (ใหสตรี) ๔.

๔ องค ตาํ นานวา พระเขี้ยวแกวบนขวา อุสภทาน (ทานอธิบายวาปลอยใหโค

ประดิษฐานอยูในพระจุฬามณีเจดียใน อุสภะเขาไปในฝงู โค) ๕. จติ รกรรมทาน

ดาวดงึ สเทวโลก, องคลางขวาไปอยู ณ (ใหภาพยั่วยกุ ิเลส เชน ภาพสตรแี ละ

แควนกาลิงคะ แลวตอไปยังลงั กาทวีป, บุรษุ เสพเมถนุ ), ในคมั ภรี มลิ นิ ทปญหา
(มลิ ินท.๓๕๒) กลาวถงึ ทานทไี่ มนับวาเปน
องคบนซายไปอยู ณ แควนคนั ธาระ, ทาน อันนําไปสูอบาย ๑๐ อยาง ไดแก ๕

องคลางซายไปอยูในนาคพิภพ; ดู อยางท่กี ลาวแลว และเพ่ิมอีก ๕ คอื ๖.
สารีรกิ ธาตุ
ทาน การให, ยกมอบแกผอู นื่ , ใหของท่ี สตั ถทาน (ใหศสั ตรา) ๗. วิสทาน (ให

ควรให แกคนทคี่ วรให เพอื่ ประโยชนแก ยาพิษ) ๗. สงั ขลิกทาน (ใหโซตรวน) ๘.

เขา, สละใหปนสิ่งของของตนเพ่ือ กกุ กฏุ สกู รทาน(ใหไกใหสกุ ร) ๙.ตลุ ากฏู -

ประโยชนแกผอู นื่ ; สง่ิ ทใี่ ห, ทรพั ยสนิ สงิ่ มานกูฏทาน (ใหเครื่องชั่งตวงวัดโกง);

ของทมี่ อบใหหรอื แจกออกไป; ทาน ๒ คอื สาํ หรับสมัชชทาน พงึ ดู สาธกุ ฬี า
๑. อามสิ ทาน ใหสงิ่ ของ ๒. ธรรมทาน ทานกถา เรือ่ งทาน, พรรณนาทาน คอื
ใหธรรม; ทาน ๒ อกี หมวดหนง่ึ คอื ๑. การใหวาคอื อะไร มคี ณุ อยางไร เปนตน
สงั ฆทาน ใหแกสงฆ หรอื ใหเพอื่ สวนรวม (ขอ ๑ ในอนุบพุ พิกถา ๕)
๒. ปาฏบิ คุ ลกิ ทาน ใหเจาะจงแกบคุ คลผู ทานบดี “เจาแหงทาน”, ผูเปนใหญใน
ใดผหู นง่ึ โดยเฉพาะ (ขอ ๑ ในทศพธิ ราช- ทาน; พงึ ทราบคําอธบิ าย ๒ แง คือ ใน
ธรรม, ขอ ๑ ในบารมี ๑๐, ขอ ๑ ในบญุ - แงท่ี ๑ ความแตกตางระหวาง ทายก
กริ ยิ าวตั ถุ ๓ และ ๑๐, ขอ ๑ ในสงั คห- กับ ทานบด,ี “ทายก” คอื ผูให เปนคาํ

วตั ถุ ๔, ขอ ๑ ในสปั ปรุ สิ บญั ญตั ิ ๓) กลางๆ แมจะใหของของผูอืน่ ตามคําสั่ง

ทานมิใชถูกตองดีงามหรือเปนบุญ ของเขา โดยไมมีอาํ นาจหรอื มคี วามเปน

เสมอไป ทานบางอยางถือไมไดวาเปน ใหญในของนั้น กเ็ ปนทายก (จงึ ไมแนวา

ทาน และเปนบาปดวย ในพระไตรปฎก จะปราศจากความหวงแหนหรอื มใี จสละ

๑๔๒

ทานบน ๑๔๓ ทาํ กรรมเปนวรรค

จริงแทหรือไม) สวน “ทานบด”ี คือผใู ห บารมีขนั้ จวนสูงสุด เรยี กวา ทานอปุ -
ที่เปนเจาของหรือมีอํานาจในของที่จะให บารมี ไดแกองั คบรจิ าค คือสละให
จงึ เปนใหญในทานนน้ั (ตามปกตติ องไม อวยั วะในตวั เชน บริจาคดวงตา, การ

หวงหรือมีใจสละจริง จงึ ใหได) ในแงที่ ใหการสละอนั ยงิ่ ยวดทีส่ ุด ซ่งึ เปนบารมี
๑ น้ี จึงพูดจาํ แนกวา บางคนเปนทั้ง ขนั้ สูงสดุ เรียกวา ทานปรมัตถบารมี
ทายกและเปนทานบดี บางคนเปนทายก ไดแกชีวติ บริจาค คอื สละชีวติ ; การ
แตไมเปนทานบดี; ในแงท่ี ๒ ความ สละใหพาหริ ภัณฑหรอื พาหริ วัตถุ เปน
แตกตางระหวาง ทานทาส ทานสหาย พาหิรทาน คือใหสิ่งภายนอก สวนการ

และทานบด,ี บคุ คลใด ตนเองบริโภค สละใหอวัยวะเลือดเนื้อชีวิตตลอดจน

ของดๆี แตแกผูอื่นใหของไมดี ทําตวั ยอมตัวเปนทาสรับใชเพื่อใหเปน

เปนทาสของส่ิงของ บุคคลน้ันเรียกวา ประโยชนแกผูอ่ืน เปนอัชฌัตติกทาน
ทานทาส, บุคคลใด ตนเองบรโิ ภคของ คือใหของภายใน (ขอ ๑ ในบารมี ๑๐)
อยางใด กใ็ หแกผูอื่นอยางนั้น บคุ คลนน้ั ทานผมู ีอายุ เปนคําสาํ หรบั พระผใู หญใช
เรียกวา ทานสหาย, บุคคลใด ตนเอง เรียกพระผูนอย คือ พระท่ีมีพรรษา
บริโภคหรือใชของตามท่ีพอมีพอเปนไป ออนกวา (บาลวี า อาวโุ ส)
แตแกผูอ่ืนจดั ใหของท่ีดๆี ไมตกอยใู ต ทานมยั บุญท่สี ําเรจ็ ดวยการบริจาคทาน
อาํ นาจสิ่งของ แตเปนนายเปนใหญทําให (ขอ ๑ ในบุญกิริยาวัตถุ ๓ และ ๑๐)
สิ่งของอยูใตอํานาจของตน บุคคลน้ัน ทายก (ชาย) ผใู ห; ดู ทานบดี
เรียกวา ทานบดี (รายละเอยี ด พึงดู ท.ี อ.๑/ ทายาท ผสู บื สกุล, ผูควรรับมรดก
๒๖๗; สุตฺต.อ.๒/๒๓๗; ส.ํ ฏี.๑/๑๖๖; องฺ.ฏี.๓/๒๐) ทายิกา (หญิง) ผูให; ดู ทานบดี
ทานบน ถอยคาํ หรอื สญั ญาวาจะไมทาํ ผดิ ทารก เดก็ เลก็ ทย่ี ังไมเดียงสา
ตามเงอ่ื นไขทไี่ ดใหไว;ทณั ฑบนกเ็ รยี ก ทารุณ หยาบชา, รายกาจ, รุนแรง, ดุ
ทานบารมี คุณความดีท่ีบําเพ็ญอยางยิ่ง ราย, โหดราย
ยวดคือทาน, บารมีขอทาน; การใหการ ทารณุ กรรม กรรมหยาบชา, การทําโดย
สละอยางยิ่งยวดท่ีเปนบารมีข้ันปกติ ความโหดราย
เรียกวา ทานบารมี ไดแกพาหริ ภณั ฑ- ทาส บาวทวั่ ไป, คนรบั ใช
บริจาค คือสละใหของนอกกาย, การ ทํากรรมเปนวรรค สงฆทําสังฆกรรม
ใหการสละท่ียิ่งยวดข้ึนไปอีก ซึ่งเปน โดยแยกเปนพวกๆ ไมสามคั คีกนั

๑๔๓

ทํากปั ปะ ๑๔๔ ทฏิ ฐานคุ ติ

ทํากัปปะ ทําเคร่ืองหมายดวยของ ๓ ทฏิ ฐธรรม, ทฏิ ฐธมั ม สงิ่ ท่มี องเห็น,

อยาง คือ คราม ตม และดาํ คลา้ํ อยาง สภาวะหรอื เรื่องซึ่งเหน็ ได คอื ปจจบุ ัน,

ใดอยางหน่ึง ในเอกเทศคือสวนหนึ่ง ชวี ติ นี้, ชาตนิ ี้, ทันเหน็ , เรื่องรปู ธรรม,

แหงจีวร เรียกสามญั วา พินทุ จําพวกวตั ถุ, ดานรปู กาย

ทํากาละ ตาย; ดู กาลกิริยา ทฏิ ฐธมั มเวทนยี กรรมกรรมอนั ใหผลใน
ทําคืน แกไข
ปจจบุ นั ,กรรมทงั้ ทเี่ ปนกศุ ลและอกศุ ล

ทําบุญ ทําความดี, ทําส่ิงที่ดีงาม, ซง่ึ ใหผลทนั ตาเหน็ (ขอ ๑ ในกรรม ๑๒)
ประกอบกรรมด,ี บําเพญ็ ประโยชน ดงั ทิฏฐธัมมิกัตถะ ประโยชนในปจจุบัน,

เชนการทําบุญอยางคณะของมฆมาณพ ประโยชนสุขสามัญท่ีมองเห็นกันในชาติ
ทานแสดงรวมไวในบุญกิริยาวัตถุ ๓
หรือบุญกิรยิ าวัตถุ ๑๐ แตท่ีพดู กนั ทว่ั ไป น้ี ทคี่ นทั่วไปปรารถนา มที รัพย ยศ
มกั มองแคบลง โดยเพงทก่ี ารเล้ียงพระ
เกียรติ ไมตรี เปนตน อนั จะสาํ เร็จดวย
ตักบาตร ถวายจตุปจจัยแกพระสงฆ ธรรม (เรยี กเตม็ วา ทฏิ ฐธมั มกิ ัตถสงั -
วัตตนิกธรรม ธรรมอนั เปนไปเพอื่ ทฏิ ฐ-
บริจาคบํารุงวัดและการกอสรางในวัด ธมั มกิ ตั ถะ) ๔ ประการ คอื ๑. อฏุ ฐาน
เปนสําคัญ; ดู ดาวดึงส, มฆะ สมั ปทา ถงึ พรอมดวยความหมนั่ ๒.
ทํารายดวยวิชา ไดแก รายมนตรอาคม อารักขสัมปทา ถึงพรอมดวยการรักษา
ตางๆ ใชภตู ใชผเี พื่อทําผูอื่นใหเจ็บตาย ๓. กลั ยาณมติ ตตา คบหาคนดเี ปนมิตร
๔. สมชวี ิตา เลีย้ งชีวติ ใหพอดีแกกาํ ลงั
จัดเปนดริ ัจฉานวิชา เทยี บตวั อยางท่ีจะ

เห็นในบัดน้ี เชน ฆาดวยกาํ ลังไฟฟาซ่ึง ทรัพยท่ีหาได; มักเรียกคลองปากวา

ประกอบข้ึนดวยอํานาจความรู ทฏิ ฐธมั มิกัตถประโยชน

ทาํ ศรทั ธาไทยใหตกไป ดู ศรทั ธาไทย ทิฏฐานุคติ การดําเนินตามส่ิงที่ไดเห็น,
ทําโอกาส ใหโอกาส; ดู โอกาส
การทําตามอยาง, การเอาอยาง ในทางดี

ทิคมั พร “ผูมที ศิ ทั้งหลายเปนผานงุ หม” หรือราย ก็ได มกั ใชในขอความวา “จะ

คือนงุ ลมหมฟา เปลอื ยกาย เปนชอื่ เรียก ถึงทิฏฐานุคติของผูนั้น”; แตในภาษา

นักบวชนิครนถนิกายหน่ึง ใน ๒ นกิ าย ไทย นิยมนาํ มาใชดานดี หมายถึง ทาง

(อีกนกิ ายหนึง่ เรียกวา เศวตมั พร คอื ดําเนินตามท่ีไดมองเห็น, แบบอยาง,

พวกนงุ ขาว); ดู นิครนถนาฏบตุ ร ตวั อยาง เชน พระผูใหญปฏบิ ัติดี พระ

ทิฆมั พร ทองฟา ผนู อยจะไดถือเอาเปนทิฏฐานุคติ

๑๔๔

ทิฏฐาวิกัมม ๑๔๕ ทิฏฐิสามญั ญตา

ทิฏฐาวิกมั ม การทําความเหน็ ใหแจง ได ทิฏฐิบาป ความเห็นลามก
แกแสดงความเห็นแยง คือภิกษุผูเขา ทฏิ ฐปิ ปตตะ ผถู งึ ทฏิ ฐิ คอื บรรลสุ มั มา-

ประชุมในสงฆบางรูปไมเห็นรวมดวยคํา ทิฏฐ,ิ พระอรยิ บคุ คลตงั้ แตโสดาบันข้ึน

วินิจฉัยอันสงฆรับรองแลวก็ใหแสดง ไป จนถึงผูต้ังอยใู นอรหตั ตมรรค ที่เปน
ความเห็นแยงได; เทียบ ปฏิกโกสนา ผูมีปญญินทรียแรงกลา ไมไดสัมผัส
ทฏิ ฐิ ความเหน็ , ความเขาใจ, ความเชอื่ วโิ มกข ๘ (เมอ่ื บรรลุอรหัตตผล กลาย
ถอื , ท้งั นี้ มักมคี าํ ขยายนําหนา เชน เปนปญญาวมิ ุต); ดู อรยิ บคุ คล ๗
สมั มาทฏิ ฐิ (ความเห็นชอบ) มจิ ฉาทิฏฐิ ทฏิ ฐิมานะ ทฏิ ฐิ และมานะ (พึงทราบ

(ความเห็นผิด) แตถา ทฏิ ฐิ มาคาํ เดยี ว ความหมายของแตละคํา ซ่ึงแสดงไว

โดด มักมนี ัยไมดี หมายถงึ ความยดึ ตางหากกัน); แตตามท่ีใชกันในภาษา

ถือตามความเห็น, ความถือมั่นท่จี ะให ไทย ซง่ึ นิยมเขยี นเปน “ทิฐิมานะ” มี
เปนไปตามความเช่ือถือหรือความเห็น ความหมายแบบปนๆ คลุมๆ ทิฏฐิ ในท่ี

ของตน, การถือยุติเอาความเห็นเปน นี้หมายถึงความเห็นดื้อดึง ถึงผิดก็ไม
ความจรงิ , ความเหน็ ผดิ , ความยดึ ตดิ ยอมแกไข และ มานะ คือความถอื ตัว

ทฤษฎี; ในภาษาไทยมกั หมายถงึ ความ รวม ๒ คาํ เปนทฏิ ฐมิ านะ หมายถึง ถือ

ดงึ ดือ้ ถือรน้ั ในความเหน็ (พจนานกุ รม รน้ั อวดดี หรือดงึ ดอื้ ถือตวั
เขียน ทิฐิ); (ขอ ๔ ในสงั โยชน ๑๐ ตาม ทฏิ ฐวิ บิ ตั ิ วบิ ตั แิ หงทฏิ ฐ,ิ ความผดิ พลาด

นัยพระอภธิ รรม, ขอ ๓ ในอนสุ ยั ๗, แหงความคิดเห็น, ความเห็นคลาด

ขอ ๓ ในปปญจะ ๓) เคลอ่ื นผิดธรรมวนิ ยั ทําใหประพฤตติ น

ทฏิ ฐิ คอื ความเห็นผดิ มี ๒ ไดแก นอกแบบแผน ทําความผิดอยูเสมอ
๑. สสั สตทฏิ ฐิ ความเห็นวาเทย่ี ง ๒. (ขอ ๓ ในวบิ ตั ิ ๔)
อุจเฉททิฏฐิ ความเหน็ วาขาดสูญ; ทิฏฐวิ ิสทุ ธิ ความหมดจดแหงความเห็น

อีกหมวดหนง่ึ มี ๓ คอื ๑. อกริ ยิ ทฏิ ฐิ คือ เกิดความรูความเขาใจ มองเห็น
ความเหน็ วาไมเปนอนั ทาํ ๒. อเหตกุ ทฏิ ฐิ นามรูปตามสภาวะที่เปนจริงคลายความ
ความเห็นวาไมมีเหตุ ๓. นัตถิกทิฏฐิ หลงผดิ วาเปนสัตว บคุ คล ตวั ตน ลงได

ความเห็นวาไมมี คือถืออะไรเปนหลัก (ขอ ๓ ในวิสทุ ธิ ๗)

ไมได เชนวา มารดาบิดาไมมี ทิฏฐิสามัญญตา ความเปนผูมีความ

ทฏิ ฐิจรติ ดู จรติ , จริยา เสมอกนั โดยทิฏฐิ, มคี วามเหน็ รวมกัน,

๑๔๕

ทิฏ ชุ กุ ัมม ๑๔๖ ทิศหก

มคี วามคิดเหน็ ลงกนั ได (ขอ ๖ ในสาร- แปดนน้ั และทศิ เบื้องบน (อุปริมทศิ )
ทิศเบ้ืองลาง (เหฏฐมิ ทิศ)
ณยี ธรรม ๖)

ทิฏ ุชุกัมม การทําความเห็นใหตรง, ทศิ ทักษิณ ทศิ ใต, ทศิ เบอื้ งขวา
การแกไขปรับปรุงความคิดเห็นใหถูก ทิศบรู , บูรพา ทศิ ตะวันออก, ทศิ เบ้ือง

ตอง (ขอ ๑๐ ในบญุ กิรยิ าวัตถุ ๑๐) หนา
ทิฏ ปุ าทาน ความถอื มน่ั ในทฏิ ฐ,ิ ความ ทิศปจฉมิ , ประจิม ทศิ ตะวนั ตก, ทศิ

ยดึ ติดฝงใจในลทั ธิ ทฤษฎี และหลัก เบอื้ งหลงั
ความเช่อื ตางๆ (ขอ ๒ ในอปุ าทาน ๔) ทศิ พายพั ทศิ ตะวนั ตกเฉียงเหนือ
ทิพพจักขุ จกั ษุทิพย, ตาทิพย, ญาณ ทิศหก บคุ คลประเภทตางๆ ท่เี ราตอง

พิเศษของพระพุทธเจา และทานผูได เกี่ยวของสัมพันธ ดุจทิศท่ีอยูรอบตัว

อภญิ ญาท้ังหลาย ทาํ ใหสามารถเล็งเหน็ จดั เปน ๖ ทศิ ดังนี้ ๑. ปุรัตถิมทิส ทศิ
หมูสัตวทเ่ี ปนไปตางๆ กันเพราะอํานาจ เบื้องหนา ไดแก บดิ ามารดา: บตุ รธดิ า
กรรม เรยี กอกี อยางวา จุตูปปาตญาณ พึงบาํ รุงมารดาบดิ า ดงั นี้ ๑. ทานเลีย้ ง

(ขอ ๗ ในวิชชา ๘, ขอ ๕ ในอภิญญา ๖) เรามาแลว เลยี้ งทานตอบ ๒. ชวยทํากจิ
ทิพพจักขุญาณ ญาณคือทิพพจักขุ, ของทาน ๓. ดํารงวงศสกุล ๔.

ความรูดจุ ดวงตาทิพย ประพฤติตนใหเหมาะสมกับความเปน
ทิพพโสต หูทพิ ย, ญาณพเิ ศษท่ีทําใหฟง ทายาท ๕. เมอื่ ทานลวงลับไปแลวทํา
อะไรไดยนิ หมดตามปรารถนา; ดู อภญิ ญา บุญอุทิศใหทาน; มารดาบดิ าอนเุ คราะห
ทพิ ย เปนของเทวดา, วเิ ศษ, เลศิ กวา บุตรธดิ า ดงั นี้ ๑. หามปรามจากความ

ของมนษุ ย ชวั่ ๒. ใหตั้งอยูในความดี ๓. ใหศกึ ษา
ทิพยจกั ษุ ตาทิพย, ญาณพิเศษท่ีทําใหดู
อะไรเหน็ ไดหมดตามปรารถนา; ดู ทพิ พ- ศิลปวทิ ยา ๔. หาคคู รองทีส่ มควรให ๕.
จกั ขุ
ทวิ งคต ไปสสู วรรค, ตาย มอบทรัพยสมบัติใหในโอกาสอันสม
ทวิ าวหิ าร การพักผอนในเวลากลางวัน
ทิศ ดาน, ขาง, ทาง, แถบ; ทศิ แปด คอื ควร ๒. ทักขณิ ทสิ ทิศเบื้องขวา ไดแก
ครูอาจารย: ศิษยพงึ บํารุงครูอาจารย ดงั
น้ี ๑. ลกุ ตอนรบั แสดงความเคารพ ๒.

เขาไปหา ๓. ใฝใจเรยี น ๔. ปรนนบิ ตั ิ ๕.

อุดร อีสาน บรู พา อาคเนย ทกั ษิณ เรยี นศลิ ปวทิ ยาโดยเคารพ; ครอู าจารย

หรดี ประจิม พายพั ; ทศิ สิบ คอื ทศิ อนุเคราะหศิษยดังนี้ ๑. ฝกฝนแนะนํา

๑๔๖

ทศิ หรดี ๑๔๗ ทิศอาคเนย

ใหเปนคนดี ๒. สอนใหเขาใจแจมแจง พงึ บาํ รงุ คนรับใชและคนงาน ดังน้ี ๑.
๓. สอนศิลปวทิ ยาใหสิน้ เชงิ ๔. ยกยอง จัดการงานใหทาํ ตามกาํ ลังความสามารถ
ใหปรากฏในหมเู พอื่ น ๕. สรางเคร่อื ง ๒. ใหคาจางรางวัลสมควรแกงานและ
คมุ กันภยั ในสารทศิ คอื สอนใหศิษย ความเปนอยู ๓. จัดสวสั ดกิ ารดี มีชวย
ปฏิบตั ิไดจริง นาํ วชิ าไปเลี้ยงชีพทําการ รกั ษาพยาบาลในยามเจ็บไข เปนตน ๔.
งานได ๓. ปจฉิมทิส ทศิ เบอื้ งหลัง ได ไดของแปลกๆ พิเศษมา ก็แบงปนให
แก บุตรภรรยา: สามพี ึงบํารุงภรรยาดงั ๕. ใหมีวันหยุดและพักผอนหยอนใจ
น้ี ๑. ยกยองสมฐานะภรรยา ๒. ไมดู ตามโอกาสอันควร; คนรับใชและคน
หมนิ่ ๓. ไมนอกใจ ๔. มอบความเปน งาน อนุเคราะหนายดงั นี้ ๑. เร่มิ ทํางาน
ใหญในงานบานให ๕. หาเคร่ืองประดับ กอน ๒. เลิกงานทีหลงั ๓. เอาแตของท่ี
มาใหเปนของขวัญตามโอกาส; ภรรยา นายให ๔. ทําการงานใหเรียบรอยและดี
อนุเคราะหสามี ดงั นี้ ๑. จัดงานบานให ยงิ่ ขึ้น ๕. นาํ ความดีของนายไปเผยแพร
เรยี บรอย ๒. สงเคราะหญาติมติ รท้งั ๖. อุปริมทสิ ทิศเบอ้ื งบน ไดแก พระ
สองฝายดวยดี ๓. ไมนอกใจ ๔. รกั ษา สงฆ สมณพราหมณ: คฤหสั ถพึงบํารุง
สมบัตทิ ีห่ ามาได ๕. ขยันไมเกยี จคราน พระสงฆ ดังนี้ ๑. จะทาํ สง่ิ ใดก็ทาํ ดวย
ในงานทัง้ ปวง ๔. อุตตรทิส ทิศเบอื้ ง เมตตา ๒. จะพูดสิ่งใด ก็พูดดวย
ซาย ไดแก มติ รสหาย: พงึ บาํ รุงมิตร เมตตา ๓. จะคดิ สิ่งใด กค็ ดิ ดวยเมตตา
สหาย ดังน้ี ๑. เผื่อแผแบงปน ๒. พูด ๔. ตอนรับดวยความเต็มใจ ๕.
จามนี ้าํ ใจ ๓. ชวยเหลอื เกื้อกลู กัน ๔. มี อุปถัมภดวยปจจัย ๔; พระสงฆ
ตนเสมอ รวมสขุ รวมทกุ ขดวย ๕. ซื่อ อนุเคราะหคฤหัสถ ดังน้ี ๑. หามปราม
สตั ยจรงิ ใจตอกนั ; มติ รสหายอนเุ คราะห จากความชว่ั ๒. ใหตั้งอยใู นความดี ๓.
ตอบดังน้ี ๑. เมอ่ื เพื่อนประมาท ชวย อนุเคราะหดวยความปรารถนาดี ๔. ให
รักษาปองกัน ๒. เมื่อเพื่อนประมาท ไดฟงส่งิ ท่ยี ังไมเคยฟง ๕. ทําสิ่งที่เคย
ชวยรกั ษาทรพั ยสมบตั ขิ องเพอ่ื น ๓. ใน ฟงแลวใหแจมแจง ๖. บอกทางสวรรค
คราวมภี ัย เปนทพ่ี ึง่ ได ๔. ไมละทง้ิ ใน สอนวิธีดําเนินชีวิตใหประสบความสุข
ยามทุกขยาก ๕. นับถือตลอดถึงวงศ ความเจริญ; ดู คิหวิ ินัย
ญาตขิ องมติ ร ๕. เหฏฐมิ ทิส ทิศเบ้ือง ทศิ หรดี ทิศตะวันตกเฉียงใต
ลาง ไดแก คนรบั ใชและคนงาน: นาย ทิศอาคเนย ทศิ ตะวันออกเฉยี งใต

๑๔๗

ทศิ อสี าน ๑๔๘ ทฆี าวุ

ทิศอีสาน ทศิ ตะวันออกเฉยี งเหนอื ๒๖๓; ในอรรถกถามกั เรียกวา เวทนา-
ทิศอดุ ร ทิศเหนือ, ทศิ เบอื้ งซาย ปรคิ คหสตู ร) ทถี่ า้ํ สกุ รขาตา เขาคชิ ฌกฏู
ทศิ านุทิศ ทศิ นอยทศิ ใหญ, ทิศทั่วๆ ไป เมอื งราชคฤห ในวนั ขนึ้ ๑๕ คา่ํ แหง
ทิศาปาโมกข อาจารยผเู ปนประธานใน มาฆมาส หลงั ตรสั รไู ด ๙ เดือน ซงึ่ พระ

ทศิ , อาจารยผูมีชอ่ื เสยี งโดงดงั สารีบุตรสดับแลวไดบรรลุอรหัตตผล,

ทิสาผรณา “แผไปในทิศ” หมายถึง วาดวยการยึดถือทิฏฐิหรือทฤษฎีตางๆ

เมตตาที่แผไปตอสัตวทงั้ หลายในทิศนัน้ ซ่ึงเปนเหตใุ หทะเลาะวิวาทกนั ทรงสอน

ทศิ นี้ เปนแถบ เปนภาค หรือเปนสวน วา เมื่อมองเหน็ สภาวะของชวี ิตรางกายน้ี

เฉพาะซอยลงไป (แมพรหมวหิ ารขออ่นื ทีไ่ มเท่ยี ง ไมคงทน เปนตน ตลอดจน
ก็เชนเดียวกัน); เทียบ อโนธิโสผรณา, ไมเปนตวั ตนจรงิ แทแลว ก็จะละความ
โอธิโสผรณา; ดู แผเมตตา, วิกุพพนา, ติดใครเยื่อใยและความเปนทาสตาม
สมี าสมั เภท สนองรางกายเสียได อีกท้ังเม่ือรูเขาใจ
ทก่ี ัลปนา ทซี่ ึ่งมผี ูอุทิศแตผลประโยชน เวทนาทัง้ ๓ วาไมเทย่ี ง เปนสิ่งที่ปจจยั

ใหวดั หรอื พระศาสนา ปรุงแตงขึ้นมา ปรากฏข้ึนเพราะเหตุ
ทฆี ะ (สระ) มเี สียงยาว ในภาษาบาลี ได ปจจัย จะตองส้ินสลายไปเปนธรรมดา
แก อา อี อู เอ โอ; คกู บั รสั สะ ก็จะจางคลายหายติดในเวทนาท้ังสาม
ทฆี นขะ ชอื่ ปรพิ าชกผหู นง่ึ ตระกลู อคั ค-ิ น้ัน หลุดพนเปนอสิ ระได และผูท่มี จี ติ

เวสสนะ เปนหลานของพระสารีบุตร, หลุดพนแลวอยางน้ี กจ็ ะไมเขาขางใคร

ขณะท่ีพระพุทธเจาทรงแสดงธรรมแก ไมววิ าทกับใคร อันใดเขาใชพูดจากนั ใน

ปรพิ าชกผนู ้ี (คอื ทฆี นขสตู ร แตในอรรถ- โลก กก็ ลาวไปตามนั้น โดยไมยดึ ตดิ ถือ
กถามกั เรยี กวา เวทนาปรคิ คหสูตร) พระ ม่ัน; ดู ทีฆนขะ
สารบี ตุ รนั่งถวายงานพดั อยู ณ เบ้ือง ทฆี นิกาย นกิ ายทห่ี น่ึงแหงพระสุตตนั ต-
พระปฤษฎางคของพระพทุ ธองค ไดฟง ปฎก; ดู ไตรปฎก (เลม ๙ - ๑๑)
เทศนาน้นั และไดสาํ เรจ็ พระอรหตั สวน ทฆี ายุ อายุยืน
ทีฆนขะ เพียงแตไดดวงตาเห็นธรรม ทีฆาวุ พระราชโอรสของพระเจาทีฆีติ

แสดงตนเปนอุบาสก ราชาแหงแควนโกศล ซึ่งถูกพระเจา

ทีฆนขสตู ร พระสูตรที่พระพุทธเจาทรง พรหมทัต กษัตริยแหงแควนกาสีชิง

แสดงแกทีฆนขปริพาชก (ม.ม.๑๓/๒๖๙/ แควนจบั ได และประหารชวี ติ เสยี ทฆี าว-ุ

๑๔๘

ที่กัลปนา ๑๔๙ ทกุ ขนิโรธคามินปี ฏปิ ทา

กุมารดํารงอยูในโอวาทของพระบิดาที่ เปนไปตามเหตุปจจัยที่ไมขึ้นตอตัวมัน
ตรัสกอนจะถูกประหาร ภายหลังได เอง (ไดแก สงั ขารทกุ ข, ขอ ๒ ในไตร

ครองราชสมบตั ิทง้ั ๒ แควน คือ แควน ลกั ษณ) 2. อาการแหงทกุ ขทป่ี รากฏขนึ้

กาสีกบั แควนโกศล หรอื อาจปรากฏขน้ึ ไดแกคน (ไดในคาํ วา

ท่ีกัลปนา ที่ซึ่งมีผูอุทิศแตผลประโยชน ทกุ ขสจั จะ หรอื ทกุ ขอรยิ สจั จ ซงึ่ เปนขอ

ใหวัดหรือพระศาสนา ท่ี ๑ ในอรยิ สจั จ ๔) 3. สภาพทท่ี นได

ที่ธรณีสงฆ [ท่ี-ทอ-ระ-นี-สง] ท่ีซ่ึงเปน ยาก, ความรูสึกไมสบาย ไดแก
ทุกขเวทนา, ถามาคูกับโทมนัส (ใน
สมบตั ขิ องวดั

ท่ลี บั ตา ทม่ี วี ตั ถุกาํ บัง แลเห็นไมได พอ เวทนา ๕) ทกุ ขหมายถงึ ความไมสบาย

จะทาํ ความช่ัวได กายคอื ทกุ ขกาย (โทมนสั คอื ไมสบายใจ)

ท่ลี บั หู ท่ีแจงไมมอี ะไรบงั แตอยหู าง คน แตถามาลาํ พงั (ในเวทนา ๓) ทกุ ข หมาย

อื่นไมไดยนิ พอจะพดู เกยี้ วกนั ได ถงึ ความไมสบายกายไมสบายใจ คอื ทงั้
ทวี่ ดั ทซ่ี ง่ึ ตง้ั วดั ตลอดจนเขตของวดั นน้ั ทกุ ขกายและทกุ ขใจ
ท่ีสดุ ๒ อยาง ขอปฏิบัติทผ่ี ดิ พลาดไม ทกุ ขขันธ กองทุกข
อาจนําไปสคู วามพนทุกขได ๒ อยางคอื ทกุ ขขยั ส้ินทกุ ข, หมดทุกข
๑. การประกอบตนใหพวั พันดวยความ ทุกขตา ความเปนทุกข, ภาวะท่คี งทนอยู
สขุ ในกามทัง้ หลาย เรยี กวา กามสขุ ลั ล-ิ ไมได; ดู ทุกขลกั ษณะ
กานโุ ยค ๒. การประกอบความเหนด็ ทกุ ขทุกข ทกุ ขที่เปนความรูสกึ ทุกข ได

เหนอ่ื ยแกตนเปลา หรอื การทรมานตนให แกความทกุ ขทางกายและความทกุ ขทาง

ลําบากเปลา เรียกวา อัตตกิลมถานโุ ยค ใจ อยางที่เขาใจกนั โดยสามัญ ตรงตาม
ทุกะ หมวด ๒
ชื่อและตามสภาพ เชน ความเจบ็ ปวด

ทุกกฏ “ทาํ ไมด”ี ชือ่ อาบัติเบาอยางหนง่ึ ไมสบาย เม่ือยขบ หมายถึงทุกขเวทนา
เปนความผดิ ถดั รองลงมาจากปาฏเิ ทสนยี ะ น่นั เอง; เทยี บ วปิ รณิ ามทุกข, สงั ขารทกุ ข
เชน ภิกษุสวมเสือ้ สวมหมวก ใชผา ทุกขนโิ รธ ความดับทกุ ข หมายถึง พระ
โพกศีรษะ ตองอาบัติทกุ กฏ; ดู อาบตั ิ นิพพาน เรยี กสน้ั ๆ วา นิโรธ เรียกเต็ม
ทกุ ข 1. สภาพทท่ี นอยไู ดยาก, สภาพทค่ี ง วา ทุกขนโิ รธอรยิ สจั จ
ทนอยไู มได เพราะถกู บบี คน้ั ดวยความ ทุกขนโิ รธคามินีปฏปิ ทา ขอปฏิบตั ิให

เกดิ ขน้ึ และความดบั สลาย เนอ่ื งจากตอง ถึงความดับทุกข หมายถึงมรรคมีองค

๑๔๙

ทกุ ขลกั ษณะ ๑๕๐ ทุคติ

แปด เรยี กส้นั ๆ วา มรรค เรียกเต็มวา อันเปนฝายอัตตกิลมถานุโยค และได
ทุกขนิโรธคามินปี ฏปิ ทาอรยิ สัจจ
ทรงเลิกละเสียเพราะไมสาํ เร็จประโยชน

ทกุ ขลกั ษณะ เครือ่ งกาํ หนดวาเปนทกุ ข, ไดจรงิ ; เขยี นเต็มเปน ทกุ กรกิรยิ า
ลักษณะที่จัดวาเปนทุกข, ลักษณะที่ ทคุ ติ คตไิ มด,ี ทางดําเนินทไ่ี มดีมคี วาม

แสดงใหเหน็ วาเปนทุกข คอื ๑. ถกู การ เดอื ดรอน, ท่ีไปเกิดอันช่วั หรือท่ีไปเกดิ

เกิดข้ึนและการดับสลายบีบคั้นอยู ของผูทํากรรมช่ัว, แดนกําเนิดท่ีไมดี
ตลอดเวลา ๒. ทนไดยากหรือคงอยูใน มากไปดวยความทกุ ข มี ๓ ไดแก นรก
สภาพเดมิ ไมได ๓. เปนทตี่ ง้ั แหงความ ดิรัจฉาน เปรต; คตทิ ่ไี มดี คือ ทคุ ติ ๓

ทุกข ๔. แยงตอสุขหรอื เปนสภาวะท่ี น้ี ตรงขามกับคตทิ ่ีดี คือ สุคติ ๒
ปฏิเสธความสุข; ดู อนิจจลักษณะ, (มนษุ ย และเทพ) รวมทงั้ หมดเปน คติ๕
อนตั ตลักษณะ
ทกุ ขเวทนา ความรสู กึ ลาํ บาก, ความรสู กึ ท่ไี ปเกิดหรือแดนกาํ เนดิ ไมดนี ้ี บาง

ทเี รยี กวา อบาย หรอื อบายภมู ิ (แปลวา

เจบ็ ปวด, ความรสู กึ เปนทกุ ข, การเสวย แดนซงึ่ ปราศจากความเจรญิ ) แตอบาย-
อารมณทไี่ มสบาย (ขอ ๒ ใน เวทนา ๓) ภมู นิ ้นั มี ๔ คอื นรก เปรต อสุรกาย
ทุกขสมุทัย เหตใุ หเกดิ ทกุ ข หมายถึง ดิรจั ฉาน, เหตุใหจํานวนไมเทากนั นัน้ มี
ตัณหาสาม คือ กามตัณหา ภวตัณหา คาํ อธิบาย ดังท่อี รรถกถาบางแหงกลาว
วิภวตัณหา เรียกสนั้ ๆ วา สมทุ ัย (ขอ ๒ ไววา (อ.ุ อ.๑๔๕; อิต.ิ อ.๑๔๕) ในกรณนี ี้ รวม
ในอรยิ สจั จ ๔) เรยี กเตม็ วา ทกุ ขสมทุ ยั - อสุรกาย เขาในจําพวกเปรตดวย จึง
อริยสัจจ เปนทคุ ติ ๓; ตรงขามกบั สคุ ติ; ดู คติ, อบาย
ทุกขสัญญา ความหมายรูวาเปนทุกข,
อนึง่ ในความหมายทลี่ กึ ลงไป ถอื วา

การกําหนดหมายใหมองเห็นสังขารวา นรก เปรต จนถงึ ติรจั ฉาน ทเี่ ปนทคุ ตกิ ็

เปนทุกข โดยเทียบวามีทุกขเดือดรอนกวาเทวะ

ทกุ รกริ ยิ า กริ ยิ าทที่ าํ ไดโดยยาก, การทาํ และมนุษย แตกําเนิดหรือแดนเกิดท้ัง

ความเพยี รอนั ยากทใ่ี ครๆ จะทาํ ได ไดแก หมดทั้งสน้ิ แมแตที่เรยี กวาสุคตินนั้ ไม

การบําเพ็ญเพียรเพ่ือบรรลุธรรมวิเศษ วาจะเปนเทวดา หรอื พรหมช้ันใดๆ ก็
ดวยวธิ กี ารทรมานตนตางๆ เชน กลนั้ ลม เปนทคุ ติ ทัง้ นน้ั (เนตฺติ.๖๑/๔๕; ๑๐๖/๑๐๕)

อสั สาสะปสสาสะและอดอาหาร เปนตน เม่อื เทียบกบั นพิ พาน เพราะคตเิ หลาน้ัน

ซ่ึงพระพุทธเจาไดทรงปฏิบัติกอนตรัสรู ยังประกอบดวยทกุ ข หรือเปนคติของผู

๑๕๐

ทุจรติ ๑๕๑ ทูตานุทตู

ทยี่ ังมีทกุ ข จณั ฑาล วาเปนคนชาตจิ ณั ฑาล ถามงุ วา

ทุจริต ความประพฤติชั่ว, ความ กระทบใหอปั ยศ ตองอาบตั ิทกุ กฏ แต
ประพฤติไมดมี ี ๓ คอื ๑. กายทุจริต ถามงุ เพยี งลอเลน ตองอาบัติทุพภาสติ ;
ประพฤติชั่วดวยกาย ๒. วจีทุจริต ดู อาบัติ
ประพฤติช่ัวดวยวาจา ๓. มโนทุจริต ทพุ ภกิ ขภยั ภยั ดวยหาอาหารไดยาก, ภยั
ประพฤตชิ ว่ั ดวยใจ; เทียบ สจุ รติ
ขาดแคลนอาหาร, ภยั ขาวยากหมากแพง

ทุฏ ุลลวาจา วาจาชั่วหยาบ เปนช่ือ ทลุ ลภธรรม สงิ่ ทไี่ ดยาก, ความปรารถนา

อาบตั สิ งั ฆาทิเสสขอที่ ๓ ท่ีวาภิกษผุ มู ี ของคนในโลกท่ไี ดสมหมายโดยยาก มี

ความกําหนัด พูดเคาะมาตุคามดวย ๔ คือ ๑. ขอโภคสมบัตจิ งเกิดมีแกเรา

วาจาช่ัวหยาบ คอื พูดเกยี้ วหญงิ กลาว โดยทางชอบธรรม ๒. ขอยศจงเกดิ มี

วาจาหยาบโลนพาดพงิ เมถนุ แกเรากบั ญาติพวกพอง ๓. ขอเราจง

ทฏุ ลุ ลาบัติ อาบัติชวั่ หยาบ ไดแกอาบัติ รักษาอายอุ ยูไดยืนนาน ๔. เมื่อสิน้ ชพี

ปาราชกิ และสังฆาทิเสส แตในบางกรณี แลว ขอเราจงไปบังเกิดในสวรรค; ดู
ทานหมายเอาเฉพาะอาบัติสังฆาทิเสส ธรรมเปนเหตุใหสมหมาย ดวย
ทตุ ยิ ฌาน ฌานที่ ๒ มีองค ๓ ละวิตก ทศุ ลี “ผูมศี ีลชัว่ ”, คํานี้เปนเพยี งสาํ นวน

วิจารได คงมแี ต ปตแิ ละสขุ อันเกิดแต ภาษาท่ีพูดใหแรง อรรถกถาท้ังหลาย

สมาธิ กับเอกคั คตา อธิบายวา ศีลท่ีชั่วยอมไมมี แตทุศลี

ทตุ ยิ สงั คายนา การรอยกรองพระธรรม หมายความวา ไมมศี ลี หรอื ไรศลี นน่ั เอง,

วนิ ัยคร้ังที่ ๒ ราว ๑๐๐ ปแตพทุ ธ- ภกิ ษทุ ศุ ลี คอื ภกิ ษทุ ตี่ องอาบตั ปิ าราชิก

ปรนิ พิ พาน; ดู สังคายนา ครั้งที่ ๒ ขาดจากความเปนภิกษุแลว แตไมละ

ทตุ ยิ สงั คีติ การสังคายนารอยกรองพระ ภกิ ขปุ ฏญิ ญา (การแสดงตวั หรอื ยนื ยนั

ธรรมวินยั คร้ังท่ี ๒ วาตนเปนภิกษุ), ความเปนผูทุศีลน้ัน

ทพุ พฏุ ฐภิ ยั ภยั ฝนแลง, ภยั แลง, ภยั หนักย่ิงกวาความเปนอลัชชี, คฤหัสถ

ดวยฝนไมตกตองตามฤดกู าล ทุศลี คอื ผทู ่ีละเมิดศลี ๕ ทั้งหมด

ทพุ ภาสิต “พูดไมด”ี “คําชว่ั ” “คําเสยี ทตู ผูทไี่ ดรับมอบหมายใหเปนผแู ทนทาง

หาย” ชือ่ อาบตั เิ บาทีส่ ดุ ท่เี ก่ยี วกับคําพูด ราชการแผนดิน, ผูท่ีไดรับแตงต้ังหรือ

เปนความผิดในลําดับถัดรองจากทุกกฏ มอบหมายใหไปเจรจาหรือแจงเร่อื งแทน
เชน ภิกษุพูดกับภิกษุที่มีกําเนิดเปน ทตู านุทตู ทตู นอยใหญ, พวกทูต

๑๕๑

ทูตานุทตู นิกร ๑๕๒ เทวทตั ต

ทูตานุทตู นกิ ร หมพู วกทูต เทวะ เทวดา, เทพ, เทพเจา (ชน้ั สวรรค
ทูเตนุปสัมปทา การอปุ สมบทโดยใชทตู , และช้ันพรหม)
การอปุ สมบทภกิ ษณุ โี ดยผานทตู , ทเู ตนะ เทวดา หมูเทพ, ชาวสวรรค เปนคาํ รวม

อปุ สมั ปทา หรอื ทเู ตนปู สมั ปทา กเ็ ขยี น; เรยี กชาวสวรรคทงั้ เพศชายและเพศหญงิ

ดูที่ ปกาสนียกรรม, อสัมมุขากรณีย, เทวตานสุ ติ ระลกึ ถึงเทวดา คอื ระลกึ ถงึ
อุปสมั ปทา
คุณธรรมท่ีทําบุคคลใหเปนเทวดาตามที่

ทเู รนทิ าน “เรอ่ื งหางไกล” หมายถงึ พทุ ธ- มีอยใู นตน (ขอ ๖ ในอนุสติ ๑๐)
ประวัติตั้งแตเร่ิมเปนพระโพธิสัตว เทวตาพลี ทําบญุ อทุ ศิ ใหเทวดา, การจดั

บําเพ็ญบารมีเสวยพระชาติในอดีตมา สรรสละรายไดหรือทรัพยสวนหน่ึงเปน

โดยลําดับ จนถึงชาติสุดทาย คือ คาใชจายสําหรับทําบุญอุทิศแกเทวดา

เวสสันดร และอุบตั ใิ นสวรรคช้ันดสุ ิต; โดยความเอื้อเฟอหรือตามความเช่ือถือ,

ดู พทุ ธประวัติ การใชรายไดหรือทรัพยสวนหนึ่งเพื่อ

ทเู รรูป ดู รปู ๒๘ บําเพ็ญทักขิณาทานแกเทวดาคือผูควร

เทพ เทพเจา, ชาวสวรรค, เทวดา; ใน แกทักขิณาท่ีนับถือกันสืบมา (ขอ ๕
ทางพระศาสนา ทานจัดเปน ๓ คอื ๑. แหงพลี ๕ ในโภคอาทยิ ะ ๕)
สมมตเิ ทพ เทวดาโดยสมมติ = พระราชา, เทวทหะ ช่อื นครหลวงของแควนโกลยิ ะ
พระเทวี พระราชกมุ าร ๒. อปุ ปตตเิ ทพ ท่ีกษตั รยิ โกลยิ วงศปกครอง พระนางสริ ิ

เทวดาโดยกาํ เนดิ = เทวดาในสวรรค มหามายาพทุ ธมารดา เปนชาวเทวทหะ
และพรหมท้ังหลาย ๓. วิสุทธิเทพ เทวทหนิคม คือกรงุ เทวทหะ นครหลวง

เทวดาโดยความบรสิ ทุ ธิ์ = พระพทุ ธเจา ของแควนโกลิยะนั่นเอง แตในพระสูตร
พระปจเจกพทุ ธเจา และพระอรหันตท้งั บางแหงเรียก นิคม
หลาย เทวทตั ต ราชบตุ รของพระเจาสปุ ปพทุ ธะ
เทพเจา พระเจาบนสวรรค ลทั ธพิ ราหมณ เปนเชฏฐภาดา (พี่ชาย) ของพระนาง

ถือวาเปนผูดลบันดาลสุขทุกขใหแก พิมพาผูเปนพระชายาของสิทธัตถกุมาร

มนษุ ย เจาชายเทวทัตตออกบวชพรอมกับพระ
เทพธิดา นางฟา, หญิงชาวสวรรค, อนุรุทธะ พระอานนท และ กลั บกอุบาลี

เทวดาผูหญิง เปนตน บาํ เพญ็ ฌานจนไดโลกยิ อภญิ ญา

เทพบตุ ร เทวดาผชู าย, ชาวสวรรคเพศชาย ตอมามีความมักใหญ ไดยุยงพระเจา

๑๕๒

เทวทูต ๑๕๓ เทโวโรหณะ

อชาตศัตรูและคบคิดกันพยายาม คือ หิริ ความละอายแกใจ คือ ละอาย
ประทษุ รายพระพทุ ธเจา กอเรื่องวนุ วาย ตอความชว่ั และ โอตตัปปะ ความกลวั

ในสังฆมณฑล จนถึงทําสังฆเภท และ บาป คอื เกรงกลัวตอความชวั่
ถกู แผนดินสูบในท่สี ุด; ดู ปกาสนยี กรรม เทวบตุ ร เทวดาผชู าย, ชาวสวรรคเพศชาย
เทวทูต ทตู ของยมเทพ, ส่อื แจงขาวของ เทวปตุ ตมาร มารคอื เทพบตุ ร, เทวบตุ ร

มฤตย,ู สัญญาณทเ่ี ตือนใหระลกึ ถงึ คติ เปนมาร เพราะเทวบตุ รบางตนทีม่ งุ ราย

ธรรมดาของชีวิต มิใหมีความประมาท คอยขัดขวางเหนี่ยวร้ังบุคคลไวไมให

จัดเปน ๓ ก็มี ไดแก คนแก คนเจ็บ สละกามสุขออกไปบําเพ็ญคุณธรรมที่

และคนตาย, จดั เปน ๕ กม็ ี ไดแก เด็ก ยงิ่ ใหญ ทําใหบุคคลน้นั พินาศจากความ

แรกเกิด คนแก คนเจ็บ คนถูกลง ดี, คัมภีรสมัยหลังๆ ออกชื่อวา
ราชทัณฑ และคนตาย (เทวทูต ๓ มาใน พญาวสวัตดมี าร (ขอ ๕ ในมาร ๕)
องั คตุ ตรนกิ าย ตกิ นบิ าต, เทวทตู ๕ มา เทวรูป รูปเทวดาทนี่ ับถือ ตามลัทธทิ นี่ ับ

ในเทวทูตสูตร มัชฌิมนิกาย อุปริ- ถือเทวดา
ปณณาสก); สวน เทวทูต ๔ ทเี่ จาชาย เทวโลก โลกของเทวดา, ที่อยูเทวดา ได
สทิ ธตั ถะพบกอนบรรพชา คือ คนแก แกสวรรคกามาพจร ๖ ชั้นคอื ๑. จาต-ุ
คนเจบ็ คนตาย สมณะนนั้ ๓ อยางแรก มหาราชิกา ๒. ดาวดงึ ส ๓. ยามา ๔.
เปนเทวทูต สวนสมณะเรียกรวมเปน ดสุ ติ ๕. นมิ มานรดี ๖. ปรนมิ มติ วสวตั ดี
เทวทูตไปดวยโดยปริยาย เพราะมาใน เทวฺ วาจกิ “มีวาจาสอง” หมายถึง ผกู ลาว

หมวดเดียวกัน แตในบาลี ทานเรยี กวา วาจาถงึ สรณะสอง คือ พระพทุ ธและ
นมิ ติ ๔ หาเรยี กเทวทตู ๔ ไม อรรถกถา พระธรรม ในสมยั ทย่ี งั ไมมพี ระสงฆ ไดแก

บางแหงพูดแยกวา พระสิทธัตถะเห็น พาณชิ สอง คือ ตปุสสะ และภัลลกิ ะ;
เทวทูต ๓ และสมณะ (มอี รรถกถาแหง เทยี บ เตวาจิก
หน่ึงอธิบายในเชิงวาอาจเรียกทั้งส่ีอยาง เทวสถาน ท่ีประดษิ ฐานเทวรูป, โบสถ

เปนเทวทูตได โดยความหมายวาเปน พราหมณ

ของท่ีเทวดานิรมติ ไว ระหวางทางเสดจ็ เทวาธบิ าย ความประสงคของเทวดา
เทเวศร เทวดาผูใหญ, หัวหนาเทวดา
ของพระสิทธตั ถะ)

เทวธรรม ธรรมของเทวดา, ธรรมท่ีทาํ เทโวโรหณะ “การลงจากเทวโลก” หมาย

ใหเปนเทวดา หมายถงึ ธรรม ๒ อยาง ถึงการที่พระพุทธเจาเสด็จลงจากเทว

๑๕๓

เทศกาล ๑๕๔ โทสะ

โลก ตาํ นานเลาวาในพรรษาท่ี ๗ แหงการ สารท เปนตน
บาํ เพญ็ พทุ ธกจิ พระพทุ ธเจาไดเสดจ็ ไป เทศนา การแสดงธรรมส่ังสอนในทาง

ประทับจําพรรษาในดาวดึงสเทวโลก ศาสนา, การชี้แจงใหรูจักดรี จู กั ชัว่ , คํา
ทรงแสดงพระอภิธรรมโปรดพระพุทธ สอน; มี ๒ อยาง คอื ๑. บคุ คลาธษิ ฐาน
มารดาพรอมทง้ั หมูเทพ ณ ทีน่ ้ัน เมอ่ื ถึง เทศนา เทศนามีบุคคลเปนท่ีตั้ง ๒.
เวลาออกพรรษาในวนั มหาปวารณา (วนั ธรรมาธิษฐาน เทศนา เทศนามธี รรม

ขึน้ ๑๕ คาํ่ เดอื น ๑๑) ไดเสดจ็ ลงจาก เปนท่ตี ้งั
สวรรคชัน้ ดาวดงึ ส กลับคนื สูโลกมนุษย เทสนาคามินี อาบัติที่ภิกษุตองเขาแลว

ณ ประตเู มอื งสงั กสั สะ โดยมเี ทวดาและ จะพนไดดวยวิธีแสดง, อาบัติที่แสดง

มหาพรหมทั้งหลายแวดลอมลงมาสง แลวก็พนได, อาบัติท่ีปลงตกดวยการ
เสด็จ ฝงู ชนมากมายกไ็ ดไปรอรับเสดจ็ แสดงทเ่ี รยี กวา แสดงอาบัติ หรือ ปลง
กระทํามหาบูชาเปนการเอิกเกริก อาบตั ิ ไดแก อาบตั ถิ ลุ ลัจจัย ปาจิตตีย

มโหฬาร และพระพทุ ธเจาไดทรงแสดง ปาฏเิ ทสนียะ ทุกกฏ ทพุ ภาสติ ; ตรงขามกับ
ธรรม มผี บู รรลุคุณวิเศษจํานวนมาก อเทสนาคามนิ ี ซึ่งเปนอาบัตทิ ่ีไมอาจพน

ชาวพุทธภายหลังปรารภเหตุการณ ไดดวยการแสดง ไดแก ปาราชกิ และ
พเิ ศษนแ้ี ลว ถือเปนกาลกาํ หนดสาํ หรับ สงั ฆาทิเสส; เทยี บ วฏุ ฐานคามินี
บาํ เพ็ญกุศล ทําบญุ ตักบาตรคราวใหญ เทสนาปริสุทธิ ความหมดจดแหงการ

เปนประเพณีนิยมสืบมาในประเทศไทย แสดงธรรม
เปนเคร่ืองหมายของการออกพรรษา โทณพราหมณ พราหมณผใู หญซง่ึ มฐี านะ
เรียกกันวา ตักบาตรเทโวโรหณะ หรือ เปนครอู าจารย เปนทเี่ คารพนบั ถอื ของคน
นิยมเรยี กส้ันๆ วา ตกั บาตรเทโว บาง จาํ นวนมากในชมพทู วปี เปนผแู บงพระ

วัดจัดพิธใี นวันออกพรรษา คือวนั มหา บรมสารีริกธาตุใหสําเร็จไดโดยสันติวิธี

ปวารณา ข้ึน ๑๕ คาํ่ เดอื น ๑๑ บางวัด เปนผสู รางตมุ พสตปู บรรจทุ ะนานทองท่ี

จดั ถดั เลยจากน้นั ๑ วัน คอื วนั แรม ๑ ใชตวงแบงพระบรมสารีริกธาตุ; ดู

ค่ํา เดอื น ๑๑; ดู ยมกปาฏหิ าริย สารีรกิ ธาตุ
เทศกาล คราวสมัยที่กําหนดไวเปน โทมนสั ความเสียใจ, ความเปนทุกขใจ;
ประเพณี เพ่ือทําบุญและการร่ืนเริงใน ดู เวทนา
ทองถน่ิ เชน ตรษุ สงกรานต เขาพรรษา โทสะ ความคิดประทษุ ราย (ขอ ๒ ใน

๑๕๔

โทสจรติ ๑๕๕ ไทยธรรม

อกศุ ลมูล ๓) โทสาคติ ลําเอียงเพราะไมชอบกัน,

โทสจริต คนมีพื้นนิสัยหนักในโทสะ ลาํ เอียงเพราะชัง (ขอ ๒ ในอคติ ๔)
หงดุ หงดิ โกรธงาย แกดวยเจริญเมตตา ไทยธรรม ของควรให, ของทาํ บญุ ตางๆ,

(ขอ ๒ ในจรติ ๖) ของถวายพระ

๑๕๕

ธ

ธงแหงคฤหัสถ เคร่ืองนุงหมของ พยญั ชนะท่ี๒ (ข ฉ ถ ผ) เปน ธนติ อโฆสะ

คฤหัสถ, การนุงหมอยางนิยมกันของ พยญั ชนะท่ี๓ (ค ช ฑ ท พ) เปน สิถลิ โฆสะ

ชาวบาน พยญั ชนะท่ี๔ (ฆ ฌ ฒ ธ ภ) เปน ธนิตโฆสะ
ธงแหงเดียรถีย เคร่ืองนุงหมของ พยญั ชนะท่ี๕ (ง ณ น ม) เปน สถิ ลิ โฆสะ
เดียรถยี เชน หนงั เสือ ผาคากรอง ธนิยะ ช่ือพระท่ีเอาไมหลวงไปทํากุฎี

เปนตน, การนุงหมอยางทชี่ ื่นชมกนั ของ เปนตนบญั ญัติทตุ ิยปาราชกิ สกิ ขาบท

นกั บวชนอกพระศาสนา ธนู มาตราวดั ระยะทางเทากบั ๑ วา คอื

ธชพัทโธ, ธชพัทธ “ผ[ู ดุจ]ผูกธง”, โจร ๔ ศอก
ผรู ายทขี่ น้ึ ช่ือโดงดงั เหมือนติดธง ไมพงึ ธมกรก [ทะ-มะ-กะ-หฺรก] กระบอก

ใหบวช, มหาโจรองคุลิมาล เปนตน กรองน้ําท่ีเปนบริขารของพระภิกษุ,

บญั ญัตขิ อนี้ กระบอกทใ่ี ชกรองนา้ํ โดยเอาผากรองปด
ธตรฐ ดู จาตมุ หาราช คลุมดานปากไว สวนดานกนปดเหลือ
ธนสมบตั ิ สมบัติคือทรัพยสินเงนิ ทอง เพียงเปนรูหรือมีกรวยตรงกลางใหลม
ธนิต พยัญชนะออกเสยี งแขง็ (ถูกฐาน ผาน ซึ่งใชปลายนว้ิ ปดได ใหน้ําผานเขา

ของตนหนัก บันลือเสียงดัง) ไดแก ทางปากกระบอกผานผากรอง ขับลม

พยัญชนะท่ี ๒ ที่ ๔ ในวรรคทง้ั ๕ คือ ออกทางรูที่กนจนพอแลวเอานิ้วปดรูนั้น
ข, ฆ; ฉ, ฌ; ฐ, ฒ; ถ, ธ; ผ, ภ; คกู บั สถิ ลิ ก็จะไดน้ําในกระบอกท่ีกรองแลว, ธม-

เร่ืองเสียงพยัญชนะน้ี พึงเขาใจให กรณ ก็วา (บางแหงเขียนเปน ธัมมกรก
ครบตามหลกั โฆสะ-อโฆสะ และ สถิ ลิ - บาง ธมั มกรณ บาง), ถาเปนผากรองนํา้
ธนิต แลวพึงทราบระดับเสียงของ เรียก ปรสิ สาวนะ; ดู บรขิ าร
พยัญชนะท้ังหลายเทียบกัน กลาวคือ ธรรม สภาพทท่ี รงไว, ธรรมดา, ธรรม-

ในวรรคทัง้ ๕ นนั้ เรียงจากพยญั ชนะที่ ชาต,ิ สภาวธรรม, สจั จธรรม, ความ

๑ ซง่ึ มีเสยี งเบาที่สดุ ไปจนถึงพยัญชนะ จรงิ ; เหตุ, ตนเหตุ; สิ่ง, ปรากฏการณ,

ที่ ๔ ซึง่ มเี สยี งดงั กองทีส่ ุด (พยญั ชนะที่ ธรรมารมณ, ส่ิงท่ีใจคิด; คุณธรรม,

๕ มเี สียงดังเทากบั พยญั ชนะที่ ๓) ดงั นี้ ความด,ี ความถูกตอง, ความประพฤติ

พยัญชนะที่๑ (ก จ ฏ ต ป) เปน สิถิลอโฆสะ ชอบ; หลักการ, แบบแผน, ธรรมเนยี ม,

ธรรม ๑๕๗ ธรรมกาย

หนาท;่ี ความชอบ, ความยตุ ิธรรม; พระ คือ เปนกลางๆ มใิ ชกุศล มใิ ชอกศุ ล
ธรรม, คําสงั่ สอนของพระพุทธเจา ซ่งึ ธรรมกถา คํากลาวธรรม, ถอยคําที่

แสดงธรรมใหเปดเผยปรากฏข้นึ กลาวถงึ ธรรม, คําบรรยายหรอื อธบิ าย

ธรรม ในประโยควา “ใหกลาวธรรมโดย ธรรม; ธรรมกี ถา ก็ใช
บท” บาลีแสดงคําสอนในพระพุทธ- ธรรมกถึก ผกู ลาวสอนธรรม, ผูแสดง

ศาสนา ที่ทานเรียงไว จะเปนพทุ ธภาษิต ธรรม, นกั เทศก

กต็ าม สาวกภาษติ ก็ตาม ฤษีภาษติ ก็ ธรรมกามะ ผูใครธรรม, ผชู อบตรติ รอง
ตาม เทวดาภาษติ กต็ าม เรยี กวา ธรรม สอดสองธรรม
ธรรมกาย 1. “ผมู ธี รรมเปนกาย” เปน
ในประโยคน้ี

ธรรม (ในคําวา “การกรานกฐินเปน พระนามอยางหน่ึงของพระพุทธเจา

ธรรม”) ชอบแลว, ถกู ระเบียบแลว (ตามความในอัคคัญญสูตร แหงทีฆ-
ธรรม ๒ แสดงบางหมวดทพ่ี ึงทราบกอน: นิกาย ปาฏิกวรรค) หมายความวา พระ
องคทรงคิดพุทธพจนคําสอนดวยพระ
หมวดหนึง่ คือ ๑. รปู ธรรม ไดแก หทัยแลวทรงนําออกเผยแพรดวยพระ
รูปขนั ธทง้ั หมด ๒. อรูปธรรม ไดแก

นามขนั ธ ๔ และนพิ พาน; วาจา เปนเหตใุ หพระองคก็คอื พระธรรม
อกี หมวดหนงึ่ คอื ๑. โลกิยธรรม
เพราะทรงเปนแหลงที่ประมวลหรือท่ี
ธรรมอนั เปนวสิ ยั ของโลก ๒. โลกตุ ตร
ธรรม ธรรมอนั มใิ ชวสิ ัยของโลก ไดแก ประชุมอยูแหงพระธรรมอันปรากฏเปด
เผยออกมาแกชาวโลก; พรหมกาย หรอื
มรรค ๔ ผล ๔ นิพพาน ๑; พรหมภตู กเ็ รียก; 2. “กองธรรม” หรือ
อกี หมวดหนึ่ง คอื ๑. สังขตธรรม “ชุมนุมแหงธรรม” ธรรมกายยอมเจริญ

ธรรมที่ปจจยั ปรงุ แตง ไดแกขนั ธ ๕ ทง้ั งอกงามเติบขยายข้ึนไดโดยลําดับจน
หมด (=สงั ขาร) ๒. อสงั ขตธรรม ธรรม ไพบลู ย ในบุคคลผเู ม่ือไดสดับคาํ สอน

ที่ปจจัยไมปรุงแตง ไดแก นิพพาน ของพระองคแลวฝกอบรมตนดวย
(=วิสงั ขาร) ไตรสิกขาเจริญมรรคาใหบรรลุภูมิแหง
ธรรม ๓ หมวดทพี่ ึงทราบกอน คอื ๑. อรยิ ชน ดังตัวอยางดาํ รสั ของพระมหา-
กศุ ลธรรม ธรรมทีเ่ ปนกศุ ล ๒. อกศุ ล ปชาบดีโคตมี เม่ือคร้ังกราบทูลลาพระ
ธรรม ธรรมท่ีตรงขามกับกุศล ๓. พุทธเจาเพ่ือปรินิพพานตามความใน
อัพยากตธรรม ธรรมที่เปนอัพยากฤต คัมภีรอปทานตอนหน่ึงวา “ขาแตพระ

๑๕๗

ธรรมของฆราวาส ๔ ๑๕๘ ธรรมเจดีย

สุคตเจา หมอมฉันเปนมารดาของพระ ธรรมคุมครองโลก ดู โลกบาลธรรม
องค, ขาแตพระธีรเจา พระองคก็เปน ธรรมจริยา การประพฤติธรรม, การ

พระบิดาของหมอมฉนั ... รปู กายของ ประพฤติเปนธรรม, การประพฤติถูก
พระองคนี้ หมอมฉันไดทําใหเจรญิ เติบ ตามธรรม เปนช่ือหน่ึงของ กุศล-
โต สวนธรรมกายอันเปนท่ีเอิบสุขของ กรรมบถ ๑๐
หมอมฉนั กเ็ ปนสิ่งอนั พระองคไดทาํ ให ธรรมจักร จักรคอื ธรรม, วงลอธรรม

เจริญเติบโต”; สรุปตามนัยอรรถกถา หรืออาณาจักรธรรม หมายถึงเทศนา

ธรรมกาย ในความหมายน้ี ก็คือ กณั ฑแรก ที่พระพทุ ธเจาแสดงแกพระ
ปญจวัคคีย (ชอื่ ของปฐมเทศนา เรยี ก
โลกุตตรธรรม ๙ หรอื อรยิ สจั จ

ธรรมของฆราวาส ๔ ดู ฆราวาสธรรม๔ เตม็ วา ธมั มจักกัปปวัตตนสตู ร)
ธรรมขนั ธ กองธรรม, หมวดธรรม; 1. ธรรมจกั ษุ ดวงตาเหน็ ธรรมคือ ปญญา

ประมวลธรรมเขาเปนหมวดใหญ มี ๕ รเู ห็นความจรงิ วา สง่ิ ใดกต็ ามมคี วามเกดิ

คอื สลี ขนั ธ สมาธขิ ันธ ปญญาขันธ ขน้ึ เปนธรรมดา สงิ่ นนั้ ทง้ั ปวงลวนมคี วาม

วมิ ุตติขนั ธ วิมตุ ตญิ าณทสั สนขนั ธ; 2. ดบั ไปเปนธรรมดา; ธรรมจกั ษุ ไดแก

กําหนดหมวดธรรมในพระไตรปฎกวามี มรรคใดกไ็ ด ในมรรค ๓ คอื โสดาปตติ

๘๔,๐๐๐ พระธรรมขันธ แบงเปนวนิ ยั มรรค สกทาคามิมรรค และอนาคามิ

ปฎก ๒๑,๐๐๐ สุตตนั ตปฎก ๒๑,๐๐๐ มรรค (วินย.อ.๓/๒๖) แตวาโดยทั่วไป

และอภิธรรมปฎก ๔๒,๐๐๐ พระ ธรรมจกั ษุ เชนทเ่ี กดิ แกทานโกณฑญั ญะ

ธรรมขนั ธ เมื่อสดับธรรมจักร ไดแกโสดาปตติ

ธรรมคุณ คณุ ของพระธรรม มี ๖ อยาง มรรค (โสดาปตติมัคคญาณ) คือญาณ
คอื ๑. สฺวากขฺ าโต ภควตา ธมฺโม พระ ทีท่ าํ ใหเปนโสดาบัน
ธรรมอันพระผูมีพระภาคเจาตรัสดีแลว ธรรมจารี ผปู ระพฤติธรรม, ผปู ระพฤติ
๒. สนทฺ ิฏ โก อนั ผปู ฏบิ ตั จิ ะพึงเหน็ ชดั เปนธรรม, ผูประพฤติถกู ธรรม คูกับ สม-
ดวยตนเอง ๓. อกาลโิ ก ไมประกอบดวย จารี
กาล ๔. เอหปิ สฺสโิ ก ควรเรยี กใหมาดู ธรรมเจดยี เจดยี บรรจพุ ระธรรมคอื จารกึ
๕. โอปนยโิ ก ควรนอมเขามา ๖. ปจจฺ ตตฺ ํ พระพทุ ธพจน เชน อรยิ สจั จ ปฏจิ จ-
เวทิตพฺโพ วิ ฺ ูหิ อันวิญ ูชนพึงรู สมปุ บาท เปนตน ลงในใบลาน แลวนํา
ไปบรรจใุ นเจดยี (ขอ ๓ ใน เจดีย ๔)
เฉพาะตน

๑๕๘

ธรรมเจตยิ สูตร ๑๕๙ ธรรมทตู

ธรรมเจติยสูตร สูตรหนึ่งในคัมภีร ธรรมทนิ นา ดู ธมั มทินนา
มชั ฌมิ นกิ าย มชั ฌมิ ปณณาสก แหงพระ ธรรมที่บรรพชิตควรพิจารณาเนืองๆ
สตุ ตนั ตปฎก วาดวยขอความทพ่ี ระเจา ๑๐; ดู อภิณหปจจเวกขณ
ปเสนทิโกศลกราบทูลพระพุทธเจา ธรรมทูต “ผนู ําสงสาสนแหงธรรม” หรอื

พรรณนาความเล่ือมใสศรัทธาของพระ “ผูถือสาสนสงขาวธรรม”, “ทูตของ

องคทม่ี ีตอพระรตั นตรัย ธรรม” หรือ “ทูตผูนําธรรมไปสอ่ื สาร”,

ธรรมชาติ ส่งิ ที่เกิดมีเปนอยูเปนไปตาม ผูสื่อสารแหงธรรม, พระภิกษุผูไดรับ

ธรรมดา เชน ดนิ นา้ํ คน สตั ว ตนไม มอบหมายหรือแตงต้ังใหเดินทางไปเผย
ธรรมฐิติ ความดํารงคงตัวแหงธรรม, แผประกาศธรรมในตางถนิ่ ตางแดน; ใน

ความตั้งอยแู นนอนแหงกฎธรรมดา ชวงตนพุทธกาล เมื่อพระพุทธเจาทรง
ธรรมดา อาการหรือความเปนไปแหง ประกาศธรรม มีผูศรัทธาและรูแจง

ธรรมชาติ; ในภาษาไทยวา สามัญ, ธรรมเพมิ่ ขน้ึ ๆ อยางรวดเรว็ ในไมชาพระ

ปกติ, พนื้ ๆ อรหนั ตสาวกกม็ จี าํ นวนถงึ ๖๐ รูป คร้งั

ธรรมทาน การใหธรรม, การสั่งสอน นั้น ประมาณ ๕ เดอื นหลงั ตรสั รู พระ

แนะนําเก่ียวกับธรรม, การใหความรู พุทธเจาไดทรงสงพระสาวก ๖๐ รูปแรก

ความเขาใจที่ถูกตอง; ดู ทาน ออกไปประกาศพระศาสนา ดวยพระ

ธรรมทายาท ทายาทแหงธรรม, ผรู ับ ดํารัสท่ีเรามักนําเฉพาะตอนท่ีถือกันวา

มรดกธรรม, ผูรับเอาธรรมของพระ สาํ คัญมาก มาอางอิงอยูเสมอ คือพุทธ-
พุทธเจามาเปนสมบัติดวยการประพฤติ พจนทว่ี า “จรถ ภกิ ขฺ เว จารกิ ํ พหชุ น-
ปฏบิ ตั ใิ หเขาถงึ ; โดยตรงหมายถงึ รบั เอา หติ าย พหชุ นสขุ าย โลกานกุ มปฺ าย.”
โลกุตตรธรรม ๙ ไวไดดวยการบรรลุ แปลวา: ภกิ ษทุ ง้ั หลาย พวกเธอจง
เอง โดยออมหมายถึง รับปฏบิ ัตกิ ศุ ล จารกิ ไป เพอื่ ประโยชนและความสขุ
ธรรม จะเปนทาน ศลี หรือภาวนากต็ าม ของชนจาํ นวนมาก เพอื่ เกอื้ การณุ ยแก
ตลอดจนการบูชา ทเี่ ปนไปเพอื่ บรรลุซ่งึ โลก (พระดาํ รสั เตม็ วา: ภิกษุท้งั หลาย
โลกตุ ตรธรรมนนั้ ; เทยี บ อามิสทายาท
ธรรมทาํ ใหงาม ๒ คอื ๑. ขันติ ความ เราพนแลว จากบวงทงั้ ปวง ท้ังท่เี ปน
อดทน ๒. โสรัจจะ ความเสงี่ยมหรอื
ของทพิ ย ทั้งทเี่ ปนของมนุษย แมพวก

เธอก็พนแลวจากบวงท้ังปวง ทั้งท่ีเปน

ความมอี ธั ยาศัยประณีต ของทิพย ทั้งทเี่ ปนของมนุษย เธอทั้ง

๑๕๙

ธรรมทูต ๑๖๐ ธรรมทตู

หลายจงจาริกไป เพ่ือประโยชนและ เมอื่ ทาํ งานพระธรรมทตู จงเปนผมู วี ตั ร
ปฏบิ ตั อิ นั งาม จงกลาวไขคาํ สงั่ สอน
ความสุขของชนจํานวนมาก เพื่อเกื้อ ของเราแกเหลาประชาใหแจมแจง เพอ่ื
เหน็ แกสนั ตสิ ขุ ของเขา. เธอทงั้ หลาย
การุณยแกโลก เพื่อประโยชน เพ่ือ ผไู รอาสวกเิ ลส หาใครเทยี บเทยี มมไิ ด
จงปดประตอู บายเสยี ใหหมดสน้ิ และ
เกอื้ กลู เพือ่ ความสขุ แกทวยเทพและ จงเปดประตู สูทางแหงสวรรคและ
โมกษธรรม. เธอทงั้ หลาย ผเู ปนแหลง
มวลมนษุ ย พวกเธออยาไดไปรวมทาง แหงคุณความดีมีการุญธรรมเปนตน
จงเพ่ิมพูนปญญาและศรัทธาแกชาว
เดียวกันสองรูป จงแสดงธรรม อนั งาม โลก ทง้ั ดวยการเทศนาแกเขาและการ
ปฏิบัติตนเอง ใหพรอมทุกประการ.
ในเบ้ืองตน งามในทามกลาง งามในที่ คฤหสั ถทงั้ หลาย อปุ การะพวกเธออยู
เปนนติ ยดวยอามสิ ทาน เธอทงั้ หลาย
สุด จงประกาศพรหมจริยะ อนั บรสิ ทุ ธิ์ กจ็ งอปุ การะตอบตอพวกเขาดวยธรรม
ทาน. เธอทงั้ หลายผไู ดทาํ กจิ ทคี่ วรทาํ
บริบูรณส้ินเชิง พรอมทั้งอรรถทั้ง ของตนเองเสร็จแลว จงบําเพ็ญ
ประโยชนแกผอู น่ื โดยแสดงสทั ธรรม
พยัญชนะ สัตวท้ังหลายจําพวกท่ีมีธุลี ยกธงชยั ของผแู สวงธรรมขนึ้ ชเู ถดิ

คือกิเลสในจกั ษุนอย มอี ยู แตเพราะ เฉพาะคาถาทม่ี คี าํ วา “ธรรมทตู ” เปน

ไมไดฟงธรรม กจ็ ะเสอ่ื มไปเสีย ผูรูทว่ั คําบาลี (ธมมฺ ทเู ตยยฺ ํ = งานพระธรรม

ถึงธรรม จกั มี, แมเรากจ็ กั ไปยงั ตําบล ทูต) ดงั น้ี

อุรุเวลาเสนานิคม เพ่ือแสดงธรรม, กโรนฺตา ธมมฺ ทูเตยยฺ ํ วขิ ยฺ าปยถ ภิกขฺ โว

วนิ ย.๔/๓๒/๓๙) สนตฺ ิอตฺถาย สตตฺ านํ สพุ ฺพตา วจนํ มม.

พระอรรถกถาจารยนาํ พุทธพจนคร้ัง คาถาท่ีพระอรรถกถาจารยประพันธ

นี้ ไปประพนั ธเปนคาถา ใหเหน็ วา พระ ขึ้นเพ่ือแสดงนัยแหงพุทธพจนนี้ นอก

พุทธเจาไดทรงสงพระอรหันตสาวกทั้ง จากเปนหลกั ฐานอันแสดงวา “ธรรมทูต”

หมดน้นั ไปทํางานพระธรรมทตู ดงั ความ เปนคําท่ีทานใชเรียกพระอรหันตสาวก
ในคาถาเหลานน้ั วา (พุทธ.อ.๒/๒๗): “ภกิ ษุ
ทั้งหลาย พวกเธอ เม่ือจะบาํ เพ็ญ ๑๖๐
ประโยชนตนและประโยชนผอู น่ื จง
แยกยายกันเที่ยวจาริกนาํ ธรรมไปให
แกมนษุ ยทงั้ หลาย ตลอดทว่ั แผนดนิ
ผนื น.ี้ เธอทง้ั หลายอยใู นทส่ี งดั วเิ วก
ตามเขาเขนิ เนนิ วนา ทาํ หนาทป่ี ระกาศ
สทั ธรรมแกโลก สบื จากเรา สมา่ํ เสมอ
ตอเนอ่ื งไป. ภกิ ษทุ งั้ หลาย พวกเธอ

ธรรมเทศนา ๑๖๑ ธรรมปฏิสนั ถาร

๖๐ องค ทพี่ ระพทุ ธเจาทรงสงไปประกาศ ธรรมเนยี ม ประเพณ,ี แบบอยางทีเ่ คย

พระศาสนา โดยถอื เปนพระ “ธรรมทตู ” ทาํ กนั มา, แบบอยางท่นี ิยมใชกัน
ชดุ แรก ในประวตั ิศาสตรแหงพระพุทธ- ธรรมบท 1. บทแหงธรรม, บทธรรม,

ศาสนาแลว กเ็ ปนคาถาซึ่งใหคตทิ ีน่ าํ มา ขอธรรม 2. ชื่อพทุ ธคาถาอันเปนบทแหง

พวงประกอบเขาไดกับพุทธพจนขางตน ธรรม จํานวน ๔๒๓ คาถา ซง่ึ จัดเปน

และพระคาถาโอวาทปาติโมกข เพื่อใช คัมภีรที่ ๒ ในขทุ ทกนกิ าย แหงพระ

เปนหลักนําทางการทํางานของพระธรรม สตุ ตนั ตปฎก; ดู ไตรปฎก (ในเลม ๒๕)
ธรรมบชู า 1. “การบชู าดวยธรรม”, การ
ทูตทง้ั หลายสืบตอไป

ธรรมเทศนา การแสดงธรรม, การ บูชาดวยการปฏบิ ัติธรรม เฉพาะอยางยงิ่

บรรยายธรรม การบูชาพระพุทธเจาดวยธรรมานุธรรม-

ธรรมเทศนาปฏสิ ังยุตต ธรรมเนียมท่ี ปฏิบตั ิ (ขอ ๒ ใน บชู า ๒) 2. “การบูชา

เกีย่ วกบั การแสดงธรรม (หมวดที่ ๓ ซง่ึ ธรรม”, การบูชาพระธรรม อนั เปน

แหงเสขิยวตั ร มี ๑๖ สกิ ขาบท) อยางหน่งึ ในพระรัตนตรัย (คอื บชู าพระ

ธรรมเทศนาสิกขาบท สิกขาบทปรับ ธรรมรัตนะ) ดวยดอกไม ธปู เทยี น

อาบตั ิปาจิตตยี แกภิกษผุ ูแสดงธรรมแก ของหอม เปนตน หรือ (ที.อ.๓/๙๖) บชู า

มาตุคามเกินกวา ๕–๖ คําเวนแตมบี รุ ุษ ทานผูเปนพหูสูต ผูทรงธรรมทรงวินัย

ผูรูเดยี งสาอยดู วย (สิกขาบทท่ี ๗ ใน ดวยไตรจีวร เปนตน ตลอดจนเคารพ

มุสาวาทวรรคแหงปาจติ ตยี ) ธรรม ถอื ธรรมเปนใหญ ดงั ที่พระพุทธ

ธรรมนยิ าม กาํ หนดแนนอนแหงธรรมดา, เจาทรงเคารพธรรม และทรงบําเพ็ญ

กฎธรรมชาต,ิ ความจรงิ ทมี่ อี ยหู รอื ดาํ รง พุทธกิจดวยทรงเห็นแกธรรม เพื่อให

อยตู ามธรรมดาของมนั ซง่ึ พระพทุ ธเจา หมูชนเขาถึงธรรม ไดประโยชนจาก

ทรงคนพบแลวทรงนํามาแสดงชี้แจง ธรรม (เชน ม.อ.๔/๒๐๘; ม.ฏี.๓/๔๗๐)
อธบิ ายใหคนทง้ั หลายไดรตู าม มี ๓ ตาม ธรรมปฏิบัติ การปฏิบัติธรรม; การ
พระบาลดี งั น้ี ๑. สพเฺ พ สงขฺ ารา อนจิ จฺ า ปฏิบัตทิ ถ่ี กู ตองตามธรรม
สังขารทัง้ ปวง ไมเทีย่ ง ๒.สพเฺพสงขฺ ารา ธรรมปฏิรปู ธรรมปลอม, ธรรมทไ่ี ม
ทกุ ขฺ า สังขารทงั้ ปวง คงทนอยูมไิ ด ๓. แท, ธรรมเทยี ม
สพเฺ พ ธมมฺ า อนตตฺ า ธรรมทง้ั ปวง มใิ ช ธรรมปฏสิ ันถาร การตอนรบั ดวยธรรม
เปนตน; ดู ไตรลกั ษณ, สามญั ลกั ษณะ คือกลาวธรรมใหฟงหรือแนะนําในทาง

๑๖๑

ธรรมปาละ ๑๖๒ ธรรมราชา

ธรรม อยางนี้เปนธรรมปฏิสันถารโดย ประการ ท่ีจะชวยใหไดส่ิงท่ียากจะได
เอกเทศคือสวนหน่ึงดานหนึ่ง ธรรม- เหลานั้นสมดังหมาย คือ ๑. สัทธา
ปฏิสันถารท่ีบําเพ็ญอยางบริบูรณ คือ สมั ปทา ถงึ พรอมดวยศรัทธา ๒. สลี
การตอนรบั โดยธรรม ไดแก เอาใจใส สัมปทา ถึงพรอมดวยศีล ๓. จาค
ชวยเหลอื สงเคราะห แกไขปญหาบรรเทา สัมปทา ถึงพรอมดวยความสละ ๔.
ขอสงสยั ขจดั ปดเปาขอตดิ ขดั ยากลาํ บาก ปญญาสัมปทา ถึงพรอมดวยปญญา

เดือดรอนทั้งหลาย ใหเขาลุลวงกิจอัน (อง.จตกุ ก.๒๑/๖๑/๘๖)

เปนกุศล พนความอึดอัดขัดของ (ขอ ๒ ธรรมพเิ ศษ ดู ธรรมวิเศษ
ใน ปฏิสันถาร ๒) ธรรมไพบูลย ความไพบลู ยแหงธรรม,
ธรรมปาละ พระอรรถกถาจารยผรู จนา ความพร่ังพรอมเต็มเปยมแหงธรรม

อรรถกถาจาํ นวนมาก ถดั จากพระพุทธ ดวยการฝกฝนอบรมใหมีในตนจน

โฆสาจารย งานของทานที่สําคัญคือ บริบูรณ หรือดวยการประพฤติปฏิบัติ

ปรมัตถทีปนี รวมไปถึงฎีกาแหงวิสุทธิ กันในสังคมจนแพรหลายท่ัวไปท้ังหมด;

มัคค ช่ือวา ปรมัตถมัญชสุ า (มหาฏกี า); ดู ไพบูลย, เวปลุ ละ
ดู อรรถกถา, ปรมัตถทีปนี, ปรมัตถ ธรรมภาษิต ถอยคาํ ทเี่ ปนธรรม, ถอยคาํ
มญั ชุสา ท่ีแสดงธรรม หรอื เกยี่ วกบั ธรรม
ธรรมเปนโลกบาล ๒ คือ ๑. หิริ ความ ธรรมมีอุปการะมาก ๒ คือ ๑. สติ
ละอายแกใจ ๒.โอตตปั ปะ ความกลวั ความระลกึ ได ๒.สมั ปชญั ญะ ความรตู วั
บาป; ดู โลกบาลธรรม ธรรมยุต, ธรรมยุติกนิกาย ดู คณะ
ธรรมเปนเหตุใหสมหมาย สิ่งที่คน ธรรมยตุ
ชอบใจใฝปรารถนากันอันยากที่จะได ธรรมรัตนะ,ธรรมรัตน รัตนะคอื ธรรม,

สมใจหมายในโลก ๔ อยาง คอื ก) ขอ พระธรรมอนั เปนอยางหน่งึ ในรตั นะ ๓
ใหโภคะเกิดข้นึ แกเราโดยชอบธรรม ข) ท่ีเรยี กวาพระรัตนตรัย; ดู รัตนตรัย
ครนั้ ไดโภคะแลว ขอใหยศเฟองฟแู กเรา ธรรมราชา 1. “ผยู ังชาวโลกใหชืน่ บาน

และเหลาญาตมิ ิตร ค) คร้นั ไดโภคะได ดวย(นวโลกตุ ตร)ธรรม”, พระราชาแหง

ยศแลว ขอใหเรามีอายุยนื ยาว ง) ครั้น ธรรม, พระราชาผูเปนเจาแหงธรรม,

ไดสมสามอยางนัน้ แลว เม่ือตาย ขอให พระราชาโดยธรรม หมายถึงพระพุทธ

เราเขาถึงสุคติโลกสวรรค, ธรรม ๔ เจา 2. “ผูยงั ชาวโลกใหชื่นบานดวย(ทศ

๑๖๒

ธรรมวตั ร ๑๖๓ ธรรมสภา

กศุ ลกรรมบถ)ธรรม”, ราชาผทู รงธรรม, ธรรมวิภาค การจาํ แนกธรรม, การจัด

พระเจาจักรพรรดิ ตามคติแหงพระพทุ ธ หัวขอธรรมจําแนกออกเปนหมวดหมู

ศาสนา คอื ราชาผูมชี ัยชนะและครอง เพื่อสะดวกแกการศึกษาคนควาอธิบาย

แผนดินโดยธรรม ไมตองใชโทษทณั ฑ และทาํ ความเขาใจ

ไมตองใชศสั ตราวุธ ธรรมวิเศษ ธรรมชั้นสูง หมายถึง

ธรรมวัตร ลกั ษณะเทศนทํานองธรรมดา โลกตุ ตรธรรม
เรียบๆ ทแี่ สดงอยทู ัว่ ไป อนั ตางไปจาก ธรรมศาลา หอธรรม, โรงฟงธรรม; เปน

ทํานองเทศนแบบมหาชาติ, ทํานอง คําท่ีเกิดในยุคหลังมาก และใชกันไม

แสดงธรรม ซ่ึงมุงอธิบายตามแนวเหตุ มาก มักเปนช่ือวัด พบบางในคัมภีร

ผล มิใชแบบเรียกเราอารมณ ประเภท “วงั สะ” คอื ตํานานตางๆ เชน

ธรรมวาที “ผูมปี กติกลาวธรรม”, ผพู ดู มหาวงส สาสนวงส (รูปบาลีเปน “ธมฺม-

เปนธรรม, ผพู ดู ตามธรรม, ผพู ดู ตรง สาลา”)
ตามธรรมหรอื พดู ถกู ตองตามหลกั ไม ธรรมสภา ที่ประชุมฟงธรรม, โรงธรรม;

พดู ผิดธรรม ไมพดู นอกหลักธรรม แตเดิม ในพระไตรปฎก “ธรรมสภา”
ธรรมวจิ ยั การเฟนธรรม; ดู ธมั มวจิ ยะ เปนคําที่ใชนอย (พบในเร่ืองอดีตกอน
ธรรมวจิ ารณ การใครครวญพจิ ารณาขอ พุทธกาลคร้งั หนงึ่ คอื ในวิธุรชาดก, ข.ุ ชา.

ธรรมตางๆ วาแตละขอมีอรรถคอื ความ ๒๘/๑๐๔๐/๓๖๒, เปนอาคารหลวงในเมอื ง

หมายอยางไร ตน้ื ลึกเพยี งไร แลวแสดง อินทปตถ หรอื อนิ ทปตต ในกรุ รุ ัฐ, และ

ความคิดเห็นออกมาวาธรรมขอนั้นขอน้ี อีกคร้ังหน่งึ เปนคาถาประพนั ธของพระ

มอี รรถคือความหมายอยางนัน้ อยางน้ี อุบาลมี หาสาวก, ข.ุ อป.๓๒/๘/๖๓, กลาว
ธรรมวนิ ัย ธรรมและวนิ ัย, คําสั่งสอนท้งั เปนความอุปมาวาพระพุทธเจาทรงเปน

หมดของพระพทุ ธเจา ซง่ึ ประกอบดวย พระธรรมราชา ไดทรงสรางธรรมนคร
ธรรม = คําสอนแสดงหลกั ความจริง ขึ้น ในธรรมนครนี้ มีพระสุตตันตะ
และแนะนําความประพฤติ, วนิ ยั = บท พระอภธิ รรม พระวนิ ยั และพุทธพจนมี

บัญญัติกําหนดระเบียบความเปนอยู องค ๙ ทัง้ สิ้น เปนธรรมสภา), ตอมา
และกาํ กบั ความประพฤต;ิ ธรรม = เครอื่ ง ในช้ันอรรถกถา “ธรรมสภา” ไดกลาย
ควบคุมใจ, วินัย = เครื่องควบคมุ กาย เปนคําสามัญอันใชเรียกท่ีประชุมฟง

และวาจา พระธรรมเทศนาของพระพุทธเจา เชน

๑๖๓

ธรรมสมโภค ๑๖๔ ธรรมสังเวช

ในวัดพระเชตวัน เชนเดียวกับคําวา รูความเขาใจในหลักความจริงความถูก

“คันธกุฎี” ทอี่ รรถกถาใชเรียกพระวหิ าร ตองดงี าม ดวยการเลาเรียน อานและ

ท่ีประทับของพระพทุ ธเจา ดงั ขอความ สดับฟง, การศึกษาหาความรูท่ี
ในอรรถกถา (เชน อง.ฺ อ.๑/๑๐๑/๗๔) วา ปราศจากโทษ; ธมั มัสสวนะ ก็เขียน
“พระผูมีพระภาคเจาเสด็จออกจากพระ ธรรมสวามิศร ผเู ปนใหญโดยฐานเปน

คันธกุฎี มาประทับนั่งเหนือพระบวร เจาของธรรม หมายถึงพระพุทธเจา
พุทธอาสนท่ีเขาปูลาดไวในธรรมสภา”, ธรรมสังคณี ดู ไตรปฎก (เลม ๓๔,
อาคารที่อรรถกถาเรียกวาธรรมสภานี้ อภธิ รรมปฎก เลม ๑, สงั คณี ก็เรยี ก)
มักไดแกอาคารที่ในพระไตรปฎกเรียก ธรรมสังคาหกะ พระอรหันต ๕๐๐

วา “อุปฏฐานศาลา” (ศาลาที่ภิกษุทั้ง องค ผรู วบรวมรอยกรองพระธรรมวนิ ยั

หลายมาเฝาเพ่ือฟงพระพุทธโอวาทและ ในคราวปฐมสงั คายนา
สดับพระธรรมเทศนา) ดังท่ีทานไข ธรรมสังคาหกาจารย อาจารยผูรอย
ความวา “คําวา ‘ในอุปฏฐานศาลา’ กรองธรรม; ดู ธรรมสังคาหกะ
หมายความวา ‘ในธรรมสภา’” (อปุ ฏ าน- ธรรมสังคีติ การสงั คายนาธรรม, การ

สาลายนตฺ ิ ธมมฺ สภาย,ํ วนิ ย.ฏ.ี ๒/๑๓๔/ รอยกรองธรรม, การจัดสรรธรรมเปน

๒๗๗); ดู คันธกุฎี, อปุ ฏฐานศาลา หมวดหมู

ธรรมสมโภค คบหากนั ในทางเรยี นธรรม ธรรมสังเวช ความสงั เวชโดยคาํ นงึ ธรรม,

ไดแก สอนธรรมให หรอื ขอเรยี นธรรม ความปลงใจดวยปญญารูเทาทันความ
ธรรมสมาทาน การสมาทานยึดถือ จริงแหงธรรมดาท่ีจะพิจารณาและ

ปฏิบตั ธิ รรม, การทํากรรม จดั ไดเปน ๔ ปฏบิ ตั ไิ ปตามธรรม

ประเภท คือ การทาํ กรรมบางอยางให คําวาธรรมสงั เวชนี้ ในพระไตรปฎก

ทุกขในปจจบุ ัน และมีทุกขเปนวิบากตอ พบแหงเดียว นอกน้ันมาในคัมภีรช้ัน

ไป, บางอยางใหทกุ ขในปจจบุ ัน แตมสี ุข อรรถกถา-ฏกี า และมคี มั ภีร ๕ แหง

เปนวิบากตอไป, บางอยางใหสุขใน บอกความหมายของธรรมสังเวชไวตรง
ปจจบุ ัน แตมที กุ ขเปนวิบากตอไป, บาง ตามกนั วา “ธมมฺ สภาวจนิ ตฺ าวเสน ปวตตฺ
อยางใหสุขในปจจุบัน และมีสุขเปน สโหตตฺ ปปฺ าณ ธมมฺ สเวโค” (เชน วินย.ฏี.

วบิ ากตอไป ๑/๔๘) เนื่องจากความเขาใจในธรรม

ธรรมสวนะ การฟงธรรม, การหาความ สังเวชจะชัดได ตองเขาใจความหมาย

๑๖๔

ธรรมสากัจฉา ๑๖๕ ธรรมกี ถา

ของ “สงั เวช” กอน จึงอธิบาย “ธรรม เปนประมาณ; ดู อธปิ ไตย
สงั เวช” รวมไวทาย “สังเวช”; ดู สงั เวช ธรรมาธิษฐาน มีธรรมเปนท่ีต้ัง คือ
ธรรมสากจั ฉา การสนทนาธรรม, การ เทศนายกธรรมขึน้ แสดง เชนวาศรทั ธา

สนทนากนั ในทางธรรม ศลี คืออยางนี้ ธรรมท่ีประพฤติดแี ลว

ธรรมสามัคคี ความพรอมเพรียงของ ยอมนําสุขมาให ดังนี้เปนตน; คูกับ
องคธรรม, องคธรรมท้ังหลายท่ีเก่ียว บคุ คลาธษิ ฐาน
ของทุกอยางทํากิจหนาท่ีของแตละ ธรรมานุธรรมปฏิบัติ การประพฤติ

อยางๆ พรอมเพรยี งและประสานสอด ธรรมสมควรแกธรรม หมายถึงการ

คลองกัน ใหสําเร็จผลที่เปนจุดหมาย ปฏิบัตธิ รรมถูกตองตามหลกั เชน หลกั

เชน ในการบรรลุมรรคผล เปนตน ยอยสอดคลองกับหลักใหญ และเขา

ธรรมสามิสร ดู ธรรมสวามิศร แนวกบั ธรรมท่เี ปนจุดมงุ หมาย, ปฏิบตั ิ

ธรรมสามี ผเู ปนเจาของธรรม เปนคาํ ถูกตองตามกระบวนธรรม สอดสมท่ีจะ
ใหลุถึงจดุ หมาย; ดู วุฑฒิ
เรยี กพระพทุ ธเจา

ธรรมเสนา กองทพั ธรรม, กองทัพพระ ธรรมาภิสมัย การตรัสรูธรรม, การ

สงฆผปู ระกาศพระศาสนา สาํ เรจ็ มรรคผล

ธรรมเสนาบดี แมทัพธรรม, ผูเปนนาย ธรรมารมณ อารมณคอื ธรรม, สง่ิ ทถี่ กู รบั รู

ทพั ธรรม เปนคาํ เรยี กยกยองพระสารบี ตุ ร ทางใจ, สง่ิ ทร่ี ดู วยใจ, สงิ่ ทใี่ จรสู กึ นกึ คดิ ; ดู

ซ่ึงเปนกําลังใหญของพระศาสดาในการ ธมั มายตนะ, อารมณ
ธรรมาสน ที่สําหรบั นง่ั แสดงธรรม
ประกาศพระศาสนา

ธรรมันเตวาสิก อันเตวาสิกผูเรียน ธรรมิกอุบาย อุบายท่ีประกอบดวย

ธรรมวนิ ัย, ศษิ ยผเู รยี นธรรมวนิ ยั ; คกู บั ธรรม, อบุ ายทีช่ อบธรรม, วธิ ีท่ถี ูกธรรม

อทุ เทศาจารย ธรรมิศราธิบดี ผูเปนอธิบดีโดยฐาน
ธรรมาธิปไตย ถอื ธรรมเปนใหญ, ถอื เปนใหญในธรรม หมายถึงพระพุทธเจา

หลกั การ ความจรงิ ความถูกตอง ความ (คํากวี)
ดีงามและเหตุผลเปนใหญ ทาํ การดวย ธรรมีกถา ถอยคาํ ที่ประกอบดวยธรรม,

ปญญา โดยเคารพหลกั การ กฎ ระเบยี บ การพูดหรือสนทนาเกี่ยวกับธรรม, คํา

กติกา มุงเพ่ือความดีงาม ความจริง บรรยายหรืออธิบายธรรม; นิยมใชวา
ความถกู ตอง ความเปนธรรมชอบธรรม ธรรมกถา

๑๖๕

ธรรมุเทศ ๑๖๖ ธมั มจักกัปปวตั ตนสูตร

ธรรมุเทศ ธรรมท่ีแสดงขึ้นเปนหัวขอ, อลาพุ (นา้ํ เตา) กมุ ภณั ฑ (ฟกเขยี ว);

หัวขอธรรม ทง้ั นี้ มีคติโบราณเช่ือวา ครัง้ ตนกัป เม่ือ

ธรรมธุ จั จ ดู ธมั มทุ ธจั จะ;วปิ สสนปู กเิ ลส ส่ิงท้ังหลายแรกเกิดมขี นึ้ นนั้ บุพพัณณะ
ธญั ชาติ ขาวชนิดตางๆ, พชื จําพวกขาว; เกดิ มีกอน อปรณั ณะเกดิ ทหี ลงั
ธญั ชาติ ๗ คอื สาลิ (ขาวสาล)ี , วหี ิ (ขาว ธมั มกามตา ความเปนผใู ครธรรม, ความ

เจา), ยวะ (ขาวเหนยี ว), โคธมุ ะ (โคธมู ะ พอใจและสนใจในธรรม, ความใฝธรรม

กว็ า; ขาวละมาน), กงั คุ (ขาวฟาง), วรกะ รักความจรงิ ใฝศกึ ษาหาความรู และใฝ

(ลกู เดอื ย), กทุ รสู ะ (หญากบั แก); คาํ วา ในความดี (ขอ ๖ ในนาถกรณธรรม ๑๐)
“ธญั ชาตดิ บิ สด” (อามกธญั ญะ) หมายถงึ ธมั มคารวตา ดู คารวะ
ธญั ชาติ ๗ นเี้ อง ทยี่ งั ไมไดขดั สหี รอื ธัมมจักกัปปวัตตนสูตร “พระสูตรวา

กะเทาะเปลอื กออก (ยงั ไมเปน ตณั ฑลุ ะ) ดวยการยังธรรมจักรใหเปนไป”, พระ

และยงั ไมไดทาํ ใหสกุ (ยงั ไมเปน โอทนะ) สูตรวาดวยการหมนุ วงลอธรรม เปนชื่อ

เชน วหี ิ คอื ขาวเปลอื กของขาวเจา ของ ปฐมเทศนา คือพระธรรมเทศนา

อนึง่ พชื ทเ่ี ปนของกิน คือเปนอาหาร คร้ังแรก ซึ่งพระพุทธเจาทรงแสดงแก

ท่ีรับประทาน (อันนะ) นนั้ แบงเปน ๒ พระปญจวคั คยี ทป่ี าอสิ ปิ ตนมฤคทายวนั
พวก ไดแก บพุ พณั ณะ (แปลสบื กนั มาวา แขวงเมอื งพาราณสี ในวันขึ้น ๑๕ คา่ํ

“ของทจี่ ะพงึ กนิ กอน” แตตามคาํ อธิบาย เดือน ๘ หลงั จากวันตรสั รูสองเดือน วา

ในคมั ภรี หลายแหง นาจะแปลวา “ของกนิ ดวยมัชฌิมาปฏิปทา คือ ทางสายกลาง
ทมี่ เี ปนหลกั ขนึ้ กอน”) ไดแก ธญั ชาติ ๗ อันเวนท่ีสุด ๒ อยาง และวาดวย

น้ี (รวมทั้งพืชที่อนุโลมหรือเขาพวกน้ี) อรยิ สัจจ ๔ ซ่งึ พระพทุ ธเจาไดตรัสรู อัน
และ อปรณั ณะ (แปลสบื กนั มาวา “ของ ทําใหพระองคสามารถปฏิญาณวาได

ที่จะพึงกินในภายหลัง” แตตามคํา ตรัสรูอนุตรสัมมาสัมโพธิญาณ (ญาณ

อธบิ ายในคมั ภรี หลายแหง นาจะแปลวา คือความตรัสรูเองโดยชอบอันยอด

“ของกนิ ทมี่ เี พมิ่ มาอกี ทหี ลงั ” ทาํ นองของ เยี่ยม) ทานโกณฑัญญะ หัวหนาคณะ

กนิ ประกอบ) ไดแกพชื จาํ พวกถว่ั งาและ ปญจวัคคีย ฟงพระธรรมเทศนานแี้ ลว

ผักที่ทําเปนกับแกง เชนท่ีทานยกตัว ไดดวงตาเห็นธรรม (ธรรมจกั ษุ) และ
อยางบอย คอื มคุ คะ (ถวั่ เขยี ว) มาส ขอบวชเปนพระภิกษุรูปแรก เรียกวา
(ถว่ั ราชมาส) ตลิ ะ (งา) กลุ ตั ถ (ถว่ั พ)ู เปนปฐมสาวก

๑๖๖

ธมั มทนิ นา ๑๖๗ ธัมมสัมมุขตา

ธมั มทนิ นา พระเถรมี หาสาวิกาองคหนึง่ อันละเอียดลึกซึ้ง ท่ีนําสืบกันมาใน

เปนกุลธิดาชาวพระนครราชคฤห เปน ตามพปณณิทวปี ดํารงอยูโดยภาษาของ

ภรรยาของวสิ าขเศรษฐี มคี วามเล่อื มใส ชาวเกาะ ไมชวยใหประโยชนสําเร็จ

ในพระพุทธศาสนาบวชในสํานักนาง พรอมบรู ณแกคนพวกอื่นทเี่ หลือได ทาํ

ภิกษุณี บําเพญ็ เพยี รไมนานก็ไดสําเรจ็ อยางไรจะใหอรรถกถาแหงพระธรรม-

พระอรหัต ไดรับยกยองวาเปน บทนั้นยังประโยชนใหสําเร็จแกโลกท้ัง

เอตทัคคะในทางเปนธรรมกถึก (เขยี น ปวงได” จึงไดอาราธนาทานใหทํางานน้ี

ธรรมทินนา ก็มี) และทานก็ไดนําอรรถกถานั้นออกจาก

ธัมมเทสนามยั บุญสาํ เรจ็ ดวยการแสดง ภาษาสิงหฬ ยกข้นึ สตู ันตภิ าษา (ภาษาท่ี

ธรรม (ขอ ๙ ในบญุ กิริยาวัตถุ ๑๐) มีแบบแผน ในทีน่ หี้ มายถึงภาษาบาลี),
ธัมมปฏิสนั ถาร ดู ธรรมปฏสิ นั ถาร ธัมมปทัฏฐกถานี้ รวมอยูในชุดที่มีช่ือ
ธัมมปฏิสัมภิทา ปญญาแตกฉานใน เฉพาะวา ปรมัตถโชติกา; ดู ปรมัตถ-
ธรรม, เห็นคําอธิบายพิสดาร ก็สามารถ โชติกา, อรรถกถา, โปราณัฏฐกถา
จับใจความมาตัง้ เปนหัวขอได เห็นผลก็ ธัมมมัจฉริยะ ตระหนธ่ี รรม ไดแก หวง

สืบสาวไปหาเหตุได (ขอ ๒ ใน แหนความรู ไมยอมบอก ไมยอมสอน

ปฏิสมั ภทิ า ๔) คนอื่น เพราะเกรงวาเขาจะรูเทาตน (ขอ

ธมั มปทฏั ฐกถา คัมภีรอรรถกถาอธิบาย ๕ ในมจั ฉริยะ ๕)
ความในธรรมบท แหงขทุ ทกนกิ าย ใน ธัมมวจิ ยะ ความเฟนธรรม, ความสอด

พระสุตตนั ตปฎก พระพทุ ธโฆสาจารย สอง สืบคนธรรม, การวจิ ยั หรือคนควา

นําเน้ือความในอรรถกถาเกาที่ใชศึกษา ธรรม ใหรูเขาใจแจมแจงชัดเจนถึง

และรักษาสืบตอกันมาในลังกาทวีป อัน ความจริง ตรงเต็มตามสภาวะ (ขอ ๒
เปนภาษาสิงหฬ เอามาเรียบเรียงกลับ ในโพชฌงค ๗); ดู วิจัย
ข้ึนเปนภาษาบาลี เมอื่ พ.ศ. ใกลจะถงึ ธมั มสมั มุขตา ความเปนตอหนาธรรม,

๑๐๐๐ ดังท่ีทานเลาไวในปณามคาถา พรอมหนาธรรม ในววิ าทาธกิ รณ หมาย

ของคัมภีรนี้วา พระกุมารกัสสปเถระ ความวา ปฏิบัติถูกตองตามธรรมวินัย

(พระเถระรูปหน่ึงในลังกาทวีป ไมใช และสัตถุศาสนอันเปนเครื่องระงับ

ทานท่ีเปนมหาสาวกในพุทธกาล) คิด อธิกรณนั้น จึงเทากับวาธรรมมาอยูท่ี
หวังวา “อรรถกถาแหงพระธรรมบท นั้นดวย; ดู สัมมุขาวินัย

๑๖๗

ธมั มสากจั ฉา ๑๖๘ ธมั มายตนะ

ธัมมสากจั ฉา ดู ธรรมสากจั ฉา ธมั มานธุ ัมมปฏิปตติ ดู ธรรมานุธรรม-
ธมั มญั ุตา ความเปนผรู ูจักเหตุ เชน รู ปฏิบัติ
จักวา สิง่ นเ้ี ปนเหตุแหงสุข ส่งิ น้เี ปนเหตุ ธัมมานุปสสนา การมีสติตามดูพรอม

แหงทกุ ข; ตามอธบิ ายในบาลหี มายถงึ รหู ลกั ดวยปญญารูเหน็ สภาวธรรม ไมวากศุ ล

หรอื รหู ลักการ เชน ภกิ ษเุ ปนธมั มัญ ู อกุศล หรืออัพยากฤต เทาทันการท่ี

คือ รูหลักคําสอนของพระพทุ ธเจาท่จี ดั สภาวะน้นั ๆ เกดิ ข้นึ เสือ่ มไป หมดหาย
เปนนวังคสัตถุศาสน; ดู สปั ปรุ ิสธรรม หรอื เจรญิ ไพบลู ยอยางไรๆ ตระหนักตอ
ธมั มปั ปมาณกิ า ถอื ธรรมเปนประมาณ, สภาวะท่ีมีอยู แครูเทาสตทิ ัน ไมติดอิง

ผูเล่ือมใสเพราะพอใจในเน้ือหาธรรม ไมยดึ เอา; (ตามแบบเรยี นวา: สติกําหนด

และการปฏิบัติดปี ฏบิ ตั ชิ อบ เชน ชอบ พจิ ารณาธรรมทเี่ ปนกุศลหรืออกุศล ที่

ฟงธรรม ชอบเห็นภิกษุรักษามารยาท บงั เกิดกับใจเปนอารมณวา ธรรมนี้ก็สัก

เรยี บรอยสํารวมอินทรีย วาธรรม ไมใชสัตว บุคคล ตัว ตน

ธัมมสั สวนะ การฟงธรรม, การสดับคํา เรา เขา)
แนะนําสง่ั สอน; ดู ธรรมสวนะ
ธมั มานุปสสนา แยกเปน ๕ บรรพ

ธัมมัสสวนมัย บุญสําเร็จดวยการฟง คือ นีวรณบรรพ ขันธบรรพ อายตน
ธรรม (ขอ ๘ ใน บญุ กิรยิ าวตั ถุ ๑๐) บรรพ โพชฌงคบรรพ และ สจั จบรรพ;
ธัมมัสสวนานสิ งส อานิสงสแหงการฟง ขอ ๔ ใน สติปฏฐาน ๔
ธรรม, ผลดีของการฟงธรรม, ประโยชน ธัมมานุสติ ระลึกถึงคุณของพระธรรม

ท่จี ะไดจากการฟงธรรม มี ๕ อยางคอื (ขอ ๒ ในอนุสติ ๑๐) เขียนอยางรูป
๑. ไดฟงสงิ่ ทย่ี งั ไมเคยฟง ๒. สง่ิ ทเี่ คยฟง เดิมในภาษาบาลีเปน ธัมมานุสสติ
กเ็ ขาใจแจมแจงชดั เจนยง่ิ ขนึ้ ๓. บรรเทา ธัมมานุสารี “ผแู ลนไปตามธรรม”, “ผู

ความสงสัยเสียได ๔. ทําความเหน็ ให แลนตามไปดวยธรรม”, พระอรยิ บคุ คล

ถูกตองได ๕. จิตของเขายอมผองใส ผตู ง้ั อยใู นโสดาปตติมรรค ที่มีปญญนิ -
ธัมมาธิปเตยยะ, ธัมมาธิปไตย ถือ ทรียแรงกลา (เมือ่ บรรลุผล กลายเปน
ธรรมเปนใหญ คอื ยึดธรรมเปนเกณฑ ทฏิ ฐิปปตตะ); ดู อริยบคุ คล ๗
ตัดสินใจ, นึกถึงความจริง ความถูก ธัมมายตนะ อายตนะคือธรรม,

ต อ ง ส ม ค ว ร ก อ น แ ล ว จึ ง ทํา; ดู ธรรมารมณ, เปนขอท่ี ๖ ในอายตนะ

ธรรมาธิปไตย, อธิปไตย ภายนอก ๖ (คูกับมนายตนะ [อายตนะ

๑๖๘

ธมั มกี ถา ๑๖๙ ธาตุมนสิการ

คือใจ] ในฝายอายตนะภายใน ๖), ได แจงอารมณ หรอื ธาตรุ ู
แกสภาวธรรมตอไปน้ี คือ นามขนั ธ ๓ ธาตุ๒ สวนสําคัญแหงสรีระ ของพระพุทธ

(เวทนา สญั ญา สงั ขาร) และรปู บางอยาง เจา พระปจเจกพทุ ธเจา และพระอรหนั ต

ในรูปขันธ (คอื เฉพาะอนทิ สั สนอัปปฏฆิ - ทั้งหลาย ซ่ึงคงอยูหรือรักษาไวเปนที่

รปู อนั ไดแกสขุ มุ รปู ๑๖) กบั ทง้ั อสงั ขต- เคารพบูชา เฉพาะอยางย่ิงอัฐิ รวมท้ัง
ธาตุ คือนพิ พาน ซง่ึ เปนขันธวินมิ ตุ คอื สวนสาํ คัญอน่ื ๆ เชน เกสา (เกศธาต)ุ ,

เปนสภาวะพนจากขนั ธ ๕ (อภ.ิ ว.ิ ๓๕/๑๐๐/ เรยี กรวมๆ วาพระธาตุ (ถากลาวถงึ ธาตุ

๘๖); ดู สขุ ุมรปู , อายตนะ ของพระพุทธเจาโดยเฉพาะ เรียกวา

ธมั มีกถา ดู ธรรมีกถา พระบรมธาตุ พระบรมสารีรกิ ธาตุ พระ
ธัมมุทธจั จะ ความฟุงซานดวยสาํ คญั ผิด สารีริกธาตุ หรือระบุช่ือพระธาตุสวน
ในธรรม คือ ความฟงุ ซานเนือ่ งจากเกดิ น้ันๆ เชน พระทาฐธาตุ พระอุณหิส-
วิปสสนปู กเิ ลสอยางใดอยางหนึง่ ขึ้นแลว ธาต)ุ ; ดู สารรี กิ ธาตุ
สําคัญผิดวาตนบรรลุธรรมคือมรรคผล ธาตุกถา ช่ือคัมภีรท่ี ๓ แหงพระ

นิพพาน จิตก็เลยคลาดเขวออกไป อภิธรรมปฎก วาดวยการสงเคราะห

เพราะความฟุงซานน้นั ไมเกดิ ปญญาท่ี ธรรมท้ังหลายเขากับ ขันธ อายตนะ

จะเห็นไตรลกั ษณไดจรงิ , ธรรมุธัจจ ก็ และธาต;ุ ดู ไตรปฎก (ในเลม ๓๖, ใน
เขียน; ดู วปิ สสนปู กเิ ลส
อภิธรรมปฎก เลม ๓)

ธาตุ๑ สิ่งที่ทรงสภาวะของมันอยูเองตาม ธาตุกัมมัฏฐาน กรรมฐานที่พิจารณา
ธรรมดาของเหตุปจจยั , ธาตุ ๔ คือ ๑. ธาตุเปนอารมณ, กําหนดพิจารณาราง
ปฐวีธาตุ สภาวะที่แผไปหรือกินเน้ือท่ี กายแยกเปนสวนๆ ใหเห็นวาเปนแต

เรียกสามัญวาธาตุแขนแข็งหรือธาตุดิน เพียงธาตุ ๔ คือ ดิน นาํ้ ไฟ ลม
๒. อาโปธาตุ สภาวะทเ่ี อบิ อาบดูดซมึ ประชมุ กันอยู ไมใชเรา ไมใชของเรา ไม
เรยี กสามญั วา ธาตเุ หลวหรอื ธาตนุ าํ้ ๓. ใชตัวตนของเรา
เตโชธาตุ สภาวะที่ทําใหรอน เรียก ธาตุเจดีย เจดียบรรจุพระบรม-
สามญั วา ธาตไุ ฟ ๔. วาโยธาตุ สภาวะท่ี สารีรกิ ธาตุ (ขอ ๑ ในเจดีย ๔)
ทําใหเคล่อื นไหว เรยี กสามญั วา ธาตุ ธาตมุ นสิการ การพจิ ารณาเหน็ รางกาย
ลม; ธาตุ ๖ คอื เพิ่ม ๕. อากาสธาตุ ของตนแยกออกไป โดยรูวาแคเปนธาตุ
สภาวะที่วาง ๖. วิญญาณธาตุ สภาวะที่รู แตละอยางๆ, เปนบรรพท่ี ๕ (ธาตุ

๑๖๙

ธิติ ๑๗๐ โธโตทนะ

มนสิการบรรพ) ของกายานปุ สสนาสติ แจง ๑๑. โสสานกิ ังคะ อยูปาชา ๑๒.
ปฏฐาน; ดู กายานปุ สสนา, สตปิ ฏฐาน ยถาสันถติกังคะ อยูในท่ีแลวแตเขาจัด
ธิติ 1. ความเพยี ร, ความเขมแข็งม่ันคง,
ให; หมวดท่ี ๔ วริ ยิ ปฏสิ ังยุตต เกยี่ วกับ
ความหนกั แนน, ความอดทน 2. ปญญา ความเพียร มี ๑๓. เนสัชชิกงั คะ ถือนั่ง

ธีระ นักปราชญ, ผฉู ลาด อยางเดียวไมนอน (นีแ้ ปลเอาความสน้ั ๆ

ธุดงค องคคุณเครื่องกาํ จัดกิเลส, ขอ ความหมายละเอียด และคําสมาทาน

ปฏิบัติเขมงวด ท่ีสมัครใจสมาทาน พงึ ดูตามลาํ ดับอกั ษรของคาํ นน้ั ๆ)
ประพฤติประจาํ ตัว ชว่ั ระยะกาลสนั้ หรือ ธรุ ะ “สง่ิ ทจี่ ะตองแบกไป”, หนาท,ี่ ภารกจิ ,

ยาว หรอื แมตลอดชีวติ กไ็ ด เปนอุบาย การงาน, เรื่องท่จี ะตองรับผิดชอบ, กิจ

ขัดเกลากิเลส สงเสริมความมักนอย ในพระศาสนา แสดงไวในอรรถกถา ๒
อยางคอื คนั ถธรุ ะ และวปิ สสนาธรุ ะ
สันโดษ เปนตน มี ๑๓ ขอ คอื หมวดท่ี ๑ ธลุ ี ฝุน, ละออง, ผง
ธวุ ภัต อาหารที่ถวายเปนประจํา, นติ ยภัต
จีวรปฏสิ งั ยตุ ต เกยี่ วกบั จวี ร มี ๑. ปงสกุ ู- ธุวยาคู ยาคทู เ่ี ขาถวายเปนประจาํ เชนที่
ลิกงั คะ ถอื ใชแตผาบังสุกุล ๒. เตจีวร-ิ
กงั คะ ใชผาเพยี งสามผนื ; หมวดท่ี ๒

ปณฑปาตปฏสิ งั ยตุ ต เกยี่ วกบั บณิ ฑบาต นางวิสาขาถวายเปนประจาํ หรือท่ีจัดทํา

มี ๓. ปณฑปาติกังคะ เที่ยวบิณฑบาต เปนของวดั แจกกนั เอง
เปนประจํา ๔. สปทานจาริกงั คะ บิณฑ- โธตกมาณพ ศิษยคนหน่งึ ในจาํ นวน ๑๖

บาตตามลําดับบาน ๕. เอกาสนิกังคะ คน ของพราหมณพาวรี ทไ่ี ปทูลถาม
ฉนั วนั ละครง้ั เดยี ว ๖. ปตตปณฑกิ งั คะ
ฉันเฉพาะในบาตร ๗. ขลปุ จฉาภตั ตกิ งั คะ ปญหากะพระศาสดา ทปี่ าสาณเจดีย
โธโตทนะ กษัตรยิ ศากยวงศ เปนพระ

ลงมอื ฉันแลวไมยอมรบั เพิม่ ; หมวดที่ ๓ ราชบุตรองคท่ี ๔ ของพระเจาสีหหนุ

เสนาสนปฏสิ งั ยตุ ต เกย่ี วกบั เสนาสนะ มี ๘. เปนพระอนุชาของพระเจาสุทโธทนะ
อารญั ญกิ งั คะ ถอื อยปู า ๙. รกุ ขมลู กิ งั คะ เปนพระเจาอาของพระพทุ ธเจา
อยโู คนไม ๑๐. อัพโภกาสิกงั คะ อยกู ลาง

๑๗๐

น

นกลุ บดิ า “พอของนกลุ ”, คฤหบดชี าว ใหเปนเอตทคั คะในบรรดาอบุ าสกผสู นทิ
เมืองสุงสุมารคีรี ในแควนภัคคะ มี สนมคุนเคย (วิสสาสิกะ) ทานนกุล-
ภรรยาชอื่ นกลุ มารดา สมยั หนงึ่ พระ มารดากเ็ ปนเอตทคั คะในบรรดาอบุ าสกิ า

พุทธเจาเสด็จมายังเมืองสุงสุมารคีรี ผสู นทิ สนมคนุ เคยเชนเดยี วกนั
ประทับท่ีปาเภสกลาวัน ทานคฤหบดี นขา เล็บ
และภรรยาไปเฝาพรอมกับชาวเมืองคน นคร เมืองใหญ, กรงุ
อน่ื ๆ พอไดเห็นครง้ั แรก ทง้ั สองสามี นครโศภินี หญงิ งามเมือง, หญิงขายตวั
ภรรยาก็เกิดความรูสึกสนิทหมายใจ (พจนานุกรมเขยี น นครโสภณิ ี, นคร-
เหมือนวาพระพุทธเจาเปนบุตรของตน โสเภณ)ี
ไดเขาไปถงึ พระองคและแสดงความรสู กึ นที แมนํา้ ในพระวนิ ยั หมายเอาแมนาํ้ ที่
นนั้ พระพทุ ธเจาไดแสดงธรรมโปรด ทงั้ มีกระแสนํา้ ไหลอยู ไมใชแมนํ้าตัน
สองทานไดบรรลุธรรมเปนพระโสดาบัน นทีกัสสป นกั บวชชฎลิ แหงกสั สปโคตร
ทานนกุลบิดาและนกุลมารดานี้ เปนคู นองชายของอุรุเวลกัสสปะ พ่ีชายของ

สามภี รรยาตวั อยาง ผมู คี วามจงรกั ภกั ดี คยากสั สปะ ออกบวชตามพีช่ าย พรอม

ตอกันอยางบริสุทธ์ิและมั่นคงยั่งยืน ดวยชฎิลบริวาร ๓๐๐ คน สําเร็จอรหตั

ตราบเทาชรา ทัง้ ยงั ปรารถนาจะพบกนั ดวยฟงอาทติ ตปรยิ ายสตู ร เปนมหาสาวก

ทงั้ ชาตนิ แี้ ละชาตหิ นา เคยทลู ขอใหพระ องคหนึง่ ในอสีตมิ หาสาวก
พุทธเจาแสดงหลักธรรมที่จะทําใหสามี นทีปารสมี า สีมาฝงนํ้า คือ สีมาทสี่ มมติ
ภรรยาครองรักกันย่ังยนื ตลอดไปทั้งภพ ครอมฝงน้ําทง้ั สอง เปดแมนา้ํ ไวกลาง
นแ้ี ละภพหนา เมอ่ื ทานนกลุ บดิ าเจบ็ ปวย นพเคราะห ดู ดาวพระเคราะห
ออดแอดรางกายออนแอ ไมสบายดวย นมสั การ “การทาํ ความนอบนอม” การ
โรคชรา ทานไดฟงพระธรรมเทศนาครงั้ ไหว, การเคารพ, การนอบนอม; ใชเปน

หนงึ่ ทท่ี านประทบั ใจมากคอื พระดาํ รสั คําข้ึนตนและสวนหน่ึงของคําลงทาย

ทแ่ี นะนาํ ใหทาํ ใจวา “ถงึ แมรางกายของ จดหมายที่คฤหัสถมีไปถึงพระภิกษุ

เราจะปวย แตใจของเราจะไมปวย” ทาน สามเณร
นกุลบิดาไดรับยกยองจากพระพุทธเจา นรก เหวแหงความทุกข, ท่ีอันไมมีความ

นลาฏ ๑๗๒ นวังคสัตถุศาสน

สุขความเจริญ, ภาวะเรารอนกระวน นวรหคุณ คุณของพระอรหนั ต ๙ หมาย

กระวาย, ท่ีไปเกิดและเสวยความทุกข ถึง คุณของพระพุทธเจาผูเปนพระ

ของสตั วผูทําบาป (ขอ ๑ ในทคุ ติ ๓, อรหนั ต ๙ ประการ ไดแกพุทธคุณ ๙

ขอ ๑ ในอบาย ๔); ดู นริ ยะ, คติ น่ันเอง เขียน นวารหคุณ กไ็ ด แต
นลาฏ หนาผาก เพ้ยี นไปเปน นวหรคณุ ก็มี
นวกะ 1. หมวด ๙ 2. ภกิ ษุใหม, ภิกษุมี นวสวี ถกิ า การพจิ ารณาซากศพในสภาพ
พรรษายงั ไมครบ ๕; เทยี บ เถระ,มชั ฌมิ ะ ตางๆ อันแปลกกนั ไปใน ๙ ระยะเวลา
นวกภูมิ ขั้น ชัน้ หรือระดับพระนวกะ, ใหเห็นคติธรรมดาของรางกาย ของผอู ่ืน

ระดบั อายุ คณุ ธรรม ความรู ท่นี บั วายงั เชนใด ของตนกจ็ ักเปนเชนนัน้ (สวี ถกิ า,

เปนผใู หม คอื มพี รรษาตา่ํ กวา ๕ ยงั ตอง สวิ ถิกา = สสุ าน คอื ปาชา, นวสีวถกิ า

ถอื นสิ ยั เปนตน; เทยี บ เถรภมู ,ิ มชั ฌมิ ภมู ิ หมายถึงซากศพในสุสานที่แปรสภาพไป
นวกรรม การกอสราง
ในชวงเวลา ๙ ระยะ เริม่ แตตายแลววนั

นวกัมมาธิฏฐายี ผูอํานวยการกอสราง หน่งึ ), เปนบรรพท่ี ๖ – ๑๔ (นวสวี ถิกา

เชนที่พระมหาโมคคัลลานะไดรับมอบ บรรพ) ของกายานปุ สสนาสตปิ ฏฐาน; ดู
หมายจากพระบรมศาสดาใหเปนผู กายานปุ สสนา, สตปิ ฏฐาน
อํานวยการสรางบุพพารามที่นางวิสาขา นวังคสัตถุศาสน คําส่ังสอนของพระ

บรจิ าคทุนสรางท่ีกรุงสาวัตถี ศาสดา มีองค ๙, พุทธพจนมีองค

นวกมั มกิ ะ ผดู แู ลนวกรรม, ภกิ ษผุ ไู ดรบั ประกอบ ๙ อยาง, สวนประกอบ ๙

สมมติ คือแตงต้ังจากสงฆ ใหทําหนาที่ อยางท่ีเปนคําสอนของพระพุทธเจา คอื
๑. สตุ ตะ (พระสตู รทั้งหลาย รวมท้ัง
ดูแลการกอสรางและปฏิสังขรณใน พระวินัยปฎกและนิทเทส) ๒. เคยยะ
อาราม, เปนตําแหนงหนึง่ ในบรรดา เจา
อธกิ ารแหงอาราม (ความที่มีรอยแกวและรอยกรองผสม
นวโกวาท คาํ สอนสาํ หรบั ผบู วชใหม, คํา กัน ไดแกพระสูตรทมี่ ีคาถาท้ังหมด) ๓.
เวยยากรณะ (ไวยากรณ คอื ความรอย
สอนสําหรับภิกษุสามเณรผูบวชใหม,

ช่ือหนังสือแบบเรียนนักธรรมช้ันตรี แกวลวน ไดแก พระอภธิ รรมปฎกท้ัง

เปนพระนิพนธของสมเด็จพระมหา- หมด และพระสูตรท่ไี มมีคาถา เปนตน)

สมณเจา กรมพระยาวชริ ญาณวโรรส ๔. คาถา (ความรอยกรองลวนเชน
นวนตี ะ เนยขน; ดู เบญจโครส
ธรรมบท เถรคาถา เถรคี าถา เปนตน)

๑๗๒

นหารู ๑๗๓ นันทกมุ าร

๕. อุทาน (ไดแก พระคาถาพุทธอุทาน ความดคี วามชั่วไมมี เปนมิจฉาทิฏฐคิ อื
๘๒ สตู ร) ๖. อิติวตุ ตกะ (พระสูตรที่ ความเหน็ ผดิ ทร่ี ายแรงอยางหนง่ึ ; ดู ทฏิ ฐิ
เรยี กวา อติ วิ ตุ ตกะ ๑๑๐ สตู ร) ๗. ชาตกะ นันทะ พระอนชุ าของพระพทุ ธเจาแตตาง
(ชาดก ๕๕๐ เรื่อง) ๘. อัพภตู ธรรม พระมารดา คอื ประสูติแตพระนางมหา-

(เรื่องอัศจรรย คือพระสูตรท่ีกลาวถงึ ขอ ปชาบดีโคตมี ไดออกบวชในวันมงคล
อัศจรรยตางๆ) ๙. เวทัลละ (พระสตู ร สมรสกับนางชนปทกัลยาณี เบื้องแรก

แบบถามตอบท่ีใหเกิดความรูและความ ประพฤติพรหมจรรยอยูดวยความจําใจ

พอใจแลวซกั ถามย่งิ ๆ ขน้ึ ไป เชน จฬู - แตตอมาพระพุทธเจาทรงสอนดวย

เวทลั ลสตู ร มหาเวทลั ลสูตร เปนตน); อุบาย จนพระนันทะเปลี่ยนมาตั้งใจ

เขยี นอยางบาลเี ปน นวงั คสตั ถสุ าสน; ดู ปฏิบัติธรรม และในท่ีสุดก็ไดบรรลุ
ไตรปฎก
อรหตั ตผล ไดรบั ยกยองเปนเอตทคั คะ

นหารู เอ็น ในบรรดาภิกษุผูสํารวมอินทรีย พระ

นหตุ ชอื่ มาตรานบั เทากบั หนึง่ หม่ืน นันทะมีรูปพรรณสัณฐานคลายพระ
นอนรวม นอนในท่ีมุงที่บังอันเดียวกัน พุทธเจา แตต่าํ กวาพระพทุ ธองค ๔ น้ิว
นันทกะ พระเถระมหาสาวกองคหนึ่ง
แลเห็นกนั ไดในเวลานอน

นอม ในประโยควา “ภกิ ษนุ อมลาภเชน เกิดในตระกูลผูดีมีฐานะในพระนคร

นน้ั มาเพอื่ ตน” ขอหรือพดู เลียบเคียงชัก สาวัตถี ไดฟงพระธรรมเทศนาของพระ

จูงเพ่อื จะใหเขาให ศาสดา มคี วามเลื่อมใส ขอบวช เจริญ

นกั บญุ ผูใฝบุญ, ผูถือศาสนาอยางเครง วิปสสนากัมมัฏฐาน ไดสาํ เร็จพระอรหตั

ครดั , ผทู าํ ประโยชนแกพระศาสนา ทานมีความสามารถในการแสดงธรรม

นักปราชญ ผรู ู, ผูมีปญญา จนเปนที่เล่ืองลือ ครั้งหน่ึงทานแสดง

นักพรต คนถือบวช, ผูประพฤตพิ รต ธรรมแกนางภกิ ษณุ ี ปรากฏวานางภกิ ษณุ ี
นักษัตรฤกษ ดาวฤกษซึ่งมีช่อื ตางๆ กัน ไดสําเรจ็ พระอรหตั ถงึ ๕๐๐ องค ทาน

เชนดาวมา ดาวลูกไก ดาวคางหมู ดาว ไดรับยกยองวาเปนเอตทัคคะในทางให
จระเข ดาวคันฉัตร เปนตน; ดู ดาว โอวาทแกนางภิกษุณี
นกั ษัตร นันทกุมาร พระราชบุตรของพระเจา
นตั ถิกทิฏฐิ ความเห็นวาไมมี เชนเหน็ วา สุทโธทนะ และพระนางปชาบดีโคตมี

ผลบุญผลบาปไมมี บิดามารดาไมมี ตอมาออกบวชมีช่ือวาพระนันทะ คือ

๑๗๓