Said Ahmad. Ufq (trilogiya)

деганда бомба бўлнб портлаб кетарднм, азбаройн худо.
Иўқ, индамади.

Тога билан икковимиз келяпмиз, дегин, мён инда-
майман. Тоға гапиради.

— Яхши болага ўхшайди, фронт кўрган бола экан.
Икковн бнр-бирига жуда муносиб. Ишқилиб қўшақарн-
снн. Етимчагпнанинг толеи бор экан.

Тоға гапиряпти, мен дод деворай деяпман. Билма-
днм, бу ёғи нима бўлади энди.

Зебихон келнб уларнинг гапп бўлинди. Зебихон анча
ўзгарган, хотинлик нуқси уриб, тўлншиб қолган эди. У
Икромжондан ухлаб қолган болани олиб овқат пиш-
ганини айтди. Поччасини қам овқатга таклиф қилди.

— Юринг, почча, дадам билан бирга овқатланасиз.
Куёвннгнз тушда Зирилламага тушнб кетган эди. Юринг,

Тўланбой розн бўлдн.
— Сен боравер, Зебн, эшикка кириб ювиниб, опангга
айтиб чиқай.
Қайпота-келин кетишаркан, бола уйғонди. Онасинннг
қўлидалнгини бнлиб хархаша бошлади.
— Бобомга, бобомга бораман.
Бола бобосини нкки-уч кун кўрмай, ичикиб қолган.
Келганидан бери тиззасидан тушман ёпишиб олгандн.
— Бобомга, бобомга бораман.
Бу гап, гўдак гапи, унипг бобом, деран гапи Икром-
жоннинг ич-ичига кириб кетди. Томирлари жимирлаб,
танларн яйради.
Башараларида, кўзларида қандоқ ифода бор экан
шу топда. Қоронғилнкда унинг башараси, қош-кўзлари
кўрннмасди.
— Кел, ўзимга кел, болам,— дедн у.
Титраган ва айни пайтда қўшиқдек энг нозик нарда-
ларнн тнрнаб чиққан бу овоздан унинг юзлари, кўзлари
қандоқлнгини бнлиш қийин эмасди.
Икромжон бахтилан эптикардп.
Осмонда юлдузлар бирнн-кетнн кўз очаверди, кўз
очавердн...

II

Тонг отишига хийла бор.
Ой дайди қум тарафга ботай-ботай деб турибди. Чўғ-
дек қизигаи қум тепалар устидан илиқ-милиқ бўлиб ке-

Ш

www.ziyouz.com kutubxonasi

ладиган шамол эндн танни жунжнтади. Қумлар ҳам, те-
паликлар ҳам совуган.

Бу кеча Дилдор учун жуда оғир тун бўлди. Бу кеча
у ўзи, ўғлп, энди ннма қилиши тўғрисида ўйлади. У ўй-
ларди-ю, негадир тез-тез Холматжоннннг башараси лпп
этиб кўз олдидан ўтнб қолардн. Шундай пайтларда
Дилдор хаёлдан узилиб, нега бупдоц бўляпти, деб ўзи-
дан-ўзп сўрардн. Наҳоткн Холматжон учун юрагининг
цатида бирон жой топилса? Ахир у бир марта севдн, сев-
гини писанд қнлмай тупурдн. Яна севдн, бир неча кун
шу севгндан энтикди. Севганн унга тупурдн. Энди яна
севмоцчимИ?

Мана шу учта жумбоц уни тонг отгунча ухлатмади..
Эндн у' ўз цилмишларига узил-кесил жавоб топмоқ-
чи. Агар ўз ҳаётндан кир доғлар топса, ўзини ўзи қар-
ғайдн. Агар янгн нурлн йўлларга сўқмоқ тополса, ўз
ўтмишига, кечмишларнга хотима бериб, шу танлаган
янги сўқмоқдан дадил кетмоқчи.
Тун ярмидан оққапда бнринчи саволига жавоб из-
ларди.
Низомжонни у севармиди?
— Ҳа, севардим,— дсди пичпрлаб.
Дилдор ўйлаб кетди. У билан бирга кечирган ажиб
нур пардаси ораснда ҳамиша порлаб турадиган қай-
поқ севги, энтикишлар, ўтга чалқамча ётиб эртанги кун,
нстнқбол тонгларини кутишлар...
Бирннчн сўроқда Днлдор гуноҳкор санади ўзинп. У
Н|ундоқ тиннқ севгипинг бетига кул сочди. Бу бевафо-
лнкнинг оқибати нималарга сабаб бўлишини ўйламади.
Низом дарбадар бўлди. Дилдорнинг ўзи тенгсиз
хўрликларга иншон бўлдн.
— Гуноҳкорман, гуноҳкорман,— дея яна пичирлади
Дплдорпинг лаблари. У ўзини ўзи яна сўроққа тутди.
— Аъзамжонни севармндим? Қачон севдим? У мени
севармнди?
Дилдор бу сўроққа жавоб тополмай анча туриб қол-
ДП.
— Ссвармндинг?— деб яна сўради ўзидан.
— Бплмаднм.
У ўйларди.
— У севги эмасднр. Нима бўлмаса? Севги эмас, эҳ-
тирос. Ҳа, ана энди топдим.
Саратон куйдирган дала. Барглари илиган тутзор...

004

www.ziyouz.com kutubxonasi

Дилдор Аъзамжон билан бнрннчи учрашган саратон
қиздирган кунни эслаб кетдн. Ғурракнинг ёқнмсиз ғу-
рнллаши, чигирткаларнинг кншини беҳузур қилувчи чн-
риллаши. Еҳутдек товланган шотут тагида ҳансираб
турган паҳлавон нигитнинг бесаранжом кўзлари. Ва
ниҳоят унпнг оғушида эриб кетишлар...

Дилдор ўша саратон куннни ҳамон қарғанди. Қнз
ҳаётида энг ёрқин, энг оҳангдор бўлиб қолувчи қовушиш
онларини у қарғаб ўтяптн. Кошки эди, у кунлар шу би-
лан битган бўлса. Уша саратон куни унга ҳар куни, ҳар
соат пайза санчади. Ҳаловатини, ёшлигини, соғлигини
емнради.

Иккннчи савол ҳам уни юпатмади. Узи анбдор бў-
лнб чиқди.

— Гуноҳкорман. Мен айблиман.
Мана, тонг отай-отай деб турибди. У энди ўзига
учинчи савол ташлаяптн.
— Холматжои сенга ким бўлади? Қалбингда учинчи
севгига жой борми?
Бу савол аввалги иккита саволдан оғирроқ эдп.
Дилдор ҳар ишга оғир, босиқ бўлса ҳам севги ишига
дапгалчи эди. Иккн бор қплгап дангалчилпгн танндан
аллақанча жароҳат очиб кетган бўлишига қараман
яна ўзига, кўзига тикилган йигит боқишлари олдида
эсанкнрардн.
Дилдор қанчалик ақл-ндрокннн ишга солмоқчн бўл-
са-да, унда ўзи сезмаган ҳолда Аъзамдан ўч олиш, упи
куйдириш нияти борга ўхшарди.
Дилдор бир нарсани яхшн тушунган эди. Бир марта
севгида янглишган одам ўша адашувнинг дардини
умрбод тортади. Мана, у тортяптн-ку. Днлдор бирдан
ўрнндан туриб девор оша қирга қаради. Тонг оппоқ бў-
лнб ёришиб келарди. Ш у оппоқ нур унинг ичига кнр-
гандек қатъийлашдн.
— Холматжон ёмон бола эмас. Балкн мен уни сев-
масман. Нега севмайман? йўқ. Севишим мумкин! Сев-
масам нега кечаси билан унп ўйлаб чиқдим. Албатта
энди ёш бола эмасман. Ойга қараб энтикадиган, қуш-
лар нағмаснни эшитиб йиғлайдиган ёшдан ўтдим. Энди-
ги севги бошқачароқ бўлсамикап.
— Холматжон ўғлимга ота бўла олармикан? Унн
снқиштирмасмнкан?
Б у савол уни ўйлатнб қўнди. Тўғри жавоб топнш

005

www.ziyouz.com kutubxonasi

учун хаёлап бўлса ҳам Хслматжоннинг ўтмитни. хозпрн,
зртасини кўриш керак.

Сутдек бўлиб тонг ёришаётган пайтда Дилдор берн-
либ, ҳандайдир энтикиш, кўз ёши, табассум, хомуш-
лик билан Холматжонни кўриб турарди.

У шунча ўнлаб Холматжондан биронта доғ тополма-
ди. Уйининг охири шу бўлдики, иега аввал уни ссвма-
дкм, бундан ортиқ йигит йўқ эди-ку қишлоғимда? У
менга эмас, мен унга муносиб эмасман. У менга ёлвор-
маслнги керак, мен кўз ёши қилиб ялпнпшим керак. У
мени эмас, мен уни бахтли қилишим керак.

Балки Холматжон менга раҳми келиб одамгарчилик
қилаётгандир. Балки унинг мунгли боқишлари менга
ачииишдир? Севгимасдир? Хоҳ севсин, хоҳ севмасин,
Холматжон бошқалардан яхши.

Малика ая йўталиб ўрнидан турди.
— Болам, мунча вақтли турдинг.
Дилдор унга жавоб бермай ёнига тиззалади.
— Битта гап сўрасам астойдил жавоб қиласизми?
Малика ая яна жойига ўтирди-ю, кўрпасини елка-
сига тортди.
— Гапир, болам.
Днлдор аввалига гапиролмай энтикди. У бу меҳри-
бон хотинни яхши кўриб қолганди. Кўнглида кири йўқ,
бутун оналик меҳрини ҳаммага баробар сочадиган, ях-
шиликдан бошқани билмаган бу хотин билан дардла-
шншни кўнгли тусаб қолди.
— Аяжон, аҳволимни кўриб турибсиз-а? Нималар
Оўлаётгани, нималар бўлганини биласиз. Энди нима бў-
лишинн биласнзми?
— Айтсанг, биламан, болам. Сен айт, мен билнб
қўяй.
— Энди нима қилай? Шундоқ ўтаверайми?
Кампнрнинг уйқуси қочмаган экан, бу узуқ-юлуқ
гаплардан ҳеч нарса тушунолмай, тишсиз оғзини очгани-
ча унга қараб турарди.
— Эрим ташлаб кетганини биласизми?
— Ҳаҳ, шунга шунчами?— деди ўзига келиб кампир.
■— Кетса садқайи сар. Ешсан, сени кимлар олмайди.
Бир уйни обод қиладиган қизсан. Бир йигит бахтинн
берадиган қизсаи.
Дилдор титраб сўради.
— Мснн ким олади?

606

www.ziyouz.com kutubxonasi

—• Вой, жинни-е, вой, тентагим-е, сеними, сени йигнт-
иннг гули олади. Ростини айт, эрга тегмоқчнмисан?
Пима, эр топиб берайми? Сендақаларга эр топиб бе-
рилмайди. Эр ўз оёғи билан келади.

Дилдор ҳамон титрардн.
— Кнм ўз оёғи билан келадигап? Ким? Билсангнз
айтинг.
— Сенн Холматжонгнна оладн. Холматжонгина сени
бошига кўтаради.
— Ростмн?
Кампир қўл силтади.
— Тентак экансан. Узннгнинг кимлигингнн ўзииг
бплмас экансан. Қўй эндн, бирпас мизғиб олай.
Кампир кўрпани бошпга тортиб олди. Дилдор ажиб
бир енгиллик билап ўрнндан турди. Энди у қушдек эдн.
Кечаси билап елкасидан босгап юк гурсиллаб ерга туш-
гандек, энди унинг ўтмиши йўқ, фақат эртаси бор эди.
Эртаси мана шу тонг билан бирга оқариб, равшанлашиб
келмоқда эди.
Қўшнн ҳовлидан ўтнн ёргаи товуш келди. Одамлар
уйғопнб понушта ҳаракатпга кирнб қолишган эди.
Камппр ухлолмади шекилли, у ёқдан-бу ёққа ағдарп-
лавериб о.хири ўрнидан турди. Учоққа ўт қалаб қумгом
осдн. Эшикнн кимдпр қамчн бнлан тақпллата бошладп.
Новвон аравада пон олнб келгап эди. Фапер яшикдаги
буғи чиқиб турган нондан тўрттасннп бериб кетди. Чой
устида Дилдор билан камппр тузук-қуруқ гаплашишма-
ди. Дилдор шошилмай чой ичиб нш кийимларннп кий-
ди-ю, чиқиб кетди. Кампир Азимжоииинг уйғонншпип
кутнб уйда қолдн.
Кўчада ҳаракат бошланган, тол тагидаги самоварда
чонхўрлар радио эшитнб, нонушта қилишарди. Дилдор
енгил юриб улар олдндап ўтиб кетди.
Холматжон ҳам шу ерда эди, V Дилдорни кўриб бир
қўзғалди-ю, яна жойнга ўтнрди. Дплдор саройдап трак-
торшш олиб ўз участкаснга қараб рулнн бурдм. Ҳали
дала жимжит. Бу жимлнкни Дилдор минган трактор
шовқини уйғотиб юборган эди. Трактор ҳам бугун нега-
дир енгкл юраётгандак, мотори ҳам бир мақомда гурнл-
лар, дўнглардан, ариқлардан енгил сакраб ўтаётгандек
эди.
Днлдор ўша иссиқ кунда кўнгли кетиб қолгандап бе-
ри энди далага чиқиши эди. Шура тўртта картани куль-

607

www.ziyouz.com kutubxonasi

тивацня қилиб бўлган экан, Днлдор бериги қартага
кирди.

Эрталабки шабода унннг сочларини, бошндаги дур-
раларинп елмнр, снлкитиб юз-кўзларнни савалар, томо-
ғи тагнга урилиб қитнқлагандек бўларди.

У чўлга келнб ҳеч кимга ҳарам бўлмай, мустақил
яшай бошлаган бўлса, бугун бутун вужуднни босиб ётган
алам юкларидан халос бўлиб янги туйғулар, янги орзу*
лар бмлан энтикар, ишлар, ўплар, ўнлаган сари, ишла-
ган сари, энтиккан сари бир яхшилик томонга кетаётган-
дек бўларди.

Ғам бўннига бойланган тош бўлса, қувонч елкадан
ўсиб чиққан қанот.

Ғам пастга, қувонч юқорига тортади. Бугун Дилдор
бўйнидаги оғпр тошни иргитнб ташлади-ю, қувонч қано-
тида кўкка интилди.

У бир дам моторни ўчнрнб, ҳозиргнна ҳайдаб ўтгап
ерни айланиб чиқар, тизза бўйи ғўзалар ораснда кезар-
кан, қушлар живир-живнрига маҳлиё бўлиб туриб қолар,
гўё бу товушларнн энди эшитаётгандек бўларди.

Чиндан ҳам у шу пайтгача қушлар пағмаснни эшит-
масди. Қулоғига бу товушлар кнрмасди.

Атроф уфққача кўм-кўк. Ҳаво беғубор. Қовун пўчоги
ерга тушганда шундоқ бўладн. Сувлар ҳам тиннқадн.
Чанг-ғуборлар ҳам босиладн. Саратоп охирлаб, асад ос-
тонасида ҳаво, табиат, ўт-ўлан ажиб бир қиёфа касб
этади.

Оламнинг бу хил ўзгарншларини Дилдор унутган эди.
Энди у бошқатдан табиат қўшиқларнни тинглаяптн. Кўз-
лари алвон ранг манзаралардан яшнаяпти.

Кўпгпл хотпржамлигп. эзгу орзулар инсонга қанча-
лар гўзал туйғулар солншга қоднр.

То тушгача Дилдор шу кайфиятда гоҳ илжайиб, гоҳ
қошлари чнмирилиб жидднй пш қилди. Офтоб тепага
келганда, моторга дам бернш учун тракторни тўхтатиб
ўзи дўнг орқасидаги сояга ёнбошлаб рўмолига тугилган
нон, чиллакини олди.

Бутун дала жимиб қолган. Ҳеч қандай шарпа сезил-
мас. Қушлар ҳам иссиқда қайдаднр мудрашар, фақат
тинмагур ғуррак эринпб сайрар, ҳар замон кўкқарға
қар-қарр қнлиб қўярди.

От туёғининг дупури эшитилгандек бўлдн. Дилдор
қаддини кўтарнб, атрофга қараган эди, олисда отлиқ

608

www.ziyouz.com kutubxonasi

келаётганини кўрдн. Иўлоичилардаи биронтаси бўлса
керак дедн-ю, майсага чалқамча ётиб, кўзларипи юмди.
У ётган дўнг арава йўлидан четда бўлганпдан анча холи
эди. Дилдор шунинг учун ҳам бемалол ётаверди.

Чарчаган, бунннг устнга моторнннг иссиғи уни анча
лохас қилган экан. Бу кеча ухламаганидан кўзйни уйқу
олди. Киприкларп бепхтиёр жппслашдн-ю ухлади қолди.

Қнр шабодаси сочларнни тўзгнтар, этакларини тиз-
заларпдан ошириб очнб ўйнарди.

Дилдор шнрин уйқуда барқ урпб ётарди.
Дплдор кўзпнн очганда бошига офтоб келиб қолган
эди. Соя оёқ томонга судралнб, офтоб кўкракларини
қиздирган, бўйипларндан маржон тер оқарди. У эринпб-
гина кўзпни очдп. Шамол этагинн белпгача очиб юбор-
ганидан, бирон бегонанинг кўзп тушмадимпкнн деган
андиша бнлан шошнб ёпдн-ю, алаиглаб атрофга қаради.
Яқин орада от кишнадн. Дилдор сапчпб ўрнндан туриб
бўй чўзиб у ёқ-бу ёққа қарадн. Дўнгнинг нарпгн томо-
нида от жиловнни ушлаганча Холматжон чўнқайиб ўш-
рар, ерга қамчи билан нпмаларнпдпр чизарди.
Днлдорнинг ранги оқариб кетди. Ш у алфозда ётга-
нимни кўрган бўлса-я, кўрган, албатта кўргап, шуиинг
учун ҳам ёнимга келолмай панада ўтприбдн. Вой, шар-
манда, энди унинг бегига қандоқ қарайман.
Дплдорпннг уйгонганпнп сезган Холматжон ҳам ўр*
нидан турнб отпнн етаклаганича олдига кела бошлади.
Дилдорпннг юраги урар, аидншадан икки юзи қип-қизил
бўлиб кетган эди.
Холматжон ҳеч нарса бнлмагандек, ҳеч нарса кўрма-
гандек бепарво яқин келдн.
— Еттинчинпнг ерига кстаётган эдим. Мотор товуши
тинганидан кейин хавотнр бўлдим. Ҳозир келдим, рост,
ҳознр келдпм.
Холматжоп ёлғон айтаётгани шундоққниа билиниб
турарди. Қай алфозда ётганпмнн кўрганини яшириш учун
слғонлаяпти, деб баттар қизарди Дилдор.
Холматжоп от хуржунндан битта қовун олиб Дил-
дорга узатди.
— Ия, оқ қовун пншиптнми?— деди ажабланган Дил*

дор.
— Энди кўрпшингизмн, вой-бў1
Дилдор қовуппп олнб ҳидлади.
— Улмай қовун пишигнни ҳам кўрдик.

30-320 609

www.ziyouz.com kutubxonasi

Ш у баҳона бўлди-ю, орада» бегоиалик қочди. Ажриқ-
қа ўтириб у ёҳ-бу ёқдан гаплашиб қолишди. Холматжон
ёнидан пичоқ олиб қовунни сўйдн. Бирннчи тиликни
Дилдорга узатди.

— Шнрин чиқди-я. Чўл қовуни ширин бўларкан.
— Ҳали астойдил етилгани йўқ. Ш акар бўлнб кетади
ҳалн.
Холматжон илгарилари учрашганда гапини тополмай
лудуқланарди. Бу гал у анча даднл, боқишлари қам,
>зини тутиши ҳам қандайдир қатънй эди.
Кампир ая бир нима демаганмикнн, деган ўй ўтди
Днлдорнинг бошидан.
— Аямни кўрмаганмидингиз?— Дилдор шундай де-
ди-ю, кўзини яширншга жой тополмай қолди.
Холматжон ерга қараб секин жавоб қилдн.
— Кўрдим.
Тамом. Ш у биргина гап бнлан Дилдор фош бўлгаи
эди. У сапчиб ўрнидан турдн-ю, рўмоли билан юзини
яшириб Холматжонга тескари қараб туриб қолди.
— Дилдорхон,— деди Холматжон.
Дилдор индамади. Аммо унннг яна бир марта шун-
дай, ксмининг орқасига хон қўшпб чақиришини хоҳлар-
дн.
Холматжон худди шундай қилдн. Дилдор ўгирилдн.
Икковннинг кўзлари бир-бирларнга мойнллик билан
боқар, аммо яқин келишга на унда, на бунда журъат
бор эди.
От кишнади. Холматжон қўлпдагн тизгин сирғалнб
чиқиб кетди. Аммо ўзн ҳамон қимирламасди.
Ш у алфозда икковлари анча вақтгача қимирламай ту-
риб қолншди. Холматжон бирдан дёпсинди-ю, дадил
юриб Дилдорнинг қаршисига келди. Унинг икки билагп-
дан маҳкам ушлаганча кўзларига тикилди. Иигитлпк
эҳтиросини босолмай Дилдорнинг кўзларидан, ўша туп?
дек қора, юлдуздек чақнаган кўзларидан ўпа бошлади.
Дилдор анчадан кейингина уни кўкрагидан итарди.
йигит шарт бурилдн-ю, югурганича ўтлаб юрган оти-
нинг жиловидан ҳам тутмай бир сакраганча минди. От-
нинг ёлларига бетларини ишқалаб, оёғп билан биқинига
туртки берди. От бир сапчиди-ю, олдинга ўқдек отилиб
кетди. От эгасининг кайфиятини сезгандек чўл ўртасида
ўйноқлаб гоҳ айланиб, гоҳ олд оёқларнни кўкка ирғи-
тиб, асад тупроғинн чангитиб борарди.

610

www.ziyouz.com kutubxonasi

Дилдор ҳамон қимирламас, чўл уфқида нуқтадек кў-
ринаётган отлиқдан кўз узмасди.

Отлиқ тўзон ичида кўринмай кетди. Дилдор шунда-
гина йўлдан кўзини олди.

Бошидан тушган рўмолини олмоқчи бўлган эди,
икки билагидаги бармоқ изларини кўрди.

Б у чинакам кучга тўлган йигит бармоқларининг изи
эдн.

Дилдор беихтиёр бармоқ изларини силай бошлади.
Боя у уйгснганда Холматжон ўтнрган жойига борди.
Энгашиб қарадн.
Холматжон тупроққа қамчн билан с Д И Л Д О Р » деб
ёзиб қўйибди.
Днлдор энтикди. Бу энтнкиш фақат шодликдан, фа-
қат бахтдан.
Дилдорнинг кўп йнллардан бери эндн ана шундай
ич-ичидан энтикиши эдн.

III

— Сизга бир гап айтиб бўлмас экан,— деди Дилдор
ксчқурун Малика аяга.

— Ҳа, нега ундоқ дейсан, болам,— деди ажабланган
кампир.

Дилдор э, қўйинг-э, дегандек юзини бурди.
Кампир у нега бундоқ деди, билолмади. Азимжоннинг
овқатини олдига қўяётганда қўрқиброқ сўради:
— Бир гап ўтднми, болам?
— Холматжонга нима дедингиз?
— Э, шу гапмнди. Мен нима бало бўпти, деб ўйлаб-
ман. Айтдим. Мен айтмасам ким айтади. Икковинг икки
тарафда мусичадек ку-кулаб юраверасанларми. Холмат-
жон боёқиш озиб-тўзиб кетди-ку. Бир одам сабабчи бў-
либ икки томон тинчийди. Ҳа, ёмон иш қипманми? Айт-
чн, ёмон нш қипманми?
Дилдор паст овоз билан истар-истамас деди:
— Ҳар гаппи қам мавриди бор-да.
— Ҳои, бола, мавридини кутсанг сочинг пахта, бе«
линг обкаш бўлади.
Азимжон овқат емай кампирии анча хуноб қилди.
— Болажоним, агар шу шовланинг ҳаммасинн есанг
бир жойга обориб ўйнатиб келаман.

€11

www.ziyouz.com kutubxonasi

Азимжон ўртоқ йўклигндан жуда зериккан эди. Бу
гапни эшитиб апил-тапил овқатнни еб бўлди. Кейин,
обормайсизми, деб туриб олди.

— Энди бўлмайдн, болани бир айлантириб келма-
сам бўлмас. Сен у ёқ-бу ёқларингга қара. Кир ювасан-
ми, уй йиғиштирасанмн, ўзинг биласан.

Кампир болани етаклаб чиқиб кетди. Дилдор ўзи
слгиз қолдп. У худдн шундай тапҳолпкни тусаб турган
эди. Қирдаги учрашув, ўша пайтдаги аҳволи, Холмат-
жон нима деди, унга нима жавоб қилди, шулар тўғрп-
сиаа бафуржа ўйлаб кўрмоқчи эди. Бундай кезларда
киши танҳоликни истайди.

Дилдор айвон устуннга суяннб подадан қайтаётгаи
молларнинг шовқин-суронига қулоқ солиб ўй ўйларди,
Нима қилиб қўйдим? Яна ўша саратон қиздирган тутзор-
даги ишпи такрорлаб қўйдимми? Наҳоткп мен шунчалик
иродасиз, йигпт оғушпда ҳар нарсани унутадиган, бор
ихтиёрини топшириб қўядиган одамман? Бу учрашув-
нинг оқибатн қандоқ бўларкнн? Қоқнлмасмнкинман?
Кейин йиғлаб юрмасмпканман? Яна уйланмаган йигнт
билан-а... Бу гал ҳам панд есам... Худо асрасин. Ишқн-
либ ўшандоқ бўлмасин! У ҳолда ўзнмни ўзим бпр бало
қилиб қўяман. Кўр ҳам ҳассасинн бир марта йўқотади.
Мен икки марта йўқотдим. Учинчнсн нима бўларкин?
Яна таваккал қилдим-а. Уптириб қўйднм-а. Ишқилиб
алданмаган бўлай.

У шундай хаёллар бплан банд экан, Холматжон осто-
нага келиб қолганини ҳам сезмай қолдн. Холматжон
йўталгандагнна ўзнга келди.

— Келииг,— деди секипгина. Аммо икки юзи қип-қн-
зил бўлиб кетди.

Холматжон майин жилмайиб остонага ўтнрди.
— Бнр хабар олнб ўтай деган эдим. Хафа қилиб
қўйдим шекилли.
Дилдор жавоб бермади. Токчадан чойнак олишни
баҳона қнлиб юзинн яширди. Холматжон ҳамон илжайнб
турарди. Дилдор қумгопдан чойнакка қайноқ сув қуяр
экан, унинг ғалати илжайиб турганини кўрнб бир хпл
бўлиб кетди.
— Энди кулаверасиз. Бпз шўринг қурғур хотннлар
сизларга эрмакликдан бошқага ярамаймиз.
Холматжоннинг юзндан табассум қочиб жиддий-
лашди.

«I э

www.ziyouz.com kutubxonasi

— Нега унақа дейсиз, Дилдорхон. Мен астойдил ки*
ришгаиман бу ишга. Биламан, сизни зада қилиб қўйиш-
гэн. Сиз эркак зотндан юрак олдириб қўйгансиз. Сизнн
кўп хафа қилишди. Яқин тўрт йил нчида бнрон марта
астойдил кулмадингиз. Кулган пайтларингизда қам
ичннгизни ннмадир кемирнб турарди. Билиб қўйинг, мен
сизни асло хафа қилмайман. Сизга тоғдек бахт ваъда
қилолманману, аммо ўзимнзга, ўзингизга яраша кич-
кинагнна бахтча ваъда қилоламан.

Дилдор унннг гапларидан таъсирланиб кетди. Енига
келиб омонатгина ўтирдн.

— Менга қеч нарса керакмас. Икки оғизгина илиқ
гап кнфоя. Мкки огизгнпа, аммо юракдан чиққан гап
бўлса бас. Кўп нарсаларни кўрдпм, аммо яхши гапни кам
эшнтдим.

Дилдорнинг кўзлари жиққа ёшга тўлди:
— Мепи кўп хўрлашган.
Холматжон ўрпидан туриб унинг бошини силагиси
келди. Бироқ боягидек ўзини тутолмай қолишидан, эҳ-
тирос кучпга таслим бўлиб қолишдан қўрқиб Днлдор-
нинг ёш тўла кўзларнга маъюс боқди.
— Биламан. Ҳаммаснии биламан. Нақотки шулар*
нинг барини билатуриб, сизнн хўрласам.
Аъзамжоннинг уйланганинн қамма эшитган, аммо
Дилдорнинг бундан хабари борми-йўқми Холматжон бил-
масди. Ҳозир шу қақда оғнз очмоқчи бўлди-ю. ўзннн
тийди. Агар антгудек бўлса боятдан бери айтган са-
мимий сўзлари Дплдорни эрндап совутиш учун айтил-
ган бўлпб чпқишини тушуннб қолдн-да, айтмади. Аммо
буни Дилдор эшнтган, бутун аламларини нчига ташла*
ган эди.
Холматжон чаккасини қашлаб анча вақтгача инда-
май ўтирди. Дилдор қуйиб узатган чой совуб қолди.
Холматжон ўрнндан тураркан, журъатсизлик билан деди.
— Бунақа қилиб бир-биримизни узоқдан пойлаб
юрмаплнк. Бўладиган ишни бўлднрнб қўя қолайлик,
Днлдорхон.
Дилдор ялт этиб унга қаради. Упннг бу боқишида
қам ажабланиш, қам ҳайрат, қам аллақандай меҳр
ифодаси бор эди.
Наҳотки бу йигит астойдил айтаётган бўлса? Уйлан-
маган, қиз олмаган йигит шу гаппи айтса!
— Кейин пушаймон бўлиб юрманг, Холматжон ака.

613

www.ziyouz.com kutubxonasi

Ахир мен бир марта тўй кўрган хотннман. Болам бор/
Сизнинг ўн гулингиздан бир гулингиз очилмаган. Уртоқ-
ларингизнинг маломатидан қўрқмайсизми? йигитлик
шаънингизни оёқ ости қилаётганингизни биласизми?
Ахир мен...

Холматжон унинг гапини кесиб қўйди.
— Мен бир ишни қилсам, билиб қиладиганлардан-
ман. Мен на маломатдан, на таъналардан қўрқаман.
Гапим қатъий. Ишонинг, Дилдорхон.
Дилдор унга тик қараб турарди.
— Бир оз вақт беринг, Холматжон ака. Ж он ака,
шундай қилинг. Ахир одамлар нима денди, эрининг уй-
ланганига зарда қилиб, ўчакишнб эрга тегяпти дейиш-
майдими. Севмаса ҳам, тўй кўрмаган йигитга тегиб ол-
ди, дейишмайдими? Андек сабр қилипг.
— й ўқ, йўқ. Б у ишга на зарда, на ўчакиш аралаш-
ган. Бу икковимизнинг хоҳишнмиз бнлан бўляпти.
— Шундоқ бўлса ҳам андек сабр қилинг.
— Агар тезда тўй қилмасак, одамлар яна унда гап
қилншади. Мендан ҳам сизга огир бўлади. Барибир йу-
лингизни пойлаб тинчнтмайман.
— Майли. Майли, йўлимни тўсинг. Гаплашайлик. Уч-
рашанлик, нима бўлса ҳам озроқ вақт ўтсин. Мен са.1
ўзимга келай. Эс-ҳушимнн йиғиб олай. Ахир менниг
ҳам дўстларим, дугоналаоим бор. Шуларга айтай, мас«
лаҳатини олай. Бир марта ўзбошимча иш қилиб улар-
нинг таънасига қолганман. Ҳали-ҳалл армон қиламан.
— Энди армон қилмайсиз. Вошимга кўтараман. Асло
ранжнтманман.
— Шундоқ бўлса ҳам, сабр қилинг. Озгинагина вақт
ўтсин. Шундоқ Қ11ЛИНГ.
Холматжон турнб-туриб, ҳай майлн, сиз айтганга
кўнмай нложим қанча, деди. Бошқа айтадиган гапи йўқ
экан. Холматжон табиати равшан бўлиб чнқиб кетди.
Аича кеч кириб қолган эди. Малика ая ухлаб қолган
Азимжонни опнчлаб олиб келдн.
— Болам, ёлгиз ётганп қўрқмайсанмн? Яккатутга
тушиб чиқадиган ишим чиқнб қолди. Жмянимнинг тоби
қочиб қопти. Ҳозир одам келди. Ьормасам бўлмайди.
Шурадан ҳам дарак бўлмадп.
Дилдор болани олиб ўрннга ётқизаркан:
— Майли, бораверииг, менн бўри ермнди,— деди.
Кампир шошиб чнқиб кетди.

614

www.ziyouz.com kutubxonasi

Дилдор болаиииг бош тарафига ўтириб тикилди.

— Худди дадасининг ўзи. Қош-кўзн ҳам, юз тузи«

дишлари .\ам...

Дилдор энди эрини, боласиип ўйлаб кетди.

Шундоқ боласини ташлаб кетди-я. Бола нима бўла»

ди. Ҳознр-ку у ҳеч нарсани билмайди. Катта бўлганда

кимни қарғайди? Иккита кап-катта одам шу нораста-

нинг кўнглини яримта ҳнлиб ўстирсак. Дадасининг қил-

мишларинн умга тушунтириб бўлармиди. Бола қачон

бўлмасин, дадам, дейди. Қатта бўлганда ўксимасмикин?

Ш у биргнна болам учун қанчалнк ҳўрлик бўлса барига

чидардим. Қандоқ қилан, ташлаб кетди. Ташлаб кетгани

ҳам майлига-я, уйланди. Уйланмаганда ҳам қайдадир

санқиб юрган эрим бор дердим. У энди менга ҳеч ким.

У ёт, бегона. Бошқа хотнн билан ўз толеини баҳам кўр-

япти. У бечора ким бўлдн? Алдаимаганмнкин? Бир кун

ташлаб кетиб куйдмрмзсмикин уни ҳам?

— Болам, эндп даданг йўқ.

Днлдор бу гапни пичирлаб антди. Айтган гапи ўзига

таъсир қилиб ич-нчндан бир ўт чиқиб бўғзига ёпишдн-ю,

бутун вужудинн ларзага солди. Бу эридан ажралиб қол-

ганидан эмас, боласинннг тирик дадасидан маҳрум бўл-

ганидан эди.

Кундуз офтоб тиғида куйиб трактор ҳайдаш, кеча-

лари изтиробди ўнлар гпрдобида ўртаниш Дилдорнинг

юзларини сўлдирган, фақат ҳамиша чақнаб турадиган

чнройли кўзларнгина ундаги бу сўлғииликни яшнриб

турзрди. •

Қўшнн ҳоилиларда чироқлар ёнди. Қнмдир радиони

балаид қилиб қўйди. Оғир, юракни эзгиловчн мунгли куй

оқарди. Гоҳ танбур нола қилар, гоҳ гижжак ниғлаб фи-

ғон қиларди. •

Дилдор ботини сарак-сарак қилиб ўрнидан турди.

Гўё у бошидаги оғир ўйларни бир силкишда тўкиб

ташламоқчндек эди. Чироқни ёқди. Боланинг шолча

устида қолган кинимларини олиб қоқди, қозиққа илди.

Ш у пайт мотор гуриллаб эшиги олдига келганда

тинди. Очиқ қолган эшикдан потаниш бир йигнт кирди.

У бесаранжом эди. У ёқ-бу ёққа қараб Аъзамжоннн

сўради.

— Қани?

— И ўқ,— деди Дилдор.— Аъзамжон бу ердан ке«

тиб қолган.

Ь15

www.ziyouz.com kutubxonasi

— Қаёққа?— ажабланнб сўради йигит.
— Билманман. Икки ҳафтадан ошди.
— Э, аттанг,— деди йигит афсусланнб.— Дадаси
ўлим тўшагпда ётнбди. Уйига ўт тушиб кетди. Дадаси
куйнб қолди. Касалхонада болаларига илҳақ бўлиб
ўлолмай ётибди.
Иигит шуидай деди-ю, шошиб чиқиб кетди. Сал ўт-
май яна мотор гуриллади, машина товуши секин-секин
узоқлашиб тинди.
Дилдор турган жойида қотиб қолди. Унинг бу ҳола«
ти чолга ачпнншимн,- Низомга ачннишими ўзи ҳам бил-
масди. Ҳар қалай, ёмон бўлса ҳам одам ўляптн.
Днлдор келин бўлиб тушган уй ёниб кетган. Унинғ
бошига кулфатлар солган, ёшлигпни, муҳаббатини ён-
дирган уй ёнган.
Дилдор бу кеча мииг хил туш кўриб, тўлғаниб чиқ-
ди. Ҳали ўзини ёнгин ичида кўрар, ҳали Низом ўтда қо-
либ Дилдорга қутқар, деб қўл чўзар, ҳали Холматжон
уни кўтариб оловдан олнб чиқар, негадир Аъзамжон
сира кўриимасди.
Б у кеча Днлдор учун энг нотинч кеча бўлди.
Эрталаб туриб ойнакка қараганда ўзини бнр ҳолат-
да кўрди. Кўз таглари кўкариб кетган, қовоқларн осил-
ган эди.
— Менга ннма бўляпти? Буиақада адойи тамом бў-
ламан-ку.
Бирдан фикрн равшанлашнб кетди. Холматжонни
кўргиси, унинг кўкрагига бошини қўйпб тўйиб-тўйиб
йиғлагиси келдн.
Биргина таянч, биргппа юпанч унга шу Холматжон
эди. ‘
' — Қаердасан? Кела қолсанг-чи! Аҳволимии қара!
Хўрламайсанми? Йиғлатмайсанмн? Ранжптмайсанми?
Сендан бошқа кимим бор. Хўп. Нима десанг ҳаммаснга,
хўп. Чпзган чизғингдан чнқмайман, Холматжон!
Хаёли, фикри Холматжопда, иккн кўзи эшикда эди
Дилдорнннг.

IV

Низомжон қаттиқ ухлаб қолган экан, вақт қай маҳал
бўлганини билмайди. Икромжон амаки ким биландир
безовта гаплашаётгани қулоғига чалинганнни бнлади,
холос. Шундан кейин юк машннасп бир ўкириб гурил-

616

www.ziyouz.com kutubxonasi

лаб нари кетди. Зирнлламадан биронтаси иш билан

келгандир деган ўй бнлан яна ухлаб қолди. Икромжон«

нмнг тепасига келганнни, уй ичида у ёқдан-бу ёққа бе-

еаранжом юрганиин билмади.

Илиққина бир нарса пешонасига текканидан яна

кўзнни очди. Тонг ғира-шира ёрншиб келаётган экаи<

Икромжон унинг бошида туриб пешонасини силарди.

То ярнм кечагача боланинг кпр-чирини ювиш, эрталаб-

ки овқатга тайёргарлик кўриб ҳаммадан кейин ётади-

ган Зебихон ҳам ҳовлида ивирсиб юрибди. Ота ҳўли

пешонасини силагапи хуш ёқнб эринчоқлик билан Нн-

зомжон кўзиии очди.

— Тура қол, болам. Тур.

— Ҳали ваҳли-ку, дада.

Икромжон, туравер, туравер, деб нари кетди.

Низомжои тонг ёришмай уйдагиларнинг туриб ол-

гамларидаи ҳайроп бўлиб кийипиб ҳовлига чиқди.

— Дарров чойингни ич, болам, Қувага борадиган

иш чиқиб қолди.

Низомжон Қувада иима қиладн, у ерда нима иши

бўлнши мумкин, ҳайрон эди.

Чой пайтида Икромжон гаппинг очпгини айтиб қўя-

қолди.

— Болам, дунёда ҳар иш бўлади. Сабрли, бардош-

ли бўлиш керак. Агар астойдил болам бўладиган бўл-

санг ўзипгпн босасап.

Нпзомжоп қўрқнб кетди. Энди ҳўплаган чойи томо-

ғидан ўтмай турпб қолдн.

— Уйннгга ўт тушпбдн. Дадамг куйибди. Қасалхо-

нада ётгапмиш Акангни топнб дарров Чортеракка етиб

бор. Акапг уйида. Аввал Қувага борасан.

Ннзомжоп энтикиб-энтикиб сўради. '

— Акам Қувада ннма қилиб юрнбдн? Чўлда эмас-

ми?

Икромжон чайпалман, иккнланмай дадил гапирдн.

У қаттнқчнлнклар, маҳрумнятларни кўравериб ҳар

қандан иштнбо олдида ўзиии йўқотмайдиган бўлиб

қолган эдн. У Низомжошш ҳам бнр сўзликка, қатъий-

ликка ўргатарди.

— Аканг расво одам экан. Дилдорни чўл ўртасига

ташлаб кетган. Қувага бориб бир бечора, мунгли аёлга

уйланиб олган. Ҳозир олдига борасан. Даданг икковинг-

га васият қилмоқчи.

617

www.ziyouz.com kutubxonasi

Низомжон ўрнидан туриб кетди. Демак, дадаси ўлим

олдида. Болаларини кўришға илҳақ бўлиб ётибди.

— Акамнинг олдига бормайман.

— Йўқ, борасан!— деди қзтъий қилиб Икромжон.

Низом Икромжоннинг бир ғапики икки қилмасди.

У бир гап айтса, билиб айтади. Демак, хоқлайдими,

хоҳламайдими барибир бориши керак. Бу гапни у учуи

дунёдаги анг тўғри, анг одил одам айтди. Боради.

Низомжон шошиб этнгини кия бошлади. Зебихоп бир

чоккада унга аллақандай ачиниш, аллақандай маъюс-

лик билан қараб турардн.

— Кетавер, одамларни далага чиқазиб бўлиб Тў-

ланбой билан бнз ҳам Чортеракка етиб борамиз. Отнм-

нн миниб кетавер. эгарлаб қўйганман. Қувага бориб

Маҳбубахоннинг уйи қайси десанг, ҳамма айтиб беради.

Шундоқ телефон станциясннинг орқасида. Онди жўна,

аммо ҳовлиқма, болам.

Низомжон тол орқаснда эгарли турган отга шошнб

минди-ю, Қоратепа тарафга жилов бурди.

У Қувага кун ёйилганда етиб келди. А^аҳбубалар-

нинг уйини топиш қийин бўлмадн. Акаси омонат тахта

кўггрик олдида челаклаб эеки «Виллис» машинасн-

ни юваётган экан. Укасини кўриб ҳайрон бўлиб

қолди.

— Бу ёқда нима қилиб юрибсан, укз?

Низомжон нима дейишини билмае, от чогттириб кел-

ганидан ҳаисирар, акасиғпгнг бетига қарашни ҳам ггста-

масди.

— Тинчликми?— деди ташвигплаииб Аъззмжон.

Низом уидан юзини ўгирди. Аъзамжон энди чиндан

ташвишда қолган эди. Дилдорга бнр бало бўлган. Ул-

ган. Уша кечаси боргандаёқ кетадигзн ҳоли бор эди.

Боласи ннма бўладн? Боланн олиб келсз, Мзҳбуба пи-

ма деркин. Ш у бола деб рўзғори бузилиб кетмаса гўр-

га эди. '

— Улдими?

Ннзомжон ялт этиб акасига қаради. Иккови бир-

бирларига сўзсиз тикнлиб қолишди.

— Нима деяпсан, ака?— Б у Низомжоннинг акаснни

биринчи бор сенлаши эди. Қ ў п д а н ички беғоналик

бугун, шу топда дилдзн тилга чиқди-ю, уни сенлади.

— Дилдор, Дилдор ўлдими?

Низомжон нафрат билан бетини ўгирди.

6Г8

www.ziyouz.com kutubxonasi

— УГшмизга ўт тушгаи, дадам куйиб кетган. Дадам
касалхонада, сен билан мени йўҳлаяпти.

Низомжон отга минмоқчи эди, Аъзамжои жаҳл би-
лан келиб жнловни унинг қўлидан юлиб олди-да, отни
етаклаб эшикдан опкириб кетди. Низом нима ҳилиши- •.
ни билмай туриб ҳолди. Эшикдан жуда ҳам чироалм
бир жувон чикди. Низомжон уни Зирилламада бир-ик-
ки кўрган эди. Тога ҳам, Тўланбой оочча ҳам уни, кўи
яхши жувон, деб мақташган эди. Демак, акаси бу бе-
чораии ҳам йўлдан урган.

Бу гўзал жувоннинг чиройли ҳора кўзлари ҳам, оп-
поҳ юзлари ҳам, лешонасида силкиниб турган ўримдан
ҳочган кокнллари ҳам Низомжоннинг кўзига ҳознр жу-
да хунук, жуда совуҳ кўринарди.

— Қани, эшнкка киринг. Тинчликмн?
Низомжон индамади. Сўроҳларнга жавоб бериш у
ёқда турсии, бетига ҳам ҳарагнсн келмасди.
Аъзамжои кийннио чнҳди. Рулга ўтириб укаснга
ёнидан жой кўрсатдн. Ноллож ҳолган Низомжоннинг
ўтиришдан бошҳа иложи ҳолмаган эди. йўл-йўлакай
акасининг сўроқларига калта-калта жавоб берар, ўзи
бирон оғиз сўз айтмасди.
Аъзамжон товуҳларни кўчанинг нкки томонига тнр-
ҳнратиб машинанн ўҳдек учирпб борарди.
Ннзомжон бола бўлиб енгил машинага тушмаган
эди. Қува билан Маргилон орасн шунчалик яҳинлигини
билмас экан. К ўз очиб юмгунча машина Маргилоннинг
катта кўчаси.чи кесиб ўтиб Чортерак тарафга бу-
рнлди.
У Чортерак касалхонасига илгари икки марта кел-
ган. Онаси шу жонда оламдан ўтган эди. Кейин Асрора
тошҳинда ҳолиб касал бўлганда келган. Машина ка-
салхона эшиги олднда тўхтадн. Зина олднда поччаси
у ёҳдан-бу ёҳҳа бетоҳат юрардм. Қанниларининг кел-
гашши кўриб боснҳ юриб олднларига келди.
— Келдиигларми, кира қолинглар. Юҳорида.
Ака-ука бир-бирларига ҳарамай жадал юриб юҳорл
ҳаватга чиҳишди. Рисолат палатка эшиги олдидаги оҳ
табуреткада кўз ёши ҳилиб ўтирарди. Укаларига ҳам
бўри ҳараш ҳилнб эшикни кўрсагди-ю, кўзига рўмол-
часини босиб пиҳ-лиҳ йиғлай бошлади.
Низомжон дадасини танимади. Оҳсоҳолнинг соҳол-
ларн кош-киприклари куйиб кетган. Елкалари, бўйни

£19

www.ziyouz.com kutubxonasi

даа қўллари бинт билан танғиб ташланган эди. Оқсоқол
болаларнни кўриб бошнни сал кўтарди.

Унинг саноқли дақпқалари қолганди. Болаларидан
кўнгил узолмай, нўлига кўз тикиб ётганди. Чол кўзи би-
лан уларни ёнига чақирди. Икки ўғил ота тепаснга ке-
лишди.

Оқсоқол қизидан ҳам, куёвидан ҳам ҳафсаласи пир
бўлган, улар билан борди-келдини тўхтатган эди. Куё-
ви урушдан келиб хотинини, болаларини чолнинг олдига
юбормай қўйган. Болалари чол билан бозорга қатнай-
вериб ўқишдан қолиб кетишган, китоб-дафтардан кўра
пул санашга, савдо-сотиққа берилнб кетишган эдн. Бо-
лаларнннг ҳар бирида алоҳнда халтача, майда пулга
алоҳнда, йирнк пулга алоҳида хоналари бор эди^Дада-
си аввалига ҳайрон бўлди. Бу болаларнинг бунақа бў-
лишига пнма сабаб бўлганига тушунолмай юрди. Қейин
билса, бобоси уларни пулга ўргатиб қўйган экан.

Дада болаларининг бир-бирндан яшириб тутадиган
ўша халтачаларини ўчоққа ирғитдн. Калтаклади. Сўк-
дн. Бувасиникига мутлақо бормайдиган қилиб қўйди.
Чайқовчиликка муккасидан кетган хотини Рисолатни
ҳам бнр-икки шапалоқлади. Агар дадасиникига бора-
диган бўлса, бозор ишига қўл урадиган бўлса, уч та-
лоқ қўядиган бўлди.

Барибир Рисолат эрига билднрмай у-бу олиб сотар,
баъзан дадасндан хабар олиб келарди. Б у гаплардан
Оқсоқолпинг хабарн бор эди. Қизига рўйхуш бермай
қўйди. Кслса совуқ кутнб олар, эрини, болаларини сў-
рамасдн. Чолга ёлгизлик, танҳолнк ёқарди. Кечалари
ҳужрадаги молларипи ойдипда сяр, пулларппн шамол-
латарди.

Оқсоқол танҳоликда яна узоқ яшайман дсб ўйларди.
Сира кўнглига ўлим кслмасдн. Гўс дунёга умрбод кел-
гандек эди.

Охири танҳолик унинг бошпни сди.
Кеча эрталаб у шу танҳолпкнипг гаштини сураёт-
ган эдн. Кўча эшигинн ичкарпдан тамбалаб офтобга
молларинп ёйди. Тулки иўстинни куя уч-тўрт жойидан
тақир қилиб қўйпбди. Чол куяларни қарғай-қарған пўс-
тинни арқопга ташлади. Тўп-тўп атласлар зах ҳужра-
да рапги қават-қаватига ўтнб кетибди. Ипак бўяган
бўёқчини, қўлинг сингур, олгап пулинг кафаппнгга
ярасин деб қарғади. Арча тахтасидап ясалган сандиқни

020

www.ziyouz.com kutubxonasi

ҳовлига судраб чиқиб, ичидаги оламда топилмайдиган
асл тошларни бир-бир кўздан кечирди. Нам тортган
юз сўмликларнинг тахини бузнб офтобга ёйди. Шамол
учириб кетмасин деб ҳар бирининг устнга биттадан пи-
ёз ҳўйиб чиқдн. Бир қоп пиёз етмади. Қадоқ тош борми,
калиш борми, теша бормп, келичанннг сопи борми бос-
тириб чиқди. Узи худди чўпоннинг итидек молларнинг
ҳали у бошида, ҳали бу бошида девор нахраларига
хунук қараб айланиб юрдн. Яна ўтириб олиб юзта-
ликларни йиғиб, ўрнига эллик сўмликларни ёйди. Яна
пиёзларни устига бостириб чиқди. Кечгача шу иш би-
лан овора бўлди. Қоронғи тушиши бнлан нарсалари-
ни яиа арча сандиққа жойлаб, тут тагига кўмди. Пўс-
тину атласлар, қоракўл терилар, чармларни яхшнлаб
тахлаб ҳужрасига киритиб қўйди-да, электр плитани
токка тиқиб, тупука банкада елим эрнтишга қўйди. Ан-
вонда ёнбошлаб, қаттиқ нопни қайнаган сувга ботириб
еб ўтирганда лип этиб электр ўчди.

Чортерак колхозларида ҳалн электр йўқ эди. Дви-
жокдан ток оличардн. Яхши мутахассислар бўлмага-
нидан движок бир ўчиб бнр ёнар, баъзан бир ўчганича
эрталабгача ёнмасди.

Оқсоқолнинг чироқ ёнишини кута-кута тоқати тоқ
бўлди. Охнри қоронғида тимирскиланиб супага жой
солди-ю, худодап эртанги кунни сураб уйқуга кетди.

Оқсоқол аччиқ тутун ҳидидан димоғи ачиб уйгонди.
Тун яримдан оққан, ҳовлидаги электр чнроқлари ча-
■рақлаб ёниб турибди. Оқсоқол аччиқ тутуннинг қаёқдан
келаётганини билиш учун ҳавони искаб кўрди. Ҳид
ҳужра тарафдан келарди. Оқсоқолнинг жон-пони чиқиб
кетди. Шундагппа у электр плитшш токка қўйгани эси-
га тушдп. Ж он аччнғнда ўзини ҳужрага урди. Тарки
одат бўлиб умрида биринчи марта ҳужрани қулфсиз
қолдирган эди. Эшнк очилиши билан лоп этиб тандир
олов Оқсоқолга ёпнрилди. Чол орқаснга чекинди. Мол
аччнғи-жоп аччиғи, Оқсоқол яиа ичкарнга интилди.
Соқолларининг куйишнга, кўзининг ачишига қарамай
дуч келган буюмни ҳовлига отаверди. Наматга ўралган
чармларнн еудраб чиқаётганда остонада ўзидан кетиб
йиқнлдн.

Оқсоқол кўзнпи очганда касалхоиа каравотида
ётардн.

Аъзамжон дадасинпнг бошпга энгашнб ҳол сўради*

621

www.ziyouz.com kutubxonasi

Чол Низомжонга қараб, сен ҳам бери кел ишорасини
қилди. Бутун кучини сарф қилиб гапиришга уринарди.
Охпри зўр куч билан товуш чиқарди.

— Тут тагида санднқ кўмилган. Икковинг бўлиб
ол. Исроф қилма. Енига қўш. Опангга ҳеч нарса берма.
Ярамас эри бор. Ҳукуматга айтиб қўяди.

Оқсоқол шу гапни айтди-ю, тилдан қолди. Тўрт со-
ат нимадир дейишга чоғланди. Айтолмади.

Гўдак болалари кўп одамнинг жон бериши қийин бў-
лади, дейишарди. Йўқ, ундай одам осон жон таслим
қилади. Ҳар қалай дунёга одам қолдирди. Гўдаклар
йнқилади, туради, қоқилади, юради, йўлини топиб кета-
ди. Мол-дунё орттириб ўз меросхўрига топширолмай
кстаётган кишининг ўлиши қийин бўлади. Емай, ичмай
едирмай, ичирмай йиққан бонлиги, чексиз давлати бе-
гоналарга қолаётганини сезган кишн ўлим олднда қат-
тиқ қнйналадн.

Оқсоқолнинг ҳам жон бериши қийин бўлди. Яшаб
яшаёлмасди, ўлнб ўлолмасди. Кечга яқин кўкариб, бў-
зариб, кўзда алам, аччнқ алам ёши билан энгак таш-
лади.

У ўттиз йил йиққан молларидан кўнгил узолмай,
қийналиб жон таслим қнлган эди.

Буюк хаснс, тенгсиз мумсик оламдан ўтди. Бу дунё-
дан куйнб, ёниб, ўтда чангак бўлиб кетган қўллари
бнлан у дунёга кетган эди.

Ака-ука жасад тепасида қимирламай турншар, Ни-
зомжон пиқ-пиқ йиғларди.

Бу ота жасади тепасидаги аламли кўз ёшнмиди,
онасини зор қақшатган, болаларининг бошига сўнгсиз
кулфатлар солган ота ўтказган ситамлардан силқиган
ёшларнпнг давомимнди, билиш қийин эди. Ҳар қалан,
у Низомжонни дунёга кслтнрган. Ҳарна қилса ҳам у
ота. Ҳар қалан, шу ота унга туз берган.

Низомжон пнқ-пнқ йиғлар. Аъзамжоп серрайнб ту-
рардн.

Аъзамжоннипг дийдаси қаттиқ, кўзнга ёш келиши
қийин эди.

V

Куйиб кул бўлган, ҳар тарафидан ачимсиқ куюндн
ҳиди буруқсаб турган ҳовлида ака-ука уч кун келдн-
кетднни кутишди. Рисолат ўлнкка араз қилиб, вой отам

622

www.ziyouz.com kutubxonasi

деб сочмни ёзиб йиғламади. Дадамнинг давлатини бў-
либ оладиганлар бел боғлаб йиғласин, отамдан менга
нима қоптики, йиғлайман, деб маросимга ортицча ар.а-
лашмади.

Низомжонга ҳаммадан ҳам алам ҳилгани шу бўл-
ди. Оқсоҳолни ҳабрга ҳўйиб, устига тупроҳ тортаёт-
ганларида кимднр, марҳум қандоқ одам эди, деб сўра-
ди.

Оломон бир нафас жим ҳолди. Қабр сукунати ҳам
бнр бўлди, бу сукунат ҳам бир бўлди. Охири биров
паст овоз билан, яхши одам эди, деб айтди. Пиқ этган
товуш келдн.

Бу дадасининг дунёга келиб ҳилган ишнга, яшаган
умрига берилган совуққина баҳо эди.

Фотиҳага келнб-кетганлар орасида ўзига ўхшаган
иркит кишилар ҳам бор. Низомжон бировга аралашмай
бир чеккада ўтпрар, чой ташиб суианинг четида совуқ-
қина ўқилган фотиҳага қўл кўтарарди.

Қандай яшамаслик, умрни қандай ўтказмаслик тўг-
риснда каттакон театр қўйилаётибди-ю, одамлар келиб
бу томошадан ўзларига хулоса чнқазиб кетаётганга
ўхшашарди.

Маросимнинг учинчи куни кеч панти паранжили бир
хотнн келиб Ннзомжонни четга чақирди.

— Дадангиз сотиб бераман деб олтин балдоғимни
олган эдилар, шуни берсанглар.

Низомжон ҳайрои бўлди. Ҳали шу уч-турт кун ичида
бир оғнз ҳам гаплашмаган акасининг олдига борди.

— Манавн хотинпинг гапи бор экан.
Аъзамжон хотинни йўлакка опчиқиб гаплашди. Улар
қандоқ гаплашншди, акаси нималар деди, Низомжон
билмайди. Аммо хотнннинг қаргаб чнқиб кетаётганини
ҳамма эшитди.
— Худоё гўрннгда тўнгиз қўп, дўзахда куйиб, кул
бўл 1 Болаларингпинг азасига буюрсин, жувонмарг!
Низомжон тнтраб кетди. Одамлар бирдан жим бў-
либ қолишди. Аъзам хотнн орқасидан мушт ўқталиб
югурди. Низомжон бўлса бошнпи қуйи эгганча этиги-
нинг учидан кўз узолмай қолдп.
Одамлар тарқаб кетншдн. Қоронги тушдн. Қўшни
уйда чироқлар ёнди. Ака-ука ҳам бир-бирига чурқ этол-
май ярим қоронғи, куйган, кул бўлган ҳовлида қимир-
ламай ўтиришарди.

623

www.ziyouz.com kutubxonasi

Эшнкдап қўшни хотнн кирдн.
— Вой, ннма цнлиб чироқ ёқмай ўтирибсизлар.
Улик чиқцан уй бу. Арвоҳлар чирқиллаб айланиб юра-
диган шому ғарибон, завол пайти-я! Чнроқни ёқиб қў-
йинглар. Рнсолат ўлгур билмайдими, шунн.
Хотин қамишга пилнк ўраб, мон томиздн, кейин гу-
гуртда ўт олдириб, айвон четига қўйди.
Алла-паллагача ака-ука шу алфозда қимирламай
ўтирпшдн. Охири Аъзамжон ўрпидан турди.
— Ука, мепда қанча гннаиг бўлса у ўз йўлнга. Ба-
фуржа гаплашармиз. Сен билан бнз шу отанинг бола-
снмпз. Ота васияти сен билан менга қонун. Тур ўрнинг*
дан, кетмонни олнб ксл!
Низомжон қиммрламади.
' — Бор, олмб кел, деяпман, нодон!
Пнзомжоп ҳамон қнмирламасди.
Аъзамжон ярмн нураб турган ўтпнхонадан кетмон
олиб келди-да, тут тагига келиб қали тупроғн унча қог-
маган ерга қаради. Қаради-ю, юраги шув этиб кетди.
Назарпда бу хазпнани кимдир очгандек туюлди. Оқ-
соқол бундап тўрт кун аввал очнб ичидагиларни ша-
моллатганидан у хабарспз эди. Опам келиб ковлаб олиб
кетган бўлмасин, деган ваҳима билан шошнб кетмон
урди. Юмшоқ ердан беш-олти кетмон тупроқ тортгаи-
дан кейин, кетмон тиғи нимагадир қирс этиб тегди.
Аъзамжон жинчнроқни олиб келнб қўли бнлан тупроқни
тимпрскилаб ўнтача мусулмон гншт олди. Бирпасдан
кейин ўртача бнр сандпқни судраб чиқдн.
— . Кел, кўтаришиб юбор.— Аъзамжон терлаб кет-
ган, ҳанснрардн. Укасидан садо чиқмагач, кучаниб
сандиқни судраб айвонга олпб чиқди. Сандиқ оғзида
кавшдек кишан қулф бор экан. Шошиб борнб самовар
олдндан теша олиб келди-ю, икки-уч урншда зулфинни
суғуриб ташлади. Қопқоқни очиб, тепасига чироқ
тутдн.
Аъзамжоннинг чироқ тутган қўлларн қалтирар, ўзи
гандиракларди.
— Ннзом, Ннзом,— деди ҳайрат ва қўрқинчда. У
шундай дерди-ю, санднқдан кўзпни узолмасдн.
Ш у аҳволда Аъзамжон беш-ўн дақнқа туриб қолди.
Охири ўзини ўнглаб сандиқ тутқнчидан судраб ичкарн
уйга олиб кнрди.
Том ёнғинда ўпирилиб тушган, жанозага келганлар

624

www.ziyouz.com kutubxonasi

ўтириши учун ичи тозаланиб қурум аралаш сомонли
тупроқ кетмонда ётқизилган эди.

Аъзамжон югуриб ҳовлнга тушди, ҳеч ҳаёққа ҳара-
май кўча эшикнп занжирлаб, ичидан тамба қўйиб кел-
ди. Кейнн Низомни қўлидан судраб ичкарнга олиб
кирди. Апвонда қолган жинчироқни токчага қўйди.

— Қара, манавиларни қара, ука!
Ннзомжон сандиқ ичига қаради. Тепадан тушиб
турган ой нурида, липиллаётган жнпчироқ шуъласида
сандиқ ичи қандайдир сирли манзара кашф этган эд.ч.
Ака-ука шу ота билан бнр уйда яшаб шунчалик катта
хазина борлигини билишмаган эдн. Ота куйгандан кейнн
ҳужрадан судраб чиқнлган, ярми куйиб ҳеч нарсага
арзимайдмган бўлиб қолган буюмлар катта бир мага-
1зинда ҳам топилмас эдн. Ота бу молларни уруш йил-
ларн рўзғорда танглик кўрган. кншилардан сув текии
тушнрнб олганди. Ҳовли четида ярмн, ўртаси, чети куй-
ган саккиз қашқар гилами, тунукага ўхшаб қолган

1ўттиздаи ортиқ мол териси, йигнрматача хром, амир-
кон, ўт ўчирувчилар сув сепганда бўёғи бир-бирига ўтиб
кетган эллнк тўпга яқнн атлас, қоракўл терилар... ҳам-
маси энди яроқсиз буюмга айланган. Мана бу сандиқда
қишлоқ аҳли у ёқда турсин, бутун шаҳар ҳайратда қо-
ладиган олтин -кумушлар, қимматбаҳо тошлар, марва-
ридлар, пачка-пачка пуллар.
Аъзамжои шошпб пулларни сандиқдан чнқазарди.
Ю з сўмликлар, эллик сўмлнклар юзтадан қилпб бели
бойлаигап. Санднқда сал кам бир мнллпон сўм пул
бор эди. Ннзомжон пулларга совуқ назар ташлаб ту-
рардн. Аъзамжон шода-шода марваридларнн, пахтага
ўралгаи бриллиаитларни ола бошлади. Акаси кетма-кет
қимматбаҳо тнлла зпраклар, бплагузукларпи оларкан,
Низомжон беихтиёр сандиққа энгашди. Сапдиқ четида
иккнта ингпчка тилла билагузук турарди Ннзомжон
шошиб уни қўлига олдн. Олди-ю, кўнглн алланечук бў-
либ кетди. Бнлагузукларнп кўзи олдига олиб келиб
тикилдп. Негадир ҳпдлади. Бу билагузуклардан онаси-
нинг ҳиди келаётгапга ўхшади.
Бу билагузук омаспннкн эди. Нпзомжон бнрдан бо-
лалигини эслади. Ҳали эпдн йўлга кирган гўдак экан,
она бағрида эркаланар, упнпг қўлидаги шу бплагузуклар-
ни ўйнардн. Она қўлида ухлаб қолган пайтларида бол-
дирига, куракларига шу билагузукларнинг нзи тушиб

4 0 -3 2 0

www.ziyouz.com kutubxonasi

қолардн. Орадан қанча йиллар ўтиб Низомжон мактаб-

га қатнай бошлаганида негадир ўша билагузукларни

эслаб она билагига қарадн. Ушалардан фақат биттаси-
келибгина қолган эди. Ннзомжоннинг билгиси
сўради:

— Ая, билагузугингизнинг биттаси қаёқда.

Аяси афсуслн бир оҳангда деган эдн:

— Болам, сен сш пайтингда қаҳатчилнк бўлган эдн,

даданг сотиб бир қоп ун олиб келган. Улмай қаҳатчн-

лнкдан ўтиб олганмиз.

Иккинчи билагузукни дадаси қирқ иккннчи йилнинг

бошида онасининг билагидан чиқазиб бозорга обориб

сотиб келган эди. Буни Низомжон яхшп эслайди. Ма-

на, ўша билагузуклар. Демак, дадасн уларни сотмагап.

Еннда шунча пули бўла туриб хотинининг бнлагидаги

узукка қасд қилган.

Ш у топда, куйнб кул бўлган уй харобалари ичида,

олтин-кумушлар тепасида туриб Низомжон онасинипг

мунглн, тирикчплик азобларн ғижимлаб ташлаган кй-

ларини, ҳамиша ўйчан, ҳамиша ғамгин кўзларнни, тўй-

ҳашамларга, маърака-ю зиёфатларга киядиган атиги

бнттагина сатнн қўйлагинп эслади.

Мана, хотннини ямоқ-ясқоққа ўраб йиққан атласу

кимхоблар куйиб ётибди. Л\ана опасинипг бнлагузук-

лари...

Низомжопнинг кўзидан тпрқнраб ёш отилиб чиқди.

Узнни тутолмай алам-ситам бнлан йиғлаб юбордн.

Аъзамжон ҳеч нарсанн ўйламас, эсанкираган, ўзи-

ни унутган эди. Унда шу топда ота қони гупирган, пул-

лар олдида, олгину кумушлар, марвариду ёқутлар ол-

днда жиннига ўхшаб гоҳ илжаяр, гоҳ аллақандай ваҳ-

шнй товуш чиқарардн.

Охири Аъзамжон чарчаб, сандиқ четига ўтирдн.

Куядори бўлиб кетган қўлларнни шимига артнб, билаги

билан пешона терларини сидирди.

Ака-ука бир-бирларига қарамай анча вақтгача ин-

дамай ўтирншди. Четларидан қамишлари осилиб қол-

ган қора девордан ой нари кетди. Жинчнроқ ҳам лип-

лип қилнб сўнди. Ннзомжон қўлидаги она билагузугн-

ни қисимлаганича ўтираверди. Узоқ-яқиндан хўрозлар

чақира бошлади. Осмони заминда узун, куйган симдек

нурли чизиқ тортиб юлдуз чиқди.

Аъзамжон ташқарига чиқиб кетди, нималарнидпр

тарақлатиб анча вақтгача овора бўлди.

626

www.ziyouz.com kutubxonasi

Низомжон ўтирган ерида изтнроб оловида куйиб,
жизғанак бўлнб болалнгини, онаеини, шу ҳовлида кеч-
ган ҳам аламли, ҳам гўдак шодликларини эслади.

Низомжон ота бағрида яйрамаган эди. Дадаси кеч-
қурун бозордан қандайдир асабий кириб келарди. Ни-
зомжон эркаланиб истиқболига отилган пайтларда да-
дасининг бнринчи айтган гапи шу бўларди:

— Нари тур!
Шунда марҳум онасн:
— Бери кел, болам, даданг чарчаб келганлар.
Низомжон бошини нкки елкаси орасига босганича
онасининг олдига қантнб келарди-да, мунғайиб ўтирга-
нича ухлаб қоларди. Эрталаб уйғонганда дадаси эски-
туски тўла қопини орқалаб чиқиб кетаётган бўларди.
Бўйи чўзилиб тенгқурлари қатори кийингиси, ясангиси
келган пайтларда ҳа.м дадасига кийим тўғрисида оғи»
очмасди. Дадасининг феълини биларди. Шунда онаси:
«Қўй болам, дадангнинг қаттиқлиги қурсин, ямоқ бўл-
са ҳам устинг бут-ку, шукур қнлгнн», дердн.
Мана, Низомжон кап-катта йигит бўлди, ўз йўлини
ўзи топнб кетди. Пул топиб, рўзғор тебрата бошлади.
Ҳалигача янги шим, янги этик кнйгани йўқ. Ҳар ойнинг
бошида опаси бориб, дадам очдан ўляпти, қари отангни
шундоқ зор қақшатиб қўясанми, деб топган-тутганини
юлиб келади.
Уйланганига икки йилдан ошдн, орттириб Зебихон-
га ҳали биронта янги кўйлак олиб беролгани йўқ. Бе-
чора Низомжон топганини шулзрга едириб, шуларга
кийдириб ўтирибди.
Б у уйда икки киши пул топардн. Бири дадаси Ино-
ят оқсоқол, бирн опаси Рисолат. Риеолат топганинн
сандиқчасига яшнрарди. Дадасининг пулнни ҳеч кнм,
ҳатто онаси ҳам кўрмаган.
Аъзамжон дадасига ҳам сўз бермасди. Топганинн
уйга олиб келмай, ўртоқлари бнлан гузарда йўқ қилар-
ди. Низомжоннинг эсида, дадаси бир кун қоқ ярим
кечада тутқаноқ тутгандек қўллари, оёқлари тортишиб
қолди. Оғзидан кўпнк чиқди. Низомжон оёғинн, онаси
слкасини уқалади. Чол ўзига келиши билан сапчиб ўр-
нпдан турди-ю, Аъзамжонни ётган еридан судраб чиқнб
ҳовузча лабнга опкелиб орқасига бир тепди. Бола уй-
қуеи қочмаганлаи довднраб ҳовузчага тушиб кетди.
Чол толдан хивич синдириб, унипг боши, кўзига сола-

€27

www.ziyouz.com kutubxonasi

всрдн. Аъзамжон ҳовузнннг ҳай тарафидан чнҳиб ҳоч-
моҳчи бўлса, дадаси ўша тарафга ўтнб саваларди. Она-
си чнрқпллаб эри орқасидан айланар, чол ора-сира
унинг ҳам бошнга чивиқ туширарди. Оқсоқол то чарч.ч-
гунча болани савалади. Чарчаб ўтириб қолди. Аъзам-
жоннинг башараснни таниб бўлмасди. Буруп устлари,
юзларн, пешоналари кўкарнб, ҳон талашиб кетганди.

Аъзамжон кейингн кунларда сал бойваччароқ юриш
бошлаган эди. У дадасннинг пул бекитадигап жойини
кўриб қолган, ҳар куни билднрмай битта қизил ўттнз
сўмлнкнн суғуриб олиб чнҳиб кетар экан. Бу оқшом
Оҳсоҳол пойлаган эди. Аъзамжон ҳамма ухлаганда се-
кин нчкари уйга кириб, ўзи бнлган ўша жойдаи ўттпз
сўмлпкнн суғуриб, этигинннг қўнжнга яшнрнб, ўрнига
хотпржам келиб ётган. Ана шундан кейин чол ўрнидан
туриб этнк ҳўнжидаи пулни олгану, ухлаб ётгап ўғлини
судраб олпб чиҳҳап.

Шундан кейин Аъзамжон анча ваҳтгача дадасннинг
пулнга тегмай ҳўйгандн. Пулга ўрганган боланннг ишн
ҳийин. У ксйннчалнк опаспни чпрҳиллатадиган бўлди.
Опаси йнғлар, аммо она бечора даданг билмасин,
укангни ўлдириб ҳўяди, деб ялннарди

Низомжон ҳозпр мана шуларни ўйлаб ўтирнбдн.
Уйлаб ҳараса бу уйда, у туғилиб ўсган шу уйда фаҳат
пул жанжали, мол жанжалпни кўрибдп. Муҳтожлик-
дан бошҳа нарсани бнлмабди.

Низомжон атрофга ҳаради. Тонг отиб келардн.
Алам, кўз ёшлари, муҳтожликлар, хўрликлар, ҳаҳо-
рахлар бнлан бирга куйнб тамом бўлган бу кўҳна уй
тепасида субҳи содпҳнинг енгил, жуда ҳам енгил ша-
бадаси эсиб ўтардн.

Куйиб кул бўлган уй харобасн устида оппоҳ тонг
отиб келарди.

Ташҳарида машина овози эшитилди. Аъзамжон
бундан уч кун олдин Қувадан миннб келган «Виллис»-
ни колхоз саройнга киритиб ҳўйган эдн. Олиб келди
шекилли. Аъзамжон шошиб кнрди-ю, кечаси сапдиқдан
чиҳазган пулу молларни ҳопга сола бошладп.

— Кўтар!— деб буюрди Аъзамжон.
Низом ўрнндан турди-ю, ҳопни кўтармадн. Ҳовлига
чиҳиб кетди.
— Аҳмок!— деди Аъзамжон. Кейнн бнтта ҳопни ел-
кага олиб, биттасини судраб кўчага чнҳди.

628

www.ziyouz.com kutubxonasi

' У ёқ-бу ёққа қаради. Укаси кўринмасди. Ж аҳл би*
лан эшикка қулф уриб машннага ўтирди.

Ҳали кўчада одам йўқ эди. Саҳархез чоллар ҳам
ҳалн уйғонмаган. Кўпрнк олднга етганда машина Ни-
зомжоннинг ёнига келиб тўхтади

— Чиқ!— дедп Аъзамжон амирона товуш билан.
Унинг овози хунук, жуда ҳам ҳунук эди.

Аъзамжон укасинннг елкасидан туртиб машинага
олиб чиқди.

— Жинни-минни бўлдингми, бола. Қачонгача чўл-
да пашшага ем бўлиб, кетмон чопиб, балчиқ кечасан.
Мана пул, бутун умрингга, бола-чиқаларингга етади.
Қоқ ўртасндан бўламнз. Б у пуллар ўғрилик билан то-
пнлгаи эмас. Бу ҳалол пул. Дадам бу пулларни менинг,
сенинг, онампинг рнзқидан юлиб топган. Узи сен билан
менга васият қилдн-ку.

— Менга керак эмас,— дедн совуққонлик билан Ни-
зомжон.

— Вон, аҳмоғ-е,— деб эрмак қилди акаси.— Жиннн-
вой, ахир тушунсанг-чи, ҳозир бизннкига бориб бўли-
шамиз. Баб-баравар бўлишамиз. Ана ундан кейин
қаернн хоҳласанг, ўша ерга бориб маза қилнб яшай-
сан.

Низомжон акасинипг кўзига тнк қаради.
— Бу пулларга сен ҳам, меи ҳам тегмаймпз. Ҳозир
тўппа-тўгри банкка бориб топшпрамиз.
— Нима-аа?!
Низомжоннпнг ҳалн-ҳали эснда. Уруш йнлп звено
қизлари мудофаа фонди учун бўйннларидагн марварпд-
лари бормн, бармоқларидаги узуклари борми топши-
ришган эди. Ушанда Низомжон бир чеккада без бўлнб
ўтирган, бошипи кўтаролмаган эди. Адолат, ҳа Низом,
сен ҳам бирон нима топшнрмайсанми, деганпда, Асро-
ра, Низом Иноят оқсоқолпинг бнтнни топширадими,
деб эрмак қилган эдп. Ушанда ер ёрилмади-ю, Низом-
жон кирнб кетмади. Ана шу хнжолатни юваднган пайт
келди. Ҳозир уруш йўқ. Аммо уруш вайрон қилган
ерларни тиклашга ҳар ким қўлидан келган ёрдами-
ни бериши ксрак. Мана, Низомжон билан акасннннг
ёрдами.
Низомжон акасига ялинган оҳангда деди:
— Ака, бир мард бўлинг. Йигит кишннинг моли ерда,
дейдилар. Билагимизда кучнмиз бор экан, ўз толенмиз-

629

www.ziyouz.com kutubxonasi

ви ўзнмиз яратайлик. Келинг. шу пуллар бузилган ша-

ҳарларии тиклашга ёрдам бўлсин. Ҳукуматга карашай-

лик.

— Ҳукуматдан қарзим йўҳ,— деб дўнғидлади Аъзам-

жои.— Ҳукумат деб қон тўкиб келганмаи. Ҳукумат-

ни девори йиқилган бўлса, ўзи урсин.

Ннзомжон шу одам билан бир қориндан тушганлга

ишонгиси келмасдш

— Урушда қон тўкиб келдим дедпнг. Ш у ганннг,

шу фикру ўйинг бўдса қанақа қилиб урушганинг шун-

доққина билиниб турнбди. Бнлиб қўй, мен бор экан-

ман, бу пулларнинг бир тийинини ҳам томоғннгдаи ўг-

қазолмамсал.

Аъзамжон уни зрм.ак қилиб кулди.

— М В Д ўз уйммизда экан-ку. бллмай юрган экан-

миз. Аҳмоқ, эшшак.

Машнна Маргилонга келиб қа,тгапдл. Низомжон ма-

шнна рулмга ёпишди.

— Бу ёққа бур. Бур деяпман!

Аъзамжон укасини тирсагн билан гуртнб юборди.

— Ҳанаонлик қнлма!

— Бур деяпман!

Аъзамжон чаққонлик билан руль бурар, оёғн бнлан

кучиннпг борича моторга газ берардл. Машмна ўқдек

учиб Тошлоқ йўлига бурилиб кетдл.

Эшнк олдини сулураётган чоллар, намозга кетаёт-

ганлар бесаранжом келаётган машинага четланиб йўл

берпшарди.

Низомжон тирсак тегиб кўкарган кўзилл ишқаб

акасига ёв қараш қилди. Пайт пойлаб машнна кали-

тлга чанг содди-ю, суғуриб олди.

— Нима қиляпсан? Нлма қиляпсан?

Машнна йўл четига члқлб секинлал бошладн. Ни-
дўломжон қулочкашлаб турлб калитни
{1отори ўчган машина ювошгина тўхтади. четлга отди.

Б у Маргилон билан Тошлақ ўртасидаги овлоқ ер

•ди. Н а одам кўринади ва на бирон арава.

ргбАъзамжон ўзини гуп этнб ерга отдн-ю, ук.чсннн суд-
туширди.
— Хўш, нима қилмоқчисан!

Жавобснз безрайнб тургал укасншшг бетига шапа-

•оқ тортиб юборди. Низомжон акасига мушт кўтарма-

дн. Туриб берди.

£30

www.ziyouz.com kutubxonasi

— Кетолмайсэн!— деди Низомжои.— То бирои ма-
шииа ўтгунчз шу алфоэда олиб тураман.

— Вой, аҳмоғ-е, бу машина калитсиз \ам юраве-
ради. Қулфининг симини бир-бирига уласанг вассалом.

— Барибир кетолмайсан.
Аъзамжон кгана, мана, деб унинг бетига шапалоҳ
солди-ю кабинага кириб, цулфни суғурнб олди. То
Низомжон келиб ёпишгунча симнн улади қўйди. Яна
могор ғуриллади.
Низомжонга ҳайдан куч пайдо бўлди, ўэи ҳам бил-
мзсдн. Акасишгнг ёҳасидан бўғиб паетга тортиб тушир-
ди. Кўкрагиға кзлла солди. Қорнига тепди. Аммо бу
калла уришлар, тепишлар барзангидек бақувват йигнт-
га чумоли чақҳанча ҳам таъсир қилмасди. Охири Аъзам-
жон уриш, маиавунақа бўлади, деб укасини сава-
лаб кетди. Низом бошини қўллари билан бекитар, ўзи-
ни унннг чангалидан қутқзришга уринарди. Аммо ака-
си ҳағгвондек ўкириб унн савалашдан тўхтамасди. Ни-
зомжон йиқилдн. Йиқилди-го, бир инграб қнмирламай
қолди. Акаси унинг қовуғита ёмои тепган эди. Аъзам-
жон ҳансираганнча кабииага югуриб бориб сакради.
Боитдан бери мотори гури.тлаб турган машина жойн-
дан қўзғалди, схлдида дўнглик борлигидан орқага тн-
сарилиши керак эди. Қимирлаиай қолган Низомжон
мотор товушидан яна сапчиб турди, жонҳолатда м-аши-
на йўлини тўсмоқчи бўлдн-ю, кўчэнппг қоқ ўртасида
маст одамдек туриб қолди. Кишнаган отдек сапчиб
жойкдан қўзғолғэн машина Ннзомнтгг елкасмдзн уриб
ўткб кетди.
Низомжон нўл четндаги чангға белэиған майса ус-
тига она билэгузугинн чангаллаганича ҳолснз йнқилди-ю,
ҳушидан кетди...

VI

Иголнкнг йигирм а олти нчи куғги эди.
Ҳаво о«р и қ . Офтоб тепадан олов пуркарди. Колхоз
ранси Мелнвон ака отда келди. У офтобда қизарнб кет-
ган, пешоналзридан, бўйинларидан тер оқарди. У от-
дан тушибоқ Холматжоннн сўради. От Тошлоқдан Най-
мангача тўхтамай йўртиб келганидан кўпириб кетган
эди. Самоварчн унга яхна кўк чой тутди. Холматжонни
ҳозир чақнркшини зйтиб, нон ушоқлари тўкилған шол-

63«

www.ziyouz.com kutubxonasi

чани қоқпб янгитдан ёзди-да, уни ўтнрншга таклнф қил-

дп. Дастср бола эшагинн мнниб Холматжоннинг дала-

снга кетдн.

— Ишлар қанақа кетяпти,— дедн Мелнвоп ака са-

моварчнга.

— Холматжоп барака топснн, зўр бола экан. Оғ-

зидан бирон беодоб гап чиқса-чн. Унисннп ака деб, бу-

нисини ука дсб ишга соляптн. Чортеракнннг қнзлари

ҳам чакана эмас экан. Дилдор дегани бор экан, тавба

қнлдим, дсб гапиран-ку, пккита эркакнипг ишипи бир

ўзи қиляптп. Офтобни офтоб демандн, жазнрамани

жазнрама деманди. Ишлагани ишлаган. Эрталаб само-

варга ўт ташлаётганимда трактор миниб ўтганича, кеч-

қурун сўринн супураётганимда қайтади. Ьитта бахти

бор йнгитнннг уйнни обод қнладиган жувоп экан, ба-

рака топкур. Ш у ҳусн, шу қадди-қомат бошқа жувон-

да бўлса, қошнга ўсма, кўзига сурма тортнб ойна ол-

дпдан жилмаиди. Бу унақасидан эмас экан. Номард

эри ташлаб кстдн. Бошқа хотпн олди.

Самоварчи тннмай гапнрардн. Меливой ака ўтиргап

ерида мудрарди.

Меливой ака ўғли ўлгандан кейпн сўлиб, озиб,

бўйинларидагн ажннлари кўпайнб қолганди.

Меливой акага қарнлнк энди кучини кўрсатнб қўн-

ган эди.

Тўрт йиллпк уруш қнйпнчнликларидап одамларпп

толиқтнрмай, қоқилтирмай олиб чиқиш, болалари ксл-

гунча асраб-авайлаш осон бўлмади. Ш у тўрт йилнинг

икки йнли колхоз планнни бажаролмади. Планки ба-

жарплмадн, колхозчининг ноип яримта бўлди деган гап.

Уруш ҳам тугади, ҳамманннг бўлмаса ҳам, кўпчилик-

нниг боласи бнри ярадор, бнри бутун қайтнб келди.

Аммо унинг ёлғнзи қайтмади. Шундоқ катта урушдан

соғ чпққан бола японпинг ўқига учрадн. Мсливой ака

йиғлаб йиғлолмасди, кулиб кулолмасди. Йиғласа, бу-

нақа жудоликка учраган бир у эмас-ку. Кулса, қандоқ

қилиб куладп, кўзининг оқу қораси қайларда, бегона

тупроқда кафансиз ётибди.

Меливой ака пинҳоннй ниғларди. Унннг кўзи ку-

ларди-ю, ичн йиғлардн. .

Юрт кўзпдагн одамга қийнн бўлади. Бу хил одам-

лар шахсий ҳаётинн унутнши, юрт ишига зид келадп-

ган жами манфаатлардан воз кечиши керак. Аммо жу-

632

www.ziyouz.com kutubxonasi

долмк, айииқса, фарзанд догн ҳар қаидан иродасн пў-
лат кишини ҳам букадн, юзига ажин солади, кўзини
намлайди.

Меливоп ака ана шундоқ алам оташнда қовуриларди.
Холматжон от чонтириб келди. Эгардан тушибоқ
раис билан омонлашиб, ёнига ўтнрди. Холматжоннинг
Меливой акани кўрмаганига ҳам икки ҳафтача бўлиб
қолган. Дала ишларн қизнган, бу жойлар тўқай ўрни
бўлганидан ўт ҳаммани шошириб қўйган эди. Холмат-
жон чўлнинг ҳалн у ерида, ҳали бу ернда пайдо бўлар.
Ишлаётганларни сен яхшн, сен ундан яхши деб алдаб-
сулдаб ишга солардн. Меливой ака қарнб кучдан қол-
ганидан даланинг узоқ жойларнга етиб боролмас,
чарчаб қолиб ярмидан қайтардн. У неча марта правле-
ние мажлисида, қариб қолганнни, ишга ярамаётганли-
гинн айтнб, раислпкдаи тушнрншларинп сўрадн. Кол-
хозчнлар кўнишмади. Уруш қийинчиликларнда юртга
ота бўлган одамнн, тинчлик пайтида четга чиқазиб қўя-
мизми, деб яна ўзнни раисликда қолдирншди.
— Ота, снз хотиржам бўлинг. Шошнлмай, кучингиз
етганча раислик қнлаверинг. Лсло сизни хнжолатга қўй-
маймиз. Даладан битта ортиқча ўт тополмайснз, плап
тўлднрмаган звено у ёқда турснн, битта ҳам одам қол-
майди. Агар пенсияга чиқиб кетадиган бўлсангиз, орқан-
гиздан юздан ортиқ кнши пенспяга чнқиб кетади. Биз
сизнинг болаларнпгиз. Буюраверннг. Бнз гиринг демай
бажараверамиз. Сиз колхозимизнинг донмий раисисиз.
Бу гаплар Мелпвой акага қувват бўлар, яна дала
кезиш, япа ер титкилаш, яна пахта ташвишн бошланиб
кетарди.
Барнбнр у қариб кучдан қолган, нлгариги ғайрати
қолмаган эдн.
Мана ҳознр ўн беш йнл шу хўжалнкка ота бўлган,
ўзи колхоз тузнб, ўзп йўргаклаган, ўзи оғир куплардап
опичлаб олиб ўтгап одам иссиқда ҳансираб ўтирибдп.
Бошида юрт ташвиши, кўнглида бир дунё алам.
Холматжон унга қараб туриб ачнниб кетдн. Холмат-
жон уни яхши танимас эди. Ахир унинг тўрт нил умри
урушда ўтди. Ундан нарёғи Чортеракда кечган. Боқча
ая Меливой аканинг кпмлнгини, қандоқ одамлигини ай-
тиб берган эди. Холматжон унинг саргузаштларинн
эшитиб қойил қолган. Ш у топда қаршисида ҳар ишда
ўрнак олса бўладпган, ҳатто тақлид қилнб яшаса ар-

633

www.ziyouz.com kutubxonasi

зийдиган одам ўтирибди. Гўё ёнида тирик бир мактаб
тургаидек эди

Раиснинг кўзидан мудроқлик қочди. Холматжоннинг
елкаснга қўлини ташлаб, меҳр билан боқди.

— Баракалла ўғлим. Далангни кўриб келдим. йўл-
даги пахталарянг жуда яхши. Ғайрат қипсан, болам,

Холматжан унинг гапларига раҳмат, ҳали камчили-
ги кўп, деган жавоб берпб турди. Меливой ака совуб
қолгая чойни ҳўпларкан, деди:

— Эртага беш-олти йигит далага чиқмаснн. Манавн
ерларнн тозалаб, ўтларнн қиришсин. Узинг ҳам шатта
бўл. Клубдан скамейкалар олнб келишади. Манави
сўриларга янги гилам бериб юбораман. Иккита катта
ўчоге ковлат. Аравада қоэон, самовар, чойнак-пиёла
олиб келишади. Узинг бош бўлиб тушириб ол.

— Мажлис борми?— деди Холмлтжои қизнқиб.
— Усмон ота келадилар. Мнтниг бўлади. Уруш дав-
рнда ЯХ1ЛИ меҳнат қилганларнинг ҳаммасига «Ватан
урушн данрндаги шавкатлн меҳиати» учун деган ме-
дэль топширилади. Эрталаб обкомдан телефон қилиб
сени сўрашди. Сен Одер дарёсидан кечиб ўтганлар ора-
сида бормидинг?
— Шундоқ бўлган эди,— дсди Холматжон.
— Ш у тўғриснда сўрашди. Қейин Харьковдан бнр
геперал келган, колхозинғизнн кўрмоқчи, дейишдн. Эр-
тага митингда у ҳам бўлса ажаб эмасг дейишди.
Халматжон ярқ этиб Меливой акага қаради. Мели-
вой ака бу қарашнинг маъиосига етмади. Урнидан ту-
риб яиа отига минди-ю, хайр-хўшлашиб қайтиб кетди.
Генсрал келяпти. Холматжон кнм келаётгапи, инма
учун келаётганини яхши билади. Геиерал Зайченко билам
Холматжон мннг тўққиз юз қирқ биринчн. йилнинг де-
кабридан- бери таниш. Холматжон унинг қўлида уч ярим
йил хизмат қилди. Не-не жангларда бирга бўлмади.
Охири Одердан кечиб ўтишда яраланганидан кейин
госпиталда бир кўришди-кҳ шундан кейин бир-бирларн-
н и р п ' изларини йўқотишди.
Одер учун бўлган жапг аёвсиз жангларнинг бири
эди. Бу жанг, бу кечув иккинчи жаҳон уруши тарихйда
алоҳида бир саҳифадан жой олган.
Заргченко дивизиясининғ жангчилари қирғоқ том-он
тунда эмаклаб келишардн. Орқада артиллерия, танк
қўшинлари...

634

www.ziyouz.com kutubxonasi

Биринчи кечиб ўтадиганлар қаторида Холматжон
йўқ эдн. Саккиз жангчн кечиб ўтнб, немисларнинг ўқ
отиш нуқтасини вайрон қилишлари керак эди. Василий
Жирнов бўлннмасн энди сувга тушмоқчи бўлиб тур-
ганда нариги қирғоқдан ўт очиб қолишди. Икки киши
шу ернинг ўзида қонга беданиб йиқилади. Бу пайт ке-
чиб ўтувчиларнинг қужжатларинн сумкасига солаёт-
ган Холматжон бута орасида дурбнн билан нариги қнр-
ғоқни кузатаётган Зайченкога мурожаат қилдш

— Рухсат этипг, ўртоқ генерал, мен борай?
Генерал ўйлаб туриб:
— Рухсат,— деди.
Холматжон ўзини сувга отдн. Дарёнинг қоқ белига
келганда, олдинма-кетин гоҳ шўнғиб, гоқ кўриниб су-
заётганларни ўққа тутишди. Бериги қирғоқдан жавоб
ўқлар янгради. Одер устидан у ёқдан-бу ёққа оловлм
иплар тортилгандек бўлиб кетди.
Холматжон ёшлигида қишлоқ масжитидаги ҳовузда
болалар билан чўмиларкан, сув тагида ким узоқ туриш
ўйпаб ютнб чнқарди. У бармоқлари билан бурни ва
қулоғини беркитиб сув тагида узоқ-узоқ тиззалаб ўти-
ра оларди.
Унинг бу машқи шу куни, катта жанг олдндан иш
бериб қолдн. Холматжон тўрт шўнғишда нариги қир-
ғоқда пайдо бўлганди. Атроф қоронғи. Сув бетида
прожекторлар, ўқ ёлқинлари ялт-юлт қилиб сўнади.
Холматжон бута орасндан дарёга разм солди. Дарё-
нипг кўз илғандиган жонларндан тўрт-беш жангчилар
сузнб ўтишяпти. У шериклари сувдан чиққунча кутиб
турдн. Кеннн тўрттови тўрт тарафга қараб эмаклаб
кетншди. Холматжоп иккн грапата билан пулемёт уя-
синн яксон қилди. Яна эмаклаб 1сетди. Орқа тарафдан
келаётган саккиз чоқли немис солдатига қарата авто-
матдан бир қатор ўт очиб ер тншлатди.
Дарё тепасидан артиллерия ўқлари олов пуркаб ўта
бошлади. Бериги қирғоқда саросима бошланди. Хол-
матжон ҳали у ёққа югурар, ҳали бу ёққа югурар, қоқи-
лар, йиқилар, олдидан чнққанни автомат қўндоғи би-
лан уриб ағдарарди.
Тўрт немнс миномёт оғзини бериги қирғоққа тўғ-
рнлаётгани тепасидан чиқиб қолган Холматжон бир дам
эсанкираб қолди. Граната ирғнтай деса миномётчилар
ундан атнгн тўрт метр нарида, портласа ўзи ҳам ши-

635

www.ziyouz.com kutubxonasi

кастланнши мумкиа. Нари кетай деса ўртада дўнг бор,
мўлжални тўгри ололмаслиги мумкин. Автоматни ишга
солишдан бошқа иложи йўқ эди. Шундай қилди. Уч-
тасини қулатдн-ю, тўртинчиси унинг ўзини йнқитди.
Холматжон ҳушпдан кетди. У дала госпиталининг юк
машинасида ўзига келдн. Болдири зирқираб оғрир,
ўнг елкасй ачншарди. Уқлар, бомбалар ўйдим-чуқур қи-
либ ташлаган фронт йўлида машина безовта силкиниб
'бораркан, ёнгннасида кимдир ингради. Холматжон ма-
]шаққат билан бошнни бурди. Кўзи таниш кўзлар би-
лан дуч келдм.

— Уртоқ генерал!
Унннг ённда чап қўли елкаснгача бойлаб ташлан-
ган геперал Зайченко ётарди. Зайченко чекаётган
огриғини сездпрмасликка уриниб машаққат билан ил-
жайдн. Бир қоши сал кўтарилди. У солдатларга, бар-
дам бўлинглар, болаларим, деганда бир қоши шунақа
қплиб кўтарнлнб қўярди. Бу гал ҳам шундоқ бўлди.
Лчида шу гаппи айтган бўлиши керак.
Холматжоп госпнталь палатасида кўкка боқиб ётар
экан, кормдордап қулоғпга тапиш овоз эшитилди. Қўл-
тиқтаёғн билан эшикпи итариб очиб қўйдн. Дераза
олдида кичик сер>қант кийимида Аъзамжон кнм билан-
днр гаплашнб турардн. Холматжон овоз чиқазиб уни
чақирдп. Икки ҳамқншлоқ дўст дийдор кўришганларн-
дан ниҳоятда шод эдилар. Аъзамжон хўжалнк бўлими-
да аравакаш экапинп, яқпнда отдан йиқплиб қўли чиқ-
қанинн айтди.
— Олти кун Даволандим. Энди қисмимга кетяп-
ман. Чортеракдап хат борми?
Холматжоп бош эгиб маъюс жавоб қнлди.
— Асрорадан хат олдим.
— Асрора хат ёзган бўлса, мепи роса ёмонлагандир.
— Нега?— дедп ҳайрон бўлиб Холматжон.
— Сенинг хабарипг йўқ. Мен отпускага бориб ўп
саккиз куп дам олпб кслдим. Аммо роса маза қилднм.
Уруш бунақа кетадиган бўлса, қишлоқни яна кўраман-
ми, йўқми. Бир гашт қилай дедим. Биласан-ку, ҳу
Юнусали отанипг қизн бор эди-ку, оти Дилдор. Ушани
йўлдан урмайсанмн, деб шайтон галаба қилиб қолди.
Тутзорда йўлпнн пойлаб ташлаб қолдим. Й ўқ демадп.
й ў қ дермидн. Эртасига жанжал чиқадиган. Бор-е де-
диму безакс тўй қилнб уйДанвордим. Қайтиб борсам

030

www.ziyouz.com kutubxonasi

бошқасини оламан. Менга унақа товуққа ўхшаб пао
деса ётадмгани керакмас. Аввалига Асрораларннг мен*
га ҳужум қиладиган эдн. Ишни битқазиб қўнганимдам
кейин қўлларидан пима иш келардн.

Холматжоннинг шу топда олдида қўлига яхшп ният
билан қурол ушлаган ҳақнқнй солдат эмас, совет сол-
дати қиёфасидагн бнр малъун турардп. У оёғининг
қақшатншига қарамай, қадднни кўтардн.

— Кет, кет бу ердан.
— Ҳа нега? Сенинг ҳам пулпнгни ютднмми. Аммо
бу ердаги офнцерларпнгпп қартада роса ютднм. Ул-
масам Чортеракка бир қоп пул олпб борамап.
— Кет деяпман сенга,— деб қичқирди Холматжои.
Унннг вужудн тнтрар, танн темирдек қизиб кетган
эди.
Холматжоннипг бсзовта товушпдап корндордагнлар
эшикка бош суқишдн.
Аъзамжон пстеҳзоли кулнб ўрнндан турди.
— Хайр бўлмасам.
Холмат>қон жавоб қайтармади. Юзипи тескари ўгирди.
Холматжон ўн беш купдан ортиқ палата шифтига
термилиб ётди. Офтоб чарақлаб тургап, эрта баҳорнинг
беғубор шабадаси дераза пардаларпнп снлкиб ўйнаст-
1 ан бир эртада палата Э1нигн очплиб генерал Зайчеп-
конинг жндднй қпёфаси кўриндп.
Унинг елкаспда халат, бир қўлпда газета. У аста кс-
лнб Холматжон ётган каравотнинг оёқ томонига ўтирди.
— Қалай, аҳволппг дурустмн, Қоравой?
Зайченко унн эркалаб ЧернявиҚ— Қоравой деб атардн.
Холматжон ўрнидан тўрмоқчн эди,"’ў газетасини таш-
лаб ўпг қўли билан уницг елкасидан босдн. Шунда Хол-
матжон генералнинг чап қўлн йўқлигипи билнб қолди.
Ранги оқариб, юрагн шув этнб кетди. Демак, унинг бир
қўлиин кеспб ташлашган. Холматжоннннг ранги оқар-
ганлигини сезган Зайченко ўзнни босиб гапирди:
— Ничего. Барибир чап қўлни қўл демаса ҳам бўла-
ди. Бср бўлди нима-ю, йўқ бўлди ннма.
Холматжон бнлнб гурибди. Зайченко Ўзинн совутиш,
бошқаларнинг раҳми келмаслиги учун атанин антяпти.
— Манави газетапн кўрдингми? Уртоқларинг қаҳ-
рамон бўлишди. Агар мен яраланмаганимда сен ҳа.м
қаҳрамои бўлардинг. Рўнхатнн менсиз тузишган. Ахир
сен кечиб ўтувчплар рўйхатпда йўқ эдинг-да. Кейин

637

www.ziyouz.com kutubxonasi

қўшнлгандинг. Аҳ, ярадор бўлмаганимда... Барибир ту-
залиб чиқай. Ахир сен энг муҳим вазифани аъло бажар-
дннг. Энг катта ўқ очиш нуқтасини вайрон қилиб диви-
зиянниг кечиб ўтишига йўл очиб бердинг. Йўқ, йўқ, сеи
қаҳрамонсан. Мен буни шу аҳволда ташлаб қўймайман.
Армия штабига ёзаман, Олий Бош Қўмондонга ёзаман.
Албатта қаҳрамон бўласан.

Ш у гапга ҳам мана икки йплдан ошди. Холматжон
Зайченко билан госпиталда хайрлашганича қанта уч-
рашмади. Даволаниб яна жангга жўнади. Аммо жангнн
қувиб етолмади. Уларнинг дивизиялари аллақачон Бер-
липга кнрган, замбаракларнинг огзига ғилоф кийднрил-
ган. Зайченко ўрнига янги қўмондан тайияланган эди.

Холматжон Меливой ака кетгандан кейнн олдига бир
пиёла кўк чой қуйиб, ўша воқеаларни бир-бир эслаб ўтди.

Эртага Зайченко кслади. Унинг отадек азиз, меҳри-
бон қўмондони, жанговар генералн келади.

Холматжон ўзнни қайга қўнишини билмасди.
У бу хушхабарни бпринчи бўлиб Дилдорга етказди.

VII

Эрталаб Аъзамжон «Виллнс»да Найманга келди. У
шу пайтгача укасининг уйнни кўрмаганди. Қўчада ўннаб
юрган болалардан суриштириб уйини топгандан кейин,
юраги орқасига тортиб кетди. Низомжон ўлиб-нетиб
қолган бўлса-я. Уша куни жаҳл устида ҳар иш бўлдн.
Нега ўзи ўқдек учиб кетаётган машинанинг йўлини гў-
сади. Борди-ю, тирик бЎлса ҳозир чиқади-ю, бошига
одам йиғади. Ҳамма бўлган гапларни айтиб беради.

Аъзамжон шундай хаёллар билан эшик олдида тур-
ган эди бола кўтариб Зебихон чиқиб қолди. Аъзамжон
келиннни ҳам таниманди. Қўрмаган. Аммо Зебихон унинг
суратини кўрган. Ундан ташқари бир қараган киши қош-
кўзидан, қадди қоматидан Ннзомжоннннг акаси эканини
дарров панқаб олади.

— Қелипг,— деди Зебихон сал эсанкираб.
Аъзамжон ним^ дейишини билмай бнр энтнкнб олди.
— Низомжоннинг уйи шумн?
— Ҳа, шу. Киринг, ака.
— Узи уйдамн?— деди паст овоз билан Аъзамжон.
Унинг бу товушидан нимадандир қўрқастгани шундоқ-
қина сезилиб турарди.

638

www.ziyouz.com kutubxonasi

— Иўқлар. Дадам Заркентга, дўхтирга олиб кетди-
лар.

Аъзамжоннинг боятдан бери таранг бўлиб турган
асаблари бирдан бўшашди. Узини ўнглаб олдн. Ука-
сининг касаллигини билгану, кўргани келгандск ўзини
тутишга уринди.

— Зарке«т касалхонасига кетншдими? Майли, ўшақ-
қа бора қолай. Манави омонатни ўзига бернб қўяснз-да.

— Эшнкка кнринг, ака, чон-пой ичиб кетннг.
— Кейин, кейин,— деди Аъзамжон ҳозир укаеи ке-
либ қолаётгандек шошилиб.
У тугунни Зебихоннинг қўлига берди-ю, шошнлиб,
хайр-маъзур қилмай машинасига ўтириб жўнаб қолди.
Зебихон Аъзамжоннинг бесаранжомлигини укаси-
нннг нотоблигидан деб ўйлади-ю, тугунни токчага таш-
лади. Низомжон бўлган воқеаларни хотинига ҳам, Ик-
ромжонга ҳам айтмаган эди. Нима бўлди, деб сўраш-
ганларида. Марғилон бозори олдида мастлар талашди,
деб қўя қолган эдн. Зебнхон, ҳар қалай ака-да, юраги
ачиб кўргани кепти, деб Аъзамжонга меҳри товланиб
кетди.
Низомжон бўлса бугун тўрт кундирки, қаттиқ оғриқ
азобидан сал енгил тортнб Икромжоннинг қистовн бн-
лан врачга кўрсатгани кетганди.
Аъзамжон кетди-ю, орқама-орқа Икромжон билаи
Нкзомжон келншдн.
Низомжон оқсоқланмай ўз оёғи билан кириб келди.
Егавериб ранги синнқиб, соқолларн ўсиб кетганидан
ғалати бўлиб қолган эдм. Энди дада-бола соқол олди-
ришиптп.
— Акангиз келиб кетдилар, йўлда учрашгандир-
сизлар,— деди Зебихон.
Икромжон кўрмаганини айтди. Низомжон бепарво-
гина, шунақами, деб қўя қолди.
— Манави тугунчани бериб кетдилар.
Зебихон тугунни Ннзомжоннинг олдига қўйди. Ни-
зомжон бўлса, уни бепарвогина олиб ёнига ташлади.
Низомжон бу тугунда нима борлигини бнлади. Отаси-
дан қолган меросдан теккан улуш. Ш унча нарсани у
нима қилади.
Икромжон шошиб чой ҳўплади-ю, ўрнидан турди.
— Болам, сен дамингни олиб ёт. Мен одамларни
митингга хабар қилай. Сен бораман, деб овора бўлиб

6.39

www.ziyouz.com kutubxonasi

ўтирма, узилнб қоласан. Сал дармонга киргин, ундан
кейин қаёққа десанг, ўзим обораман.

Икромжон чиқиб кетди. Зебихон қўлида мудраёт-
ган боласини кўтариб ҳовлига олиб чиқдн-да, ток сў-
рисига осилган беланчакка ётқизиб алла анта бошлади.

Низомжон сурилиб тугунни олди. Ечиб матоларга
қаради. Пул. Тилла, кумуш асбоблар. У чорснни яиа
тугиб ёнига қўйди.

Кейинги кунларда Низомжон ҳам руҳан, ҳам жнс-
монан чарчаган эди. Отасинипг ўлими, акасининг паст-
кашлши, опасннинг безбетлиги уни қаттиқ эзган бўл-
са, акасининг калтаклари, машинага уриб ўтиши уни
тамоман ҳолдан тойдирган эди. Яхшням Икромжон бор
экан, атрофнда гирдикапалак бўлиб оёққа турғнзди.
Уч кун қимирламан бошида ўтирди.

Дунёда пасткаш одамлар қанча кўп бўлмаснн, асл
одамлар ундан кўп эканига Низомжон кўпдан иқрор
бўлганди. Энди буни яна бир марта таи оляпти.

Икромжон кпйннгани келди. Низомжон ҳар қанча
ялинса ҳам йўқ, сен борма, болам, уриниб қоласан деб
кўнмади. Кнйиниб, тараниб чиқиб кетган Икромжон
орқасидан Низомжон ҳам кўчага чиқдн. Катта тол га-
гида тдпаеига қнзил алвон тақилган иқкита юк маши-
наси турибди. Ясанган, кўкрагига орден, медалларинн
таққан фронтчи йигитлар, бошларига ғижим рўмол
ўраб, атлас кипган жувонлар машнна атрофида турн-
шибди. Ҳамма йиғплиб бўлгандан кейин, Тоға олдпнги
машипа кабинасига ўтирди. Олдинма-кетин иккп ма-
шина йўлга тушди. Машина тепасидагилар қийқири-
шиб Низомжон олдидан ўтиб кетишди. Бирдан Найман
жимиб қолди. Ичкаридан Зебихоннинг майпн товуш
билан айтаётган алласи-ю, тол шохидаги қушларнннг
внжпр-вижири эшитиларди, холос.

Ннзомжон акасн ташлаб кетган пулларни ннма қи-
лишини бплмай боши гаранг эди. Шунча пулни у нима
қилади? Мана, бугун ҳамма мнтиипа кетди. Низом-
жон шупайтдан фойдаланиб милииияга обориб топшир-
синми? Шундоқ қнлгани маъқул. Бугун районнинг катта-
лари шу ерда. Дадаси бнлан милицня бошлиғига учрашиб,
уч-тўрт кишннннг гувоҳлнгпда топширади. Ана шундоқ
қилса дуруст бўлар. Дадаси, сен борма, деб тайиплаб
кетишига қарамай ўша тарафга боргнси келди. У бола
бўлиб ҳали бунақа тантаналарни кўрмагап. Мудофаа

6.40

www.ziyouz.com kutubxonasi

минпстринипг ташаккурномасипп топширишда хам бўл-
мам уни Асроранинг қўлидаи олгандн. Кўнгли аллане-
чук бўлиб унга қаптиб кирди. Эринннг авзойини кўрган
Зебихон қараб туриб, боргнигнз келяптимп, деб сўради.

Зебнхон жуда зппрак жувон эдн. Кўзнга қараб эри-
иннг днлидагисипи билнб олардн. У Маргилонда кал-
так еб кслгандан бери ичинн ппмаднр тнмдалаётга-
пинп ҳам билган. Калтакланишнда қам бир сир борли-
гини пайқаб юрибдп. Дммо сўрамади. Инзомжон бир
кунп айтпб берншппп ҳам у бнладн. Эр-хотин орасида
ҳеч қапдан спр бўлмаслнгнни улар аллақачон гапла-
шпб олишган. Модомикп Мизомжон сирпми айтмаётнб-
димп, демак, жндднйроқ бир пш бўлган.

Беланчакдагн болпнпнг кўзн илнпди. Пишиллаб ух-
лаб қолди. Зсбихон ўриидан турпб қознқдагн Ннзом-
жоннннг ювилган кўйлагини, латта хўллаб артиб-суртнб
қўйплган, эскироқ бўлса ҳам ҳали кнйса бўладиган шн-
мнни олнб курсн устнга қўйдн.

— Майли, борппг. Сал ёзилиб келаспз.
Нпзомжоп шупи кутнб тургап экан, индамай бориб
кнйнна бошлади. Эрпнннг ювилавериб сузилиб қолган
қўйлагига, ранги уннаб кетган шимига, пкки марта тагн
янгиланган этигнга қараб Зебпхоннпнг кўнглп бузнлиб
кетдн. Топган-тутгапиин бундан бнр ҳафта олдин, да-
дам оч ўтирибди, деб опаси қўлидан юлпб олпб кетган
эди. Ҳар ойнппг бошпда опаси шундай қнлади. Бечора
ўзига бнронта шпм ололмайди. Б у — Низомжонга билин-
маса-да, хотиппга ёмоп таъсир қнларди. Хотинларнинг
обрўсн эрннинг кўчада яхшп кипиниб юрнши, деб би-
ларди Зебихон. Онаси унга шундай ўргатганди. Поччаси
ҳамнша тоза, даз.молланган кийим киярди. Бедазмол
кийнм билап Тўланбойни опаси кўчага чнқазмасди. Бе-
чора Низомжоннинг дазмолга нлинадиган кийимп ҳам
йўқ.
Ннзомжон тугуп кўтарнб чнқпб кетаркан, Зебихон
орқасидан эзнлиб қараб қолдн.
Машиналар кетнб бўлган. Ф ақат аравалар ўтиб ту-
рарди холос. Низомжон бптта-битта қадам ташлаб писда
йўлга тушдн. У бу йўлдан жуда кўп марта қатнаган.
Дилдор касал бўлиб қолганда Зебихон бирон таисиқ ов-
қат қилса пиёда обориб ташлаб келарди. Бнроқ бу гал
у сал жадаллаброқ бориши керак. Митинг тугаб қолса
бўлган гапларни эшитмай қолиши мумкин.

.41 -3 20 044

www.ziyouz.com kutubxonasi

Тошлоқ колхозннинг Иайман участкаснга чақнрса
овоз етади. Бироқ у тарафларга тикка йўл йўқ. Қамиш-
лар қоплаб ётган ботқоқнн айланиб ўтиш керак. Ш у кат-
такон тўқайлик йулми узоқ қилиб турардм. Низомжои
тўқай ичини кеснб ўтмоқчн бўлди. Қамишлар қуриб бот-
қоқ суви анча селгиб қопти. Низомжон бу тарафларга
янги келганда ҳамма ёқ худди мана шундап эдп. От кир-
са отлнқнинг бошн кўрипмайдиган қамишлар орасида
тўнғиздан тортиб ўрдагу қашқалдоқлар тўлнб-тошиб
ётарди.

Бақор, куз пайтларида ҳалн ҳам ўрдаклар келадп.
Тўқайнинг у ер-бу ерида кечалари, азоп пайтларида ўқ
товушларн эшнтилнб қелади.

Ннзомжон қамишлар орасида кезаркан, беихтиёр
Жанпат холани эслади. Бечора шу қамншлар орасида
белига нон тугиб ўғлини қидириб юрарди. Бу хотнн умга
қапча яхшиликлар қилган. Низомжон Ж аннат холанипг
кейинги кунларннн кўз олднга келтирди. Озиб, бели бук-
чапиб қолган эди бечораннпг. Оғпр хаста эди. Хастали-
гини эридан яширарди. Икромжон унпнг бирон марта
инграганини эшитмадн. Оғнр тап оғриғинн нпгроқсиз ўт-
казди, боёқиш. Агар Икромжон унпнг касаллигнни билса
ўша заҳотиёқ Знрилламага тушнриб юборардн. йўқ,
Ж анпат хола дардга мард бўлиб чндади. Ақалли бирон
марта ннграмасдан, оҳ-воҳ қилмасдан жон берди. Угли-
нпнг фироқпда, дарду алампда шу тўқайларда жон тас-
лим қнлдн.

Низомжоннинг кўзнга Икромжониинг ўғлинн қўлтиқ-
таёқ бнлан гўр қазиб кўмгапн кўрипмб кетдн. 1 анига
беихтиёр тнтроқ кирдм. Ў кунни, ўша мапзаранн эслаш
нақадар дзҳшат. Ҳар қаидай даҳшатлар олднда қаддннн
гоз тутган Икромжоп, боласининг гўри тепасида кнчкпна-
гнна бўлнб, букчаниб, башараларн муштумдеккина бў-
либ қолганли.

Низомжоннн гамгин ўплар ўраб олдн. Бошннн қуйп
солнб қампшларни шптирлатпб бораркан, дунёдан чиқнб
кетгнсн келарди. Яшашнипг охпрп шуми, шу бир сиқим
тунроқми?

Олисдан, қамишлар орқасндан карнайларнинг ватнл-
лашн, сурпайларнинг эчкига ўхшаб чўзнши, поғора, чир-
манлалорнинг тараклаши эшитилиб қолди.

11нзомжоннинг қадам олпши тезлашгандек бўлди. Кўз
олдпга Пкромжоннпнг сира букилмас қадди, ғамни эла-

6-12

www.ziyouz.com kutubxonasi

майдиган чақноқ кўзлари, энг огнр даҳшатлар олдида

ҳам титрамаган овози кслди. .

Ьиргина шу одамнинг қисфаси унн яна оёққа турғнз-

дн. Улим истаги бир зумда нари чекингандек бўлди. Ни-

зомжон эндн карнай-сурнайлар товуши келаётган тараф-

га жадал қадам ташларди.

У бир зумда тўқандан чиқиб шағал ётқизилган йўлга

ўтиб олди. Иўл серқатнов, отларининг бўйинларига, ёл-

ларига ҳар хнл ле».га таққан чавандозлар, бричкани тўл-

дирган хотин-халаж толзор тарафга ўтиб туришарди.

Ора-сирд «Виллнс», «Эмка» машиналари ҳам ўша та-

рафга шитоб билан ўтнб қоларди.

Низомжои кўча ўртаснда қалдираб кетаётган бричка

аравага югурди. Унда йигнрма чоқли қнз қўшнқ антнб

қнпқиришиб боришарди. Низомжон уларга яқин қолган-

да бири қўлннп узатди, бири уни нтарди, Низомжон қў-

лндаги тугунчакнн арава ўртасига отиб, ўзи қўл чўзгаи

қизлар ёрдамида аравага чиқиб олдп. Қизлар шўхлик

қилиб тугуннн унга бермай, коптокдек бир-бнрларнга

отиб ўйнашарди. Бу қизлар ҳозир бепарво отиб ўйнаёт-

ган тугунчакда сал кам ярим миллирн сўм пул, қанчалаб

олтин-кумушлар борлигнни билишмасди. Қизлар охнри

[•аҳмилари келнб тугунни Ннзомжонга қайтиб беришди.

Лйниқса, бир шўхрогп ҳазил қнлиб упга тегажаклик қи-

лардн.

— Кслпичакка бозорлик олиб кетяпсанмн? Агар ичи-

да атлас кўнлак бўлса, ўзим тсгамап.

Бу шўх қизнинг қнлиқларн унга Асрорани эслатар,

яна ҳазил қплншипи истарди. Қиз ҳамон бўш келмасди.

— Ноз қилма. Уруш пайтида қизлар ачнб-сасиб ётган

пайтдаки уйланолмабсан, энди овора бўласан. Пигитлар

кайтиб кслишди. Млгари қишлоқда қолган биронта ман-

моқ ҳам ўнта қизни чертпб бнттаснии оларди. Энди нав-

бат бпзга, биз эндп нигирматаспни чертиб бнттасига те-

гамиз. Чертиб кўрайми, қизлар. Қани пўкиллапдимн,

тараклайднмн.

Қпз бармоқлар>1нн чертмакка мослаб Низомжоннинг

пешонаспга олиб келди, бошқаси уни туртиб юборди.

Қнзлар кулишар, қийқнрпшарди.

Шундай ўйип-кулгн билан митинг бўлаётган майдон-

га яқнн келиб қолишди. Митинг бошланиб ҳамма ёқ суп

қўйгандек жимжнт экан, қизларнинг қнйқириғндан ҳам-

ма ўтирган ўрнида ўгирплиб қаради. Қизлар бир-бирла-

613

www.ziyouz.com kutubxonasi

ринн туртишиб, уялиб, секингина тол панасига ўтиб ке-

тишди. •

Ннзомжон машиналар, аравалар орасндап ўтиб бо-

раркан, «Виллис»да «Казбек» тутатпб ўтпрган акасппп

кўриб қолди. У Қува ранисполкомпнпнг рапспнп олиб

келган эди. Иизомжоп акасипннг бетига қарамай ўтиб

кетди. Укасининг қўлнда бугун оборпб берган тугунип

кўрган Аъзамжон машинадан тушнб упга эргашди. Би-

роц Низомжон оламлар орасндан ўтнб олдинги қаторга

бориб қолган эдп. Ноплож қолган Аъзамжон орқароқда

бўш жой топпб аста ўтирди. .

Минбарда Усмон Юсупов гапирарди. Унннг гапи

охирлаб қолган экап, чарчаганидан бўппиларидан, пе-

шоналаридан тер оқарди. Тез-тез ёпндан дастрўмолини

олиб артар, япа гаппрарди.

— ...Взёвон чўлларпда барпо бўлган экнн мапдони

пахтачилиги.мнзнннг асоснй базаспга айланиш арафасида

турибди. Эндиликда бу хўжаликлар мустақил колхоз

бўлиб ажралиб чнқишларп мумкнн. Марказий комитет

бюросн Ёзёвонда ташкил бўлган янгп хўжалнкларнинг

илтимосларпни кўрпб чпқпб, Найманда бнринчи бўлиб

иккита катта колхоз тузиш ташаббуснни маъқулладн.

Бу колхозлар Заркент колхози билан Тошлоқ колхози ба-

заларида вужудга кслади.

Усмон Юсупов шу кунларда республнка меҳнаткаш-

лари олднда, жумладан, Фарғона область меҳнаткашла-

ри олднда турган вазифаларга тўхталиб ўтди.

— Бнз тўрт нил фашпзм билан олншднк. Юртнмнздан

бу балони қувиб чпқарпб ўз уяснда яксон қилдпк. Бу

ишлар, бу ғалаба бизга осонликча тушмади. Кўп шаҳар-

ларимиз, завод-фабрмкаларнмнз ванроп бўлдп. Рўзғорн-

миз нздан чиқди. Энди биз вайропаликка қаршн кураш

бошлашнмнз ксрак. Шаҳарларнн тиклаш, заводларин

қайта юргизиш, далаларнмизда тер тўкиб меҳнат қили-

шнмиз керак. Вазпфа, пздан чпққан хўжаликни изга

солиб юбориш, тприкчилнгимизни, маишатнмизнн уруш-

дан олдннги даражадан ҳам юқори кўтариш. Мен сиз

азиз чўлқувар дўстларимни пахта фронтпда жонбозлик

қилишга чақирамап.

Юсуповнинг сўзи қарсакларга кўмилиб кетди.

Низомжон Усмон Юсупов тўғрпспда жуда кўп эшит-

ган эди. Икромжон Юсупов мана шу Катта Фарғона

капали қурнлганда бошдан-оёқ ўзн турнб бергани, қу-

644

www.ziyouz.com kutubxonasi

рувчнлар билан ота боладек бўлиб кетгатш и кўп гапи-
риб берган эди. Бугун Низомжон Юсуповни биринчи
марта кўряпти. Юсупов ёнида ўтирганларга нпмалардир
деб ғўлдирар, баъзан залга тнкилганнча ўнларди.

Унинг гавдасн бўлалнк, сочларини устарада текис
қирдирган, эгнпда каламинка кнтель, нссиқдан ёқасинн
елпнб, безовталанарди. Мана шу одам Беговотда Фар-
қод ГЭС га бош бўлган, металл комбннати қурилишига
ташаббускор бўлган, Охунбобоевдан кейнн юртга ота бў-
либ қолгандн.

Ундан кенпн Меливой ака салмоқланиб мннбарга
чиқди-да, Тошлоқ колхозииинг Майман участкаси ало-
ҳида колхоз бўлншга тайёр экаппнн, янги колхоз учун
етарли от-улов, инвентарь, уй-жой борлпгнни антиб, янгц
тугилажак колхозни то оёққа турнб кетгунча оталиққа
олишинн айтди.

Ундан кейин Райимбердн тоға ўрнндан туриб у ҳам
худди ўшандап гапирдп. У гапига қўшнмча қилиб:

—■Раислпкка мўлжаллаб қўйган кпшимпз ҳам бор,—
дедн.

— Бизда ҳам бор,— деб унга қўшнмча қнлди Меливой
ака ва илжайиб Холматжонга қарадн.

Раислнк қилувчи Тошлоқ райкомпнинг секретарп
Хорунбой ака, яна ким гаппради, деб оломонга қаради.
Бирпас сув қуйгандек жнмлнк чўкдп.

Боя Юсупов тўлпб-тошпб гапирганда Нпзомжониннг
хаёлига бпр гап ялт этиб келган эди. Езёвоннп ўзлашти-
ришга маблағ зарур экан, ахнр менда шу маблағ учун
хамиртуруш қилса бўладиган пул бор-ку. Ш у ерда топ-
шириб қўя қолсам бўлмандимн?

Ннзомжон ўрнндан туриб қўл кўтардн. Тоға Юсупов-
нннг қулоғига нимадпр деди. Юсупов Ннзомжонга алла-
қандай қизиқнш билан бошдан-оёқ қараб чиқдп.

Рухсат теккандан кейнн Ннзомжои чаққонлик бнлан
тахтадан омонат ясалган саҳна четига чиқиб атрофга қа-
раб олди. Гапинн нпмадан бошлашини билмай аидак
ўйлапиб қолдн.

— Ҳурматли ўртоқлар. Ҳурматли ўртоқлар. Мен...—
Низомжон эсанкнраб гапннн йўқотиб қўйди. Кейин са т
ўзипи ўнглагапдек бўлпб презндиумдагиларга қаради.
Тоға гапиравер, дегандек қнлнб унга далда берди. Нн-
зомжон қистамаса ҳам икки-уч йўталиб гапнни бошла-
ди.— Уртоқлар, бундан бир ҳафта олдин дадам ўлди. Да-

645

www.ziyouz.com kutubxonasi

дамни ҳамма танийди Меига дадамдан катта мерос цол-
ди. Мана!

Нпзомжон тугунни презндиум столига қўйиб ечдн.
Ичидан ачтнн-кумушларни олиб қизил алвонга қўяверди.
Пачка начка пулларни териб ташлади.

— Тўрт юз эллик минг сўм пул. Яна шундай бақога
тенг келадиган қимматбаҳо буюмлар... Бу бойликлар
онамнинг кўз ёши, менинг ризқимдан юлиб йиғилган. Мси
шу пулларни, шу қимматбаҳо буюмларни Ёзёвонимизда
ташкил бўлаётган яиги колхозлар хўжалигини тпклашга
топшираман. Қабул қилиб олишларингизни сўрайман.

Беш юзга яқин мнтинг аҳли жимиб қолган эди. Эгни
юпун, ўзи кичкинагина болада шунчалик одамийлик бор-
лнгига ҳамма ҳайрон эди.

Орқа қаторда ўтирган акаси Аъзамжоп ерга бнр ту-
пуриб, даврадан чпқиб кетди.

Боя шу тугунни тўп қилиб ўйнаган қизларнинг огзн-
лари очилиб қолган эдп.

Марказком секретари Юсупов ўрнидап турнб Низом-
жоннинг олднга келдп. Митинг аҳлннннг кўз олдида уни
багрнга боснб пешонасидан ўпдшу

— Раҳмат, болам, ҳнмматингга балли. Сен берган бу
пулларга Ёзёвонда янгн клуб, янгн кнно зали, мактаб
қурамиз. Етмаганига ўзимпз қўшамиз. Баракалла, болам.

Юсупов пулларпн қайта тугиб Тога билан Меливой
аканпнг оддига қўйди.

— Мана, янги кол.хозларнииг дастлабки бюджстн.
Эҳтнётлаб сарфланглар.

Кейин Юсупов Низомжоннпнг қўлндан етаклаб обо-
риб ўз ёнига ўтқазди. Саҳна четнга нккита сандиқ олнб
чиқишди. Область ижроия комитетининг раиси билан
секретари ҳам саҳнадан жой олишди.

Область ижрокомннннг раиси ўрнидан турпб Москва-
дан келган меҳмонни саҳнага таклиф қплди. Бир қўли
йўқ генерал чиқдн. Чапак, қнйқириқлар остида ўтнрди.

— Уртоқлар,— деди мажлис ранси.— Ёзёвонлик қу-
ролдош дўстларинп йўқлаб келган қаҳрамон геперали-
мизнн янги обод бўлган қншлоғимизга қадам ранжида
қилишларн билан табрикланмнз. Хуш кслибснз, азиз
қаҳрамонимиз, депмиз.

Яна қарсак, яна қийқириқ бўлнб кетди.
— Ҳозирги сўзни генерал лейтенант ўртоқ Зайченко-
га берамиз.

646

www.ziyouz.com kutubxonasi

Қўлсиз генерал мннбарга чиқди. У шу баландликдач
туриб чўлнинг олмс-олиеларига кўз тикиб, бир оз жим
қолгач, шошилмай гапира бошлади.

— Азиз бнродарлар. Мен ҳарбий одамман. Эсимнн
таниганимдан бери армня сафидаман. Шундоҳ бўлса Ҳам
деҳқон меҳнатининг нималигини биламан. Асли ўзим
деҳқон боласиман. Отам омоч кетида умринн ўтказган.
Бугун ўртоҳ Юсуиов билан далаларингизнн айланиб чи-
қарканмиз бу далаларда, чўлларда чинакамига ҳарбий
интизом борлигини кўрдим. Бнз жангда шаҳар олаётгап
пайтн.мпзда сиз тиканзордан, қамишзорлардан шаҳар
олган экансизлар. Бу чинакам қаҳрамонлнк. Бу ғалаба-
мизга катта ишонч.

Менн бу ерга чорлагап пкки нарса бўлди. Бири биз
бнлан ёнма-ён туриб душманга қарши курашган дўстла-
рнмиз тинчлнк пайтида, меҳнат фронтида қандай ишла-
ётганларинн ўз кўзимнз билан кўриш. Иккинчидан, манл
шу қуролдош дўстларимнзни согинганнмиз бўлди. Оран-
гизда менинг энг яқин қуролдош дўстим Холматжоп
Маткаримов бор.

Ҳамма гур этиб ўрта қаторда ўтирган Холматжонга
қарадн. Холматжон қип-қнзариб кетдп. Генерал сўзинп
давом қилди.

— Холматжон билан биз ҳамиша фа.хрланиб юрамиз.
Рш жангчпларга унн намуна қплиб кўрсатамиз. Жанго-
вар йўлинм мисол қилиб айтамнз. Биз бугун Холматжон
Маткарнмовпинг кўксига «Олтин Юлдуз» таққанн кел-
дик.

Ҳамма ўрнидан туриб кетдн. Генералнинг овози эши-
тилмасди. М аж лис раиси қўл кўтариб тўполонни босди.
Геперал кулнб гаиини давом эттирди.

— Ҳозиргина сизни армия интизоми бор экан, деб
мақтаган эдим. Генерал гапирганда солдат қимирламай
турпши керак.

Ҳамма гур этиб кулиб юборди.
—■Жанговар дўстнм Холматжон, марҳамат қилиб
саҳнага чиқ!
Холматжон аста ўрнидан турди. Бошини эгиб тез-тез
юргацча саҳпага чиқди. Усмон Юсупов қоғозга ўроғлиқ
катта қутичани очиб ичидаи ёрлиқни олди-да, ўқий бош-
лади:
« С С С Р Олий Совети Президиумининг фармони. Не-
мис-фашистларга қарши Ватан уруши фронтларнда кўр-

647

www.ziyouz.com kutubxonasi

сатган жасорати учун старший сержант Холмат Маткари-

мовга Совет Иттифоқи Қаҳрамони унвони берилсин ва у
«Олтин Юлдуз» медалн ҳамда Ленин ордени билан му-
кофотлансин.

С С С Р ОлнЛ Советн Президиумининг ранси М. И. Калинин,

С С С Р Олпн Советн Президиуминннг секретари Горькнн»

Усмон Юсупов Холматжоннинг кўкрагига «Олтин

Юлдуз» ва Ленин орденини қадаб қўйди. Генерал Хол-

матжоннн бағрига боснб ўпди. Пастда чапак-қийқириқ

давом этарди. .

Ана шундан кейнн фронт орқасида алоҳида намуна
кўрсатиб ншлаганларга «Ватан урушндаги шавкатлн

меҳнат учун» медаллари топширила бошланди.

Кечқурун Низомжон ҳам уйга медаль тақиб келганди.

VIII

Дилдор чинакамига бахтиёр эди. У Холматжон тўғ-
рнсида ўйлаганда қандоқ бўларкин, яна қоқилмасмикин-
ман, яна йиқилмасмнкннман, деган ташвиш дплнни хира
қнлиб турарди. Эндн у Холматжоннинг кнмлигини, жуда
яхшн билиб олди. Ш у пайтгача ҳеч кимнннг кўзнга илин-
маган, ҳамма вақт бир чеккада ишнни қилиб юрган бу
камгап бола бирданига бутун қншлоқ олдида буюк одам-
га айланди. Шундоқ одам Дилдории танлапти. Яна қан-
доқ Дилдорпи депг, бир марта севгига оёқ тнраган, бир
марта севги деб чўғ ушлаган, рўзғор кўрнб болали бўл-
ган Дилдорга днлинп очнбди.

Аввалига Дилдор Холматжонни унчалик писанд қил-
маган бўлса, эпди Холматжонга муносибманми, деб
ўзидан ўзи сўрадн.

Холматжопнинг кўкрагпдаги орденларнинг ҳар би-
ри қон эвазига, жон эвазига келганини Дилдор яхши
бнлади. Аъзамжон учтагнна медални жаранглатиб бу-
тун қишлоқни така-така қилган. Холматжон бўлса ор-
денини ҳам, фронтда қилган қаҳрамонлнкларини ҳам
орага солмасдан тинчгнна ишпнн қилиб юрди.

Езёвонда ммтннг бўлншн, олис жойдан генералнинг
келишн шу бпргина Холматжон ҳурмати учун экани
ҳаммага маълум. Мана шундай тантанадан кейин ҳам,
кўкрагига қаҳрамонлик «Олтин Юлдузи»ни таққандан

648

www.ziyouz.com kutubxonasi

кеГшн ҳам Холматжои ўша Холматжонлигича қолавер-

ди.

Дплдор бундан ўн беш кун нарида эри ташлаб кет-

ган кечасн уйда слғнз колгани, ўшанда Холматжон уни

қўриқлаб то саҳаргача уГш атрофнда айланнб чиққа-

нини, тол тагндагп ажриқда ухлаб қолганини эслаб,

ўзндан ўзи хижолат бўлиб кетди. Шундоқ одамни, шун-

доқ қаҳрамон одамни овора қнлганпга эндн уяларди.

— Э, нодоп Дилдор,— деди ўзпга ўзи,— сенга яна

нима керак? Озмунча хўрлпклар кўрмадингмн? Шун-

доқ нпгнт йўлннгнн попласа, жоип-жақонини йўлингга

сочаман деб турса, иккнланасан? Сенга қанақаси ке«

рак? Бўйнига оснлмайсанмп! Пўлинн пойламайсанмн?!

йўқолган, қалб қаърига чуқур кўмилнб ташланган

муҳаббат туйғуларп Дилдор кўкснда яна балқиб чиқ-

дн. Энднгнна балоғат остонасига етган қнз боладек эн-

тикар, гоҳ йиғлагнси, гоҳ кулгпсн келардп. Осмонда

кўз очган юлдуз ҳам, офтобда эриниб ётган мусича-

нинг ку-кусп ҳам, ҳамма, ҳаммасп унинг дилпни ёри-

тар, кўнглнга қандайдпр қувонч, қапдайдпр юпанч со-

лардп. -

Дилдор кеча Асрорадан келган хатии яна қўлигз

олди. Холматжон умндвор бўлпб юрганпни ёзган, упдан

маслаҳат сўраган эди. Кеча шу хатга жавоб келди.

Асрора шундай деб ёзган эди:

«Сен ўлгурпинг бнрон ерпнгда меҳригнёинг борми

дейман, ҳадеб атрофпнгда йигитлар ўралашанерншади.

Кўзинг ўлгурнн сузсанг керакки, шундоқ қилишадн. Не-

га менга биров қарамайди? Нега Адолга қарамайди?

Муштдек бошипг билан учинчи йигнтнппг бошини ап-

лантиришинг. Эрдан чнққан хотиндан исптган ошнипг

хиди келади дейпшардп, сен ўлгурдан нега келмайди.

Ҳа, сен чннакамига чнройлн жувонсан. Зуваланг пп-

шиқ экан. С.ира аннамайсап. Мен унақамасмап. Дала,

офтоб тигидаги мш мени жуда хунук қилиб қўйган.

Ундоқ десам, ўзим ўлгурда йигитларнппг кўзнпи ўй-

натадпгап ҳеч нарсам йўқ. Оаам раҳматлик ўғилга зор

бўлнб, кута-кута ўгнл кўрмагандан кейин мепи ўғил

бола қилиб ўстирди. Эспнгда борми, то бўйпм чўзил-

гунча ҳам шим киярдим. Белимга чорси боғлаб мак-

табга келардим. Уғил болалар билан кураш тушардим.

Қайнатанг ўлгур мени нима деганини биласанми? Жи-

гига тегаверганимда, сен от қизсап, деган. Ушанда қон-

■049

www.ziyouz.com kutubxonasi

қон ниғлаганман. Қандан қнлай, ўртоқ, юзимга упа
сурсам ярашмаса, лабимга қнзил сурсам ярашмаса.
Худди циркдагн масхарабозларга ўхшаб қоламан.

Майли, мен учун ҳам сен йигитларга ёқавер.
Албатта сен хурсанд бўлгин деб келишмаган гап-
ларнн ёздим. Узн ҳозир настроенам яхши. Куладигап
гапларни ёзгнм келди.
Холматжон тўғрисида ёзибсан. Сенга танинлн би-
рон маслаҳат беришга ҳайрон.ман. Кўнгил ишига бирон
аралашолмайди. Анниҳса, узоҳдан туриб фотиҳа
бериш ҳнйин. Умуман олганда Холмат яхши бола.
Сал писмиҳроқ, ичимдагинн топ дейдиганлардан эди.
Ҳознр ҳанаҳа бўлиб кетган билмайман. Сут ичиб, оғзи
куйган одамсан. К атиКни Ҳам пуфлаб ичишннг керак.
Узинг биласан. Ҳозир сен бировнинг маслаҳатнсиз ҳам
бир иш қнла оладиган ёшдасан. Севги, оила қуриш тўғ-
рисида гапиряпман. Бир марта рўзғор кўрган одам
пишиб қолади. Яхшнлаб ўйла. Қирқ ўлчаб, бир кес. Ме-
нимча Холмат сепн хор қилмаса керак. Хуллас, ўзинг
биласан.
Сенга Адолдан ('алом. Соғ бўл. Дала ишлари сал
юришиб кетгандан кейнн Адол бнлан бир бориб келсак
хам ажабмас.

Сенга ҳурмат билан Асрора. Уғлингни ўпиб қўй.
Низом ўлгур қаёқларда санқиб юрибди?
Хайр».

Дилдор бу содда, бир қоп ёнғоқдек шалднр-шулдур
дугонасннинг худди ёнида туриб гапнраётгандек қилиб
ёзган бўёқсиз хатини ўқиб яйраб кетди. Асрора учра-
шнб қолганда ҳам, ҳатто узоқдан турнб ёзгап хатнда
ҳам уни уришарди.

Хатнинг мағзини чақиб қараганда Асрора уларнинг •
қовушишига қарши эмас. Дилдор бу масалада бир мар-
та юрак олдирган бўлгани учун Асрора уни ўйлаб нш
қилишга ундарди.

Днлдорнинг фнкрп қатъпнлашдн. У фақат шу Асрора-
нинг дашномларидан қўрқарди. Энди қўрқмаса ҳам бўла-
дп. У рози.

Дилдор чўлга келгандаи бери бирон марта ҳам кий-
паган янги атлас кўйлагннн кийди, бир чеккада газета-
га ўралганича ётган амиркон туфлиснни оёғига нлиб
бнр парча ойнага қаради. Ҳали кундузи қўйган ўсмасн

650

www.ziyouz.com kutubxonasi

чап қошидан сал қулоғн томонга оққан экаи, изи тушнб
қолибди. Дастрўмолнни ҳўллаб ишқади, кетмадн, қай-
тага ншқаланган жойи қонталашиб қизарнб қолди.

Ойнакдан бир-бирига тикнлиб қолгап кўзлар қнмир-
ламасди.

Днлдор чинакам чпройли эди. Хотннларнинг таъби-
рн билан айтганда, битта туққандап кейин ҳусни яна-
да очилиб кетганди. Бу ҳусн, бу қадди-қомат ҳар қан-
дай нигитни ҳам ўзига қарата оларди, Дилдор ойпада
ўз ҳуснига ўзи маҳлиё бўлиб тургандан кейнн, мамнун
бир қнёфада кўчага чиқдн. Ҳозир у қаёққа боради, ни-
мага бунақа ясаннб юрнбди, бнлмасди. Чўлнпнг кечки
шабадаси шу баҳор ерга қадалган тол повдаларини снл-
китар, олислардан саҳро гиёҳларпнннг аллақандай
ҳидларинп олиб келарди. Днлдор шу топда олдпдан
Холматжон чиқиб қолишннн истарди. Аммо у кўрпн-
масдн. Дилдор унн ўша мптинг куни мпнбарда кўксига
«Олтин Юлдуз» тақаётгапларида кўргапича учратмадн.
Бугун бўлса, тамоман бир қарорга келган Дилдор ата-
йнп уни кўришга, агар япа ўша гапни қантарса, иккилли-
май «ҳа», жавобипп берпшга чнққан.

Дилдор анча вақтгача чўлнннг яигн кўчаларнда ай-
лапиб юрдн. У ўғлн, Холматжон, бўлажак турмушлари
тўғрнсида ўйлардн. Узоқ ўйлаш оқибатп шу бўлдикп, у
зртангн кунидан бнрон хпралнк кўрмадп.

Кўнгилда қоннқиш, таскпн ва япа аллақандай тўл-
қпилатувчи ҳислар бплан унпга қайтли. Малпка ая кел-
магап, қўшни ҳовлиларда ёқплган чпроқларпнпг нурла-
рн дарахтларнннг бўйнпга тушнб турибдн. Дплдор ннм
қоронги ҳовлида бир дам у ёқдан-бу ёққа юрнб, кепнн
айвон даҳаннга ўтпрдп.

Б у ёлгизлнк, бу ним қоронгилик упга ёқардп. Ж»м-
жит ҳовлида ўз ўпинг, ўз орзуларинг бплан танҳо қолпш
қандоқ яхшн. Дилдор апа шундай ҳаловат оғушига ол-
гап ҳовлида куй тппглаётгапдек тебраниб-тебрапиб
ўгирарди.

Сув кечгапдек товуш келдн. Дилдор эринибгина ор-
қасига қарадн. Апвопнпнг у бошпда оёгига резннка этпк
кийган, елкасига ов милтиқ осган Холматжон унга ҳан-
рон боқиб турардп. Хол.матжоннннг белидаги қийиғида
тўрт-бсшта ўрдак ва бнр қуён осилиб турардп.

— Вой,— дедн ҳайрон бўлпб ўрнидан тураркап, Днл-
дор.— Келганннгпзпп билмай қопмап.

051

www.ziyouz.com kutubxonasi

— Овга чиққан эдим. Унча бўлмади.— Холматжон
шупдан деяркан, белидагн ўлжаларини анвон четига
»\ўйдн.— Бир пнёлагина қайноқ чойннгиз борми? Ж уд а
чанқадим.

— Ҳозпр, ҳозир. Ҳозпр цумғопнп ўчоққа қўяман.
Дилдор, шох-шаббаларнн ўчоққа тпқнб ўт қалаб
юборди. Бирпасда ярнм қоронғи ҳовли деворларипп, да-
рахт танларинн ўтнинг шуълаларн ялай бошладн. Хол-
матжон уст кўнлагинн ечиб шафтолп бутоғига илиб,
ариқнн оёқлари ораснга олди-да, шопнллатиб ювина бош-
ладн. У ювцнаркан, Дилдор сочиқ ушлаб юзпнп тескари
қилнб турарди. Холматжон шошнлмай ювнннб, Днлдор
узатган сочиққа артиниб яна айвоп олдига келди.
— Эндн, хафа бўлмайснз-да, Дплдорхон. Идорага
шу аҳволда боргнм келмадп. Соат тўққизга правленне
чақнрнб қўйгандим.
Днлдор жавоб ўрннга мулойим кулнб қўйди.
Икковн бир-бирнга қаролмай ер чнзиб анча ўтириб
қолншди. Қумғон вақнрлаб қайнади. Дплдор чой дам-
лаб келгунча унинг чаққон ҳаракатларнни, энгашганда,
чамбаракдаги қаймоқни олаётгапда гавдасини бир ға-
лати эгилнши, чўзилиши Холматжонпинг йигитлик тор-
ларнга тегнб кетди. Узида ажнб бир ботирлнк сезнб бе-
ихтнёр ўрнидан турди-ю, дадил юрнб Дилдорнннг олди-
га келди. Қандай қилиб билагидан ушлагапинн, бир
қўли унннг иозик белларига чирмашгапини сезмай қол-
ди. Дилдор фақат бир сўз айтарди.
— Вой, вой, куясиз, чойнакнн қўяй. Вой, елкангизга
чой тўкнлиб кетади.
Холматжон уни қўйнб юбордн. Дилдор дастурхон
четига чойпакнн қўяркан, Холматжон яна унн тортпб
ўзига қаратдн.
Холматжопнпнг аввалгп толпннишн Дилдорга ку-
тилмаган бнр ҳол эди. Б у галгнсини ўзп истагандек
майл билдирди.
Холматжон ҳанснраб упннг юзларндан, лабларидан
йигнт кишини маст қиладигап ғалатн, жудаям ғалати,
ёшлик ҳнди, фақат балоғат ҳидн деб айтиш мумкин
бўлган бир ҳнд таратиб турган томоқларпнинг тагидан
ўпарди.
Бу ярнм қоронғи ҳовлида иккн ёш, бнр-бирига ин-
тилган иккн юракнинг гупнллаб урпшп ҳокпм эди.
Дилдор бахтиёр эди.

652

www.ziyouz.com kutubxonasi