Said Ahmad. Ufq (trilogiya)

www.ziyouz.com kutubxonasi

САИД АҲМАД

УФҚ

ТРИЛОГИЯ

Ғафур Гулом номндаги
А д абн ст па сан ъа т нашрнети

Т о ш ксп т — 1976
www.ziyouz.com kutubxonasi

Уз
С 21

Сгид Аҳмад.
Уфц. Трилогия. Т., Адабист ва санъат нашриётн, 1976.
688 б. расм., портр.

«Уфк> республикамиэ тарихинннг уч муҳнм даврипн 9з нчига олган три-
догняднр.

Автор трнлогнянннг бирннчн кнтобн бўлмнш «Қ нрқ беш кун»да ўэбем
яялқинннг сув учун кураш лавҳаларнни қаламга олган бўлса, нккинчи кн«
тоб — «Ҳнжрон кунларн» ҳамда учинчн китобн «Уфқ бўсағасида»ла уруш ва
урушдан ксйингн даврдагн фидокорона меҳнатинн тасвирлаЛдн.

Ёэувчн ҳар учала романда ҳам турли тақднрлар, ҳижрон аламлари, ойрн-
лиқ кўэ ёшларию внсол энтикишларинн ҳаяжон билан тасвирлайди.

«Уфқ> турли тақднрлар тўғрисндагк йирик проза асарнднр,

Саид Ахмад. Горизонт. Трнлогия.

Уз2.

70303 — 222
12 — Д о п . 75

www.ziyouz.com kutubxonasi

БИРИНЧИ КИТОБ

ҚИРҚ БЕШ КУН

www.ziyouz.com kutubxonasi

www.ziyouz.com kutubxonasi

БИРИНЧИ БУЛ ИМ
I

■э
^ и р и л л а м а гузаридан сал иари ўтиб чап тарафга

тор кўча кетади. Қалин голлар соя ташлаган, четида

тинимсиз жилдираб сув оқадиган бу кўча айниқса са--

ратон кезлари жуда жпмжит бўлади. Гувала деворлар

орқасида бекннгаи чанг босган беҳи ғўралари, теракка

чирмашган анмоқи узумлар бу кўчага ажиб бир ҳусн

бағишлайди.

Якгагининг барига тўрт-бешта ҳандалак солиб олган

эллик ёшлар чамасидаги бир кнши шошилмай боради.

Қорага бўялган кўн этнги тупроққа зарб билан тушга-

нидан чанг кўтарилади, қўнжиларига қўнади.

Қўча бетларндаги катта-кичик эшнклар олди жуда

файзлн. Иўлак олдиларида супачалар. Дриқ бўйида рай-

ҳонлар. Тол пинжига суқилган супадг! бнр мўйсафид

қийигн билап чойнакни ўраб ўй ўйлаб ўтнрибдн. Унинг

ҳассаси тиззаснга кўндаланг қўйилган. Олдига ёзилган

дастурхонда иккита кулча, бир ^икопда майдалаб учи-

рилган оқ қанд. Кўзачада ош ра^ҳон шохлари.

Ҳандалак кўтарган киши чол олдидан ўтаётганда

қадаминн секинлатди. Чолнинғ қулоғн оғир бўлса керак.

баланд овоз бнлан салом берди. Чол хаёлдан уйғониб

алик олди. ■

— Икроммнсан? Тинчмисан, болам? Арзандагинанг

ўйнаб-кулиб юрибдими? Қе, битта чой ич1

Икром отлн бу киши чолнинг гапини қайтармади.

Аста келиб супа четига омонатгина ўтирди. Чол чой

қуйиб узатаркан, ҳавони искаб атрофга аланглади.

— Жониворнинг ҳидинн қара! Ҳандалак пншибди-да.

7

www.ziyouz.com kutubxonasi

Икром этагидаги ҳандалаклардан бнринн чолнинг
олднга қўнди.

— Ҳа, топдингиз, бува, ҳапдалак чиқнбди. Мана,
омонлнкка бнринн олинг.

Чол ҳандалакни олнб узоқ нскади. Кўзлари қисилиб,
анча пайтгача жим қолди. Кейин хўрсингандек деди:

— Худо шу кунларга ҳам етказди. Пишпқчплнкка
етмай ўлпб кетамап, деб ўйлаган эдим. Узпнгга шукур!

Икром белбоғига осилган жез пойнакли қиндан пи-
чоқ чиқариб чолнинг олднга қўйди. Чол пичоқни нарн
итарди.

— Қўй, неварамга сўйиб бераман. Узим жуда соғи-
ниб турган эдим. Ҳандалак баҳоиа бпр кўриб келаман.

Икром кулди.
— Неварангиз ҳандалак пишиғинп ҳали кўп кўради.
Узингпз сўйиб енг.
— Неварам ёнимда чулдпраб турмаса томоғпмдан
овқат ўтадими?
Чол чойнак тумшуғннн пнёла четига теккизиб охирги
чойни қуйди-да, ўзи ҳўплаб фотиҳа ўқиди.
— Қуп исиб кетмай бориб кела қолай.
Икковлари ўринларидаи турншдп. Икром чолнинг
ҳассасини олиб бериб, ариқдан ўтпшида белпдан тутди.
Чол кетаркан миннатдорлик билдирди.
— Зап иш қилдинг-да, Икром. Неварам бўннимга
осилиб чулднрайдиган бўлди.
То у кўздан йўқолгунча Икром орқасидан қараб қол-
ди. Негадир ичидан бир кучли хўрснннқ келиб энтикиб
олди. Бу чолга ҳавасданми, ё шундай покиза бир инсон-
нинг умри тугаб бораётганиданми, билмасдн.
Супа четида қолган учта ҳандалакни нохушлик би-
лан яна этагининг барига ташлаб сертупроқ йўлдап бо-
ягидек салмоқли қадамлар билан юриб кетдн.
Икром яшил эшик олдпда тўхтаб оёқ остндаги бод-
ринг пўчоқларига, чала тишлаб ташланган ғўра олма-
ларга, бир-икки жойидан тимдаланган кунгабоқар
лаганчасига қаради. Бошини сарак-сарак қиларкан, бети-
да ажиб бир жилмайиш пайдо бўлди. Узнча овоз чиқа-
зиб «боласи тушмагур-е, боласн тушмагур-е», деб
юборганини билмай қолди. Остона ҳатлаб ичкарига
кирди. Ҳовли жимжит. Ҳамма ёққа кўлоблаб сув сепнл-
ган. Икром ҳандалакларни айвонга думалагиб, ичкари
уйга мўралади. Урнн йнғилмагап. Ун олти ёшлардаги

8

www.ziyouz.com kutubxonasi

бир Гшгнт донг қотнб ухларди. Деразадан тушган офтоб
бошига келнб қолганидан бўнннлари терлаб кетган. Ик-
ром остонага тепнниб этигннинг чангини тушнрди-да,
кнриб ўғлининг бошнга чопшаб тортиб қўйди. Онаси
қаёқда экан, деб атрофга қаради. Яна ҳовлига тушди.
Хотинн кўрнпмасди. Ариқ бўнига келнб ювинншга энди
энгашган ҳам эдикн, томорқа тарафдан инграган товуш
келди. Уқдек отнлнб томорқага чопди.

Қантак ўрик тагида қирқ беш ёшлардаги хушрўйги-
на бир жувон тўлғаниб ётардм. Енида палёнланган уч-
тўртта ўрик саржин. Тўнка устпда болта. Икром илдам
бориб хотннини кўтарди.

— Жа_ннат. Ж аннат, сенга ннма бўлди?
Ж аннат ингради. Икром армқдан ҳовучида сув олиб
бетига сочди. Ж аннат кўзини очдп.
— Ннма бўлди?
Ж аннат инграгандек жавоб қилдн:
— Тентаккннамга тансиқроқ бир нима гмшириб бе-
рай десам ўтин қолмапти.
Икромнинг икки қоши оралигига тугунчак тушди. Хо-
тинини суяб ҳовлига олиб ўтди. Ичкарида ҳамон ўғли
доиг қотиб ухларди. Икром хотиниии кўрпача устига
ётқизиб, бошпга ёстпқ қўйди. Кейин жаҳл бнлан уйга
кириб боласииинг устидан чойшабни ирғитиб ташладп.
Бола чўчиб кўзинп очди. Тепасида депсинпб турган да-
дясига ҳайрон қаради.
— Тур! Бу қанақа аҳмоқлик?
Бола умрида бунақа гап эшнтмагаи шекилли, қўрқиб
кетди. Икром яна қичқирдн:
— Одамлар ишини қилиб тушликка чнқди. Сен ҳали
ҳам болишдан бошингпи узмапсан. Аҳмоқ!
Айвондан хотинининг ингроқ товуши эшнтнлди:
— Боламни сўкманг. Болагинамнн ғадабламанг!
Икром боланинг ювуқсиз бетидан кўзини олиб аII-
вонга чнқди. Хотинининг бошига келиб тиз чўкдн.
— Ҳандалак олиб келдим, сўйиб берайми?
Хотин бош чайқади.
— Болагинамга сўйиб берннг. Есин. Турсунбой, бола-
гинам, қанисан? Даданг ҳандалак олиб кептилар, еб
олгпн, болагинам.
Турсунбой кўзларн уйқудан қисилган бир ҳолда ич-
карндан чиқди. Айвон четидаги ҳандалакларга қаради.
Олмоқчи бўлнб турганда Икром зарда билан деди:

9

www.ziyouz.com kutubxonasi

— Бор, ювпн, кеГшн ейсап!
Бола бнр онасига, бир дадасига қараб туриб қолди.
Кейин норози ҳолатда айвондан тушиб иари кетди. Хо-
тнн ннграб эрига қаради.
— Боламга қаттнқ гапирманг. У нимани билади, ёш
бола-ку. Эси кириб қолар, дадаси.
Икром индамади. Хотинига совиб қолган чойдан қу-
йнб тутди.
— Эсинг жойидами, огир оёқ одам ўтин ёраднми?!
Углингга айтсанг бўлмасмиди.
Эр-хотин жим қолишди. Ш у ўғил уларнинг битта-ю
битта фарзандларн. Ж аннат еттн бола туғди. Турмади.
Ш у биттагина Турсунбэй уларнинг қувончи бўлиб ўсар-
ди. Болага уларшамолни ҳам раво кўрмасдилар. Бола
ҳам ёлғизлигини сезиб, ундан фойдаланардп. Ун юмуш-
ларнга қарашмас, қарашганда ҳамншниўйин тариқаси-
да бошлаб, ишга айланганда ташлаб кетарди. Она доимо
орқасндан юриб у чала қолдирган ишларнн бажарар-
кан, ҳа, бўйнигинанг узилмагур, ҳа, оғзннгдан бол туш-
магур, деб гапириб юриб иш қиларди. Бола йўлга кнр-
ганда ҳам эр-хотин уни опичлаб юришди. Унинг ўзи кеч
нўлга кирди. Умуман бола айёр бўлади. Тўўп кўтарсан-
гиз оёғини ерга босмайдиган бўлиб қоладп. Турсунбой
ҳам оёғини кеч ерга босганлардан эди. Икром тўнларга
борса бнронта қандмн, конфетми, яхшн ният бнлан, бо-
ламни ҳам шу кунларга стказснн, деб кнссаснга солиб
келардн.
Она қаерга борса уни эргаштнриб борарди. Турсун
ҳатто мактабга борганда ҳам онасини эмардн. Катта
танаффусда келиб эмиб кетар, она тўй-ҳашамларга бор-
са, орқасидан эргашиб борар, уни пмлаб йўлакками,
панароқ жойгами чақириб эмиб оларди.
Улар арзаида болаларини ана шундай, бутун умр-
ларипи, роҳат-фароғатларини бағншлаб ўстнрншган эди:
Зеро уларнинг роҳатларн ҳам, фароғатлари ҳам шу бо-
ланинг дард кўрмай ўсишию кўз олдиларида юриши
эди. Агар Турсунбойни сал иситма олиб қолса, эр-хотин
уйқу нималигнни унутишар, бошндан нарн кетишолмас-
ди. Турсунбойнинг сал нотоб бўлиши нкковинн ҳам оёқ-
дан йиқитарди.
Турсунбой ювиннб уйга ўтнб кетди-да, бнр оздан ке-
йин кийиниб чиқди. У чинакам биров ҳавас қилса ар-
знйдиган йигит бўлгандн.

13

www.ziyouz.com kutubxonasi

ТурсуибоЛ ҳуснла тенгсиз йигит эди Қош-кўзлари

попукдек. Ота-она змас, кўрган кишилар ҳам тўхтаббир

қарамай нложлари йўқ эдн.

Турсупбой ўзннпнг чиройлилигини бнлар, шунинг

учун бўлса ксрак, ўзига бнно қўярди. Уз тенглари, ай-

ннқса қизлар олдида сал баландроқ туриб, беписанд

гаплашарди.

Турсунбой келиб дадасининг олдига тиз чўкдн.

— Болам, онангга жиндек қайнатма шўрва қилнб

бер. Мен ҳозир далага кетаман.

— Қўйинг,— деди хотини.— Қўлига пичоқ берманг,

эт-бетинн кесиб олмасин, болам. У-буни келтириб бе-

ринг, ўзим секин тўграб бераман. *

Икром пндамади. Ер остидан секнн ўғлига қаради.

У онаси ҳимоя қилаётганидан мамнун эди. Икром нн-

дамай туриб ўчоқ бошига кетдн. Ж аннат ўғлини пеша-

насидан силаб пичирлади:

— Токчада қаймоқ бор, дастурхонга нон ўраб қўй-

ганман, чойингни ич, болагинам.

У шундай дедию ўғлинннг жавобини ҳам кутмай

инқиллаб ўрнидан турди. Боласининг олдига дастурхон

ёзиб нонушта қўйдн. Кейин упга тикилиб ўтиравердн.

Ошхонада Икром дўқ-дўқ ўтнн ёрар, жаз-буз қилиб

пнёздоғ қиларди.

Опа ҳамон боласидан кўз узман аллақандай ширин

хаёллар оғушида тебраниб-тебраниб ўтирарди.

II

Қалин дарахтларға бурканган катта ҳовлининг этак
тарафида янгигина шувоқдан чиққан уй-даҳлиз, олди
айвон. Ҳовли ўртасида атрофндан арнқ айланнб ўтади-
ган супа. Арнқ бўйларида райҳонлар қулф уриб яшнаб
турипти. Суви қочиб қоқига айлана бошлаган сухан
ўрнк таги билан бнтта бўлиб тўкилган. Ж ан н ат тўкнл-
ган ўрикларни териб лаганга соляптп. Супа устида паш-
шахона ичида Турсунбой барқ уриб ухлаб ётнпти. Жан-
нат ой-куни яқин бўлганидан энгашиб ўрик теролмайди.
Утирган ўрнида сурилиб теради. Тут тагидаги чогроқ
сўрнга нонушта тайёрланган. Ошхона олдида сариқ
самовар париллаб қайнаб туриптн.

II

www.ziyouz.com kutubxonasi

Жаинат гиззасига тнралиб ўриндаи турдп. Тергаи
ўрнкларини айоом лабига қўГшб супага келди. Пашша-
хона четнни кўтариб ўғлнга аллақаидай мехр билан
қарадн

— ҒЗолам, тура қолгин. Жон болам, кун ёйнлпб кет-
дп. Тура қол, жоп болам, онагинапг ўргплсип! Даданг
нонушта қплмай ишга чиқиб кетган-а. Тургин!

Боласп у ёнбошпдан бу ёнбошига агдарнладп.
Ҳали устара тегмаган иякларида ппгптлик нишонала-
рн белгн бериб қолган, тушь сиртнлгандек қуюқ кипрпк-
лари юмуқ кўзларинн қоплаб турарди. Зулукдек қора
қошлари, қирра бурни, бежнрнм пяклари болага алохи-
да бир ҳусн бағншларди.
Ж аннат унннг бошипи сплайди.
— Турсунбой, болагинам, турсанг-чи, нопушгапг со-
внб қолдп. Дадапг кутиб қолди.
Турсунбой одеялпн бошига тортиб бурканиб олди.
— Ҳа, умрпнгдап барака топкур-а, турсанг-ку, бўлар-
ди-я. Мепинг шу аҳволда борпб келншнм осонми. Ҳа,
боланг кўпайгур-а. Қандоқ қиламан, бораман-да. Тез-
роқ тур! Дадангнннг олдига ўзнм бораман. Сўридаги
нонуштапгпп товуқ чўқиб кетмасин.
Жаппат ўзидан-ўзп гапириб, чорснга нон, қатламг
туга бошладн. Самовар жўмрагидаи катта мис чойнак-
ка қанноқ сув қуйнб самоварга яна сув тўлатди. Қуву-
рига тараша ташладн. Кейин қўлнда чойнак, тугун би-
лан супа ёнига келди.
— Ғ^етяпман. Эшик очпқ қолмаснн, тур. Турганннг-
дан кейин чорбоққа чпқпб сигпрдан хабар олиб қўй.
Арконига ўралашпб қолмаснн.
Ж аннат гапира-гапира чиқпб кетдн.
Куп ёйилиб кўча серқатнов бўлиб қолганди. У кекса
толлар, қайрағочлар бағридан ўтган йўл бўйлаб кстар-
кан, қулоғпга хотинларнпнг йиғиси чалинди. Сергакла-
ниб йиғи келаётган тарафга қулоқ тутди. йнги Расул
буаанинг ҳовлисидан келарди. Хотнн қадамннн тезлат-
ди. Расул буванинг кўча эшиги элдидаги супаси кў-
ринди.
Чол ҳар куни шу супада кунини кеч қиларди. ҒОзнн
қоралаб қолган бу чол умрнда кўп воқеаларнинг шоҳнди
бўлгаи. Ували-жувалп бу қария кейингн йилларда узоқ-
яқпнга боролмайдиган, невараларига супа ясатиб чўғ-
дек гпламча солдириб ўтнрар, дидига ёққан йўловчини

12

www.ziyouz.com kutubxonasi

ёнига чорлаб аччмқ кўи чоф қуйиб берар, кетаётганда

р-айҳондап битта шох сиидириб қўлига тутардн.

Мана, ҳозир супа олдида уч-тўрт кишн ўралашиб ту-

рибди. Кўча бетига кўлоблаб сув сепилган. Чол ўти-

раднган супа тепасидаги тол поясинн кесиб тэбутга ан-

бар қилишяптн.

Хотнн жанозага тўпланаётган кншилар олдпдан бош

эгнб ўтиб кетдн. Ичкаридан ўқтин-ўқтип йиғн товушн

келиб турибдн. Қорагина бир киши шошиб келарди. У

узоқдан жадал келаётган бўлса керак, терлаб, яктагн-

нинг елкаларн ҳўл бўлиб кетган эдн.

— Жаннат, Икромга ўзинг хабар қил. Пешпнга чи-

қазнлармиш, деб айт. Мен Заркент, яккатутликларга ха-

бар қилиб келяпман. *

У шундай дедию яна жадаллаб юриб кетди.

Бу эрининг яқнн ўртоғп, Тў.ЛД11бгш. нсмлн кпшп эди.

У 1рТТанлаб^танла5 ёшини ўтқазиб қўйгап, охири қирқ-

нп қоралаб қолганда уйланган, ўзи очнққина, ҳар гапн-

га мақол ё матал қўшиб гапираднган сўзамол киши эди.

У кирган давра бирдап яшнаб кетар, тўй-ҳашамларда у

бўлмаса ўрни йўқланиб турардн. У ўзини катта олмас,

қншлоқда азамн, бирон маърака бўлса дарров етиб ке-

"ардн. Бнронта одам бемаҳал нотоб бўлиб қолса*шуни

уйғотншар, пиёда бўлса ҳам Марғнлонга — доктор олиб

келишга юборишарди. Тўланбой йўқ демай пилдираб

кетаверарди. Мана ҳозир ҳам Тўланбой жанозага икки

қишлоқни хабарлаб келяпги.

Ж аннат эрига бу кўнгилсиз хабарнп етказиш учун

қадамини тезлатди. Идора олдида қора енгил машина

турарди. Одам кўп. Ҳамма нчкарндан кимнингднр

чиқншинн кутяпти. Ж аннат бнр муддат, кпм келдп

экан, катталардан биронтаси бўлса ажаб эмас, деб

Яккатут тарафга бурилдн. Икромжоннинг ўзи шу та-

рафга ҳаллослаб келардн. У хотпнннн кўриб аччиқ-

ландн.

— Узинг келяпсанми? Уғлингга айтсанг бўлмасми-

ди? Неча марта айтаман, юк кўтарма, деб.

Жаннат, ҳечқиси йўқ, дегандек плжайдп.

— Турсунбойгинангиз ухлаяптн. Кечаси кеч қайт-

ган эди. Уйғотгнм келмади. Расул бува оламдан ўтиб-

дилар.

— Эшнтдим,— дедн Икром.— Шунга келяпман. Сен

уйга қанта қол.

13

www.ziyouz.com kutubxonasi

«— Оч-наҳор борагизми, қатлама қилган эдим, бир
тишлам бўлса ҳам тамадди қилиболинг.

— Кейин, кейин. Узим эшикка бораман. Иўлдош ота
келибдилар. Мени йўқлатган эканлар, боран.

* — Ота атайи жанозага кептиларми?
— Йўқ, иш билан юришипти. Кўпчилик бўлнб чўл-

ларни айланиб юришганмиш. Кишлогиммз тепаспдан
канал ўтади, дейишяпти. Уйн, боги устндан канал ўта-
диган хонадонлар билан гаплашиб юришнпти- Бирон-
таси норози бўлиб қолмасин, деб Райимбердига таннп-
лаяптилар.

— Вой тавба,— дедн Ж аннат.— Ҳукумат ҳам сув
келтирсин, ҳам ҳақини тўласин, кўз кўриб, қулоқ эшит-
маган замонлар бўляптн.

Икром шошиб турганидан гапни чўзиб ўтирмади.
— Кейин айтиб берамап, хотнн. Гап кўп. Зўр ишлар
бўладиганга ўхшанди. Борай-чи, отанинг ўзларн антиб
қоларлар. Уз оғзиларпдан эшитай.
Икром хотинини қолдириб, ўзи идора тарафга қараб
кетди.
Жаннат тугунчаси билан уйга қантганда сўри усти-
даги нонуштани мусичалар чўқир, қаймоқ солинган пи-
ёла ерга тушиб чил-чнл бўлган эди. Тўкнлган қаймоқни
мушук яларди. Турсунбой бўлса ҳамон донг қотиб ух-
лаб ётибди. Тўрт-беш товуқ дастурхондан олиб қочган
қатламани талашиб чўқплашардн.
Жаннат бу бесаранжомликпн кўриб ҳапг-манг бўлпб
қолди.
— Ҳа, болагинанг кўпайгур-а, бу нима қилиқ, ҳали
ҳам ётпбсанми? Мана, бормаганингдаи дадагинанг но-
нушта кутиб-кутиб, оч-наҳор қишлоққа тушнб келибди.
Шунақа ҳам бўладнмн, болапгдан айланай.
Онасининг тннмай жаврашн чаккасига теккан Тур-
сунбой ноилож бош кўтарди. Пашшахоиа ичнда бир ке-
ришиб одеялни ирғитди.
— Ҳеч ухлатмадингиз-да.
— Ухлаш ҳам шунчалик бўлади-да. Расул буванг
ҳам оламдан ўтнптилар.
Бола бепарвогина «шунақами», деб қўя қолди.
— Даданг ўшаққа кетдилар. Сен ҳам чойингнп нчиб
ўшаққа бор.
„ — Мен нима қиламан. Кун исиб кетди.
— Вой болам, бу одам боласннинг бир-биридан қар-1

14

www.ziyouz.com kutubxonasi

зи-я. Бутун уч қишлоқ бувангникига йнгиляпти. Раҳмат-*
ли, қандоқ табаррук одам эдилар. Ю з ёшга кираман, деб
турган эдилар.

Онанинг гаплари Турсунбойга малол келди.
— Бўлди, кўп гапираперманг. Миямни ачитиб юбор-
димгиз.
Уғлининг аччиқланаётганини кўриб она сергакланди.
— Хўп, хўп, болам. Энди гапирмайман. Борсанг яхши
бўларди. Ҳамма ўртоқларинг ўша ерда. Охунбобоев ота
ҳам келибдилар.
Бола эснаб ўрнидан турди. Она уйга кириб дазмол-
ланган янгн дастрўмол, тахтакачдан тушган марғилон
нусха дўппи олиб чнқди.
У кўча эшигига йўл оларкан, она аллақандай, сира
таърифлаб бўлмайдиган меҳр билан орқасидан қараб
■қолди.
— Чой ичмадннг-ку, чойгинангпи ичмадинг-ку, тен-
тагим.
Турсунбой кўчага чпқиб қаёққа боришини билмай
анча ўйланиб туриб қолди.
Ҳали жанозага Охунбобоев ҳам келармиш деган гап
қулоғига киргандек бўлгандн. У киши қанақа одам экан?
Бнлгиси келди. Дадаси Тошкентга борганда Охунбобо-
ев, ўғлинг нечага кирди, кап-катта йигит бўлиб қолган-
дир, деб сўраганини онаси айтиб берглндн.
Турсунбой ўйлаб ўтирмай Зириллама тарафга юра
бошладн.
Ҳамма вақт жимжит бўладиган кўчада бугум одам
кўп. Тўрт-беш қишлоқ шу срга — дафн маросимига тўп-
ланган. Кўча бетида тобут.
Тўп-тўп одам орасида шивир-шивир бошланди. Ога
келаётибдилар. йўлдош ота келаётибдилар, деган гап
огиздан-оғизга ўтди.
Узоқдан машпна моторинпнг гуриллагани эшитилиб
дарров сўнди...
Нарида ўн чоқлн киши кўриндн. Олдинда чўққн со-
қол йўлдош Охуябвбоер, унинг ённда Тоға, Икрэмжон,
Умматали ва тўрт-беш киши шу тарафга қараб кели-
шарди... Райимберди Расул буванннг кейинги кунларнни
гапириб келарди:
— сСаккиз ўғил, бир қиз, ўттиз саккиз невара кўрган.
Елғиз қизини кўп яхши кўрарди, бечора. Уша қизининг
қўлида жон берипти.

15

www.ziyouz.com kutubxonasi

Икром кечаги учрашувни яна эслади. Демак, бува
кеча невараспга ҳапдалак олиб борганича уйига қайт-
маган. Уша ерда жон таслим қилган.

Охунбобоев упи яхши таиирди. Эслаб кетди.
— Расул буванппг укаси билан биз Эшонтўпи қиш-
лоғида чоракорлик қпларднк. Атайи Знрплламадан биз-
ни йўқлаб борарди. Топганинп бериб яна пиёда орқасн-
га қайтнб кетардп. Утган йили Тошкентга неварасяпи
етаклаб борнптн. Ишга келсам эшикда кутиб турган
экан: «Шуни ўқнтиб, мепга ода.м қнлиб бер. Биттасн
илмли бўлсин», деб нлтимос қилиб қолдп. Ж ойлаб қўй-
днм.
— Ҳа, — дедн Райимберди,— дўхтнрликка кпрптпб
қўйган эканснз. Ҳозир шу ерда, каннкулга келган.
Зириллама жанозага кўчиб келгандек эдп. Кўча бе-
тида биров чўккалаган, биров тик турган, чол ўтира-
диган супада иккн-уч қария бош эгиб тек қотишган эдн.
Охунбобоев бнр четда тиззаладп. Маърака эгасига
имлаб, юқорнга олпнглар, деган ишора қилишди. Лммо
Охунбобоев жойпдап жплмадн. Қўлини кўксига қўйиб
узр ишорасннп қплди.
Барпбнр-' бўлмадн. Райимберди уни қўлтиғидан олиб
турғиздн-да, супага, қариялар олдига ўтқазди.
Далага, ғўза чоппгига кетаётгап колхозчнларнипг
ҳаммасн жапозага келншган. Уларнинг кетмоиларн, нон
тугилган қийнқлари ёнларида.
Куннинг тпғига қолмай жаноза ўқнлиб қабристонга
йўл олпшди. Зириллама гузарига чиққанларида ўткинчи
аравадагилар, отлиқ кетаётганлар йўлдан тўхтаб то-
бутни елкага олишар, еттн қадам юриб дастани бошқаси-
га беришарди. Иўллардагп самоварларда эрталабки
нонуштага чиққан чойхўрлар гур этиб туришар, сарта-
рошхэнадагилар, дўкондагилар ишларпни, пулларию
қимматбаҳо буюмларини ташлаб, тобут дастасини елка-
га олишарди.
Бу қадим ўзбек одатини айниқса зирилламаликлар
қаттиқ ушлашарди. Сўнгги йўлга кетаётган инсон ол-
дидагн буюк қарз деб билишарди.
Охуибобоев ҳам навбатма-навбат дастани слкага
слар, марҳум спймоспда ўз отасини эслардп. Улар бир-
бирларп билан қалин дўст бўлншган. Расул бува дўсти
Охунбобо вафот этганда қабрига ўз қўли билан қўй-
ганди. Шунда Иўлдошвой бу одамга алоҳида бнр меҳр,

19

www.ziyouz.com kutubxonasi

алоҳнда яқинлнк ссзгап, бу сезгн чол оламдан ўтгунга
қадар қалбнни тарк этмагапди.

Пўлдошвон ўз отасини иккннчн дафъа дафн цила-
ётгандек эдн. Чунки отасини таннган, унннг товушини
эшитгап, ҳамнафас бўлган кишилардан энг сўнггиси шу
Расул бува эдп.

Ю з ёшни қоралаб қолган бу табаррук чолнн у Тош-
кеитда Олий Совет Презндиумннпнг Раисп бўлиб" ўтнр-
ган столнда, ўй ўнлаб қолган чоқларнда ҳам эсларди.
Қачон Фарғона томонларга йўлп тушса, албатта уни бир
зиёрат қнлиб, дуосинн олпб ўтардп. Мана, отасп билан
ҳамнафас, уиннг нафасппи туйган сўнггн кпшп ҳам олам-
ни тарк этди.

Бу чолни бутун юрт иззат қиларди. Тўю маъракалар
усиз ўтмасди. Нпкоҳ тўйларида келин билан куёвни
унииг олдига олпб келиб салом бсрдиришарди. Янги
фарзапд кўрганлар албатта чақалоқни упинг тнззасига
қўйиб олншардн. Дгар у гузардан ҳассасини дўқиллатиб
ўтпб қолса ҳамма баробар қалқиб то ўтнб кетгунча
таъзимда турардп.

Ҳад-ҳисобсиз тобуткаш қабрпстон томонга бурилган
эди. Тўланбон олазарак бўлиб кимнидир қидира бош-
лади. Кўпчпликдан қэлиб кетмай, деб пилднраб бораёт-
ган спйрак соқол бир кишнни тирсагидап ушлади.

— Умматалн амаки, тез уйга бораркансиз.
Умматалп ҳайрон бўлиб Тўланбойга қаради.
— Нима гап?
Тўланбой ҳаллослаб гапирарди:
— Уғлннгиз маҳаллани бошига кўтарпб аравакаш-
лар билан муштлашяпти.
Умматали бир гап айтмай тўпдан ажралиб орқасига
қайтдн. Унппг бунақа маъракалар, тўйлардаи бенасиб
бўлиб орқага қайтган пайтлари кўп бўлган. У биронта
тўйда, бнронта базмда одамларга ўхшаб хотиржам ўтир-
маган. Уғли Азцд^оп жанжални пулга сотиб олар, маш-
маша бошлаб уни мудом нотинч қиларди. Шунинг учун
ҳам ҳозир у, нима бўпти, қачон, нега, деган савол бер-
май орқасига қайтяптн.
Савобдан қуруқ қолмайлнк деб ўткннчн аравакашлар
от-араваларпнн тор кўчада қолдириб, тобут дастасини
елкага олиб, ярим йўлгача бўлса ҳам кузатиб қўяплик,
деб кетган эдилар. Азнзхои эгасиз қолган от-аравалар-
ни кўриб пайтдан фойдаланмоқчи бўлипти. Иккита отни-

17.

www.ziyouz.com kutubxonasi

аравадан чиқазиб болаларни миндирипти. Узи кўча
тарафдаги дарвозанинг бир тавақасини чиқазиб кўча
ўртаснда қорнига қўниб ётиб опти: Болалар от бнлан
қорнидаги дарвозага чиқишипти. Аравакашлар келиш-
са от йўқ. Болалар от миниб чиққан дарвоза тахтасннинг
бош тарафида Азизхоннинг няги чиқиб турипти. У куча-
ниб, яна биттанг от миииб чиқларинг, деб буйруқ қил-
ЯПТ11.

Аравакашлар болаларнн тириқтирнб отларнн туши-
ришди. Биттаси Азизхоннинг юзига тарсаки тортиб юбо-
рипти. Азизхон забти тез, дев йигит. Унга шапалоқ
урган аравакаш йигнтнн белидан ушлаб девор оширнб
чорбоққа ирғитибдн. Қолган аравакашлар унга ёппри-
либ калтаклай кетишибдн. Азизхон унисчни у ёққа, бу-
нисини бу ёққа отиб, тўрт тарафга қувнб, кўча ўртаси-
да, қани, мард бўлсанг яқип кел, деб икки қўлини белнга
тираб турипти.

Умматали етиб келганда ариқнинг бу бетнда тўртта
аравакаш унга яқин келолмай сўкннншарди.

Аравакаш зоти уришқоқ, сўкишда бировдан орқада
қолмандиган халқ бўладп. Аммо Тошлогу Марғилонга
сўз бермай келаётган бу зўравонлар Азнзхоннннг олдига
боролмай турганларннп кўрган Умматали уларга эрмак-
омиз қараб қўйди.

— Уят-э, шу ёш боладан калтак еб ўтирсаларннг. Бу
гавда савлат экан-да.

У шундай деб ўглинп туртиб-туртнб четга олиб чиқди,
— Сенинг дастингдан бнрон жойда хотиржам битта
ппёлагнна чой ича оламанмн, йўқми? Ҳе, сенга полвон-
ликии ургатган Ҳ пжпм уқпнлян ўргилдим!
Азизхон дадасига бетма-бет келолмасди. Ҳар қан-
дай тўполон қилмасин, ҳар қандан қилиқ қилмасин,
дадасн кўзига қараса шаштидан қайтар, чурқ этнб огиз
очмасди.
Бу гал ҳам шундай бўлди. Умматали кўча ўртасида
дарвозанннг бир тавақаси тупроққа қоришиб ётгани-
нн кўриб ўглига хўмрайиб қараган эди, Азизхон гнринг
демай дарвозани азот кўтарди. Лапанглаб бориб бир
интнлишда жойига илиб қўйдн. Кейин индамай уйга ки-
риб кетди. Ум.матали йиғнлган болаларга қичқнрдн:
— Борларинг, туққанларингнинг олдига жўналаринг.
Томоша тамом! Э, чавандоз пақлавонлар, отларингни
аравага қўшинглар. Э, садқайи полвон кетларинг!

www.ziyouz.com kutubxonasi

У-мматали ўғлининг бир таъзнрини 'бермоцчи бўлиб
ҳовлига кирди. Бола кўринмади. Қидириб чорбоққа
чиқди.

Азизхон аллақачон чорбоғ деворидан ошиб кўчага
чиқиб кетган эди.

Ота илжайиб бошини сарак-сарак қилди.
— Ҳа, тептак-а! Қуиилиб қолармикин, ишқилиб!
Ота боласининг тақдиридан ташвишланарди.
— Минилмаган асов отнннг ўзи. Билмай минганни
нргитнб ташлайди. Эгар урдирмайди, ҳурковуч. Ҳа, иш-
қилнб омон бўлсин! Бир кунмас-бир кун зўр хотиннинг
қўлига тушса ювош бўлиб қолар.
Умматалн ўзнни шу хил гаплар билан овутарди.

III

Зириллама қишлоғининг гузарида ғалати нш бўлди.
Азнзхоннинг қўлини боғлаб гузарга олиб чиқишди.
Калтак зарбидан бетларн мўматалоқ бўлиб кетган, чак-
каларн ғурра. Кийим-бошлари йиртилиб, елкалари очи-
либ қолгаи эди.
Эрталаб нонуштага чиққан чойхўрлар, Марғилону
Қува тарафларга кетадиган йўловчилар унинг атрофини
ўраб олган. Бир давангирдек йигит гал бермай унга
мушт тушириб турипти. Аммо Азизхон бош кўтариб ун-
га бир нима деёлмас, мушт ва калтакларга чидаб, миқ
этмай турарди.
— Ҳой, инсофинг борми, Акбдр. шунча урдинг, энди
бас! Улдириб қўясан-ку!
Иигит ҳеч кимнинг гапига кирмасди.
— Улдириш керак. Тириклайин кўмиб ташлаш керак
буни!
— Эсииг бормн? — денди бошқа бир йўловчи. — Ҳар
қанча ёмонлиги бўлса мелнса жазо беради. йламон қи-
ладиган пайтлар ўтиб кетган.
Ш у пайт, Тоға келяпти, Тоғанинг ўзи келяпти, деган
шивир-шивн^Г бўлнб қолди. Давра орасини ёриб колхоз
раиси Рийимбериш—ТўутяҚП{.д кирди.
— Нима гап?
Қўли боғлиқ, бетларн калтакдан кўкариб кетган
Азизхонга кўзи тушди.
— Япа нима ҳунар кўрсатди, бу тийилмас!

■19

www.ziyouz.com kutubxonasi

йигит айтпб бўлмайдиган гапни тилдан чицазишга
истиҳола қилиб, атрофдагиларга қараб олди. Кейин
кафтининг орқасига йўталнб гапира бошлади.

— Бу ярамас тонг саҳарлаб девор ошиб, қўрғонга
тушипти.

— Нима, ўғриликками?
— Угнрлик қилса минг марта рози эдим-а! Синглим-
нипг қўйнига кпрмоқчн бўлиб энди кўрпани кўтараётган
экан. Яхшиям толенмга пешобга уйғоннб қолдим. Куёв-
га бўлишиб қўйганмиз-а! Тўрт кундан кении тўй. Б у
ярамас бизнн бадном қилмоқчп экан.
Райнмберди ўқрайиб Азнзхонга қаради.
— Ш у гап ростмн?
Азизхон индамади. Қипиқ тугуни эзган билагини
ишқалаб, индамап тураверди.
— Сендан сўраяпман! Ш у гап ростми?
Азпзхон:
— Рост, — деди. — Уйғотмоқчп эднм.
йигнт баттар тутақдн.
— Ёмон ниятннг бўлмаса қора саҳарда девор ошар-
мидинг. Нима, хумор бўлнб нос сўраганп девор ошган-
мидинг. Нос сўраб кўрпа қатннп кўтаргаимпдинг?
— Чекмайман, носкашмасман. Узида ншнм бор эди.
Унинг телба-тескари жавобларидан атрофдагн эр-
макталаблар ҳиринг-ҳирннг кулншарди.
Райимберди тоға ҳам ўзнни тутолмай кулиб юборди,
Қоқ саҳарда бировнннг пардалн қизида ннма иши бў-
лнши мумкин.
— Нима ишинг бор эди? — деди Райимберди атайин
уни гапга солиш учун.
Азизхон нима дейишини билмай безрайиб тураверди.
Райимберди ҳам тутақиб кетдн.
— Ҳей, тил-забопинг борми, гапирсапг-чи!
Азизхон минғирлади:
— «Тойир-Зувра» китобини бераман деганди.
Йигнт яна мушт кўтариб келди.
— Ҳе, тонг саҳарда «Тойир-Зувра» ўқийднган!
Одамлар уни билагндан қанпрпб нарн суриб қўнишди.
Райимберди одамларга, тарқалинглар, томоша тамом
бўлди. Акбарали, сен ҳам кетавер. Буни ўзим тузлай-
ман, деб Азизхонни эргаштириб идора тарафга юра
бошлади. Акбарали ҳам бормоқчи эди, унга: сен қол
дедим-ку, деб қўл сплтади. Олдннда Райнмберди, орқада

20

www.ziyouz.com kutubxonasi

Лзизхон иидамап борншардп. Ҳали ҳам тарқалншмаган
одамлар бири кулиб, бпрн ўзича бичиб-тўциб цотнбь-
цотиб кулншардп. Шўхроқ бнр ўспприн Акбаралига
ппчинг аралаш дедн:

— Қизнп дўхтпрга кўрсатиш керак.
Бу глп қпзнинг акаснга малол келди. Гап антган ўс-
пнринга еб юборгудек ўқрандн. Қсйпн ҳафсаласн пир
бўлгандек қўл силтаб, орқасига қаптди.
Азизхон ҳамои раисга эргашгапча индаман борарди.
У Знрнлламаиинг энг шўх, ўтгаппинг ўроғини, кет-
ганнИнг кетмонипи оладнгап, ерга урса кўкка сапчий-
диган бўз болаларидап. Бола пайтида ҳам шупдоқ эди.
Ҳалигача қунилмади. Томлардан чумчуқ уяснга инти-
лнб, тик тераклардан ннқплпб сннмаган, чпқмагап жойи
г.олмаган. Л\уштлашпшга шнқпбоз. Атайнн_Яккатут, Тош-
лоқ, Заркент тарафдарга борнб. басма-басга ўз тенглари
билаи муштлашардн. Бириии уриб, бирпдан калтак еб
қайтган пайтлари жуда кўп бўлган.
Агар Зирнллама қпзларпдап фалопчига фалоп қиш-
лоқнинг йигити гап қотипти, деб эшитса, тамом. Атайин
ўшаққа бориб гап қотгап йигнтнипг оғзи-бурпппи қоп-
қора қон қнлиб келардп.
Кучи, ғайрати танига снгмайдиган бу йппп кўча
эшиги олдпда ўтнрнб, атайнн кучпни кўрсатиб қўйиш
учун эшак қўшилган араванпнг орқасидан тортнб юр-
гизмай қўяр, қопдаги буғдонмн, унми, иима бўлса тиши
билан кўтарпб иргитарди. У қншлоқнннг «кўзнрп» деб
ном олган эди. Ш у болашГнг кўиглига бирдан муҳаббат
оташи тушдц.
Муҳаббат ўтп илашган ннгитлар кўпинча ювош, ўй-
чан, ипгичкароқ овоз эшитса хўрсинадиган бўлгучи эди.
Азизхон бупақа бўлмади. Ишқп ҳам ўзига ўхшаган бе-
бош, ҳеч иарсанп тан олмайдиган бнр ишқ эди.
Ш унча йил ёпма-ён юриб, бирга ўсиб, ўзи неча мар-
талаб уриб, сочидан тортнб чирқиллатиб юрадиган
'ЛутфпIIпгя бир кун келнб унннг уйқусини ўғирлаши,
кечалар ҳаммага эшитдпрнб оҳ урдиришинн снра хаё-
лига келтирмагап. Упинг муҳаббати секин-аста бошлан-
мади. Оловдек пов этдию юрак-бағрини куйдирди, қўй-
ди. Ана ўша кундап бери Азизхон Лутфпннсанинг йўлннн
пойлайдп. Овлоқроқ жойда учратса илтифот нимали-
гини унутиб, бағрига тортади. Қиз ҳам унга ортнқча
монелик қилмайди. Бир чеккаси мойиллик билдириб

21

www.ziyouz.com kutubxonasi

тургандек ўзини қуйнб берадн Бу орада сирдан воқнф
бўлган акаси Лутфинисани икки-уч калтаклади ҳам.
Эплолмадн. Қиз баттар ўчакишиб Азизхон тарафга ип-
тилаверди. Уй юмушларини ораста қиладигаи қиз ўзини
пардозга урди. Кўчага чиқадиган бўлса йўлакда газига
упа-эликларни чаплайдиган бўлди. У ўтган кўчада атир
ҳиди анқиб кетарди. Бу ҳид Азизхонни жинпп қилар,
уни кўролмаган кезларида кўчасини, йўлагини ҳидлаб
келарди. Нима бўлдию Лутфшпша Азизхон тайии қил-
ган жош а кедмади. Эртаси куни учрашганда ўпи аяман
шапалоқлади. Қиз бу калтакнн огир олмади.

Хуллас, икковининг муҳаббати бирон китобга ёзил-
маган, бирор шоирнинг тилига келмаган антиқа бир
муҳаббат эди.

Уларнинг бу даража бесаранжом, хавфли учрашув-
ларидан ташвишга тушган қизнинг акаси Акбарали
ннма қилишини билмай кўп бош қотирдп. Ота-онаси
бўлганда-ку, уларга маслаҳат соларди. Лекин, начора,
улар бу фоний дунёдан кўз юмганлар. Охири марғилон-
лик косиб нигитдан келган совчиларга розилик бериб,
патир ушатди. Тўн куни ҳам танин қнлинди. Сипглисини
остоиа ҳатлаб кўчага чнқармай қўйдн.

Тўй тараддудидан хабар топган Азизхон — жпннпнинг
ўзи бўлди-қўйди. Марғилоига тушиб куёвнинг нўлипи
пойладн. Учратсам бир ўласи қилиб ураман, қиздан
айнитаман, деб ният қилди. Аммо куёв болақи учратол-
май қантиб келди. «Агар шунга тегсапг сўямап, пнчоқ
чархлатиб келдим», деб Лутфнннс.ага хат киритди. Хат
қизнипг қўлига тегмаднми, ҳар қалан жавоб бўлмади.
Ана шундан кейин Азнзхон кечасн билан Лугфинисалар
уйп атрофида ғингшиб юрди. Охнри чидамай девор ошнб
ҳовлнга тушдн. Ҳамма ёқ тннч. Ҳатто бўрибосар ити
ҳам тонгга яқпн мудраб қолган эди. Азизхоннинг пиятн
қизнн олиб қочиш эдп. Аста эмаклаб айвонга чпқдию,
қиз ётган тўшакка яқпнлашдн. Тонг салқинида Лутфи-
ннса кўрпапи бошига тортган экан. Атир ҳиди Азизхон-
пи бпр неча дақиқа гарапг қилиб қўйди. Бстиқдан ошиб
тушган икки ўрим сочпи бнр қилиб тўйгунча ҳидладн.
Кейин энди қиз бошидаги кўрпани кўтаргач ҳам эдики,
қоронғида кимлнгини бплмаган Лутфинпса қпчқнриб
юборди. Бирпасда ҳовли қпй-чув бўлиб кетди. Қўни-
қўшннлар уйғонпб ҳовлинн тўлдпришдп. Қизнинг акаси
Азизхонни ғўзапоя ғарлми орқасидан топнб чиқди. Кек-

22

www.ziyouz.com kutubxonasi

Салар ҳассаси билан, ёшлар муштн билан дўппослашди.'
Аммо Азизхон ғиринг, деб овоз чиқармади. Тўйгунингча
ураверларинг, деб тураверди.

Лутфиниса айвон устунини қучоқлаб гоҳ ниғлар, гоҳ
аллақандаи ҳаракатлар билаи Азизхонга далда бериб
турарди...

Идорага яқин қолганда Райимберди ҳассага таянган
бир чолминг арзини тинглаб алаҳсиб қолди. Азизхон
пайт топиб орқа кўчага қараб қочди.

Акбарали уйига етганда қараса, Азизхои кўчанинг
бу бетида тол тагида уларнинг эшигига тикилиб ўти-
рибди.

Акбаралинннг ниҳоятда тажанглигн ошди. Энди
нима қнлиш керак. Бу бетаъснр болага гап ўтмаса, кал-
так кор қилмаса! Охири ялинишга қарор қилди. Азизхон-
нннг олдига келиб қўлини кўксига қўйди.

— Менга қара, барака топкур. Тинч қўйгин. Жон
у-ка, тинч қўйгип. Бизни шарманда қилма! Кўча-кўнда
қаидоқ бош кўтариб юраман. Е кўчиб кетайми?

Азнзхон без бўлиб туриб жавоб қилди:
— Кўчадиган бўлсанг Лутфинн ташлаб кетасан.
Акбарали:— Э, одам бўлмай ҳар нарса бўл ^ о ж и м у-’
қонни олднда қолиб кетсанг бўлмасмнди, сени қайтариб
олиб келган ўзимнз аҳмоқ. Бэшга битган бало бўлдинг,
ярамас, — дедн-ю, эшикни оёғи билан очиб ҳовлисига
кириб кетди.
Сал ўтмай ҳовли тарафда унинг сўкингани, Лутфн-
нисанинг дод солиб йиглагани эшитилди. Нимаднр син-
ди. Азизхоннинг қулоғига шундай сўзлар чалиниб қолди:
— Ғунажнн кўзини сузмаса, буқача ипинн узмайди.
Сен аблаҳ кўз сузмасанг, бу ярамас бунчалик суйкал-
масди.
— Барибир топган куёвннгизга тегмайман. Азизхон-
дан бошқасига тегадиган бўлсам сирка ичиб ўламаи.
— Сирка у ёқда турсин, заҳар ичмайсанми. Барибир
айтгапнмни қиламан.
— Заҳар ичишдан олднн беш варақ қилиб, золим
акамнинг дастидан дод, деб хат қолдираман, кейпн за-
ҲЗр ичаман.
Яна нимадир синдн. Бнров қочди. Биров қувди. Лут-
финисанинг яна додлагани, акасининг сўкингани эши-
тилди.
Бу гапларга қулоқ солиб нлжайиб ўтирган Азизхои

23

www.ziyouz.com kutubxonasi

қандандир ғалаба қилган кншидек мағрур ўрнидан тур-
ди. Узнча, қонил, қо-о-йил, деб қўярди.

Лутфинисанинг ҳам бўш келмаслигидан кўнгли тин-
чиган Азизхон уйга бориб бир уйҳунн уриб, қолгап иш-
ни ана шундап кейин ўйлашни ният қилиб ҳовлисига
кетди.

Унннг йиртилган кийимлари, ғурра бўлган, кўкарган
бетларини кўрган маҳалла кишилари бири кулиб, бири
ҳайрон бўлиб орқасидан ҳараб ҳолишарди.

Кимдир, манавини ошнқ дейди, деди.
Орқа тарафдан гурр кулгн кўтарнлди.
Бу мас.харалар, бу гаплар ошнқ Азнзхонга заррача
ҳам таъсир қнлмас эди.

IV

Бугун Акбаралининг уйида тўй. Кўчани ошна-оғай-
нисн билан тўлдириб куёв келади. Қишлоқ қнзлари ёр-ёр
айтпб Лутфиннсанн Маргилон тарафга, куёвннкига ку-
затиб бораднлар.

Азнзхон шуларнн ўйлаганда ичннп ит таталагандек
инграб юборар эди. Бугун у ётган тўшагн кундиргандек
эрта тонгда ўрнидан турдн. Аллақаёқларда еанқиб, оҳ
тортиб, пешанасига шатнллатпб уриб уйга қайг б
келдн.

Дадаси Умматали оҳорли яктагпин, тахтакачдан
чиққан дўппнсинн кийиб тўйхонага кетди. Азизхон кўк-
синн захга босиб, энди тақдирга тан бериш керак, Деган
ўйга келар, шундай ўй келган калласнга мушт уриб сап-
чнб ўрнидан турпб кетардн.

Айниқса кўча бошида қўш карнай, қўш сурнайнинг
ват-вати, ноғора-чирмандаларнинг так-така тумипи
эшитгандан кейин сира чидаёлмай қолди. Эшигипи те-
пиб очиб кўчага чнқди. Кўзларн бежо, дуч келганни
дўппослайдиган қиёфада эди. У ўзидан-ўзи пчки бир то-
вуш билан, ҳеч бу дунёда раҳм-шафқат деган нарса
бормп, адолат дегап нарса борми, деб нидо қиларди.

Б у минилмаган асов отдек йигит қандан адолат қь-
дираётганини ўзн билмасдн. Қоқ ярим тунда бировнннг
уйига девор ошиб, пардадаги қизнинг ёнпга кирса,-
свлоқроқ жойда учраса, белини қайнрнб бағрига босса.
Упга яна қанақа адолату, қанақа раҳм-шафқат керак?

Азпзхон бўй етиб, йнгитликнпнг дунё меникп, куч
менда дейдигап фаслинн кечирарди.

24

www.ziyouz.com kutubxonasi

Куёвмакарлар оломоми қийқириқ билан Акбарали-
льр кўчасига бурилиб кетди. Азнзхон ўша тарафга кета-
ётганпнп бнлмасди.

Қош қорайнб қолган. Тўй шарофати билан сув се^
пнлган кўчалардап чанг кўтарнлмас. Эшнк тнрқишидан
куёв ўтгаи тарафга мўралаб турган хотин-халаж Азиз-
хопнппг кетишига кулнб, баъзнлари вой бечора, деган-
дек қараб туришарди. Азизхон бу таъқиб қилиб турган
кўзларни кўрмас, кўрса ҳам пдрок қилмасди.

Азпзхон Акбаралилар дарвозаси олдида давра ясаб
ногора-чнрмандага рақс тушаётганларни томоша қила-
ётганларга чап бериб лип этдию девор ошиб чорбоққа
тушди. Кейин боғма-боғ ошиб кетавердн. Хотпнлар, бо-
лалар йўлакка чиқиб тўйни томоша қилаётганлпклари
учун боғларда, томорқаларда ҳеч кнм йуқ эди. Азнзхон
тўй бўладпгап ҳовлн орқасидаги балапд нок тупинипг
қиялаб ўсган шо.хига ўтириб олди. Қўйниии кузги тош
нок билап тўлднрдп.

Кўчада базм тугаб, куёвни ўраган йигнтлар аста-
секпн ҳовлнга кира бошладилар. Хотинлар бош эгиб
келаётган куёв устидап тапга, шириилпклар сочишарди.
Азпз.хоп залварли бпр тош нокни қўлига олпб салмоқ-
лаб кўрдп. Бошпга салла ўраб, жиға таққан куёвни
мўлжалга олдп. Упипг олдинп баланд бир йигнт тўсиб
қолганндан Азизхон нокпн отмадн. Қулайроқ пайтпи
кутдп.

Қексалар сўриларга, ёшлар та.хтадан ясалгап узун
стол четидаги скамейкаларга ўтнришдп. Мкки йигнт
куёвнп қўлтпғпдан олпб кунга қаратнб солпнган уй
деразасн олдига олиб келди. Бнр эпчнл йпгит табуретка-
га пар ёстпқ қўйпб куёвни ўтқаздн. Тасбеҳ тутгап чолга
сгул қўйиб беришди. Никоҳ ўқиш маросими бошланшн
арафаси эди. Азизхон энг аввал муллани мўлжалга
олди. Нок салласига тегиб учириб юборди. Нима бўл-
ганини билмай қолгап кишилар чувалган саллани олиб
қайта ўрай бошлашди.

Б у пант қэропғи тушпб, ҳовлидаги дарахт шохпга
илинган тўртта лампочка чарақлаб ёнган, кучлн нур
одамлар кўзинн олганидан девор парёғи қоп-қоронгн
бўлиб кўринардн.

Салла яна мулланинг бошнга қўнди. Азиз.хон яна
мўлжалга олди. Нок мулланинг қулоқ-чаккасн араллш
тегиб унинг бошини қийшайтириб юборди.

25

www.ziyouz.com kutubxonasi

Азизхон нок бўронини бошлади. Куёвнинг оғзи-бур-
ни қоп-қора қон бўлди. Енидаги икки йигит ҳам насиба-
сига ярашасини олди. Бутун ҳовли қий-чув бўлиб кет-
ди. Ноклар ҳай тарафдан отилаётганини билишолмасдн.
Азизхон қўйнидаги сўнгги нокни дераза ойнасига отди.
Ойна чил-чил бўлди.

Азизхон тўйни бузиб, ҳўйнини яна нокка тўлдириб,
нокдан тушди-да, қоронғи боғ ичида йўқолди.

Ярим соатдан оргиқ бесаранжомлик бўлди. Куёв-
нинг чаккасини дока билан боғлашди. Обдастада иссиқ
сув опкелиб иззат билаи бетини ювиб қўйишди.

Аммо мулла никоҳ ўқишга сира унамасди.
— Менга жон керак, қўйинглар, никоҳни ўзларинг
ўқиб қўя қолинглар.
Шунча тавалло қилишса ҳам бўлмади. Домла этак
силтаб чиқиб кета бошлади.
Унннг бу қилиғндан днққатп ошган Акбаралн
домлани белндан даст кўтарнб қайтарнб олиб
кнрди.
— Сизга ишониб ўтирибмнз, тақсир. Б у қишлоқда
биронта эскича биладиган одам йўқ. Атайин аравада
Қувадан олнб келганман-а!
Ю рак олдирнб қолган мулла чор-нэчор рози бўлди.
— Хўп, хўп, бўтам, ҳеч бўлмаса никоҳни нчкарига
кирнб ўқийлик. Куёвни уйга олиб киринглар.
Акбарали, бу бошқа гап, деб уни ичкарига бошлади.
Куёв ҳам ўрнидан туриб уларга эргашди.
Ш у пайт чарақлаб ёниб турган лампочкаларга гўр
ноклар қарс-қарс тегиб ёрила бошлади. Бир зумда ҳам-
ма ёқ зимнстон бўлдн қўйди. Ннма бўлаётганнни
бнлолмаган тўй аҳли ваҳпмага тушдн. Ҳамма жон талва-
сасида ўзини ҳар ёққа урдн. Идишлар синди. Самовар-
лар ағанади. Кнм қаерда, ннма қнляптн, билиб бўл-
масди... Тўполонда мулланинг: бўталарнм, салламнинг
учини ким босди, кавушим қанн, деган чинқириғн
эшитиларди.
Ш у тўполон ичида хотинларнинг қичқнриғи ҳаммани
ҳанг-манг қилиб қўйди.
— Войдод, шўримнз қуриб қолди. Шарманда бўл-
дик, қнзни олнб қочди. Бир яшшамагур, қирчинингдан
қийилгур қизнн олиб қочди.
Қоронғида чнроқ, шам кўтарганлар пайдо бўлди.
Акбарали аламдан лабларини тишлади. Кеча куёв

26

www.ziyouz.com kutubxonasi

юборгаи новвосни сўйган қассоб пичоғнни қпшгдан чн-

қарди. ___

— Сўяман, даюс Азизни!

Ерилган бурни бодрингд?К~'-ш*ципб кетган куёв Ак-

баралини ёқасидан олди. "

— Қизни топ, номард! Уйнаши бор сннглингни мен-

га пулламоқчимндимг. Хотинимни топ!

Қексалардан бири уни туртиб зарда билан деди:
— Никоқ ўқилмасдан хотиним дейишинг шариатга

сиғмайди. У ят бўлади.
— Сизлар уялинг, мана бу қезимкаш уялсин, нега

меп уялар эканман. Етти юз сўлкавойни харжлаб қўй-

ганман. Агар ҳозир пулларимни қайтиб бермасанг,

уйингга ўт қўяман.

Акбаралининг тишлари гичнрлади. Узини аранг бо-

сиб, тил қисиқлик билан гапирди:

— Сабр қилннг, топиб келаман. Осмонга чиқнб кет-

ган бўлса оёғидан тортнб тушираман, ерга кириб кет-

ган бўлса қулоғидан тортиб чиқазаман.

— Бозор кўрган сннглпнгнн энди даллолга

бер!
Акбарали унча-мунча аччиқ гапни кўтаролмайднган,

сд.лга қизишиб, панжаси муштга айланадиганлардан

эдн. Ҳозир бир елкасндагн шайтон, қўлннгдагпнп сол

биқиннга, дер, бир елкасидаги раҳмон, ҳой, ўзнпгнп бос,

тилинг қисиқ, чида, дерди.

Бир йигнт патронларга янгн лампочка илнб чиқдп.

Ҳовли боягидек ёришди. Палослар сидирплиб кетгап,

овқатлар тупроққа қоришган эди. Акбарали қўлида қин-

дан сугурилган ппчоқ бнлан куёв олднда бош эгпб

тишини тишига қўйганича фил гавдасинн хам қи-
лнб турар, уларга ҳеч ким бир нима деб оғиз очол:

масди. Акбарали изтнроб ичида узоқ эгилнб турди-да,

бирдан бошини кўтарди. Қуёвнинг бетига дадил қа-
ради.

— Менга ножўя гап айтдннгпз, куёв. Агар бошқа

одам шу гапни айтганда ичагипи бошига салла қилнб
қўярдим. Синглим бошимни эгиб кетди. Аммо мен йи-

гитлик белбоғимни бошимга солганим йўқ. Қайтинг ор-

қага. Қиринг ичкарига. Тўй тарқамайди. Отам мепн

ўғил бола қилнб туғдирган.

Шундай деб Акбаралининг ўзи йўл бошлади. Куёв

нима бўлаётганини билмай унга эргашди.

21

www.ziyouz.com kutubxonasi

Уларни томоша қнлиб турган кпшилар яна ҳовлига
киришди. Ҳовли тўрига қараб кетаётган Акбарали би-
лан куёвдан кўз узишмади. Акбарали тўхтаб у ёқ-бу
ёққа қаради. Бнр четда войвойлаб қулоғига шўр пахта
босиб ўтирган мулланинг олдига бориб, юринг, тақсир,
дедию снлтаб тортиб боя никоҳ ўқитмоқчн бўлган жой-
га ўтқазди. Кейин, ҳозир чиқаман, деб ичкарига кириб
кетди.

Ҳамма ҳайрон. У ннма қилмоқчн, қизни топиб келиш-
ганмикан, шупдоқ бўлса керак, деган ўй билан йўлига
кўз тикиб ўтиришарди.

Сал ўтмай Акбарали чиқдн. Ҳамма ҳапг-манг бўлиб
қолди. Биров сапчиб ўрнидан туриб кетган, биров зарда
билан олдинга интилган, я<1а биров ўтирган жойида оёғи
қалтирнб туролмай қолган эди.

__Акбарали ўн беш ёшга ҳали тўлиб-тўлмаган ўз қизи-
ни” судраб келарди. Қпз нима гаплигидан хабарсиз ат-
рофга жавдирар, бирон гуноҳ қилднммпкин, аммамнинг
қочишпга мепи қарашган деб ўйлашдимикин, деган фпкр-
да бўлса керак, ҳадеб дадасига ёлвориб, мен эмас,
мен эмас, деб чпрқиллаб жавраб келарди Акбарали уни
қўлпдан силтаб куёв олдига нтариб юбордп.

— Уқинг, ўқинг никоҳни, домла!
Одамлар баробар оҳ уриб юборпшдп. Бир кекса ҳас-
сасипи дўқиллатиб улар олдига бордн.
— Эсипгнп йнг, аҳмоқ! Бу ннма қилгапинг!
Акбаралп сиз аралашманг, деган назар билан ундан
юз ўгирди.
Куёв ўттнз бешларга бориб қолгап, кўк кўз киши
эдп. Унпнг олдида қпз шер қафасига ташланган қуёндек
қалтирарди. Нав-ннҳолдек гавдасн дадаснга қараб илти-
жо билан эгнлган, кўзлари атрофга мадад сўраб боқарди.

Бўлаётган воқеаларни алам билан кузатиб турган
Умматали бу ишларга мен гуноҳкор, дегандек четда,
одамлар кўзи тушмайдпган панада деворга суянганича
қнмирламай турардп. Агар Акбаралинпнг кўзи унга
тушса, албатта ёқасидан олади. Номард, ўглингни топ,
деб ғадаблайдм. Боя Акбарали пнчоғинн қпндан чпқар-
гапда Умматалининг оёғидан дармон кетиб ерга ўтириб
қолганди. Ана эндп ёш, нораста, ҳали уй-рўзғор нима-
лигмин бплмаган, яланг оёқ юрган, сочнга тол попук
тақпшни тарк қилмаган, қўғирчоқ ўйнашдан чиқмаган
маъсумаиинг умрини жувонмарг қиляпти. Буларнинс

28

www.ziyouz.com kutubxonasi

барига упинг ўғли, бебош, бетизгии Азизхои сабабчи.
Бутун қишлоқда бировга гапнни бермаган, ўтирган ўрии-
ни сотиб оладиган, дўпписи тушнб кетса пул бериб олди-
радигап мағрур йпгнтнинг боши юрт олдида эгилпб
қолди.

Умматали ичидап куярди. «Болам, болагинам, нима-
лар қилиб қўйдинг? Юрт олдпда йигит бошининг эги-
лиши нималигини биласанми, ахир. Б у доғ Акбарали-
нинг кўксида умрбод қолиб кетади-я. Сени кечнрарми-
кин?! Бпр кун сендан хун олса, мен қандоқ чиданман.
Эртага тонг отади, одамлар бетимга қарайди. Шундоқ
ўғил ўстирган отага лаънат дсмайдимн? Бетимга тупур-
майдими?! Болагнпам, менн тириклай ўлдирнб қўйдинг-
ку, мурда қилиб қўйднпг-ку!»

Кўча тарафда машнна гуриллагани эшитилди. С.ал
ўтмай тўйхонага РайнмбердМ тоға кирди. Ҳали Акбара-
ли қизнни судраб чиқаётганида бир бола велосипед би-
лан шамолдек елпб равотдан чиқиб кетган эди. Уша
хабар қплган бўлса ажаб эмас.

Тўй аҳли„Тоғанн кўргандан кейин, хайрият, дегандек
эркин нафас олдп. Тоға обрў-эътиборли, С С С Р Олий
Советинииг депутатн, Область партия компгети бюроси-
нинг аъзосн, ҳар бир айтаднган гапннн қонун-қоида та-
рознспда ўлчандпган киши.

У ҳеч кнмга қараман ннкоҳ ўқитишга тайёрланган
жойга бордн.

— Уял, уял халопиқдан. Ҳукумат бор, қонун бор.
Тоға шундай деб халопиққа қаради.
— Бнродарлар, тўй тарқадн. Тўй бўлмади, деб ҳи-
собланглар. Уй-уйлариигнзга тарқашингизни сўранман.

Куёв Тогага юзландн.
— Мен нима бўламан?
Тога истеҳзоли кулди.
— Қпз бнлан аввал рўпара бўлганмнсиз? Розилигн-
ни олганмиснз?
Куёв нима дейишини билмай Акбаралига қаради.
— Мана, акам билан гаплашганмнз. Б у киши рози
бўлмасалар тўй қилармидим.
— Қизнинг ризолигинн олмай тўй қилиб бўлмасли-
гини бплмасмндингнз?
— Шунча харжга куйнб қолавераманми? Судга бе-
риб ундириб оламан.
Тоға кескнп жавоб қнлдн:

: 29

www.ziyouz.com kutubxonasi

— Суд^арзингизни ннобатга оляаПдм. Қнз розн бўл-
май бошланган тўй қонунсиз ҳисобланади. Қонунсиз
бўлган ишни суд тан олмайдн.

Куёв бир нима деб гапиролмади.
Тўй аҳли бир-бир тарқай бошладн.
Тоға кўзларини бир нуқтага тикканича ўй ўйлаб қол-
ган Акбаралига ич-ичидан куйиниб қараб турарди. Бу
йигит ҳеч кимга сўз бермаган яйдоқ йигитлардан эди.
Энди забун, кўзлар андишадан ерга боққан.
— Менга қара. Кўп куйинма! Айб ўзингда. Иккови-
нинг бошини қовуштириб қўйганингда бунчалик бўлмас-
ди. Сннглингни лочин олиб қочди. Биласанми, лочин
қандоқ бўлади. Жуфтини бошқа қушларга талатиб қўн-
майдн. Агар шундоқ бўлса у ўзини тоғ қояларига уриб
ҳалок қилади. Лутфинисани зўр лочин олиб қочди. Ке-
тндан қувма! Бир куи бош эгиб келади. Тиз чўкиб қил-
мишнга узр сўрайди.
Акбарали индамадн. Тоға, хўп, хайр бўлмаса, дсб
тор кўча бўйлаб кетди. Акбарали дарвоза тавақясига
суянганича қанча турганини билмайди. Узоқ-яқинда хў-
розлар чақира бошлади. Бу иечанчи чақириши, у бил-
масди. Ичкарида сингап идиш-товоқларии йнғиштираёт-
ган хотинларнинг шивир-шивир гаплари қулогигя
кирмасди.
Акбаралининг ичида қасос ўти борган сари аланга-
лапарди.
Аёл кишининг: «Дадаси, киринг, бемаҳал бўлиб қол-
ди», деган овози келди. Акбарали жавоб қилмадн.
Ҳовлида тўй чироқлари ўчди.
Кўча дарвозаси олдида турган Акбаралининг соясннн
қоронғилик ютдп.

V

Умматалипи ташвиш босди. Болани бир бало қилиб
қўймаса гўрга эдн. Мнлинияга хабар қилсамикнн?

Умматали у ёнбошидан бу ёнбошига ағдарилиб тўл-
ғаниб ётарди. Уғли йўлга кирибдики ҳар куни ҳунар
кўрсатади. Бошқаларнннг болаларига ўхшаш бўш-баёв-
гина бўлмади. Ерга урса кўкка сапчийдиган, ҳатто ух-
лаб ётганда ҳам қўл-оёғини силкиб, ннмалардмр деб
бақпрар, қичқпрарди. Азизхон ўн тўрт ёшлардамнкин,
Умматали туш пайтида уймга қайтса, ҳовлидан болалар-

эо

www.ziyouz.com kutubxonasi

шшг қнйкнрнқлари эшнтнлли. Болам яна нима балопи
бошла^лнкин, деб ҳовлнга кнргаида эси оғиб қолди.

Азнзхон уй эшигннн турумидан чиқарнб қорнига!
қўниптн. Беш бола уннпг қорнидаги эшик устнда ўйии
тушишяпти. Умматали қўлига таёқ олиб болаларни тўрт
т.арафга тирқнратди. Ун беш ёшларнда бўлса керак,
Азизхон ўрик шохига оёғи билан осплиб, ғунажннни қор-
нидан катта дастурхоннн снриб боғлаб, тугунндан тиш-
лаб кўтарганди. Тога колхоз медпунктига водопровод
тушнриш учун кўча бошига йигирматача темир қувур
келтириб қўйгап эди. Азизхон ўртоқлари билан бас бой-
лашпб, эрталабгача ҳамма қувурларни эгиб ғнлдирак
қмлиб қўйнптн. Ана ўшанда Умматалн қувур ҳақини тў-
лашга мажбур бўлгап, Азизхоп тоғасиникига қочнб
кетнб бир ҳафтадан кенин Умматалипипг ўзи бориб-,
олиб келгап эди.

иУмматалн ҳайрон эдп. Бу болада шунча куч, шунча

гапрат қайдаи пайдо бўлдп ап? Узннннг ҳам, хо-тнни-
нипг ҳам уруғида бунақа одам бўлмагаиди. .— ---

Ювошгина ота-опапинг боласи ажаб галати чиқдн.
Утганнпиг ўрогнип, кетгаипинг кетмопини элади. Арава11
кашлар уидап знриллайди. Арава орқасндан тортиб отп-
ни юргизмап қўяди. Оқ кўпнкка тушпрворади.

Умматали аиа шуларнн ўйлаганда ўғлннннг Акбара-1
лйдан ишкаст ейншига ишоимасдн. Аммо Акбаралн унн
уйқуспда босса-чи?! Ундоқ деса Азизхон уйқуда ҳам
сёргак ётади. Тепасидаи капалак учиб ўтса кўзинп
очади.

Боласи тушмагур, ҳознр қаерда экаи? Очмикни, тўқ-
микип? Бнровннпг қизиин олиб қочпб кимникнга борди
экан? Тоғаларнникидан хабар олсамикин? Пўқ, у ёққа
бормас. Борса ўша заҳоти қўлидан етаклаб қантариб
келишади. Бу бола тўқайга қочгаи. У ерда нима ейди,
қайда ётади?
, Ҳарна қилса ҳам фарзанд, ота бечоранипг жоии
ачийдн. Кўнгли боласининг бир кун эмас, бир куи эсп
кирнб, юртга нафи тегадиган одам бўлпб кегишига ншо-
нади. Ахир боласи ичмайди, чекмайди. Ф ақат бебош
ўйларнни жиловлаёлмайди, холос! Мол дўхтирниинг
уйига ўт тушганда унннг Ҳасан-Ҳусан чақалоқларпни
олов ичидан олиб чиққан ким эдн? Колхоз чорвасннн сел
оқизганда ўзинн тошқнпга отнб, молларнн қутқарнб
колган шу Азизхоп эмасмиди?!

ЗК

www.ziyouz.com kutubxonasi

Азпзхон тошқнн сувга ўхшайди. Унн жилопласа, хоҳ-
лаган томонга, далаларга, чорбоқларга бошлаб борса
бўлади. Агар жилов солмаса у қнрғоқларни бузиб, экин-
ларни панҳон қилади. Аммо уни кнм жпловлайди?!

Умматалп ўплаб, ўннга етолмасди.
Тонг отди. Хотпнп ҳовли юзида куймаланпб юрар, тиқ
этса кўча эшигига қарардн. Умматали кечаси бўлган вс-
қеани хотннига айтмаган. Хотини кейингн кунларда сал-
га боши айланиб йиқиладиган бўлиб қолганди. Энди
унга ётпғн бнлан айтиш керак. Бўлмаса бегонадан эшит-
са бирдан беҳузур бўлиб қолиши мумкин. Бегона ал-
батта нкки-уч огиздан ўтиб келган гапга ўзи қам жин-
дек қўшиб айтадн. Мошдек гап ёнғоқдек бўлиб кетади.
Умматали арнқдан ювиниб белбоғига артинаркан,
кўча эшнгнга тикнлиб ўтирган хотиннга ётиғи билан га-
пнра бошлади.
— Кўп қарайверма. Тентагпнг келмайди. Беш-ўн
кун келмайдн, хотиринг жам бўлсин.
Хотпни ялт этиб қаради.
— Вой, ўлмасам, мелисага тушиб қолдими? Индамай
қараб ўтиравердннгизмн?
— Йўқ, йўқ, — дедн хотиржамлик билан Ум м атали.—
Ҳеч гап бўлгани йўқ. Уғлинг соғ-саломат. Арзимаган
нш билан банд. Акбаралинпнг сннглисини никоҳ кийими
билан олиб қочдп, холос.
— Вой шарманда, вой шарманда!
Икки тнззаснга шапатилаб урнб жавраётган хотини-
нииг тепасига келган Умматали юпатншга тушди.
— Болангнинг қилиғини энди кўряпсанми? А, энди
кўряпсапми? Ҳеч гап бўлгани йўқ. Ҳамма ёқ типч. Атиги
тўй бузнлди, куёвнннг чаккасн ёрилди. Никоҳ ўқиганн
келган мулланинг ҳам бўладигани бўлди.

Умматалипинг қизиқчиликка олиб аптаётган бу жид-
днй гапларн уни яна тутақтнрарди.

— Вой, снз нега менинг фанор сғимга ўт туташтира-
снз, нега аланга олдирасиз? Энди нима қилдим? Болани
сиз буздингиз, ёшлигида қайириб олмадингиз. Мана, ни-
ма бўлди?!

Умматали ҳамон жиддий гапни қизиқчиликка айлан-
тнрардп.

— Нима бўпти? Ҳеч гап бўлгани йўқ. Чиқимсиз ке-
лннли бўлдинг, тўй харжлари бошқаларнинг бўйннда.
Новвос сўйилди. Ош дамланди. Карнай-сурнайлар чз-

321

www.ziyouz.com kutubxonasi

.'ртинди. Мана эндн битта нпкоҳ билан ойдек келин уйинг-
[га ўз оёғи билан кириб келади.

Хотинн дод устига дод солди.
— Бунақа келнпнинг боридан йўғи. Уғлимга ижро-
қўмларнинг қизини олиб бераман.
— Ҳа,— деди Умматали,— қўй оғзидан чўп олмаган
ўғлингга тегамап деб у ёги Хоразм, бу ёғи Тошкент
тарафлардагп ижроқўмларпинг қпзлари сочларини та-
раб йўлига кўз тикиб ўтирншипти. Менга қара1 Уиақа
дод дема! Акбаралипинг уйидаги дод-войлар етарли
бўлянтп. Мапави ерга ўтпрнб, каллангнн жойига қўйиб
обдан ўйла. Боланг қнзпи уйга бошлаб келса нима қила-
миз? Ана шуни ўйла.
Хотини жимиб қолдп. Эри жўяли гап айтаётганнни
пайқадн. Ростданам кслиннн бошлаб келса-я. Маҳалла
қиёмат бўлиб кетмайдими? Қапдоқ қилиб эл-юрт олди-
да бош кўтариб юришади. Бу нодон бола шуларни ўйла-
ганмикин?
Азизхоп ўн саккнз ёшга киргупча кўрсатган ҳунар-
лари орасида буиисн энг ўткнри эди. Ота-она Лутфини-
санинг акасшо, қарипдош-уруғларипи тинчнтадиган,
хотиржам қиладиган бнрон тадбирдан ожиз эдилар.
Умматали икки тиззаспга шапиллатиб уриб ўрнндан
турдп.
— Бўлди, хотнн. Аммо гиринг деб эгпз очмайсан. Тур,
кийин, ҳозир Акбаралиникнга бориб, кечаги тўй харжи-
ни бўйннмизга оламиз. Кслипни уйимизга туширамиз.
Агар йўқ десанг, юкингни йиг, қишлоқдан кўчиб кета-
миз. Мана, хоҳлаганипгнн танла!
Хотин ҳанг-манг бўлиб қолди.

— Жпннн-пнннн бўлдингнзмн? Тўй харжини нима
билан тўлайсиз. Боснб қўйган пулннгиз борми? Бўлса
айтинг!

— Э, нодон хотин, менда пул нима қилади. Снгир-
бузоқни сотаман.

— Яқннда тугадиган снгирни-я! Бунга сираям кўн-
масман.

Эр-хотпн кўп тортишди. Д ўқ билан бўлса ҳам Умма-
тали хотинини кўндирди: Иккови кийиниб ҳам совчилик,
ҳам битишувчилик, ҳам ярашув учун йўлга тушишди.

Кўчада учраганлар уларга илжайиб қараб қўйи-
шар, баъзи чапанп табиат йигитлар, кандингни ур Азиз-
хон, боплаДн, деб уларга далда беришарди.

33

www.ziyouz.com kutubxonasi

Акбарали кўчага чиқолмай, ҳовлининг у бошидан,

бу бошнга сўкиниб бориб-келиб турарди. Эшикдан ки-

риб келган эр-хотинни кўриб бир зум ўзнни йўқотдн.

Ҳе йўқ, бе йўқ, ўдағайлашга тушди:

— Ҳе, муттаҳам бола ўстирган сенлардан ўргилдим.

Ҳани, жўна, туёҳларингни шнқиллатиб қолларннг!

— Ҳой, шошма болам. Узингни бос!

— Мени шунча чиқимдор қилиб, эл-юрт олдида шар-

мандамни чиқариб, яна қайси юз билан остона ҳатлаб

келдинглар. Уят, шармандалнк бу! Сизларда ор деган,

номус деган нарса борми? Днёнат қанн?

Умматали ўзини босиб турди. Оғиз очишга чоғланган

хотинига бир хўмрайган эди, жимиб қолди.

— Бўлдингми? Гапинг битдими? Энди мендан эшит!

Қуёв тараф неча пуллик қалин юборган бўлса барини

тўлаймиз — бу бнр. Синглингни ўзнмиз келнн қнламиз —

бу икки. Энди кўнглннг жойига тушдими?

Акбарали нима дейишини билмай иягини қашиди.

Инсофга келай деб турган одам бирдан айниди, қолди.

Этагини силтаб айвонга қараб кетди. Кетаркан қатъий

деди:

— Бу иш на никоҳ бнлан, на пул билан бнгади. Ора-

га номус тушди. Эпди бу доғни қон билан юваман.

Кетинглар. Мени ҳеч қанақа синглим йўқ. У ўлган. Мар-

ҳум ота-онам но.мидан уни оқ қилдим!

— Уйлаб гапир, бола. — деди Умматали. — Тилсуяк-

сиз бўлади. Ҳар гапни гап деб гапираверма. Атайлаб се-

ни шу шармандаликдан қутқарайлик, деб^ кслдик. Бўл-

масам бизпннг ҳам ўз орзуларпмпз бор эди. Қандоқ

қилайлпк.

Акбарали айвон пиллапоясига оёқ қўяркан тўхтаб

орқага қаради.

— Мен эл-юрт олдида бошимнн хам қрлган номард

билан хилватда бақам келмагунимча хумордан чиқмай-

ман. Бўлди, кетннглар. Бўлмасам бнрон кэр-ҳол бўлади.

Эр-хотин бир-бирларига ҳайрон қарашдн.

— Тепа тўнини тескари кийиб турган пдйтда келиб-

миз-да! — деди хотинн. , ...

Умматали жавоб бермадн, кўча.эшнвдга қараб юра

бошлади. Хотинн азалик уйдан ннқаётгандек оёқ учида

юриб унга эргашди. Улар кўчага чиқдшганда Лкбара-

лининг уят гап билан сўкканиод эццишцди, Умматали

хотинига қарадн. ,,

Э4

www.ziyouz.com kutubxonasi

— Хотин, у сўкмадн, сен эшитмадинг. Унга осон ту-
тиб бўлмайди. Нима деса чндаймиз-да. Бошқа иложи-
миэ йўқ. Ҳамма лаънат сен билан менга келади. Ҳали бу
гап қишлоқма-қишлоқ, оғизма-оғиз шншиб, семириб тар*
қайди. Бутун Фарғонага достон бўлднк.

— Ишқилиб Акбарали боламни бир бало қилиб қўй-
маса гўрга эди.

Умматалининг ўзи хам шуни ўйлаб кетаётган эди. Сир
бой бермаслик учун атайин ёлғонлади:

— Унчаликка бормас-ов! Уғлинг бунақаларга бўш
келмаслмгини бнласан-ку, нимадан хавотир оласан?

— Энди, дадасп, фалокат-да!
Иккови анча жойгача жим боришди.
— Болагинам қаерларда юрганнкин?
Умматали уни снлтаб ташлади.
— Қайсн гўрда бўлса ҳам юргандир-да. Оч кплар-
миди?
— Ҳолидан хабар олнш керак эди.
— Қайда бўлса ҳам санқиб-санқиб, қайтиб келади,
Аммо ёнидаги лўкидонн билан қаерга сиғади? Уйга ки-
ритсак кишлоқ халқн пима дейди! Гапнинг ҳали бу томо-
ни ҳам бор. Бу шармандаликии ҳам бир бўйинга олиб
қўпиш керак. Ке, хотин, кўчиб кетайлик.
Хотин кескии бош чанқади.
— Туғилган қишлоғимдан ўлигим чиқади. Ҳеч қаёқ-
қа кетмайман.
Умматали бу гапни алам устида, чорасизлик, нлож-
сизликдан айтган эди. Бу ердан кетса қаерга бора-
ди. Барнбир гап-сўз уни орқама-орқа таъқиб қнлаве-
ради.
Олдиида Умматали ўй ўйлаб тажанг бир қиёфада
борар, хотини пиқ-пиқ йнглаб орқасидан келардн. Кўча
муюлншига келганда Умматали тўхтади. Хотинига қа-
рали.
— Сен боравер. Меи Тогага бир учрай. Ҳар қалай
юртпинг боши шу. Бирон жўяли гап чнқиб қолар. Тоға
нима деса. шу. Ана ўшапга қараб нш тутамиз.
У шупдай дедию гузар тарафга кета бошлади. Иўл-
да учрагаи кишиларнинг бетнга қарамай салом берар,
саломига билинар-бнлинмас алик оларди.
Зириллама, Тошлоқ, Яккатут, Заркент фақат шу тўғ-
рнда, Аэизхон, Лутфиниса, Умматали, Акбаралн, деган
гап билан овора эди.

35

www.ziyouz.com kutubxonasi

Самоварда ҳам, магазинда ҳам, далада, шийпонда,

чорраҳаларда ҳам фаҳат шу гап.
«Азизхон Лутфинисани келинлик либоси билан девор

ошиб олиб қочибди».

Биров боплабди, қойил қппти, дейди. Биров бу ғирт
аҳмоқлик дейди.

— Қиз рози бўлмаса трактор билан судраб ҳам оп-
қочиб бўлмайди.

— Бу рост гап. Танача кўзини сузмаса, буқача ипини
узармидн.

Айгилаётгап гапларнннг барн рост, барн ҳақиқат
эди.

VI

Знрилламани алғов-далғов қнлган Азизхон ҳеч нарса

бнлмагандек Лутфинисани етаклаб қамишлар орасида

хотиржам борардн. Қамншлар ҳали сарғаймаган. Тук

шамолида шовпллаб чарчаган тўқап эндп офтоб ҳаро-

ратнда жимгина мудрарди. Кўлмакларда бақалар тин-

май қуриллар, ўрдак жўжалари нола қилгандек аянч-

ли ғақилларди.

Лутфннисанинг никоҳ кнйнмлари аллақачон тиканак-

ларга илиниб пора-пора бўлган. Ундан ҳалп ҳя*' атпр

ҳиди гупиллаб турардн. Азизхон олдинда қамишларнч

қайириб йўл бошларкан, орқаснга ■ўгирилнб, Лутфи,

чарчамадннгми, деб қўяр, далда бўлсин деб, бопладиг-а,

қойнл қнлднг-а, деб тинмай жавраб борарди.

— Тан бердпм, мардлнк қплдннг.

Баъзан овозп тиниб қолар, шунда бирдан шарт бу-

рнлнб Лутфипнсанинг олднга келар, белидан қучнб юз-

кўзларидан ўпиб оларди.

ИкКи ошиқ қаёққа кетаётганларини билишмасдн.

Қаёққа боришади, эндн нима қилишади? Бундан буёқ

тирикчилик нима бўлади? Б у уларнинг хаёлларига ҳам

кёлмасди. Азизхоннинг киссасида сариқ чақа йўқ. Улар-

га на бирон бошпана бор, па қўнаргй жой.

Лекин улйр бир-бнрларинппг дИйДорларндан маст,

нафасларнДан тўқ, меҳрларидан кбшоналар қургандек

эдилйр.' 1'

Қампш -қнёқлйрга тплнниб, кпйнмларнни пора-пора

қйЛиб, бОтқоққа тиззаД ари гача ботнб"ҳа.мон йўл юри-

ш ар, ора-снра А зн зх он'Л утф и пйсаТгн; беДйдан’ Қучиб соч-

30

www.ziyouz.com kutubxonasi

ларини силар, ўзн ҳам маънисига етмайдпган ғалати
гаплар билан эркалатарди.

Қиз шод, бахтиёр эди.
Қамншзордан балдоқдек ярим допра ясаган яланглик-
ка чнқншди. Унг тараф кўз илғамас тўқай, чап тараф
сап-сариқ чўл эдн. На тўқайнинг, на чўлнннг поёни кўри-
нардп.
Яқин орадан моторнннг зардалн гуриллагани эшитил-
ди. Қейин тинди. Яна ўшқнриб тириллади. Азизхон овоз
келган тарафга қулоқ тутди. Овоз яқин орадан келарди.
— Сен шаттан қимирламай тур, мен ҳозир билиб ке-
ламан.
— Сени тутиб олншса ннма қиламан. Мен ҳам бора
қолай.
Азизхон мақтанганнамо жавоб қилди:
— Овора бўладп. Кутиб тур, ҳозир келаман.
Азизхон балдоқ шаклидаги ялангликнинг нариги бур-
чагига югуриб кетди. Қампшларни шитирлатмай ичкари
кирдн. Секин, худди овчи кийик подасини кузатаётгандек
ялангликка қаради.
ё ш и олтмишларга бориб қолган, соқолини чўққи ку-
заган бир рус чол икки қўлпни белнга қўйганича офтоб-
да жимпрлаган чўлга хомуш қараб турар, ёши ўттизлар-
даги гилам дўппн кийган, тожикми, ўзбекми билнб бўл-
майдиган бир йигит қора машина моторини титкиларди.
Машинанннг орқа ғилдираги лойга ботган. Чиқазиш учун
кўп урпнпшган бўлса керак, пкковинпнг ҳам кийим-бош-
лари лой, шалаббо эди.
Усти брезент ёпқичли машина ёнидан ер ўлчайдиган
аппаратнинг уч оёғи чиқиб турипти. Қапоти очиқ турган
«Газпк» радиаторинпнг оғзидан шпддат билан ҳовур
чиқардн.
Азнзхон ҳеч қандай хавф пўқлигнни панқаб қамнш-
лар орасидан чиқди. Оёқ товушп, қампш шитирини эшит-
ган рус чол чўчиб ўгирилди.
Азизхон унга яқин келпб салом берди. Нима гап бўл-
ганлигини сўради.
— Эрта саҳардан бери оворампз. Лойга ботиб қол-
дик. Чнқазолмаймиз, — дедн чол соф Фарғона шевасида.
Азизхоп машина атрофидан айланиб, бир томони лой-
га ботиб қолган йғилдиракка қаради.
— Ннма бўпти, бир урнниб кўрайлик-чи. Кўпдан
қуён қочиб қутулмас деганлар-ку.

37

www.ziyouz.com kutubxonasi

— Э, хап туссинла! — деди шофёр йигит унинг бепи-

санд гапидан энсаси қотиб.— Пуссатуна бўса тоттб кў-

руна.

Азизхон унинг гапидан Наманган тарафлардан экани-

ни дарров пайқади. У билагини шимарнб машина орқа-

сига ўтди.

— Сиз моторга зўр берннг, мен бу ёқда елкам билан

сураман. -

Машина зўриқиб, бир силтанди. Шундан кейин Азиз-

хон тиззасигача лойга кирди. Барибнр елкасини олнб

қочмади. Машина сурилиб қуруқликка чиқди. Унинг ҳа-

ракатларини кузатнб турган чол, қонил қолиб: вой аза-

мат-э, деб юборди.

Шофёр йигит севинганидан шарт келиб Азизхонни қў-

лидан ушлаб силкитди:

— Шеддек экансила, ўттоқ. Б у машинада қиқ тўтта

от кучи бор. Ш у қиқ тўтта от саҳаддан, бу лойдан чнқол-

мутти. Аммо узунани кучуна отдан мўл-мўл экан. Қаёққа

кетуттнсила? Узуна бўмасаъна билмаъман эттагача қо-

ламидук. Раҳмате, ўттоқ.

Инженер чол икки қўллаб унинг бақувват панжалари-

дан ушлади.

— Агар мен падишах бўлсам, тила тилағингни, дер-

дим. Қ сожелению падишах эмасман. Инж«нер иррига-

торман, холос. Мен учун ниҳоятда катта иш қилдинг, ўғ-

лим. Республика ҳукумати раҳбарлари мени ҳозир Куй-

ганёрда кутиб ўтиришипти.

У шундай дедию билагидаги соатини шарт ечиб унга

тутди.

— Ол буни, ўғлим. Тортинма, олавер!

Азизхон хижолатдан қизариб кетди. Инженернинг

,соат узатган қўлини қайтарди.
— Йўқ, отахон, олмайман. Сизга бу жуда зарур буюм.

Менинг соатга қараб қиладиган ишйм йўқ. Узингизга

буюрсин.

Инженер чол ҳам қайсаргина экан. Оласа:Н,,деб туриб

ОЛДИ. I

— Менда бошқаси бор. Ен соатим бор. . .

Азизхон .барнбир олмади. Чол уни нимқ билан хур-

еанд қилишини билмасди. У машина кабинае.ига бош су-

қиб чамадонини титкилай бошлади. Азизхон бориб унн

қайтарди. ,,

. — Отахон, битта гапнм бор. Ағар биро>н буюм билаи

38

www.ziyouz.com kutubxonasi

хурсанд цилмоқчн бўлсамгиз хафа бўламаи. Машинан-»
гизни қайтариб яна лойга тиқиб қўяман.

— Шундайми,— деди чол кўзойнагнни қўлига
олиб.— Одамлигинг учун раҳмат. Омадинг келсин!

Чол шофёрга қаради.
— Кетдик бўлмасам, болам. Қоратепага бориб но-
нушта қиламизу Шаҳрихон оралаб Ҳаққулобод тепаси-
дан Куйганёрга йўл оламиз. Сен қаёққа борасан? — деди
у Азизхонга.
Азизхон шу гапни кутиб турган эди, дарров жавоб
қилди:
— Агар малол келмаса, бизни Қоратепага ташлаб ўт-
сангнз.
— Хайрият, — деди чол енгил тортиб. — Жиндеккина
бўлса ҳам қарздан узиладиган бўлдим. Айтганча, биз,
деганинг нима деганинг. Ахир бир ўзннгсан-ку?
— Яна бир одам бор.
. — Қани, чақир1
Азизхон қамиш орасига шўнғиб кетди. Зум ўтмай
ҳанснраб Лутфиннсанн қўлидан тортиб чиқди. Чол қиз-
ни кўрдню яна кўзойнагнни тақнб у ёқ-бу ёғини тўғри-
лаган бўлди.
— Ой, каквя красивая. Ей богу, прямо... красавица!
Лутфиниса бегона кишидан ийманиб рўмолининг бир
учини тишлаб юзини яшириб турарди.
Шофёр моторга ўт бердл. Лутфннисанн олдинга ўтқа-
зиб, ннженер билан Азизхон орқа ўриндиққа чиқишди.
Машина бақадск бнр сапчндню кейнн паст-баланд йўл-
лардан силкиннб-силкиннб олдинга интилди.
Лутфиниса умрида энди машинага тушиши эди. Қўрқ-
қанидан дамини нчига ютиб ўриндиқни бор кучи билан
ушлаб влганди.
Анчагина йўл юришгандан кейин инженер Азизхонни
гапга сола бошдади.
— Бу тақир чўлда бирон ҳамроҳ билан гаплашиб кет-
маса кўзни уйқу олади. Қозоқлар туяда қанчалаб кило-
метр йўл юришади. Ухлаб қолмаслик учун йўлда кўрин-
гаИ нарсаларга атаб ўлан тўқиб кетишади. Атайин ухлаб
қолмаслик учун, ухлаб поёнсиз чўлда адашнб кетмаслик
учун шундай қплншади. Биз ҳам ухлаб қолмайлик, йи-
гит. Гаплашиб кетганимиз дурусг. Қани гапнр. Узинг
кимсан, қамишлар орасида қароқчига ўхшаб нима қилнб
юрибсизлар?

39

www.ziyouz.com kutubxonasi

Лутфиииса секии ўгирилиб, антиб қўйма, дегандек
кўрсаткич бармоғини лабига босди. Азнзхон бегона
одамга достонимни очиб ннма қиламан, деган ўй билан
жим ўтираверди. Аммо кечаги тўполон, улар қочгандаи
кейин нималар бўлганига ақли етнб турар, дадаси би-
лан онасннинг ҳоли нпма кечганидан кўнгли иотинчроқ
эди. Кўнглига тугилиб қолган гапларни кнмгадир айти-
ши, юрагини бўшатиши керак-ку, а.чир. Б у одамга айтса
гап шу билан кетади. Унутиладн. Айта қолгапн дуруст.
Азнзхон инженерга қаради.

— Отахон, қишлоқдан қочнб келяпмпз. — У Лутфн-
нисага ншора қилди. — Тўйдан опқочнб келяпман. Ке-
часи билан тўқайда бекиннб ётган эдик.

Азизхон бўлган ишларни бир-бир анта бошлади.
Шофёр ҳам бошннп орқага ташлаб қулоқ солиб борарди.
Чол бир кулар, бнр жиддийлашардп. Азнзхон ҳикоясини
тугатгач, чол ўнланнб қолдн. Шофёр бўлса бошини сил-
таб-силтаб куларди. Лутфпниса эгилиб кичкинагина бў-
либ ўрипдпққа сингиб кетганга ўхшарди.

Машпна гоҳ тезлаб, гоҳ секннлаб еап-сариқ чўл гиёҳ-
ларини орқада колдириб борар, бегона товушдан огоҳ-
ланиб уясидан чиққан малла ранг эчксмарлар машина
яқинлашгапда думлари билан тупроқни чапгитиб тўзон
ичнда йўқолиб кетпшарди. Кимсасиз чўлннпг тп^нқ сс-
моннда қанотларнпи тарапг тортган чўл бургутлари .4а
йиқдек бепарво сузардп.

Машипа овозидан ҳурккан ўрдаклар галасн ғақ-ғақ
қилиб кўлчалардан париллаб кўтарплар, жплғанинг шнл-
дирашига ўхшаган овоз чнқазнб худди машина .тепаси-
дан ҳавони кееиб ўтарди.

Инженер ҳозиргина Азизхониннг ўз оғзндан эшитган
саргузаштлар таъсирндан қутулолман, ўйлаб жнмгина
кўзини юмиб борарди.

Чолпипг кийим-бошидан, унқуснзлнкдан карахт юз-
ларидан бир неча кундан берп чўл кезаётганн билиниб
турарди. Азизхоннинг оёғи тагида алюмин қозопча, қо-
раниб кетган мис чойнак бир-бирига урнлнб шақирлар-
ди. Машнна кузовп тепасидаги арқон билап чандиб боғ-
ланган брезент қоп тпнимспз лапангларди.

Чолнннг озғнн гавдаси букчайган, ажин босган бўнин-
ларидан майда-майда тер ёқасп ичпга ўрмалар эди. У
кўзини очмай гапирди. Ухламаган экан. Ниманидир ўп-
лаб келаётган экан.

'40

www.ziyouz.com kutubxonasi

— Қишлоққа энди қайтмайсизларми? Қайтнб ҳам
бўлмайди. Бу тарафларда уруғларингиз бўлмаса! Қийин
бўладн сизларга. Шошма! Биз билан кетмайсизларми?
Иш бор, уй-жой бор. Ҳеч нарсадан зориқмайсизлар.

— Қаерга борамиз?— деди ҳушёрланиб Азизхон.
— Ҳозир Андижоннинг Куйганёрига. Қечқурун Уч-
қўрғонга борамиз. Ана ўша ерда яшайсизлар. Уй бор.
Секин-аста рўзгор тиклайсизлар. Сенга ўхшаган азамат
йигит керак.
Азнзхон ўйланиб қолди. Қоратепада тушнб қолмоқчн
эди. Хўш, Қоратепада кими бор? Знрнлламадан туриб
чақирса овоз етадиган жой. Акбарали ҳид олса, уларни
соғ қўярмиди. Бу одам тайёр иш, тайёр жой деяпти.
Урислар ёлғон айтмайди. Бировни алдамайди. Боргани
дурустдир.
Азизхон энгашнб Лутфинисаниш қулоғига шивир-
лади. елка қисиб, ўзинг бпласан, ишораснии қплди.
Чол ундан жавоб кутиб кўзларнни юмганича мудраб
кстарди.
— Бўпти, отахон. Майли, кетганимиз бўлсин. Аммо
лекин юзингизни ерга қаратмаймиз. Қанақа иш бўлса
ярайман. Тоғ қўпор десангиз, қўпораман.
— Ҳа, балли, — деди чол. — Тош қўпорасан. Норин-
ни ёқасидан бўғиб маиа шу ёққа оқизамиз. Қора дарёга
жилов солиб икки дарёпи қовуштирамиз. Ш унақа ишга
ярайсанми?
Азнзхон чеҳраси ёришнб, қўлини кўксига қўйди.
— Одам қиладигап иш бўлса бўлди. Эплайман.
Чол кулдн.
— Баъзан одам қплолмайдиган ншлар ҳам бўлиб қо-
лади.
Азнзхон керилдп.
— Ушанақа ишларни бизга буюрасиз-да, отахон.
Инженер маъноли жнлманмб қўйди.

Тўқайлар, чўлу кўлчалар тугаб қишлоқнннг қораси
кўрнна бошлади. Иккн чеккасн гувалак деворлар, том-
ларига ғўзапоя, хашак боснлган унлар оралаб Қоратепа
гузарига етпб келишдн. Снзот сувларидан авж олган кек-
еа толлар ппнжидаги чойхона жнмжит эди. Тиззасида
кнр сочиқ билан ухлаб қолган самоварчи машина овози-
дан упғониб кетди.

41

www.ziyouz.com kutubxonasi

Б у тарафларда камдан-кам машина юрарди. Қишлоқ
болалари аллақандан шовқин-сурон билан пайдо бўлиш-
дн. Бирн яланғоч, баъзнлари ҳатто иштончан. Улар
яқнн орадаги ариқда чўмнлаётган бўлсалар керак. Соч-
лари ҳўл. Офтобда тупроқда ётганларннннг қоринлари
лой. Улар қоп-қора мунчоқ кўзларини жавдиратнб ма-
шинага тикилардилар. Бири капалак ушлаётгапдек аста
капотга қўл тегизади. Бири қўрқиброқ сал наридан ва-
ҳима бнлан қараб турнпти.

Самоварчи патннсда нон, шафтоли, қапд келтнриб
меҳмонлар олдига қўйди. Русча бнлншпни намойиш қил-
моқчи бўлди шекнлли, инженерга: «Издирас, пажалиста,
чай кушай», деб атрофга мақтанганнамо қараб қўйди.
Афсуекн бу гапга қойил қоладиган одам атрофда йўқ
эди.

Лутфиниса улар тўдасидап четроқда самовар сўриси-
га омонатгина ўтириб нотапиш кишлоқ гузарини томоша
қнлардн. Ҳар қалай унга белгнснз, ҳатто тасаввур қилиб
бўлмапдиган эртаси энди равшанлашгандек эди.

Рўмолннинг бнр учннн тишлаб Азнзхонга қарайди,
кўзига у аллақандай афсонавий паҳлавонларга ўхшаб
кўринади.

«Афсоиавий паҳлавон» ниҳоятда очнққан экан, чойни
қайноқлигича хўриллатиб ичар, бнр бурда нонни бир
ямлаб ютарди.

Ш у алпозда ҳам у Лутфиписпга чиропли кўринарди.

VII

Азизхон билан Лутфиниса Қоратепадап чиқишдаёқ
машинадан тушиб қолпшдп. Чунки кун ёруғида Қорате-
па атрофида юрнш хавфли эди. Бу тарафларга Тошлоқ
пзлизчилари чстанни тўлдириб арава-арава ҳандалак
слпб келншар, Урмонбск, Насрнддннбек, Эшонтўпн қнш-
лоқлари шу ердан бозор қилпшарди. Биронтасн кўриб
қолса, албатта, Акбаралнга хабар қилади. Бўлиб ўтгаи
воқеа албатта атроф қишлоқларга овоза бўлганинн
Азпзхон сезнб турарди.

“Улар машннадан тушишганда инжснер икки ошиқ-
маъшуққа ғалати қараб илжанди. У бу тарафлариинг
ўктам йигитларнни, ишқ-муҳаббат йўлида ҳеч нарсалан
тоймасликларинн билардн. Бу хнл ошиқ-маъшуқлар тўғ-
рисида жуда кўп эртаклар эшитган, китоблар ўқиганли.

И?

www.ziyouz.com kutubxonasi

— Йигит, — деди ннженер чол. — Гапипгдан айна-
динг. Аммо чакки қилдипг. Майлн, агар қўнарга жой то-
полмасанглар менинг олдимга келинглар. Куйганёрга ё
бўлмаса Учқўрғонга бориб инженер Белявскийни кайдан
топаман, десанглар, дарров антиб беришади. Шундоқ
қилинглар.

Шофёр моторни ўчпрмаган, силкиниб-гуриллаб тур-
ганди. Машина бир қалқиб жойидан қўзғалди.

Азизхоннинг нияти қош қорайгандан кейин Қоратепа-
га қайтиб кириш эди. Қишлоцда бир бсва холасп бўлгу-
чи эдп. Бормикин? Агар бўлса, ўша ерда тунаб, упдан
кейин нима қнлишни ўйлаб кўрмоқчи. Аммо қуёш теп-
пада. Ҳали-бери кеч кирадиганма,с. Қорин тўқ, қайғу
йўқ. Кечгача ётарга жой топишса бўлгани. Азнзхон
Лутфинисапи қўлидан ушлаб чўл тар аф о бошладн.

Бу йил баҳор серёмгир бўлганидан чўл ўтлари тиз-
зага уриб яшнаб турарди. Тўрғайлар худдн одамнинг
бошига теккундек бўлиб чулдираб сайраб ўтади. Ҳавода
туриб иккитаси бир-бирига яқин келолмай, қанотларинн
пнлдпратпб пшқнбозлнк қилишадн. Енгил эсаётган ша-
бадд чўл гпёҳларинннг илиқ ҳидларнни днмоққа уриб
ўтади. Ора-сира шу кўм-кўк чўлнинг ҳар ер, ҳар ернда
кал бошдек сап-сариқ тепачалар учрайди. Қайдандир ке-
лнб қолган баҳайбат тошлар тепасида чакмонини слкаси-
га ташлаган паҳлавондек чўл бургути мудрайди. Гуллаб,
ҳид таратиб ётган чўл гиёҳларнга алам билан боқади.
Агар бу ўтлар бўлмаганда ўрмалаб юрган кала.мушлар,
қуёплар унинг ўлжаси бўларди.

Ҳознр шабадада снлкиниб турган чўл гиёҳларн ора-
спда бутун бир ҳайвопот оламн умргузаронлик қил-
моқда.

Мўл ниҳоятда яшнаган пайт. Икки ошиқ-маъшуқ гиёҳ-
ларга, қушларнинг чуғир-чуғирига маҳлиё бўлиб, ўтгап
воқсаларни бир зум унутишди.

Офтоб ёнбошлаб қолган, уфқ қизариб, тепароғи феру-
за тусга кирганди. Олнсдан учта қора нуқта кўринди.
Азизхоп йўлни ўша тарафга солди. Анчагина йўл юриш-
гандан кейип бу уч нуқта қирғизларнинг қора уйн экани-
пи билишди.

Азизхон қнрғнзлар меҳмондўст, қўноққа жоннни ҳам
берадиган халқ бўладн, деб эшитган эди. Қандайдир
умидучқуни хаёлида чақин чақиб ўтгандек бўлди. Қада-
мнпн тезлэтди.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Сарпқ дўнгнлнг ўнг тарафида мккн-уч юз йилқи ўтлаб
юрар, дўнг этагида ўн чоқли туя чўкканича кавшаняптн.
Бошвоғи ечиб ташланган учта елин қопли сигир бузоғи-
нп эргаштириб ўт чимдиб юриптн.

Одам қорасипн сезиб қора уй орқасидан ит югуриб
чиқди. Олд оёгини тираб, орқа оёғи билан ер тим-
далаб вовнллан бошлади. Унинг ҳуришидан яна уч-тўрт-
та ит пандо бўлди. Улар ҳам чўлни остин-устнн қилиб
ҳуришга тушди. Азизхон ҳам, Лутфиниса ҳам турган
Жойларида қотиб қолишди. Уртадагп қора уйдан бир қир-
ғиз кампир чиқди. Итларни ҳар тарафга қувиб нотаниш
кншиларни яқинроқ келишга ундади.

Лутфиннса Азизхоннинг орқаспга яшприннб борарди.
— Келпнглар қўнақтар? — дедп кампир уларга си-
новчан боқаркан.
Азизхон йўлдан адашганнни айтди.
Кампир улардан хавфли бирон нарса сезмагач, йўл
бошлади. Бу пайт икки қора уйдан икки қирғиз келин-
чаги уларга кўзлари яшнаб қараб туришардн. Бирн янги
тушган келннчак бўлса керак, кийпмларн яп-янги, томо-
ғигача ўраган ёқаларига уқа тутплган, бўйннларида тан-
галар, чўлпплари жарангларди. Қнзнл бахмал нимча-
сининг ҳалн оҳорн тўкилмаганди. Нккинчиси нигирма
беш ёшларда эди. Унинг кпйимлари оддийгина, нимадир
қилаётган бўлса ксрак, енглари шп.марилган, этагп лни-
па урилган эди.
Улар кўпдан бери бу чўлда йилқи боқпб юрган бўл-
салар керак, ташқи оламдан келган кишиларга қувон-
гянляри кўзляридап селилиб турярди.
Азпзхон тортинмай кампнр кетидан қора уй олдига
борди. Лутфиииса упга эргашиб журъатсизлик билан
қадам ташларди.
Дўнг орқаспдап эркак кишинниг йўталгапи эшитнл-
ди. Қўлида жун қирқадигап каттакои қайчи, олтмишлар-
дан ошган, соқолн сийрак бир кишп чнқди. Чол меҳмон-
лардан эсон-омонлик сўрагандан кейин келниларга чой
буюриб, уларни ўтов ичига бошлади.
— Эмне жумиш мен... қўнақтар? — деди у савол на-
вари билап.
Азизхоп нима депишини билмай тил чайнади.
Чол кўпни кўрган кишилардан эдн. Уларга бир-бир
разм солиб ўтираверди. Ташқариға қараб қичқирди:
— Тамақ дайинданглар қўнақтарға!

www.ziyouz.com kutubxonasi

Азизхон адашганларинн айтди. Чол унннг бу гапига
унча мшонқирамай кўзларини қисиб гилам попугини ўй-
най бошлади. Келиннинг каттаси этаги билан қумғон
бандидан ушлаб кирди.

Қнрғнз билан қозоқ йиртиқ чорпқда юрса ҳам чоп-
нинг асилинн ичадн. Ичганда ҳам жаранглайдиган жо-
нон пиёлада ичади. Қирғизшшг оёғи синса синсии, пиё^,
ласи синмасин, дсган мақол бекорга чиқмаган. Чой ича-
диган пиёлада қимнз нчмайди. Қиммзни заранг косада
ичади. Кичнк келмн бнр даста қизпл гулли пнёла олиб
кириб чолнинг олднга қўнди. Чол чойни қайтараркан яна
қисиқ кўзларинн анёрона қисиб Азизхонга қаради.

— Болам, сен туру жавоб бермединг, еле. Босқа жу-
муш еле юрген шиғарсапг.

Азизхои чолнн алдаб бўлмаслигннн билиб очнғига
кўчди. Бўлган воқеанп бирма-бир айтиб берди.

Чол унннг гапларнга эпди ишопган элп.
— Э... жпгитше жумуш бўпти еле, балам. Қиргиз бсн
қазақ қиз алип қачишбаса кўнглп тўлбапт. Эмн, эмне
қиласингдар?
Азизхон упинг гапларига унчалик тушунмап серрайпб
турардн.
— Эмен, қнрғпз тплини тушунбсйсанбу? Ундай бўл-
са дағи ўзбекша айтағўяйин, елс. Куч-қувватн бор бола
экансан, хор бўлмайсан. Кунннгнп кўриб кетасан.
Ташқаридан отларпннг кпшнаганн, дуиурн, йнлқичи
йигитларнинг ҳант-ҳуйт дсгаи овозларп эшнтплди. Чол
ўрнидан турди. Булар ҳам унпиг кетидан ташқарига
чиқишди.
Офтоб ўчган. Чўлда ажиб бнр гаштлн ҳаво ҳокнм
эди. Узоқда икки отлпқ йигит йнлқнларнп ҳайдаб кслар,
туёқлардан кўтарилган чапг ҳавода муаллақ турнб қо-
лар эди. Чол йўлга қараб турган келинларнга дедн:
— Сув дайнндангдар, куёвиигдар жувнниб олсин.
Икки келпн ўчоқ тарафга кетди Кнчнк келин кетар-
каи сочпопугндагп тангалар жнрипглардп.
Тол пояларндан бир-бнрига боглаб қилинган четан
қўрага отларни қамаб, йигитлар отасига салом бердн,
— Ж нлқи омонми?— деди чол.
— Омон, омон, ота, бирн қулунлади. Қулуки омон.
йигитлар меҳмон билан омонлашиб хотинлари то-
мон кетишдп. Келннчаклар уларга сув қуйиб туришдн.
Ака-ука яхшнлаб ювнннб бўлгач, артиниб, кийинишиб,

45

www.ziyouz.com kutubxonasi

ЗГпстурхонга келтпдн.. Кам пнр таш қарпга ж ой солиб
уларни таклнф қилдн. Утиришгач, чол заранг косага
қнмиз қуйиб узатди.

Улар ўтирган жойдан сал нарига кигиз ёзиб, хотин-
ларга алоҳида жой қилинган эди. Келинчаклар Лутфи-
нисанн гапга тутишардн. Ора-сира улар бир-бирларига
қараб сулув, сулув экан, деб қўйишар, буғи чиқиб тур-
ган гўштдан еб «эл-ол», дейишарди.

Чол туриб ичкаридан фонарь олиб чиқдн. Уяи ёқиб
ўтов ёнбошндаги ёғоч учига илиб қўйдн.

Атроф жимжнт. Чўл тарафдан ҳар хил ҳашаротлар-
пинг ожиз овозлари тинимсиз эшитилиб турардн. Юл-
дузлар бирин-кетнн кўз очавердн Чўл уфқидан ой кў-
тарилди. Қаердаднр ўрдак жўжасинпнг ғақиллагани,
ёввойп бедананинг пнтбилдигн эшитплди. Оқшомнинг
бу тароватинн бузиб бўри улиди. Лутфнннсанинг эти
жимирлаб кетди. Енида ўтирган келинчзк дарров сезиб,
уни алаҳсита бошладн.

■— Қўрқпа, қўрқпа. Иштима бўлбайт.
Чол ташлаган суякнн кемирнб ётган нтнинг қулоқ-
'ларн диккайдн. Бўри улиган тарафга қараб бўйнпни
чўзганча қпмирламай туриб қолдн.
Чол овқатдан кейин дастурхопга фотиҳа ўқиб Азнз-
хонга қарадн.
— Болам, эндн кеч бўлди. Бораднган жойинг Ггўқ
экан. Ш у ерда қола қол. Укаларннгга қарашиб юрасан.
Қайлнғинг кампирга қарашади. Кетгинг келганда ай-
тарсан. Бу ерда чўп кўп. Бирон ой йилқнпи шу ерга ёя-
миз. Қудайим жўлингни берсе, бир кун кетарсан.
Азизхон маъқул ншорасини қилди. Бошқа иложп
ҳам йўқ эди. Қншлоққа қайтолмаса, бошқа борадиган
жой бўлмаса, шу ердан бўлак кўздан узоқ жой йўқ.
Ундан ташқари чолнинг юмушларнга қарашиб еган-
ичганини оқлаши мумкин. Ахир Лутфиниса ҳам қараб
-турмас. Яхшигина пазанда. Албатта чолга, болалари-
га, келинларига у пиширган овқатлар жуда маъқу.ч
тушади.
Чол катта келннинн чақириб, меҳмон бола билан
менга очиқ ҳавога жой қилиб бер, қиз билан кампир
ичкарида ётадн, деб тайннлади.
йигитлар анча чарчаб келишган эди. Уз ўтовлари-
га кнриб жимиб кетишди. Азизхон очнқ чўлда чол бн-
-лан ёнма-ён ётаркан чўлнинг тиниқ осмонига қараб

www.ziyouz.com kutubxonasi

узоқ ухлаёлмади. Чол бўлса бирпасда хуррак отншга

тушди.

Ажаб одамлар, деб дилидан ўтказарди Азизхон. Дунё-

да шунақа очиқ қўл, меқмон учун бағрини очадиган

кишилар борлигндан таъсирланиб кетди. Қачондир бу

одамларга бир яхшилик қнлишни дилнга тугиб қўйди.

Уйн, дадаси, кечирган кунлари кўз олдндан ўтаверди.

У қанчалик бевош, шўх бўлмасип, бирпнчи марта ўзи-

ни тақдир қучоғига отишн эди. Узи ёлгиз бўлса ҳам май-

ли эди-я, ёнида бировнинг қизи бор. Бир ўзинннг боши

қар қаидай кавакка сиғиб кетадп. Аммо икки кпши, ай-

ннқса аёл киши билан бирон жойга суқнлиши анча

мушкул эди. Азизхон ана шулар тўғрисида энди, тани

совиб, боши бир тошга бориб урилгаиидан кеиингииа

ўйлай бошлади.

У ечиб бўлмас жумбоқлар чпгалига ўралншиб ух-

лаб қолганини билмай қолдн.

Бирон тиккайган дарахт йўқ бу чўлда, офтоб тоиг

отиши биланоқ тиғини санчадн. Азиз.хон бошини офтоб

қиздирганда уйғоидн. Чол вақтли тургап, отлардан, си-

гнрлардан хабар олнб бўлган, ўғиллари ўтовдан чпқмай

бир чойнак чойни бўшатган эдн. Кампир каттакон ўчоқ-

қа осилган қозонда сут пиширарди. Азизхоннинг димо-

гнга қапиаётган сут қиди урилиб, ютннли. Бошнни кў-

тарнб атрофига қаради. Лутфиниса кампирнинг олдида

алюмин тоғорани олдига қўниб хамир корарди. Чол бўл-

са иккита тунука бпдон жойланган хуржунни эгарга

ташларди. ^

— Уғлим, турдннгми? Манов отнн мин. Анов оқ

дўнгдан нари ўтсанг, Сари жўга деган катта ариқ бор.

Идишларнн тўлдириб сув олиб кел. Боравер, ўша ариқда

бстннгди ювиб оласан.

Азнзхон от мппишни жуда яхши кўрарди. Бу гап

чолнинг оғзидап чиқмаёқ узангига оёқ босди. Чол орқа-

сидан жавраб қолди:

— Қайтишда этни чоптирма, сувни тўкасан.

Ш у пайт осмоннинг бир четида нимадир гуриллади.

Азизхон ўгирилиб қараса, бир аэроплан жуда пастлаб

ў/тов тепасига қараб келарди. Мотор шовқинидан ўтов-

даги келинчаклар, йигитлар югуриб чнқишди. Аэроплан

ж,уда пастлаб келардн. Утов тепасига келганда яна

пастлади. Қўзойнак таққан учувчи кабинадан қўлини

чиқариб силкитди. Қейин нимзнидир уларга қараб ир-

42

www.ziyouz.com kutubxonasi

ғнтди. Ирғитга» нарсаси сочилиб кетли. Осмоида сон-
саноқспз қоғозлар уча бошлади.

Эрталабки шамол бу цоғозларни чўл бўнлаб учнра
бошладн. Аэроплан ўтов устида нна бпр доира ясаб ва-
гиллаганпча чўл осмонининг багрига спнгпб кетди. От-
лар безовта тнпирчилар, итлар жазавага тушиб акнл-
лардп.

Азизхоп бу манзараларни эгарда туриб томоша қн-
ларди. Чолнинг катта ўғли қозиққа боғланган яйдоқ
отни ечиб мпндию қоғозлар учаётган тарафга қараб
шамолдек елпб кетди.

Азизхон чўлда зернкнб ўларман, деб ўйлаган эди.
Мана, кўзинн очиши биланоқ қанча воқеа бўлди. Бу
ерларнннг тиниқ ҳавоси тапини яйратса, беғубор киши-
ларниинг меҳрнбонлнги дилпнн яйратадн.

У ҳам отга беозор қамчи босиб дўнг томоига йўрт-
тириб кетди. Чол кўрсатган тепалик у айтганча яқин
эмас экан. Тахминан уч-тўрт чақирим келарди. Азпзхон
отнинг бир маромда қамишларнп кўкси билап ёриб
боришпга, ёлларнпи снлкнб гижпнглашига маҳлиё бў-
либ иўл юрганини сира ҳам сезмадп. Ап.ҳор шундоққппа
дўнг орқасида экан, у бидонларни сувга ботнраркан,
бирдан болалигн тутиб чўмилгнси келди. Ечнниб ўзини
сувга отди. Сув жуда совуқ эдн. От ҳам сувга интилиб
аста сўлиғи билан сув ича бошладн. Азизхон нарпги
қирғоққа сузиб ўтнб атрофни томоша қилди. Қепип яна
беригн қирғоққа қайтиб от юганинн олдшо сувга тор1 -
ди. От ҳам шумн кутиб тургандек аста сувга туша бош-
лади. Азизхоп отнп сув ўмровигача келадиган жойга
олиб бориб ҳовучи билан устига сув сочиб юва бош-
лади. Отнипг баданлари дириллар, бўйпини чўзнб томо-
ғинпнг тагларигача сувга тутиб берарди.

Яна бояги аэроплан гуриллаб Азизхоннииг тепасидан
ўтди, Учувчи яна қўл силтаб упга нималарднр деди.

У танидан совуқ ўтгандан кенингина лаблари гезарнб
сувдан миқдн. От йўлни яхши бнлар эдп. Азизхои тиз-
гининн бўш қўйиб берди. Утовга яқин қолганда пиёздоғ
ҳиди Азизхонпинг днмоғига урилди. Икки тиззаси билан
отни ниқтади. От йўртиб кетдн.

Қелинлар чолпинг ўтовига нонушта тайёрлаб қўйиш-
ган. Лутфиниса ажаб бир таъмли қатлама тайёрлаган
эди. Ҳамма цастурхон атрофига чўкдн. Аммо чолнинг
каттд ўглидан-ҳали ҳам дарак йўқ. Чол икки марта

4»>

www.ziyouz.com kutubxonasi

ташқарига чпқиб келди. Безовталаипб эндн жойига
ўтирган ҳам эдпки, от дупурн эшитилди. Сал ўтмай
йпгнт бир даста қоғоз билан кириб келди, пешаналари-
дан маржон-маржон тер қуярди. Ингит олиб келган
қоғозларпнп дастурхон четпга қўйнб, ювингани чиқиб
кетдн. Чол қоғозларни қўлига олди. У хат танимасди.
Бир донасннп кичик ўглпга узатдн. Бола қоғознинг у
ёқ-бу ёғнга қараб, ўзбекча экан, деб Азизхонга узатди.

— Уқи, болам, ўқи, укуматнннг гапига ўхшайди. Ер
ислоҳоти, колхоз тузиш пайтларда шунақа қоғозларни
аэропландап ташлашар эди. Қани ўқи-чи!

Азизхон қоғозларни олдига тортнб қаради. Қоғоз-
лар икки хпл эди. Бирида «Қатта Фарғона канали қу-
рилиши бошланди. Қурилишда ишлашнн пстаганлар
ушбу қоғозда кўрсатнлган участкаларга келиб ёзилнш-
лари мумкии», дейилган эди. Қоғознинг орқа тарафнда
каналнпнг харитаси чизнлган. Иккинчи қоғоз капалда
чиқа бошлаган «Сталннча қурнлишда» газетасининг
биринчи сони эдп.

Азизхон газета ва варақапн ёнига қуйиб, чой ҳўп-
ладн.

Чол яна гапга кнрди:
— Болам, чониигди ишиб бўлнб казнтни ўқиб бера-
сан.
Лутфиннса пишпрган қатлама ҳаммага ёқди. Мақ-
таб-мақтаб ея бошлашди.
— Узбек тамоққа уста бўлади. Бпр палов пншириб
берасан, қнзнм, хўпмп?
Лутфиннса нймапиб хўп ншорасини қнлди.
— Кампнр,— деди чол қатламапи у лупжидан бу
лупжига оларкан.— Энди қозон-тавоқдан қутулдинг.
Қудайим менга япа бир келин жетқазди. Шўмпшди қў-
лингдан олади.
Нонуштадан кейин чолнинг ўғнлларп биттадап нонни
белларига тугиб йилқи ҳайдаб кетишди. Чол Азнзхонни,
менга казит ўқпб берадп, деб олнб қолди. Қампир бугун
болаларга сартнинг қизи палов писнриб беради, деб от
миниб сабзи олиб келгани «Эшонтўпи» қпшлоғига қа-
раб кетди.
Утовда чол билан Азизхон қолди. Чол ёнбошлаб:
«қани, ўқи, болам», деди.
Азизхон шошплмай газета ўқишга тушиб кетди. У
ўқирди. Аммо хаёли газетада ёзилган гапларга қўши-

.,4 9 '

www.ziyouz.com kutubxonasi

либ канал қазнладиган жойларни кезарди. Бирдан унинг
ўша тарафларга боргиси, кетмоннинг белини букиб
ер қазигиси, ҳаммани ҳайратда қолдириб иш кўрсатги-
си келди. Борган сари унинг бу фикри қатъийлашнб
борарди. Чол эса шошилмай чой ичар, ора-сира: «ия, ия,
дуруст», деб қўярди.

Ташқарида келинчаклар Лутфинисани гапга солиб
ҳиринг-ҳиринг кулишарди.

VIII

Куйганёр қадим-қадимлардан бери ёз кунлари гав-

жум бўлади. Миробод, Ҳаққулобод, Найман, Чинобод

тарафлардаги деҳқонлар сувни шу ердан олади. Аслида

Чинобод Қора дарё билан Норин қўшиладиган жойга

яқин бўлса ҳам ҳамнша ташналик азобпни тортиб кела-

ди. Икки дарё Чинободга бир томчи ҳам сув бермайди.

Ж уда пастликдан, суви у ёқда турсин, шабадасини ҳам

тегнзмай ўтиб кетади. Шунинг учун ҳам чинободликлар

ўн беш-қирқ километр йўл юриб Куйганёрга сепоя таш-

лайди.

Эрта баҳордан то кеч кузгача чинободлик ва ҳаққуло-

бодлнклар арава-арава шох-шабба судраб Куйганёр та-

рафга йўл оладилар. Кетма-кет шох судраб келастган

еон-саноқсиз аравадан кўтарилган чанг Пойтуқдан кў-

ринади. Дарёнинг ярмнгача сепоя ташлаб шох босади-

лар. Сув кўтарнлиб «Қипчоқ арнқ»қа чиқади. Кейин

Сиза қишлоғини оралаб, печа жойдан бўғилиб, қанча

жанжаллар, бош ёрилишларга сабаб бўлиб, аранг Чино-

бодга етиб боради. Баъзаи мироблар ярим йўлга ет-

май туриб, сепояни сув урнб кетади. Улар яна шох-

шабба ортиб Куйганёрга қайтишади.

Куйганёрни бекорга «Мироблар бозори» деб аташ-

маган. ё з бўйи эллик-олтмиш мироб бу ерда кўрпа-

тўшак қилиб ётиб олади. Уларнинг экин-тикинлари

қишлоқ деҳқонлари бўйнида. Ушалар чопиб, ўшалар

экиб, суғориб, ҳосилни тайёр қилиб беришади. Бу ерда

ҳар бир қишлоқдан иккитадан «ўлик мироб»1.дарё билан

олишиб, сувни Дрқул мингбоши қазднрган $на шу Қип-

чоқ ариққа о^изадилар. ((

5 У л и к м и р о б — сепояни қўрнклаб, бутуи ёз м.алсумини 'Гў-
гои тепасида ўткаааднган мнроб.

£0

www.ziyouz.com kutubxonasi

ҚуГгганёр яқин атрофга самоварлари билан ҳам
машҳур эди. Дарёнинг у бетида нккита, бу бетида ҳаМ
иккита самоварн бор. Ш у самоварларпинг бири чино-
бодлик сепоячилардан бўшамас, бири йўловчилар қўниб
ўтадиган карвонсарон вазифасини ўтардн. Дарёнинг
ўнг бетндаги самоварнн понтуқликларнинг ўзлари очнш-
ган бўлпб, сўриларга ипак гиламлар тўшалган, чойнак-
пиёлалари ҳам, якандозларн ҳам яп-янги эди. Унга умр
бўйи самоварчилик қилнб оламдан ўтган Ғани кал де-
ган машҳур самоварчининг ўғли эгалик қиларди. Яна
бнри андижонлик Беркпнбой ҳофизнинг самовари. Санъ-
ат аҳлн, Андижоннпнг зпёлилари тез-тез келиб шу
самоварга тушншади.

Куйганёр гузарн кундуз кунлари сайилгоҳга айла-
нарди.

Беркннбой ҳофизнинг самоварида андижонлик ҳо-
физлар йиғилиб балнқчиликлар билан басма-басга авж-
нинг энг юқорисига чиқишади. Пойтуқ, Тўрткўл, Чува-
ма ҳофизлари уларни боснб тушишга интилиб, фақат
катта авжда юришарди. Қассобларнинг қўллари қўл-
ларига тегмас, баққолларнннг қўллари тарозидан бў-
шамасди. Деҳқонлар арава-арава қовун-тарвуз тўкнб
то пешингача сотнб бўлншарди. Икки новвойхонада
иягпни танғпб олган новвойлар кунига етти-саккиз қоп
уини ёпсалар ҳам етқизиб беролмайдилар. Ана шундай
гавжум, қўшпққа, бозорга, шовқин-суронга тўлган Куй-
ганёр кеч кириши билан бирдан сув қуйгандек жимиб
қолади. Фақат пойтуқлик самоварчннинг дўконида тош
фонарь милтирар, узоқ-яқиндан келган мусофир чойхўр-
ларгина чивинга таланиб тамаддн қилиб ўтнришарди.
Бошқа самопарчилар отларини ҳам, сайроқи бедана-
ларинн ҳам пашшахонага қамаб вақтликкина уйқуга
кирадилар.

К ўз очирмайдиган ғув-ғув чивннлару бақаларнинг
тонг отар базми Куйганёрга ҳоким бўлади.

Бу ернинг халқи содда, дўлвор кншилар. Қувлик
нима, алдамчилик нима билишмасди.

Мирободлпклар шунча азоб-уқубат билан сув чиқаз-
ган жойларига қалампир экишади. Бошқалар қовун-
тарвуз ўстириб катта даромад олганларида, улар бэдринг
экнб қопи+1И йигирма тийинга ҳам сотолмай қайтариб
оборнб қўйларга, молларнга едиришади.

Куйганёр тўғрисида ажойиб афсона ҳам тўқнганлар.

€1

www.ziyouz.com kutubxonasi