Ннзомжон Лсрорапинг шаддодлигин», ҳеч нарсадаи
тап тортмаслигини бнларди-ю, аммо мана шундай қаҳ-
рамонлик қила олади, деб сира ўйламаган эди. У бу
қаҳрамон қизнинг жасурлигнга қойил қолиб, у ёқ-бу
ёққа қараб тураркан, бирдан ёнғоқ тагида ўтирган опа-
сига кўзн тушиб қолдн. Бормоқчи бўлиб турган эди,
тўхтади. Опаси олдига бир челак қатнқ, саватда бодринг
қўйиб сотаётган эди. Иизомжон қнп-қизариб кетдм.
Унинг олдига борншдан хнжолат тортди. Беихтиёр у
опаси билан Асрорани солнштира бошлади.
Асрора билан уни сира тепглаштиролмади. Опаси-
нипг пасткашлиги шу топда жуда аниқ бнлиннб кетди.
Дераза пардасп кўтарплнб Адолатиннг боши кў-
ринди.
— Ухлаяпти,— дсб шивирлади у.— Бугун жавоб бе-
ришаркан. Иситмаси тушипти. Сен кетавер, кечқурун
правлениега келсанг, учрашамиз.
Ннзомжон опасига кўринмай ёнғоқ орқасндан ай-
ланиб ўтиб кетди. У қаёққа боришни билмаедн. Уйлаб-
нетиб ўтирмай қишлоқ тарафга қараб юра бош-
лади.
Туғилнб ўсган қншлоғпнинг ҳар бпр қаричи таниш,
қадрдон кўчаларидаи ўтиб гузарга келди. Самоварда
унчалик одам кўп эмасди. У чой чақириб тол тагидаги
палос солинмаган сўрига омонатгина ўтирди. Чойхўр-
лар Асрора тўғрисида гаплашиб ўтиришарди.
— Барака топкур, азамат қиз экан. Агар шу бўлма-
ганда аллақанча бола нобуд бўлиб кетарди-я!
— Раҳматлик дадаси, ўғлим йўқ, деб ўксинарди. Тн-
рик бўлганда ўнта ўғилнинг ўрнинн босадиган қизи
борлигини кўрарди.
Низомжон уларнннг гапларига жимгнна қулоқ солнб
ўтираверди.
— Бугун областдан улуглар келишармишми?
— Ҳа. Маскопдан пиллачиларимизга раҳматнрма
келган. Шуни облвоенкомнинг ўзи тбпширар-
миш.
— Роса қийқнриқ бўларкан-да, а?! Илгари доурақа
яхши хабар бўлганда артистлар келиб ўйип кўрсати»
шарди.
— Ишқилиб, қнзларимиз барака топишсин. Ш улар
обрў олиб туришипти. Азаматларимизнинг йўқлигйни
билдирмай туришипти.
452
www.ziyouz.com kutubxonasi
Низомжон чойни қайноқ-қайноқ ҳўплаб ўрнидан
турди. Кечҳурун йиғнн бўлгунча далаларии айланиб
келмоҳчи бўлди. У энди ўрикзор томонга бурилган ҳам
эднкн, олдидан эшагига халачўп нуқиб дадаси чиҳиб
ҳолдн.
Оқсоҳол бир муддат кўзларини пирпиратиб тур-
ди-да, халачўпни белбоғига суқиб, ҳошларинн чимирди.
— Аҳмоқ!
Низомжон бошини эгиб тураверди.
— Ю р!— деб буюрди Оқсоқол.
Ннзомжон жойидан қимирламади.
— Юр, деяпман сенга!
Низомжон бошини кўтариб унннг бетига қаради.
Чол ёмон ўқрапнб турарди.
— Қаёққа бораман?
— Уйга! .
— Пўқ, бормайман!
Оқсоқол эшакдан тушнб ёнига келдн-да, тирсаги-
дан силтаб олднига итарнб юборди.
— Ҳозир уига борасан. Қаёққа гумдон бўлсанг ҳам
оранн очиқ қилиб кетасан. Сен мендан осонликча қутул-
мансан.
Низомжон унннг олдига тушиб жадал юриб кбтди.
Чол яна эшакка минди. То уйга келгунларича на у, на
бу гапирди. Оқсоқол эшикка урилган кншан қулфни
иштонбоғига бонлапган калнт билан очди. Ҳовлига ки-
ришди.
— Қаёқларда санқнб юрнбсан?— чол упга ўдағай-
лади.
— Қаёқдалигпмни борнб кўриб келибсиз-ку.
— Энди кстнб бўпсан.
— Қетаман!
— йўқ, кетолмайсан!
— Менн оқ қилгансиз. Оқпадар бола бу уйда туриш-
га ҳақсиз.
— Оқ қилган бўлсам жаҳл устида айтганман.
Низомжон қатъий жавоб қилдн.
— Онамнн снл қилиб ўлдирдингиз. Б у зиидон уйда
қололмайман.
Оқсоқол ўдағайлаб келиб унинг юзига бнр шаполоқ
туширди.
— Онангни мен ўлдирибманми, ярамас! У ўз ажали
билан ўлди.
.453
www.ziyouz.com kutubxonasi
— Снз Дилдорни бахтсиз қилдингиз, м с " тарба*
дарликка мажбур қилдннгиз. Онамип ўлдннлнпгиз.
Урушда қон тўккан акампинг хотирасинн оёқ остн қнл-
дингиз. Сизга яна нима кераҚ?
Оксоқол тиззасндан дармон кетиб супа четига ўти-
риб қолди. Унннг оёқлари титраёгганинн Низомжон
кўрнб турарди. У отасига кимлигнни кўз олдига келги-
риб қўЛган эди. Оқсоқол шунча ёшга кирнб ҳали ҳеч
кимдан бунақа таъна эшитмагап эдн. Бу гапларпм уз
боласи а>1тяпти. Кўзинн бақрайтириб турнб антяптн.
Бу қандоқ замон бўлди.
Чол ўрнидан турнб омборхонанинг эшнгннн очдн.
Анча пақтгача нималарнидир тарақлатиб сўкинди.
Кейин худдн жиннига ўхшаб югуриб чнқди-да, Низом-
жоннинг қўлидан судраб олиб кнрди.
Тит.раб турган қўлллри билап гугурт чақиб чироқ
ёқди. Қоронғи ҳужра ёришгандек бўлди. Низомжои
турган жойида донг қотиб қолгап эди. Чол ҳалн у нар-
сани. ҳалп бу нарсани у ёқдан-бу ёққа отарди.
— Ким учун, кнм учун йиғдим бу нарсаларни...
Ҳужра ичи анвони нарсаларга тўлиб кетган. Туя сан-
диқ ичи атлас, шоҳиларга, тўп-тўп бахмалларга тўла эди.
Токчада беш юз қутидан ортнқ гугурт сочилиб ергача
тўкилиб ётарди. Чол чамадонга ўхшаш қутинн олиб унга
ҳам шошиб калит солди-да, очиб бир дам қараб тургач,
Низомжоннинг оёғн тагига нрғитди. Тилла билагузуклар,
марваридлар, қўша-қўша соатларерга сочилиб кетди.Чол
телбаланиб қўлига тушган нарсаларни унга нрғнтавер-
ди. Бунда кумуш шамдондан тортиб, жуфт-жуфт қилиб
боглаб қўйилган қоракўл теригача, яшик-яшнк кир со-
вундан тортиб, 'юзта-юзта қилиб бойланган таг чармгача
бор эди.
— Мана, мана! Буларни ким учун йиғдим? Кнм учун
йиғдим?
Оқсоқолнннг жазавасн тутиб клеёнка дастурхонга
тугилган бир нимани олиб чўнқайиб ўтириб счди-да,
мчидан юз сўмликларни олиб бошидан ошириб сочавердн.
— Ким учун! Кимга деб йиғдим буларни? Кўр бўл-
гур, басир бўлгур. Худоё худавандо икки кўзинг ситилнб
оқсин сени.
Уруш одамларнинг тннкаснни қуритган. Кнм рўзғо-
рида нима бўлса опчиқиб эри, ўғли фронтдан келгунча
бсла-чақасини омон сақлаш пайида сотардн. Улар уруш
454
www.ziyouz.com kutubxonasi
тугаса бу нареаларнинг ўрни тўлнб кетади, деб ишонар*
ди. Асрорага ўхшаганлар энг яхши кўрган буюмларинн
сотмади ҳам, қизлар билан бир бўлиб давлатга топшир-
ди. Ҳеч бўлмаса душмандан тўрт энлик еримизни қайта-
риб олишга мадор бўлади, дсб топшнрди. Одамлар
шуидай қилиб турган пантда Оқсоқол мулк йиғди. Улар-
нинг муқтожлигидан фойдаландн. Мана, қозиққа нлиғ-
лнк турган нўстиннн Каримжонпппг дадаси қиш кунла-
ри кийиб юрардп. Демак, Оқсоқол арзнмагап пул билап
унинг эгпидаи счиб олпбдн. Уруш бошлаиган куни Оқ-
спқол магазиида нима бўлса ташиб келавсрган эди. Уша
1 \гуртлар ҳалн ҳам турпблн. Тузпннг ўзидап неча поч-
каси бор бу ҳужрада. Уп беш қолга яқин унни тахлаб
қўйибди. Ш у ақволда оч қолдим, дсб Нанманда тўполон
қплпб келди. Опамдан очдап ўляпман, ёрдам берсин,
дсб яланғоч таиамга кўплак олиш учун ниққан охирги
пулимни ҳам олднриб кстди. Мана пул! Ҳамма пул унда!
Чол ҳамон телба товуш билан бақирарди.
— Буларнн кимга агаб ниғлим? Сендан сўраяпман,
оқпадар?!
— Билмадим,— дсдп елкасинн қиснб Ннзомжон.
— Бнлмансанми? Билмайсанми? Ҳозир ҳаммасига ўт
қўниб кулиии сопураман.
— Ихтиёр сизда! Майли сндиринг! Куйнб кетгапи
маъқул.
— Бпласанми, бу нарсаларпн қандай қилнб йиққа-
ППМН11?
— Биламан,— деди Ннзомжон совуққонлик билан,
— Билмайсан. Билмайсан! Ҳожатхоналар олдида
кссак ушатиб ўтприб, бировларнинг қўлнга сув қуйиб
топганман. Ссн ярамас, одамга ўхшаб яшагин.деб ўзим
қаттнқ нон еб, совуқ сув ичиб тўплаганман. Кечаларн
у хламаганман.
Низомжоннмнг калласи ғувуллаб, қўллари муштга ай-
ланди.
— Онамнинг ризқндан юлнб қолиб орттирган но-
нингиз менга керакмас. Онамга ямоқ бўз кийдирнб орт-
тирган атласингиз менга керакмас. ЛАеп бу молларн-
нгнзга тупураман! Керак бўлса, ишлаб ўзим топаман,
Сизга ўхшаб ҳаромдан эмас, нешона терпм билан то-
паман.
Оқсоқол пўстакка ўтприб қолдн. Бошп қуйи эгилди,
Низомжон титраб-қақшаб уига қараб турарди.
455
www.ziyouz.com kutubxonasi
Отаси энли қариб кучлан қолган эди. Қўл томнрла-
ри кўкариб териси туртиб чпқиб цопти. Эски маҳси
қўнжидан иркит пантава осилпб ётибди. Низомжон унга
қараб туриб алам билан ўнлардн: *
«Қзни эди, бошқа оталардек бўлса, бошимга кўтар-
масмидим. Қарнганда иззатда яшамасмиди. Ш у аҳвол-
да ҳам у менинг ташвишимни қнлаётгани нўқ. Топган
хазинаси ҳар қаерларда қолнб кетмасин, деб безовта
бўляпти»,
Низомжоп шарт бурилди-ю, эшикка отилдп.
Оқсоқол орқасидан қарғаб қолди:
— Жувонмарг бўл! У дупё, бу дупё косаиг оқармасин!
Низомжон онаси жон берган уйга маъюс қараб тур-
ди. Юрагн эзнлиб секин-секин юриб кўча тарафга чи-
қа бошлади.
Бу уйга қайтиб келпш эндн йўқ. Кннднк қони тўкил-
ган уй, она излари тушган ҳовли, она кўз ёшларини
шимган тупроқ, ханр. Боланг эндн бу даргоҳга келмас
бўлиб кетяптп. Болалик қилиб бирон озор етказган бўл-
са, ўзннг кечпр! Онасан, оналар боласпнп ҳамма вақт
кечирган. Сен ҳам кечнр, болангни!
Низомжон кўзида ёш билан остонадаи ҳатладн.
Ботаётган офтоб дарахт баргларнни чўғдск чақна-
тарди. Низомжон зах, куядори ҳпдига тўлган ҳужрадан
чиқиб, кўкспни тўлдирнб нафас олдн.
Қлуб тарафдан одамларнинг ғовур-ғувури эшити-
ларди. Нпзомжон ўша томонга қараб дадил юриб
кетди...
У Найманга келиши билан кўнгилснз воқеапинг ус-
тидан чиқди.
Ариқ қазиётганларга чой олнб бораётган эдн, қум
тарафга кетаётган Зебихонни кўриб қолди, унга қўл снл-
таб, ҳозир келаман, деб кетди. Қайтишда қулоғнга га-
лати товуш эшнтилиб тўхтади. Қулоқ солса Зебихон-
нинг овози. У додларди. Низомжон қумғонни улоқтириб
овоз келган тарафга чопа бошладн. Зебихоп савағич
уюмига ўтириб олиб бир оёғини тиззаснга олганича
чинқирарди.
— Нима бўлди?— дедн шошиб Низомжон.
— Чаён, чаён!
— Чаён чақднми?
У Зебнхонпинг жавобини ҳам кутмай, дастрўмолини
шартта йиртиб энгашиб ўнг оёғннинг кўкарнб кетган
456
www.ziyouz.com kutubxonasi
бош бармопши сиқпб боглай бошлади. Зебихон оёғипи
юргиб олншга уринарди, аммо Пизомжон кучининг
борича маҳкам ушлаб олганидан қимирлатишга кучи
етмясди.
Жони бир оз тннчнди шекилли, Зебихон чинқирмай
қўйди.
Нпзомжон уиинг қават-қават бўлнб кетган пешонаси-<
га, муттасил титраб турган иякларнга қаради.
— Ҳалн ҳам огрняптнми?
Зебпхон бошиии қимирлатиб қўйди. Гапиришга унда
мадор йўқ эдн.
— Оқ, бир томчигина одеколон бўлармиди-я!— деб
юборди Низомжои.
Аммо қишлоқда йўқ одеколон чўлда нима қи«
ладн.
Икковн шу кўйи анча вақтгача бнр-бирига мўлтираб
қараб ўтиришдн.
— Кетайлик, юроласизмп?
Зебихон ўрнпдан тураётиб вой вонлаб яна ўтириб
қолди. Унинг оёги тўпиғигача шпшиб кетган эди. Ни-
зомжон унп азод кўтарнб олди-да, гандираклаб чодир
тарафга юра бошладн. Зебнхон, қўйинг, ўзим юраман,
деб унинг қучогндан чиқншга уринардн. Аммо Низом-
жон бағридаи бўшатмай чайқалиб-чайқалиб кўгарнб
келаверли.
Сўрнда сабзи тўграб ўтирган чол шошиб турди-ю,
Зебихоншшг чаён чаққан бармоғига пичоқнинг қаҳра-
бо сопини ишқади.
Зебихон эртаснга ҳам оёқ босолмай чодирда ётдн«
Кечга яқин авайлаб секин ташқарига чиқди. Йўқ, оғриқ
сезмади. Ф ақат чаён чаққан жойнинг ўрни ҳар замон
жиз этиб қўярди, холос.
Тўқай чивннлари жон олиб қолганди. Кеч бўлди, қу«
лоқ тагида ғнпғиллаб учардн-да, пайт пойлаб турнб ё
бурунни, ё қулоқни чақиб қочади. Чаққанн учиб кетиб
бўлгандан кейин билинади. Чаққан жойи бир соатгача
ачишнб туради. Қиздирилган ёғ сачрагандек бўлиб
шишиб чиқади. Пашшахонасиз ётиб бўлмайдиган пайт-»
лар бошланиб кетди. Тўланбой атайин кечалари тезаи
тутатарди. Чивин тезак тутунидан қочаркан. Шундоқ
очиқ ҳавода одамлар тутун ҳидлаб ухлайдиган бў-
лишди.
.457
www.ziyouz.com kutubxonasi
Шундай тутун бурқсаб турган кечада Низомжон чо«
дирга келса, Икромжон гильзага питра жойлаб ўтирга*
ннни кўрди.
— Ов қнлмоқчнмисиз, амакн?— дедн ҳайрон бўлнб
I [изомжон.
Икромжоп унинг бу сўроғнга жавоб бермади. Гаппн
чалғитди.
— Болам, Мудофаа Комитетидан олган ёрлнқни кўр-
еатмадннг ҳам. Қани, кўрсат.
Низомжои чодир четидагн Ж ан н ат холадаи қолган
қутини очнб, газетага ўралган срлиқнп олди. Икромжон
ёрлиққа тнкилиб туриб қолдп.
— Баракалла, ўғлпм. Баракалла,— деди Икромжон
ёрлиқни эҳтиёт қилиб унга қайтариб бераркап.
Нпзомжон ҳам ўтирнб гильзаларга милтиқ дори жоп-
лай бошлади.
Икромжон илгаригича биров бнлаи ортиқча гап-
лашмасди. Чодир олднда ҳам хаёл суриб ўтирмасди.
У ҳам чивипдан қочпб чодир ичига кириб кетгап
эди.
— Болам, қншлогингга бориб келдпнгу, ҳеч нима
демадинг. Хўш, қалай бўлди? Унингга кирдингми? Да-
дангни кўрдингми? Уни тинчитиб қўйдннгми?
Қачон бўлса ҳам Икромжон амаки шу гапнн сўраб
қолади, деб кутиб юрган эди. У қишлоғидаги гаплар-
нинг ҳаммасини бирма-бир гапнриб берди. Пкромжон
Лсрора воқеасипи эшнтганда кўзларпни пнрпирашб
қўйди.
— Ш унақа экан, болам. Бу уруш ҳаммани нотипч
қиляпти. Даданг билан қаттиқ айтишиб қопсан-да.
— Шундай қилмасам бўлмасдн. Ж уд а ҳаддидан
ошиб кетганди.
— Яна ўзпнг биласан, ўғлим. Жигарчилик, бнр куп
келиб афсус қилиб юрмасанг бўлгани. Ешсан, боласан,
билмайсан. Отага фарзанд доги қанақа бўлишини бил-
майсан. Б у гапларни ота бўлганнигда биласан! Майли,
бас, ётайлик энди.
Мизомжон ўрнига чўзилар экан, Икромжоннинг гап-
ларини яна бир марта тапасига ўйлаб кўрди.
— Пушаймон булармиканман?
У ўзидан ўзи жавоб кутиб индамай анча ётди. Юра-
гида пушаймопга ўрии тонолмаганидан кейнигнна хотир-
жам кўзннн юмдн.
45Й
www.ziyouz.com kutubxonasi
VIII
Икромжон эрталаб мнлтиқнн елкасига ташлаб
чодирдан чнқиб кетаётганда Тўланбой тол тагида хоти-
ни билан қандайдир снрли бир гапни шивирлашиб тур-
ганини кўриб қолди. 'Гўлапбой унннг ёғоч оёғини кий-
май қўлтиқтаёқда кетаётгаиинн кўриб ҳайрон қолдп.
— Ҳа, ака, ов қнлмоқчимисан? Тўқайга кирсанг
қўлтиқтаёқ билан қннналиб қолмасмикансан?
— Тиззамни қавартирвориптн. Сал дам берай, юриш-
га қийналяпман. .
Тўланбой уни тўхтатдн.
— Жиндек маслаҳатлн гапнмнз бор эди. Чодирга
бирпас кирсанг бўлардн.
Икромжон қанақа маслаҳатли гап экан, деб унинг
орқасидан кпрди. Шолча устига кўрпача солиниб, пат-
нисдаги нон, қант, туршак устига сочнқ ёпиб қўйилган
эдн. Икромжон уни кўриб, улар анчадан бери кутиб
ўтирган экан, деб ўйлади. Тўланбой хотинн олиб кирган
тунука чойнакни ённга қўйиб тўнининг барига ўради.
Хотини ҳам бир четга ўтирдн.
Тўланбой гапни нимадан бошлашини билмай мўйло-
вининг бир учини сўрнб ўйланнб турарди. Охири у Ик-
ромжоннинг кўзига ботинмайроқ қарадн.
— Энди, дўстим, дунённпг ишлари шунақа экан.
Қиз бола бўйига етганда тенги бплан топиштириб қўйиш
бизга ўхшаган катталарнинг ншн. Зебихонга ота ўрни-
да бўлнб қолдим. Қарзпмни узай дегандим. Опаси ҳам
рози.
Тўланбой гапнинг бу ёғнни айтолмай чайналдн. Ик-
ромжон йўталнб чодирнинг очиқ пардасидан чўлга қа-
раб олди. Тўланбой сал даднлланиб гапинн давом
эттирди.
— Хафа бўлмайсан-да, дўстнм, Зебихонни Турсун-
бойга қиламнз дегап умпдимиз бор эди.
Икромжон сесканиб кетдн. У Турсунбой билан Зебн-
хон ўртасидаги гапларни биларди. Унинг ҳам кўнглида
катта ниятлари бор эди. Тўй қнлсам, қишлоққа ош бер-
сам, юртдан қарзимни узсам, деган ўйлари бор эдм
унинг. Бўлмадн. Ниятига етмади.
Тўланбойнинг хотини «пешона экан, тақдир экаи,
буюрмадн», деб қўйди.
459
www.ziyouz.com kutubxonasi
— Шу, семинг рознлнгнмгнн олмоқчи эдмк.
Икромжон дарроп жавоб қмлмадн. Узоқ ўйладн.
Кемнн бошммн кўтармб сўрадм.
— КуёБ бўлммш ўз қмшлогнммздаммм?
— Уз қамқшмлоғмммз десак ҳам бўлаперадм. У ҳам
ўз болапгдек гап. Зебмхон Ммзомжонипгмм кўнгмллап-
ти. Ешларнмнг ишмга бмз нмма ҳам дердмк. Қишлоқ
жой, мунақа қмлиб юравермшса гап-сўз кўпайиб қол-
масмикин деб қўрқяпммз. Розилик берсамг, шу ишнинг
шундоқ бўлгамммм ҳамқмшлоқларга билдириб қўйсак-
да, пмшмқчмлмкка бормб тўй бўлмаса ҳам тўйчиқ қилиб
тинчитиб қўйсак. .
— Нм.зомжон дуруст бола чиқдм. Дввалига қандоқ
бўларкмм, дсб чўлга юрагим бетламайроқ олиб келган
эдим. Хайринт, юзиммм ерга қаратмади. Бунақа бола-
лар ўз йўлннм ўзм топиб юрадм. ДАана, қишлоғнга бориб
катта обрў билам қайтмб келдм. Срлнқ олганинм эшит-
гандирсизлар. Аммо унинг бу томонларга қамдоқ келмб
қолганмдам хабаримгнз бормм?
Тўламбой бош ирғаб, хабармммз бор, ҳаммасннн
Зеби айтмб берган, деди.
— Ҳаммасини билмасанглар керак. Кечаги Чорте-
ракка бормшида отасм билан орани очиқ қилиб келипти.
Ш у иш хупукроқ чмқипти-да. Болалнк қилнб қизишнб
кетмаганмикам? Ҳар мима қилса ҳам ота, ахир. Уидан
кечиб бўладмми?
Тўланбой ўнланиб қолди. Икромжон пна гапирди.
— Эмди бу масалада ҳам чуқурроқ ўйлаб кўрмш
керакдмр. Ким билади. Балки отаси шундан қнлишга
арзмйдиган одамдир. Унн Низомжоннинг ўзи бмлади.
Агар нккови тнл топишиб қолган бўлса, мен нима
деймам? ААайли, Низомжон ёмон йигит эмас. Куймай-
сизлар. Ж ўял н бола. Аммо онаси қандоқ туққан бўлса
шундай шнр яланғоч. Дадасининг топган-тутганини таш-
лаб келиптн. Б у иши ҳам дуруст. Пешона тери билан
топганга нима етсин. Узларинг ўраб-чирмаб оласизлар,
Икромжон шундай деди-ю, иззат қилиб чақнрганлз-
рига раҳмат айтиб, ўрнидан турди.
Ҳаво очиқ эдм. Офтоб чарақлаб турипти. Тумшуғи-
га млон тишлаб олган лайлак қўнишга жой излаб кўм-
кўк осмомда айланиб юрибди. Иккита тўрғай қанотими
пмрпиратмб тиннмсиз сайрайди. Икромжон чўлда шунча
юриб тўрғайнинг учиб юриб сайрашини кўрмаган экан.
460
www.ziyouz.com kutubxonasi
Балкн кўрган бўлса ҳам бунга эътибор бермагандир,
Иккала тўргай тахминан бнр-бмрндан элЛик метрча
нарнда учиб сайрашяпти. Сайрашади-ю, бир-бирига
яқмн келишолмайди.
Икромжон негаднр Низомжон билаи Зебихонни шу-
ларга қнёс қилди. Бир-бмрнга яқнн келолман юрган
экан. Бунга меплан андиша қилишган. Зебпхонни Тур-
супбойга бўлишиб қўйган эдик. Кўнглимга келади, деб
ўйлашгандир. Қандоқ қилай? Қандоқ қнлай? Тўй қи-
лиш буюрмаган экан? Мепда на хотин бор, на бола бор-
Уйланиб ўттиз йил бирга яшадим, яшамагандекман.
Пнгнрма бир йил болам бор деб қувондим. Қувонмаган-
декмап! Қувонч қаёқда, азобда қолиб кетдим. Бу ёруғ
дунёда пима қнлнб шўппайиб юрнбман? Кимга керагим
бор? Ярим жом бўлиб судралиб юришдан ннма фойда
бор?
Икромжон калласига келган бу совуқ ўйдан сеска-
ппб кетди. Шабадада кўл мавжидек снлкиниб тургап
шоликорлпкка қараб юрди.
— Йўқ, ҳалн бнлагимда куч бор. Юрагимда ўт сўп-
гани йўқ. Бу аламларни, бу хўрликларни оёқ остига
олнб топтамагуннмча яшашим шарт. Яшайман! Бошимга
туганмас савдолар солгаи уруш олови ўчганини ўз кўзнм
бплан кўришпм шарт. Ш у ерда туриб немнсга ўқ ота-
ман. Уқим қолмаса қўлтиқтаёгим билан бошинн янча-
ман. Улиш йўқ. Улиш номардлнк. Номард бўлиб ўлиш-
нн истамайман, истамайман!
Икромжон ўзидан-ўзн гапириб борардн. Қамиш ора-
сидан чиққан юк машинаси оз бўлмаса уни уриб юбо-
рардн. Шофёр қаттиқ сигнал бсрпб тўхтади.
— Сизга ннма бўлдп, амаки? Сигнал берсам эшит-
майсиз?
Икромжон пўл четига чнқди. Шофёр ёнидан қоғоз
олиб унга узатди.
Хат. Унда Тога Наймандаги жа.мпки одамларни
Зирнлламага етказиб келишнп буюрган эди.
— Соат учда Азизхоп келади. Қатта митипг бўлар-
миш. Ҳамма келспн, деб тайпнлади. Одамларни тўплаб
беринг, ҳозир олиб кетаман.
Икромжон орқаспга қайтди. Тол шохига нлинган
кетмоннп тош бплан даранглатнб ураверди. Б у бемаҳал
чалинган занг товушидан узоқ-яқиндагилар тол тагнга
йиғилиб келаверпшди. Икромжон Тоға тайннлаган гап*
4£1
www.ziyouz.com kutubxonasi
ни айтнб йўлга чиқиш кераклигини айтди. Аммо ўзн сў-
рида ягона тиззасини қучоқлаганича машинага чиқаёт-
ганларга қараб ўтираверди. Ннзомжон ҳам кетмонини
чодир олдига ташлаб, челакнинг четидан сув қуйиб қўл
ювишга қннналаётган Зебихопга кружкада қуйнб бера
бошладн. Икромжон уларга қам қасад, ҳам меҳр билан
боқарди.
Зебнхон ўз чодирига кнрпб ранги кўтарнлнб, гул-
лари бнлннмай кетган сатнн кўйлагннн кипиб чиқдн-да,
машнна ғнлдирагига оёқ қўнди. Низом>қон илдам ке-
лнб унннг тирсагидан кўтарпб юборди. Унинг ўзи ҳам
чиқаётган эди, бнрдаи яна пасгга тушди. У ёқ-бу ёққа
қарадн. Икромжонга кўзн тушиб қолиб олднга
келди.
— Қаии, юрмайсизми? Ннма қилнб ўтпрнбсиз?
— Сен боравер, болам, боравер! .Мен кейннчалнк
бораман.
— Снз бормасангнз мен ҳам бормаймап, амаки!
Икромжон унга меҳр билан қаради.
— Боравер. Қўпчнлик билаи сал кўнглнигни ёзпб
келасан.
— Кўиглим шундоқ ҳам ёруг. Юрнпг, юринг.
Икромжон қатъий бош чайқади. Ҳатто асабдан
унинг лаблари уча бошладн. Нпзомжои унинг жаҳли
чиқаётганндан ҳайрон бўлнб бошқа қнстамади. Аммо
уни шу аҳволда ташлаб кетгисн келман машина бнлаи
унинг оралиғнда турпб қолдн. Ҳамма машннага чиқиб
бўлган. Ф ақат уларнпнг иккови қолишган эди. Тўланбой
қўл сплтади.
— Қанн, чиқмайсизлармн?
Пкро.чжон Низомжоннинг ҳалн ҳам турганннн кў-
риб жаҳли чиқиб кетди. Тиззасини қучоғидан қўннб
юбориб унга ўшқнрди.
— Қанақа боласан? Мепи тннч қўясанми, йўқмн?
Бор, деяпман. Бор, кўзнмга кўринма!
Мизомжон баттар саросимага тушди. У Нкромжонни
снра бу аҳволда кўрмаган эди. У бенхтпёр кузовга
чиқди. Тўланбой Мкромжоннннг аҳволнни кўриб турга-
нидан у ҳам қистамадн-да, кетдик, деб кабниа томини
муштладн. Мотор гурнллаб олдннга сплкшгди. Низом-
жон машина то қамишлар орасига киргунча сўрн-
да телбага ўхшаб ўтнрган Икромжондан кўзини уз-
мадп.
,462
www.ziyouz.com kutubxonasi
— Нима бўлди унга? Ким хафа қилди экаи?
Низомжон унинг қишлоқца тушолмаслик сирпни
билмасди. Икромжон Азизхоннинг кўзига қарашдан қўр-
қарди. Бирдан у Турсунбойни сўраб қолса, нима дейди?
Ахир улар тспкилашнб катта бўлпшган. Албатта сў-
райдп.
Икромжон эрта баҳор Найманга кўчиб чиқаётганла-
рида Азизхопга колхоз номидан ёзилган хатга эл қатори
қўл қўйдн. Ушанда одамларнпиг икки кўзи умга қадал-
ганинн ҳалн унутолмасди.
Бугуп ҳам қишлоққа борганда, Азпзхон билан кў-
рншаётганида яна шундай бўлади. Ҳамма унга тикила-
ди. Хоиннинг дадаси қаҳрамон билан кўришаётгапида
қўллари тнтрармикин, кўзини упдан яширмасмикнн, деб
қараб турадигаилар топилиб қолар.
Икромжонни номус ўти куйдирардн.
Ҳалигмна одамларнинг шовқинига тўлган чўл бир
зумда ҳувиллаб қолдп. Қамишлар шовиллаган, шамол
гувиллаган Найманда Икромжоннннг бир ўзи қолган-
ди. Икромжон неча кундан бери ёлғизликни қўмсардн.
Атайип қилгандек унн ҳеч ёлғиз қолдиришмасдн. Ким
биладн, балки атайин қилишар?
У ёлғнзликнн қанчалик хоҳламасин, барнбир ундан
қўрқарди. Бахтли одам, юрагн шодлнкка тўлиб кетган
одам ёлғиз қолса роҳат қиладп. Бутуп шодлигини, бах-
тини ёнига чорланди. Икромжон ёлғизлнкда нима қи-
лади?
Ҳозир ҳувиллаб турган чўл уни ютаман деяётганга
ўхшарди. Ҳатто у, нега ула,р бнлан бирга кетмадим, деб
дилидан ўтказдн ҳам.
Урнидан турдп. Милтиғини елкасига олиб бир дам
нима қилншннн бплмай турдн-да, қўлтиқтаёққа тиралиб
тўқай тарафга кета бошлади.
У биронта бўрими, тўнғизнн отса аламидан чиқар-
миди. У бошида ҳеч қандай ўй, ҳеч қандай ниятсиз тўч
қай нчига кириб борарди.
IX
Икромжон шовиллаб тургап кимсасиз тўқай нчила
анча узоқлаб кетган эди. Аксига олиб у па бўри, на қуён,
на ўрдак уролди. То у қўлтиқтаёққа суяниб мўлжалга
463
www.ziyouz.com kutubxonasi
олгунча ўрдак учнб кетар, қуён инига стиб бўларди.
Тўқай яланглигнда ўзини офтобга солиб ётган баҳай-
бат эчкемар унннг қорасини кўрнбоқ думи билан ҳа-
мишларни шитирлатиб чайқатиб, бирпасда ғойиб
бўлди.
Икромжон юра-юра чарчадн. Милтнҳни ерга қўйиб
чалқанча ётиб олди. Беғубор кўм-кўк осмонга тикнлга-
нича қимнрламай ётаверди. Қаттиқ чарчаганидан кўзн
илинган экан, нимадир шптирлаб уйғотиб юборди. Ик-
ромжон бирон ҳайвон бўлмасин, деб сапчиб ўрнидан
турди. У ёҳ-бу ёкқа алангладн.
Ундан ўн беш қадамлар нарнда, қампшлар орасида
бир одам осмонда пнлднраб учиб кетаётган ўрдакларға
қараб турардн. Нотаниш кишн унга орқасини ўгириб
турганидан башарасини Икромжон кўролмади. Қўлтиқ-
таёғига осилиб ўрнидан турди. Нотаниш кишидан кўзи-
нн узмай энгашпб милтиғини олаётган эди, у чап то-
монга юра бошлади. Икромжоп беихтиёр унга эргаша
бошлади. Оёқ тагида қуруқ қамиш шитирлади. Нота-
ннш ўгнрплиб орқаспга қаради. Қаради-ю, қўрқувдан
кўзларн дум-думалоқ бўлнб кетди. Икромжон уни тани-
мади.
Сочлари ўснб елкаспга тушган, кийимларининг жул-
дири чиққан, юзлари чнвнн чаққандан яра бўлиб кет-
гаи бу одам Турсупбон эди. У озпб, қорайиб, дармон-
спзликдан аранг судралгандек юрарди.
Одам қиёфаси йиллар ўтиши бнлан, шароит таъсири
билаи ўзгариб кетпши мумкин. Ф ақат одамнинг кўзи
ўзгармайдп. •
Икромжоп унинг Турсунбоплигинп кўзидан таниб
қолди. Қпчқириб юборди.
— Турсун!
Турсунбой қимирламадн. Икромжон таёқ билан сак-
раб-сакраб олдпга келаётган эди, Турсупбой яна нари
кетди. Унинг бу ҳаракатларн худди аллақандай ёввойи
ҳайвонларни эслатарди.
Чинакамига у ваҳшнйлашиб қолган эдн. Яқнн олги
ой биров бплан гаплашмай, одамсифат ётиб-турмай,
иссиқ татнмай шу аҳволга тушган эди.
— Турсун, Турсунбой, болам!— деди жонҳолатда
Икромжон.
Турсуибой бу гал жойидан қимирламай туриб қолдн.
Икромжон бора солиб унинг бўйнига осилди. Қўлтиқ-
464
www.ziyouz.com kutubxonasi
таёғи ерга тушди. Бир оёқлаб туриб унннг елкаларини
силар, пешоналаридан ўпардп.
Бирдан димогига қўланса ҳид урилиб Турсунбойни
бағридан ҳўйиб юборди-да, якка оёҳлаб туриб қолди.
Мувозанатини сақлаёлман орқасига чалқанча ағдарилиб
тушдн. Боласи уни турғазиб қўймадн. Узи бир қўли-
га тиралиб яна ўрнидан турди. Уғлининг юзига қара-
ди.
Турсунбойнинг юзнга кўпдан сув тегмаган. Бутун
вужудидан ачимсиқ тер ҳиди бурқсиб турарди.
Икромжон бу ногаҳои учрашувдан тамомила эсан-
кнраб қолган эди. Ннма қилишини, ўғлига нима дейи-
шини билмасдн. У шу бнр оёқлаб турганча жуда оз
фурсат нчида кўп нарсаларпн ўйлади. Кўп нарсаларпи
хотирнга келтирдн.
Хотинипинг тўқайга илдиз теришга бориши шу бир
неча минут ичнда аён бўлди.
Икромжон бутун борлиғинп, бугуннни, эртасини ба-
гишлаган ёлғпз фарзапдига қараб бнрдан жирканди.
Қошлари чимирнлиб, пешоналари тиришдн.
Унннг олднда ўз боласн эмас, бир йнртқнч турган-
дек бўлдн.
— Утир!— деб буюрди Икромжон.
Турсунбой итоаткорлик билан ерга чўккалади.
— Тўқайга қачон келдинг?
Турсунбойнинг тили гапга келмади. У гўё гаплашиш
қобилиятини йўқотгандек жавобга сўз ахтараётганга
ўхшарди. Охнри у қийнала-қнйнала жавоб берди:
— Тўрт ой бўлдн.
Турсунбой бошипи эгпб ердан чўп олиб тишлаб ўти-
раверди.
— Онанг ўлдп,— деди Икромжон.
— Бнламан. Кўмншга олнб кетаётганингларда кўрнб
тургап эднм.
Икромжон ўзнни йўқотиб қўйди. Қаршисида ўтирган
боласинн ягона осғн билан тепиб юборди. Турсунбой
орқаснга ағдарнлпб тушди. У то ўрнидан тургунча Ик-
ромжон эмаклаб бориб бошнга, юзнга ураверди. Бола
отаснга мушт кўтаролмади. Унинг бундай қилншига дар-
монн йўқ. Очлик ўз кучини кўрсатиб, уни ҳолдан той-
дирган. Икромжон ҳамон унинг дуч келган жойига
мушт соларди. У муштларди-ю, аллақандай хунук овоз
билан бақирарди.
30— 320 465
www.ziyouz.com kutubxonasi
>— Онанг қандоқ хотин эди! Қандоқ хотин эдн! Но-
мард! Она қабрга қўйилаётгарда кўрпб туриб ённга
боролмаган, оцпадар! Уз қўли билан тупроққа қўйншдап
қочган, ярамас! Онанг қандоқ хотин эдн-я! Сен жувон-
маргга қандоқ меҳр қўйган эди-я! Сен уни ўлдирдинг!
Узинг ўлднрпб, яна ўзннг унн тупроққа қўйганларннн
томоша қилдннгми? Ифлос!
Икромжон мушт уриб чарчадп. Сўкнб овозн бўғнллн.
У Турсунбоннинг бўғзнни қўлдан бўшатиб башара-
сига қараб тупурди.
— Мана семга!
У бунга ҳам қаноат қилман қўлтиқтаёғини олиб
унинг елкасига нкки марта зарб билан урдн. Турсун-
бон аламдан ингради. Орқаси билан судралнб нарн
кетди.
— Ет-бегоналар тобутнн елкага олиб кетаётганлари-
пи кўрнб чндаб турдннгми? йўлингга термилиб кўр бўл-
ган онага шуми мукофот? Бутун умрнни, жонини, роҳа-
тини бағишлаган онага шуми мукофот? Алнфдек қо-
матини сен букдннг, юзларига ажинларни сен солдинг,
кўзларпдан нурнн сен ўғирладинг, шу ёруғ дунёни
қоронғн зпндон қнлдинг! Сен жувонмаргдан қандоқ
умидларн бор эдн онангнинг. Сенннг ўрнннгга ит боқсак
бўлмасмиди. Елкамда кўтариб катта қнлганман. Ш у
елкаларимда катта қилганман. Оғиримни енгил қилар-
сан, деб ўйлаган эдим. Мушкулнмни осон қиларсан,
деб ўнлаган эдим. Оқ сут берган онангни гўрга қў-
йишга ярамадинг. Онага вафо қилмагап бола, кимга ва-
фо қиладн. Ю рт ншига ярамаган бола, қай ишга
ярайдп.
Икромжоп унга қараб қаҳр-ғазаб билан қичқнрар-
дн:
— Хоин! Қочоқ! Иомард! Ҳезалак! Ифлос! Ит! Тур
ўрнингдап!
Турсунбон ўрнидан турди. Икромжон яна қўлтнқта-
ёғига оснлнб қаддини ростлаб олди-да, унга буюрди.
— Юр!
Турсунбой қимнрламади. Икромжонда қандайдир
ҳеч тўхтатнб бўлмас куч пайдо бўлганди. Ҳозир у ҳар
қандай шнии қилишга қодир. Ҳар қандай ваҳший куч
билан олншншга тайёр эди.
Турсунбой безовталик билан тутилиб сўради.
— Қаёққа?
•466
www.ziyouz.com kutubxonasi
— Қишлоққа Юрт олдига. Сен ярамаснинг жазоинг-
нн юрт берсин.
— Дада, дадажон!
— Дада дсма. Сендек болам йўқ. Сени аллақачон
ўлдига чнқазиб қўйганман. Кўзларинг ўйилсии, ўқрай-
ган кўзларннгнн қузғунлар чўқнсин! Юр, деяпман
сенга!
Турсунбой унга пахнма бнлап қараб турди-да, бир-
дап орқасига буритдн Икромжоп уни ушлаб қолмоқчи
эдн, сплтаб ташладп. Икромжон ёнбошн бплан йиқилдн,
У ўрнидап тургапда Турсунбон анча парпга кетиб қол-
глп эдн. Икромжон шошнб слкаснлан қўш тигпи олдн.
Тирсагпии қўлтпқтаёқ чармнга тираб туриб мўлжалга
олдм. Уқ опозн худди чўл устпда аллақапдай пақимали
ҳанпоп ўкнргандск бпр неча дақиқэ пкс-слдо бернб тур-
дп. Тутун тарқагапда Пкромжон ўглишшг қамншларни
қаннриб қамон чогшб кетаётганпни кўрди. Хайрият, тег-
мабдн, дсдп. Япа мнлтпқни ўқлади. Бу гал болани мўл-
жалга олмали. Ж аҳ л билан дуч келган тарафга қараб
тспкинн босди.
Уқ товушндан чўчиган қушлар осмонии тўлднриб
безоита қанот снлкптншардн.
X
Кунлар нснб кетди. Олтиариқнинг бодрниги, Қува-
иннг ҳанлалакларн Найман томонларга ҳам келди.
Кундузп қум тарафдан илиқ, нафасни қайтараднган
шамол эсади. Кечқурунларн худди куз ҳавосидек муз-
дек шамол қамишларнн шовиллатнб, одамларии совқот-
дириб нзғпб гаради.
Найманлнкллрпинг, анниқса, шу кезларда ншларн
кўпайиб кетган эдн. Шоликорликлар тизза бўйи келнб
қолган, одамлар кечанн кеча, кундузнн кундуз демай
ўтоқ қилншадн.
Қамиш ҳалн у ердан, ҳали бу ердап қайнаб чиқади,
уни плдпзи билан суғуриб ташлайман десанг, ўзи билан
бир боғ шолннн нлаштириб чиқади.
Ннзомжон эрталаб ҳам, кечқурун ҳам шоликор-
ликда.
467
www.ziyouz.com kutubxonasi
Тинмай сув кечаверганидан яна безгак тутди. Ранги
сарғайиб кечалари бадани титраб-қақшаб оғрнйди. Ш у
аҳволда ҳам сувдан чиҳмайди.
Икромжон ҳамон камгап. Одамларга аралашмай
қўйган. Чодири олдида ўтириши ҳам йўҳ бўлган. Шоли-
корлнкдан келиши билан ичкарига кириб кетадн-да, яго-
на тиззасини қучоқлаб, бир пуқтага тикилганича қимир-
ламай ўтнраверади.
Низомжон шоликорликка кираман деб шнмининг
почасини шимараётган эди, Тўлапбойнннг ўғлн келиб
қолдн.
— Сизни бнр хотпн чақнряпти.
Низомжон ҳайрон бўлди.
— Қанақа хотин?
— Чақалоқ боласи ҳам бор.
Низомжон ким бўлдн у хотнн, деб ҳайронликда тол
тагига келса, сўрнда боласипи тиззасига қўйиб Дилдор
ўтирибди.
Ннзомжоннинг юраги орқасига тортиб кетди. 06-
бо, энди сен билан тураман, Чортеракка кетмайман,
деса-я! Опам уни ишга солиб қишлоққа олиб кел, деб
юборган бўлса-я!
Низомжон унннг олднга етиб келгунча минг хил
хаёлга борди.
Дилдор болани тиззасидап олиб ерга қўйди. Бола
майсалар устида эмаклаб кетди.
Иккови анча вақтгача бнр-бирларинипг бетларига
қараёлмай жим туриб қолишди.
— Яхшн юрибсанми? Рангингга ннма бўлдп?
Ннзомжонга унинг дабдурустдан айтган бу гапи
малол келди. Ж авоб ўрнига елкасини учириб
қўйди.
Чоднр ичидан чиқиб келаётган Зебихон уларип кў-
риб бир дам тўхтадн. Дилдорга бошдан-оёқ назар таш-
лаб олдн-да, индамай юриб ўтиб кетди. У то янги уйлар
олднга келнб бурнлмб кетгунча Дилдор упи кузатиб
қолди.
— Ш ум и?— деди Дилдор.
Нпзомжон бяш қимпрлатдн.
— Қаддн-қоматн келишгангнна экан.
Низомжон унинг нима мақсадда келганини бнлол*
май ҳамон ҳайрон эдн.
— Қншлоқда нима гаплар бор?
468
www.ziyouz.com kutubxonasi
— Қишлоқ ўша-ўшалигича. Ннмага келганимга ҳай-
рон бўляпсан-а. Сени хурсанд қилгани, сенга миннатдор-
чнлпк билднргани келдим.
У шундай деди-ю, пимчасннинг киссасидан уч бур-
чак иккнта хат олди. Бирпни Низомжонга узатар
экан: •
— А\анавнписи сенга,— деди.
Низомжон хатпп Карнмжондан деб ўнлаган эди. Қа-
раса акасндап. У қоронги-зимистондан бирдан чиққан-
дек ҳеч нарсани кўролман қолди. Кўз олдида каттакон
доира гнр-гир айланавердн. Бошн айланиб сўрига ўти-
риб қолганпни ўзи ҳам сезмади.
— Нима, нима? Акамдан? Тнрик эканми? Тирик
эканми?..
Дилдор Лъзамжондан яқпида хат келгани, у хатда
анча вақт қуршовда қолиб кетиб зўр жанглардан ке-
йин қуршовни сриб, ўз қўшинларимизга қўшилганини
ёзиб, шу хатига тезда жавоб қайтарншларипи сўрага-
нини айтиб берди.
— Ж авоб ёздпк. Хатда уйда нима бўлган бўлса ба-
рини очиқ ёздим. Ҳеч нарсани яширмадим. Сепинг
кетиб қолганингни ҳам, даданг билан Рисолат опанинг
қилган ишларпни ҳам ёздим. Кеча, мана, хатимга жавоб
келдн. Ичнга сеига ҳам хат солиб қўйган экан.
Уқи!
Ипзомжоп шошпб хатни ўқий бошлади:
«Инзомжон, ука!
Мен согмап. Аҳволларннгни Дилдор ёзган хатдан
бмлдпм. Мен сеин шу пайтгача эснни танимаган бола,
деб юрарднм. Менп кечпр, ука. Кўп савдолар бошимдан
ўтди. Урушдим, яраландим, яна урушдим, яна яралан-
днм. Госпнталь койкасндан шифтга қараб ётиб бутун
кўрган-кечирганларимни ўйладим. Мендан койима,
сенга озор берганнмни ўзим билмайман. Знди кўзим
очилди. Уйлаб қарасам, тарбияга қонмаган бола
эканман. Биласанми, ҳамманинг айвонига қалдирғоч
уя қуриб бола очардн-ю, бизнинг айвонимиз шифтига
ҳатто мўмин-лақма муснча ҳам уя қурмасди. Бу
уйга дадамдан бошқа ҳеч ким снғмайди. Сен ҳам ке-
1-ибсан. Дилдор ҳам кетибди. Шундай бўлиши керак
ҳам эдн.
Дадам билан опам қилган юзсизликларни Дилдор
хатнда ёзнбди. Агар сен дадам билан опамнинг гапига
469
www.ziyouz.com kutubxonasi
кирганингда, билмадим, аҳволим нима бўларди? Агар
сен ҳам мен қнлган хатони такрорлаганингда бир-бнрн-
мнз билан юз кўрмас бўлиб кетардик. Дилдор ҳам,
болам ҳам бегона бўларди. Эси бор бола экансан. Раҳ-
мат, ука. Нанманга кетиб қолган эмншсап. Майлн, қандл
бўлсанг омон бўл. Уз бахтннгни ўзннг топ. Ҳозир госпи-
талдаман. Соғайнб яна жангга кираман. Бахтимга сен
омон бўл, ука. Борсам бу қилган яхшиликларинг учуп
бошимга кўтараман...»
Низомжон хатни ўқирди-ю, кўзларидан юм-юм ёш
оқарди. У хатни тиззаснга қўйиб, бир муддат қимирла-
май тўқайга тикилганича туриб қолди. Майсада эмаклаб
юрган бола унинг оёғига осилди. Низомжон бир сескам-
ди. Шошиб энгашиб болани қўлига олди-да, у юзндан,
бу юзидан чўпиллатиб ўпа бошлади.
— Даданг билан опанг уйга олиб кетамап, деб ке-
лишдн. Бормадим.
Ннзомжон нима дейишини билмай унннг бетнга қа-
радн.
Дилдор ҳамон чиройлн эди. Бола туғиб яна очилиб,
тўлншиб кетибди. Б у гал Низомжон унинг бетига, қома-
тига ҳирс, ҳис билан эмас, аллақандай меҳр билан қа-
ради. У ортиқча хотираларга берилишдан сақланиш
учун Дилдорнн гапга тутди.
— Тирикчилнгннг, тирикчилигингиз қалай? Қнйнал-
маяпсизми? Қпйналаётган бўлсангнз айтинг.
— Қийналаётганим йўқ. Болам катта бўлиб қолди.
Ишга чиқяпман. Асрора фронтгасовға-салом олиб
бораётган делегатлар билан кетдп. Асроранииг ўрнпга
вақтинча звено бошлиғи қплишди. Дадам соғайиб кет-
дилар. Опанг билан даданг у бечоранннг ўлимипн кўп
кутншди. Опанг дадамнинг бисоти кўп, деб ўйлайдн.
Улар ўйлаган бойлик йўқ бпзда.
Ннзомжон: «Дилдор Асроранинг ўрнига вақтинча
бўлса ҳам лойиқ топилибдн, демак, дуруст ишлаётган
экан-да! Дилдор бнр иш қилса астойдил қилади. Акам-
ннпг гапи тўғри. Бизнинг уйда мусича ёлчимайди-ю,
Дилдор ёлчирмиди. Яна озроқ уйда турганида одамгар-
чиликдан чиқарди. Кетгани дуруст бўлган экан. Яна
сафга, тенгдошларининг сафига кириптп. Акамнинг да-
рагн чиқишн ҳам унга қанот бўпти»,— деб ўйлади.
Ш у пайт Зебихон тўр саватда ҳандалак, бодринг
олнб ўтаётган эди, Низомжон уни тўхтатди:
470
www.ziyouz.com kutubxonasi
\
— Зебихон, баққа келинг, танишиб қўйинг, Дилдор
билан.
Зебихон кслиб қўлидагиларини сўрига қўйди-да,
Днлдор билан кўришди.
Дилдор унга ажабланиб қаради-да, кулиб юборди.
Унинг кулгисндан хнжолат бўлган Зебихон қошларини
чнмнрдн.
— Снзни бошқача ўйлардим.
— Қамақа ўнлардннгиз?
— ҒЗошқача деб тушунтиришган эди.
Пизомжоп гапга аралашди.
— Агар опам тушунтнрган бўлса, алзасти қилиб ту-
шунтиргапдир-да.
Дилдор хахолаб кулнб юборди.
— Ж удаям унчалик бўлмаса ҳам ҳар қалай ундан
сал берироқ қилиб тушунтирган эди.
— Алвасти бўлмаса ҳам, ажина, деб тушунтирган-
дпрлар-да.
— Тондингнз, топдннгиз.
Кулги баҳона улар орасидагн бегоналик нари кст-
гандек бўлдп.
Тўланбой елкаснда кетмон бнлан кслиб қолди. У
Низомжонни кўрнб қовоғинн солди.
— Қанақа беғам боласан. Икромжон тонг қоронгн-
сида тўқайга кнрнб кетганнча ҳали ҳам дараги нўқ.
Бирон жойда йиқнлнб қолган бўлмасин. Бир қараб
қўйиш керак эди.
Низомжон эрталаб ҳам Икромжон амакинн кўрма-
ган эди. Қечасн кеч ётган, кеч уйғонган эди. У уйғонган-
да Икромжон ўрнида йўқ эди. Низомжоннинг юрагини
ваҳм босди.
— Зебнхон, Днлдорга у ёқ-бу ёқни кўрсатнб ту-
рннг, Икромжон амакидан бир хабар олиб келан.
У шундай дедн-ю, югурганича тўқай тарафга қараб
кетдн..,
***
Икромжон Турсунбойнн учратган кундан бери тпн-
чини йўқотган эди. Боласи экан-да, аҳволн нима бўлди,
деб ўйладп. Унинг қнлмишларини эслаб қаҳр-ғазаб
ичида қовурилганди. У ўша кундан бери тўқай кезиб уни
471
www.ziyouz.com kutubxonasi
излайди. ТополмаПдн. У эмдн Турсунбонни учратса,
унинг дилига инсоф солмоқчи, афв сўратмоқчп. Жангга
юборишларнни, қонлн урушда доғнн ювишни сўрашга
унатмоқчи.
У бу тонг ҳам тўқайга ҳараб кетдп. Бу гал у мнлтнҳ
олмадн. Оталнк журъатп билан уни кўнднрпшнн ният
ҳилган эди.
Ғнра-шира тонг ёришиб келаётган эди. Нкромжои
ҳамишлар орасида узоҳ кезди. Овоз чиқариб ўғлнни ча-
қирдн. Ҳеч қайдан жавоб бўлмадн.
Бирдан қамиш капага кўзн тушнб тўхтадн. Секмп бо-
риб капа ичига мўралади. Турсунбой тўзиб кетган тўнн-
ни бошига қўйиб қимпрламай ётарди. Икромжон ажиб
бир ҳаяжон билан тепаспга келди. Энгашиб:
— Болам, болам,— деб чақнрди.
Аммо Турсунбой жавоб бермалн. -У ота дпйдоридап,
сна меҳрндан, ёр-биродарлар даврасидан олнсда, ча-
қирса овоз етмайдиган жойда қувғнн бўлиб оламдап
ўтган эдн.
Икро.мжон совуқ тапапн бағрпга босиб, қотиб қолган
елкаларидан спладн. Пешоналаридан ўпди. Унинг кўз
ёшларн Турсунбойннпг муздек совуқ юзларнии ювдн.
Икромжон кимсаспз тўқай орасида аламларинн, ичппп
куйдирган дардларинп танидап чиқариб юборгудек
бўлиб ўкирнб-ўкириб йнгларди.
Турсунбойнинг бари қилмишлари энди жопи билан
бирга тапнни тарк қнлган эди. Энди у ёлғиз тана бўлиб
ота бағрнда қолган эди. Энди бу тана отанпки эдп. У
ёшлик пайтларндагидек беозор ухлаётганга ўхшардн.
Юзларн нораснда юзндек пок эдн унинг. йпгнрма бир
йил ардоқлаб боққап, шамолни раво кўрмай жонига
ўраб ўстирган боласи хоннликдан, қўрқоқликдап, она
олдидаги ҳеч қачоп ювиб бўлмайдпган гупоҳлардан пок
бўлолмай, ота қучоғида бегонадек ётарди.
Икромжон йиғлади, йиғладн, йнғндан кўз ёшлари
қуриди. Боласпнипг бошига хашак тўплаб ёстнқ қилди-
да, уни аста ерга ётқизди.
Атрофда офтоб яшнаяпти. Янги попук чнқазгаи қа-
мишлар ел бплап ўйнашяпти. Осмони замннда қаичига
ўхшаб турна карвопн қўй ҳайдаган чўпондек қурелдб
ўтяпти? Осмон шу қадар сўнгснзмп? Унинг ортпда иима-
лар бор? Бу зангорн йўл қай томопга олиб борадн? Қи-
зиқ! Турналар қайга учаётганикин?
472
www.ziyouz.com kutubxonasi
Икромжон телбага ўхшаб то турналар уфққа сингиб
кетгунча қараб турди. Бирдан сесканиб яна ерда ётган
боласига қаради. Тўнини ечиб устнга ёпти-да, бир
тнззалаб чўкка тушди-ю, қўлтиқтаёғи билан ер ўя бош-
лади.
У ўғлига, ягона ўғлига гўр қазирди.
Боласи уида умрнпи яшаб ўлса бўлмасмиди? Юрт
нззат бнлан унн сўнгги йўлга кузатарди. Одамлар давра
қуриб кўз ёш тўкиб қабрга қўярди. Энди у тўқапдан чи-
цолмяй, шармандалик, юзи қоралнк билан жон берди.
Унннг гўрн ҳам бошцаларникнга ўхшамасди.-Гўри кет-
мон билан эмас, ҳўлтиҳтаёқ билап ҳазнлардп.
Икромжон ҳам алам, ҳам нафрат бнлан гўр ҳазирди.
Баҳор селлари мағзп-мағзига синган ер қўлтнқтасҳ
учпга бпр кафтдаи илнниб чпқардн. Икромжон қора тер-
га тушиб кетди. У қабрпи тнзза бўйн қазиганда ҳали оф-
тоб ўчмаганди. У қаддини ростлаб яна осмонга қаради.
Осмон тоза. Унда на қуш учар, на булут сузардн. Бнига
қарадп. Унинг чопопи тагнда Турсунбой ётарди. Икром-
жон бир дам унга ҳасратлп боқиб турдн-да, яна ер
ўйишга тушиб кетди. .
Офтоб сўнди, уфқда қпп-қизил шафақ ёнди. Қамиш-
лар учп ўчаётган шам сўхтасига ўхшаб қолдн. Икро.м-
жон қабрдан чиқиб терлаб турган танидан яктагиии еч-
ди-да, Турсуибонни ўради. Аллақандай ғайри табиий
куч билан унп икки қўллаб кўтардн-да, бир тнззалаб
сурилиб қабр олдига келтнрди.
Чўл устини аста қоронғнлнк босиб келаётган ёз оқ-
шомида ота ўз боласини шонсиз, шарафснз, маросимснз
қабрга қўйдп. Лой аралаш тупроқ тортдн.
Ой синган қнзил лагандек бўлиб бўзариб чиқди. У
секин-секин ҳаволанпб терак бўйи кўтарнлди-да, қимнр-
ламай осплиб қолдн. Бирип кетпн юлдузлар кўзи
равшанлана бошлади. Осмцни замиида арава орқа-
сидан кўтарилган тўзондек бўлиб сомончи йўлн кў-
ринди.
Икромжон қабр тепасидан кетолмадн. Ҳар гал ўрни-
дан туриб кетмоқчи бўларлп-да, яна фарёд уриб ўзини
қабр устига отарди.
Ой ёритиб турган тўқай яланглигида Икромжон
қабрни қучоқлаб ётаркан, кимдир унннг елкасидан кў-
тарди.
— Дада, дада, туринг, кетампз.
473
www.ziyouz.com kutubxonasi
Низомжон кўпдан бери унинг аҳволнни кузатиб ту*
рарди. Фарёдига чидаёлмай охири зўрлаб бўлса ҳам
олиб кетишга аҳд ҳилган эди.
— Юринг, юринг, кетамиз. Энди бас. Кетайлик.
Икромжон бош кўтариб унга ҳаради. Ҳеч нарса де-
май судралиб бориб қўлтиҳтаёғини олди-да, чайқала-
чайқала олдинга тушиб кетаверди.
То тўқайдан чиқишгунча ҳам улар бир-бирларига
чурқ этнб оғиз очишмади.
Низомжон нима дея оларди?
Икромжон нима дея оларди?
Икромжоннинг бағрини куйдираётган алам бу поён-
снз тўқайларга, ой нури ожиз ёритиб турган сўнгснз
чўлларга снғмасдн...
Низомжон алламаҳалгача Икромжон амакнни, Жап-
нат холани ўйлаб ухламай ётганндан эрталаб жуда кеч
уйғонди.
Чодир туйнугидан офтоб ўтиб, унинг думалоқ нурн
бордон устида пиёладаги чойдек қалқиб турардн. Ик-
ромжон ҳали ҳам пишиллаб ухлаяптн. Унипг бунақа
одати йўқ эди.
Икромжон ҳамиша тонг ёришмай унгониб, бир тиз-
засини қучоқлаганича қимирламай ўтирарди. Нима бўл-
ди? Ннзомжон бунинг сирини билади. У чарчаган. Ҳол-
дан тойган. Айпнқса, кечаги даҳшатли ҳодиса уни оёқ-
дан йиқаёзган эдн. Майлн, ухласин. Мириқиб ухласин.
Унга осопми?
Низомжон бордонии шитирлатмай оҳиста кнйиниб
чодирдан чиқди. .
Осмонда қиттак ҳам булут нўқ. Шамол ҳам эсмай-
ди. Бак тагидан кўтарилаётгап кўм-кўк тутун буралмай
тнкка осмонга ўрлаяпти. Худди сўнгснз осмонга кул
ранг юмшоқ устун тираб қўйганга ўхшайдн.
Сўрида Тўланбой боласини снига ўтқпзпб нималар-
дир деяпти. Бола бурнннн торта-торта кўзини ишқаб
ҳиқиллайди. Тол тагнда ўтиргап Зебихон билан Дилдор
қотиб-қотиб кулишарди.
Ннзомжон улар олдига ювуқснз боришдан андиша
қилиб кружкада сув олиб чодир орқасига ўтиб кетдн-да,
белбоғига артнна-артина сўрига яқинлашди.
— Нима гап, нимага йнғлаяпти бу?— дедн Низом-
жон Тўланбойга.
474
www.ziyouz.com kutubxonasi
— Сўрама, божа. Жияиннгнн бирпас кўтарган эдим,
нақ манавн қнёмат қнлворди. Қизғаняпти.
Низомжон болага қараб нлжайиб қўйди.
— Ииғлама, ўғлим. Уруш тамом бўлганда Низом
поччанг бир дўппи ҳолва олиб беради. Маза қиласап.
Эртага ўзим сенга битта войвоякнииг боласини тутиб
бераман.
Боланинг кўзларп яшнаб кетди.
— Уруш қачон тамом бўладн?
— Яқннда тамом бўлади. Аскарликка кетганларнииг
ҳам.масп ҳолпа олиб келишади. Ҳу, бир марта сенга
нккнта псчнне берган эднм-ку, ўшанақа печинедан анча
олиб келншадп. Мепам еймап, сенам ейсан.
Бола Дилдорнинг қўлидаги ўғлига ўқрайиб қараб
қўйди.
— Унга берманмиз-а.
— Озгина берампз. Бўптнми?
Ннзомжон ота-боланинг гапларига кула-кула тол
тагнга қараб кетдп. Дплдорнинг қўлидан жиянини олиб
осмонга ташлаб ўйнагдн.
Тўланбойнинг хотини дастурхон ёзиб, чой дамлаб
келди. Тўланбой қўлини ювпб юқорига чнқаркан, у ёқ^
бу ёққа қараб олди.
— Амакннг кўринмайди. Далага чнқиб кетганми?
— Иўқ, ухлаяптилар.
— Э, уйготмайсанмн. Ғафлат боснб ётаверадимн.
— Майли, ухласинлар.
— Ҳализамон.. Тога келпб қоладилар. Уйғотиб
чнқ.
Низомжон ўрнидан туришга турпб қў’йдн-ку, уни
қандоқ қилиб уйғотиш кераклигинн билмай ўйланиб
қолди. Қейнн боланп қўлига олиб чоднр нчига кирнб
кетди.
Икромжон ҳамон ухларди. Низомжон боланн унинг
ёстиғига ўтқазнб қўйдн. Бола Икромжон ҳар пншилла-
ганида қимирлаётган мўйловига қараб турди-да, бирдан
икки қўли бнлан ушлаб тортди. Икромжон чўчнб кўзинн
очди.
Аввалига ҳайрон бўлиб болага қараб турди-ю, ке-
йин илжайиб ўзи унга мўйловини тутиб берди. Бола мўн-
ловидан, қулоғидаи тортиб роса қийқириб ўйин
қилди.
Икромжоп бошинн кўтариб, боланн худди укпарнн
475
www.ziyouz.com kutubxonasi
ушлаётгандек авайлаб қўлига кўтардн-да, сурилиб қўл-
тиқтаёғини олди.
Низомжон уларга қараб қимнрламай турардн.
Икромжон болани бағрига босганича ташқарига
чнқди.
Дилдорнинг чўлга келганига нкки кун бўлган бўлса,
шу икки кундан бери унинг боласи каттанннг қам, ки-
чикнинг ҳам эрмаги бўлиб қолган эди. Тўланбойнинг
ўғли бу ердагнларнинг меҳрини шу бола олпб қўяётган-
дек ҳамон дадасининг пннжига кириб, унга хўмрайнб
қараб турарди. '
Икромжон сўрига ўтираркан, боланн тўннга яхшп-
лаб ўраб олди-да, афсуслангандек деди:
— С ен га. бераднган биронта қанд ҳам йўқ.
Тўланбойнинг пинжнга тиқилиб ўтирган бола секнн
суғурилиб чиқдп-да, Икромжоннинг толга тнраб қўйган
қўлтиқтаёгнни олиб қочди.
— Мана бўлмасам, мана бўлмасам.— Бола шундай
деб қочаркан, чодир олдига етганда уни от қилиб миниб
олди.— Чу, ҳа, чу!
Ҳамма баробар кулиб юборди.
Тўланбойнипг хотини унга мушт ўқталдн. Бола ти-
лнни чиқарнб масхара қилди.
— Бу ўлгур ҳаммани ўзиникн қнлиб олган эди-да,
Ичн куйиб кетяпти.
Тўланбон одати бўйича салмоқланиб гап бош-
лади:
— Э, хотнн, сен буни айтасан, бу бола-ку. Мен кап-
катта, лўмбоздек пантнмда, акам уйланганда уни ке-
линдан қизғонганман. Тўйда, чимилдиққа келнн-куёв
олдига кнриб олнб эрталабгача чнқмаганман. Акам
раҳматлик чнмчилайвернб сонимни моматалоқ қилиб
Юборган. Ухлаб қолганнмда янгалар айвонга опчиқиб
^ўйишипти. Эртасига ҳам кнрмоқчи эдим, дадам бир
шапалоқ урганлар. Ушанда келнн аямни бир ойгача
ёмон кўриб юрганман.
Бу гап ҳаммадан ҳам Икромжонга таъсир қилди,
Кулавериб кўзларн ёшланиб кетди. Тўланбойнинг хоти-
нн ўпкали оҳангда деди:
— Гапингиз қурсин, қаёқдаги бўлмаган гапларнн
тўқийсиз.
— Э, рост, хотин, рост. Самовардаги акамнинг ул-
фатлари мени гапга солишарди. Акам келин аямни
.476
www.ziyouz.com kutubxonasi
қанча ўпганини точний айтиб берардим. Қип-қизил
жиини экаимап.
— Жиннилнкка жиннн эдинг. Ж уд а шум эдинг, Тў-
лан. Эсингда борми, ҳамма сендан безор эди. Кўп расво
ишлар қилардпнг. Бир кун нима қнпти, денг. Масжндга
к-ириб тахорат обдасталарга бнр ҳовучдан қалам-
пнр ташлаб чнқнпти. Ксчқурун масжпдда қисмат бў-
лнб кетди. Сўфп дод дейди, домла нмом дод дейди.
Иамозхопларпнпг бироптаси ерга ўтнролмайди.
Масжнднп бошга кўтариб бақнрпб у ёқдан-бу ёққа
югурншадп.
'Гўланбой думалаб-думалаб кулди.
— Ушаида бировга айтмагапсан-а, Икром. Маладес
одамсан.
— Ш у болапг ҳам ўзннгга ўхшаган чиқадиганга ўх-
шайди.
Тўлаибой керплиб кулди.
— Узимга ўхшамаганига қўймаймап ҳам-да. Бунн
ўзим туққанман.
Кулги, ҳазил бнлан нопушта^ ҳам тугади. Низом-
жон чодир орқаспда қўлтиқтаёқнн от қилиб миниб
юрган боланп тўқапгача қувиб бориб таёқни олиб
келди.
Ҳамма ўз ишига қараб кстди. Ҳамма кстди-ю, Икром-
жон болага алаҳсиб ўтнравердп. Охирн Дилдор келиб
болани олди.
— Амаки, бера қолниг, сизпн чарчатиб .қўяди. Бу-
васига ўрганиб қолган-да, ншга кетганимда дадам
билан қолади. Соқолн бор кншппп кўрса ўзини отаве-
радн.
Дилдор унн олмб кетаётибди ҳамки, у калласини
қийшайтириб Икромжонга қараб қийқиради. У ҳар
қийқирганда лабларидан сўлак оқиб, оғзи бир тарафга
қийшайиб кетади.
Икромжон тўннни тузатмоқчи бўлган эдм, кўп«
дан унутилган, аммо қадрдон бир ҳн^ димоғига урил-
ди.
Бу она сути, мурғак бола ҳиди эди. Б у ҳид яшариб
келаётган олам, отаётган тонг, эрта кўкламда қнрдан
келадиган илиқ шабада, янги новда қўйган тол иўстло-»
ғи, тош урилиб тушаётган сув тўзони, ёмғирдан кейии
чарақлаган офтоб ҳидига ўхшардн.
477
www.ziyouz.com kutubxonasi
Икромжон бир дам кўзларнни юмди-ю, ҳузур цилиб
нафас олди.
Бонтдан бери тол шохида чуғурлашаётган чумчуқ-
лар гурр этиб дастурхонга ёпирилди.
Чодир ичидан бола йиғиси келдн. Икромжон беих-
тиёр ўрнидан турди-ю, ўша тарафга юра бошлади. Дил-
дор бола кўтариб чиқди. Бола йиғпдан тухтаб Икром-
жонга талпинди.
Икромжоннннг юзларида, кўзларида бнр чиройлп
табассум порлаб кетДи.
www.ziyouz.com kutubxonasi
XОТИМ А
*м “ нсои боласн нс купларни кўрмайди?!
Ҳар бнр одам ўз гамн билан бўлса, ҳаётдан кўз юмиб
кетганларга умр бўни мотам тутнб ўтса, бу моддий
олам шу кунларга етолармнди?
Ҳаёт тўлқини ожизларни қирғоҳҳа нрғитиб ташлай-
ди. Оқнмга қарши суза олганлар, тўлқинни эгарлагап-
ларгнна эртанги кунга етиб келади.
Ер куррасида чумолндек меҳнат қилаётганлардан
кўра, тупроқ тагида ётганлар кўп. Ер қатлами одам су-
якларнга тўлиб кетган. •
Аммо ҳеч бир ннсон оёқ тагига қараб яшамайдн.
Олис уфқларни мўлжалга олиб йўл юради. Уни ҳамиша
эртангн кун, яшаш, ёшариш, яратиш иштиёқи оёққа тур-
ғизган.
Инсон кўзидан оққан ёшларни жамласа уммонлар
пайдо бўлардн. Бу уммонлар жаҳонни ғарқ қиларди.
Ерни кўз ёши эмас, пешона тери яшнатган. ---
Инсоннинг ҳаётдан илинжи кўп. Ноумид шайточ,
дейдилар. Кўнгилга тасаллн берувчи, одампи ҳамиша
оёққа турғнзувчи, ўйлатувчи, курашга чорловчи чигнл
жумбоқлар кўп бу оламда.
Ҳаётнинг жами аччиқ-чучугинн татиган, айрнлиқлар-
га фил бўлиб бардош бергап Икромжон учун ҳаётпинг
ҳам чигил, ҳам порлоқ саҳифаларн бор эди.
Низомжон!
У Икромжонга ўғнл бўлди. Унинг қўш қанотп бўлди.
Икромжон бу бақувват қанотларда бургут парвози
билан олис, нурдек тиниқ, беғубор уфқларга уча олади.
479
www.ziyouz.com kutubxonasi
Бу қанотлар уни ҳаётнинг янги мапзилларига олиб бо-
ради...
Бугун ҳам ҳаво очиқ.
Низомжон билан Зебихон Дилдорни кузатнб арава
изн тушган чўл бўйлаб кетишяпти.
Икромжон йўл бошида қўлтиқтаёғига суяннб улар-
нннг орқасидан қараб қолди.
Уфқда уч нуқта қолди.
Б у — Низомжон, бу— Дилдор, бу— Зебихон.
Пардек енгил оппоқ булутлар чети ботаётган офтоб
тиғида худди кимхоб парчасидек лов-лов ёнади. Икром-
жопнннг кўзларинн қамаштирадн. Енади, ёлқинланади.
Тошкент — Фаргона, 1964 йил
www.ziyouz.com kutubxonasi
УЧИНЧИ КИТОБ
УФҚ БЎСАҒАСИДА
www.ziyouz.com kutubxonasi
БИРИНЧИ БУЛИМ
I
Г.
■ орчаксто стаицияснга одам сигмаиди.
Вокзал олдидаги майдонда юзлаб юк машиналари.
Чоллар, келинчаклар, ҳассага таянлб қолган кампир-
лар станция биноси тепасидаги радиокарнайга тики-
лишган. Фарю на, Марғилон, атроф қишдоқлардап
келган машиналар тепасида гажак қўйган келинчаклар.
Тўрт йил сандиқда ётавериб, куядори иси ўрнашиб
қолган ятласлар, бахмал намчалар, снёқга бўялган
дуррачалар офтобда анвони ранг билан тввланади.
Баҳор офтоби том-тошларни қиздирадн. Еноқлари-
ин, бўйинлариии тср босган жувонлардан арзон атир,
қалампирмунчоқ ҳиди келади.
Тўрт йил меҳнатдан узилмаган қўлларга узук яраш-
магандек, билагузуклар бировникидек эриш туюлади.
Ипак пайпоқ болдирларпдан сиднрилиб тушиб кетаёт-
гандек. Туфлининг баланд пошнаси ҳали у ёққа, ҳалп
бу сққа қийшайиб кетадн. Арқонда юрган дорбоздек
йўлни мўлжалга олиб қадам босишади.
Дилдор ҳам шу ерда. У ўғлини кўтариб олган. Ис-
сиқда тиқилинч орасидан Низомжонни қидирадн. Янги
этикчасн оёғини сиққанидан бола ерга тушишга уна-
майди. Усти бордон билан ёпилган сўрнда Иноят оқсо-
қол билан Рисолат ўтирншипти. Дилдор қайнатаси-
нипг олднга боргиси келмай берироқдан ўтиришга жон
излардн. Ш у пайт кнмднр уиипг нккн кўзипи берки-
тиб олди.
— Низом, Низомжон. Бўлди, қўйнб юбор, ўзи қў-
лим толиб турипти.
— Э, ўлс, ҳалм ҳам Пизом деса, юрагннг тутдек
483
www.ziyouz.com kutubxonasi
тўкилади-я, Менман.— Б у Асрора эди. Асрора унинг
кўзларини бўшатиб, ҳиринглаб кулди.
Дилдор Асрорани уруш тугаган кундан бери кўр-
маган эди. Бинойидек бўлиб қопти. Лабида ҳизил. Қи-
зил суртишпи ҳам эплолмапти. Памадани икки лунжи-
гача суртворипти. Қора юзига упа унча ярашмапти.
— Упа суртишни ҳам боплабсан. Сал эви бнлан-да.
— Қўявер,— деди Асрора.— Бўлаверади. Нима қи-;
либ батта турибсан. Юр, у ёҳҳа борайлик.
Асрора Рисолатлар ўтирган сўрини кўрсатди. Дил-
дор қошларннн чимнрди.
— Қўй, ўша Жиноят ўлгурнинг олдига бораманми.
Ш атда ўтирамиз.
— Бўлмаса Низом ўлгурни топиб келаман. .
Асрора шундай дедн-ю, одамлар ораси.га кирнб йўқ
бўлиб кетди. Дилдор унинг орҳасндан қараб қоларкан,
юзида, кўзида аллақандай ҳавасга ўхшаш бир нима
порлагандек бўлди. Асрора Каримжоннинг келишини
кутиб дунёдаги жами ташвишларни унутгаи, гаплари
ҳам аллақандай пойма-пой, қилиқлари ўзига ярашма-
гандек, ерда юраётганга эмас, осмонда учиб юрганга
ўхшарди. Кунига пардозини неча марта янгилар, қа-
нақаки кийими бўлса ҳаммасини ,бир , кунда кийиб,
бир кунда ечарди.
Дилдор бўлса Аъзамжондан, йўлга , чиқдим, деган
телеграмма келган кунидан бошлаб уп йиғиштиради.
Девор оқлайди, кир ювади. Кечаси болани ухлатиб йш
тикади. Аъзамжоннннг кийнмларини Рисолат берма-
ган эди. Дилдорнинг ўзи елиб-югуриб тўн тикднрди,
этик буюртирди. Ҳозир тут тагидаги супага гилам со-
либ, хонтахта устига топган-тутгаиинн териб, катта са-
моварга ўт ташлаб келган. Пиллага олган оқ шоҳиии
поёндоз қилиш учун дазмоллаб, айвон қознғига илиб
қўйган. Айннқса, ўғлн шошнрнб тнпчнтмайди. Соқов-
ланиб, дадам келади, деб қўни-қўшннларга ҳаммадан
олдин хабар бериб чиқди. Ҳозир ҳам ҳар паровоз қич-
қирганда «дадда», дсб қнйқиради.
Станцияга одам йиғилиб кетди. Ш унча одам осмон-
дан тушдими, ердан чиқдимп, билиб бўлмасди. Ш унча
одам қаерда экан?
Дилдор шундай хаёллар билан банд экан, бирдан
шовқин-сурон бўлиб кетди. Ҳамма перронга ёпнрилди.
Дилдор оломон орасига киролмай тургап эди, одамлар
434
www.ziyouz.com kutubxonasi
яна орқага қайтишди, Ҳамма ёқни шовқинга тўлдирнб
келган состав товар поезди экан. Тўхтамай ўтиб кетдн.
Асрора билан Низомжон келди. Энди Асроранинг
/озида бояги қувноқлик қолмаганди. У хомуш. Кўзлари
намли. Нима бўлди?
Низомжои Дилдор билан сўрашиб, жияннни қўлпга
олди.
— Уҳў, катта йигит бўлиб қопсан-ку.
Дилдор ҳайрон бўлиб Асрорага қаради. У ғижпм-
ланган қоғозни узатди. Телеграмма. Каримжон Узоқ
Шарқдап юборган эди. Ахир уруш тугаган бўлса, Ка-
римжон Узоқ Шарқда пима қилиб юрибди?
Радиокарнай гнриллаб туриб бирдан гапира бош-
лади.
— Посзд биринчи йўлдан келади. Тартиб сақлашла-
рингизни сўраймиз.
Паровознинг кучли қичқириғи радно товушинн боснб
кетдн. Тўғоннн бузган селдек одамлар перронга оқа
бошлади. Бнр қўлида жияни, бир қўли билан Дилдор-
ни судраб Низомжон ҳам ўша тарафга югура бошла-
ди.
Вагон томларида ҳам одам. Деразалардан ярим
белигача чиқазгап майкачап йигитлар қичқиришади.
Паровоз, вагонларга гул илиннб қолган. Поезд Тош-
кентдан чиққапдан бери йўл-йўлакай разъезд, ҳар
станцияда вагонларга гул отаверишган эди.
Ҳамма перронда. Ф ақат Асрорагина вокзал мандо-
нида ёлғиз қолган. У билан ҳеч кимпннг пши йўқ.
Ҳамма ўз жнгарнни қидиради. Иноят оқсоқол ҳассаси
билан одамларни туртиб, вагондан вагонга югуради.
Энг охирги вагон эшигидан Аъзамжон кўринди. У па-
ровоз тўхтамаёқ ўзини ерга отди. Биринчи бўлиб уни
Рисолат багрига босди. Оқсоқол ҳам етиб келдп. У
кўзида ёш билан ўғлининг пешонасидан ўпди-да, ҳас-
сасини ерга ташлаб, уни қучоқлаб олди. Чол йиғларди.
Аъзамжон ота бағридан чиқиб жавдираб Дилдорни
қидирардп. Днлдор уларга яқин қолганда ҳамон қўли-
дан судраб келаётган Низомжонни бир силтаб, қўлини
бўшатдн-да, орқада қолди. Тўхтади. Низомжон акаси-
нинг бўйнига осилди. Аъзамжон у билан шошиб кў-
ришди-ю, ўглинн кўтвриб олиб, чўпиллатиб ўпаверди.
Днлдор яқин бормади. У Рисолат олдида, бошига фун-
ча кўргнликлар солган Оқсоқол олдида эрининг бўйнн-
www.ziyouz.com kutubxonasi
га осилпшни истамасди. Аъзамжон Дилдорга кўзи туш-
ди-ю, болани бағридан қўйнб юборман унга қараб юра
бошлади. Оқсоқол унинг бу ҳаракатини совуқ кузатиб
қолди. Дилдор эрининг бўйнига осилмади ҳам, йиғла-»
мади ҳам. Уиинг ўнг елкасига қўлини ташлаб омон-
лашди, холос.
— Тинч-омонмисан, Дилдор?— деди Аъзамжон.
У шундан дерди-ю, овози титрардн. Дилдор бош
ирғаб жавоб қилди. Поезд юздан ортиқ жангчини олнб
келган эди. Кўкраклари орден ва медалларга тўлган
андижонлик, наманганлик йигнтлар вагон ойиасидан
ўз ота-оналари билан топишган қуролдошларига завқ
билан тикилишарди. Сал ўтмай улар ҳам ўз жигарлари,
ёр-биродарлари билан шу хил топишишларнни ўйлаб
энтикишарди.
Оқсоқол олдинга тушиб йўл бошлади. Майдонга
чиқишди. Шундагнна Днлдор Асрорани эслади. У ёқ-бу
ёққа аланглади. У йўқ эдн. Дилдорнинг юраги «жиз»
этиб кетди.
Чортеракдан келган машина уларни кутиб турарди,
Оқсоқолни кабинага ўтқазншдн. Рисолат, Аъзамжон,
Дилдор юқорига чиқишди.
Марғилонга олиб борадиган йўл гавжум эди. Кўча-
ларда одам сероб. Дарахтлар, эшик тепаларнга бан-
роқлар тикилган. Кетма-кет ўтаётган машиналар то
кўздан йўқолгунча кўчадагилар қараб қолишади. Би-
рининг кўзида ёш, бирининг юзнда табассум. Ҳар бир
учраган кишининг юзига, кўзига қараб, дилнда нима
борлигини бнлнб олиш мумкин эдн. Қора хат бағрини
куйдирган, қаддини буккан чоллар, кампирлар кўзда
ёш билан боқишарди.
Оқсоқол Марғилон бозори дарвозасн олдида ма-
шинани тўхтатиб, шошиб ичкарига кириб кетди. Зум
ўтмай эски халтасини кўтариб қайтиб чиқди.
Рисолат станциядан чиққандан берн пичинг қилиб
Дилдорни тишлаб-тишлаб олишни понлардн. Дадаси
бозорга кириб кетганда Рисолат наштарини қаттиқроқ
саачдн.
— Одамларга ҳайронман, йил— ўн нкки ой қорасинп
кўрсатмай бугун пандо бўлиб қолди. Эр ширин-да, эр.
Дилдор зарда билан ўгирилди.
— Менга тегизнб антаётган бўлсангнз керак-а?
— Яхши одам ўзи билиб олаверади.
.435
www.ziyouz.com kutubxonasi
Дилдор сал паст келдн.
— Қўйинг, опа. Шундоқ яхши кунни зимистон қил-<
манг. /
Аъзамжон нима гаплигини билмай опасига қаради.
— Опа, нима қнляпснзлар?
— Сен аралашма! Сенннг гаплардан хабаринг йўк«
Бу манжалақи билан нккн оғиз гаплашнб қўядиган
пайт келди.
Дилдор шунча бўлнб ўтган гапларни орқага таш-
лаб, эрининг унига бориб ҳар қанча аччиқ гапни ютиб
кечгача келди-кетдини кутмоқчи эди. Мана, ҳали ма<
ҳалласкга етмаёқ турткилашяпти. Бунақа бўладиган
Оўлса бормаганиям маъқул.
Машина Чортеракка қараб йўл олди. Узоқдан қиш-
лоқ иморатлари кўрнна бошлади. Дўнгдан ўтишди.
Мўл иккига айрилади. Дилдор кабина томини шапил-
латиб ура бошладн. Шофср тормоз бернб деразадан
Оош чиқарди.
— Ннма гап?
— Бирпас тўхтанг,— деди Дилдор.
У шундай деди-ю ерга гурс этиб сакради.
— Юрипг, юринг, Аъзамжон ака. Уйимиз бу ёқда,
Аъзамжон ҳайрон бўлдп.
— Қаёққа?
— Билмансизми? Ахпр уйимиз аллақачон бўлак
бўлган.
Рисолат шовқин солди.
— Қандоқ турқи совуқ хотинсан. Жигарни жигар-
дан бегона қилмоқчимисан?— Дилдор жавоб қилмади,
Рисолатиинг бетига қарашнн ҳам хохламасди. Каби-
надап Оқсоқол чиқди.
— Пима гап?
Рисолат биднрлаб кетдн.
— Вой, бу тирноқни этдан жудо қилмоқчи. Асти
қони қўшилмади бунинг.— Оқсоқол жанжалнннг маъ-
нисига тушуниб, мулойим гапга аралашди.
— Ахир, жои болам, қанча гина-кудуратннг бўлса,
бафуржа гапирарсан. Бугун унақа қилма. Уйга борсин,
Ундан кейин сен ҳам кўчипгни олиб келасан. Мана
эринг. Эр дегап извошпннг олдннги ғилдираги бўлса,
хотин кейннгн ғилдираги.
Дилдор упга ҳам жавоб бермади. Оғирлик билац
деди:
687,
www.ziyouz.com kutubxonasi
— Аъзамжон ака, уйингиздан бир умр қантмас бў-
либ чиқиб кетганман. Мен илгарпги муштипар Дилдор
эмасман. Уз йўлимни топиб олдим. Агар болам десанг-
из, хотиним десангиз, юринг. Унга борайлнк.
Оқсоқол ўғлига бўри қараш қнлдн. Аъзамжон икки
ўт орасида қолган эди. Нима қилсин? Ота сўзипп қай-
тарсинми? Унинг Дилдорга ён босгулик ҳоли бор эди<
Оқсоқол буни пайқаб қолдн. (
— Ичкуёв бўладиган болам йўқ. Номард йигит йч-
куёв оўлади. Хотнн зотининг уруғн Ҳпротдан келганн
йўқ. Еш-ёш қпзлар чолларга тегяпти. Узннгни бозорга
солма.
Дилдор яна Аъзамжонга қаради. Оқсоқол қатъий
буюрди:
— Чиқ, машинага. Эр керак бўлса, ялиппб боради.
Аъзамжон беихтиёр машинага интнлдн-ю, яна тўл-
тади. Энди Рисолат гапга аралашди.
— Укасига ўйнаш бўлган хотнн хотин бўлармпди?
Аъзамжоннинг тишлари ғижирлаб кетдн. Дилдор
қалтиради, кўзларидан ўт чақнадп. Ш арт бурилди-ю,
қўлидан боланн юлиб олдн-да, пнлдираганча кетдн.
Низомжон ҳам ўзини ерга отди. Оқсоқол кабина эшн-
гини қарсиллатиб ёпнб шофёрга:— Ҳайда,— деди.
Кабина тепасида Аъзамжои, Рисолат нотекис йўл-
дан чай'қала>чайқала кетишаркан, Аъзамжон йўл ўрта-
сида ҳайрон туриб қолган укасига, сертупроқ йўлдаи
орқасига қарамай пнлдираб кетаётган Дилдорга қарар-
ди.
Укасига ўйнаш бўлган хотпн сўзи унинг нигнтлик
иззат-нафсига теккан эди. Унннг кўз олдида гўзал, ва-
фодор Дилдор эмас, ҳаром, алвасти Дилдор сочларимн
ёзиб тургандек эди.
II
То уй остонасига стгунча бола «дада» деб Днлдор-
нинг сочларинн тўзитиб, юзларини тимдалаб ташлади,
Бола неча кунлардан бери сира кўрмаган дадаеини
кутарди. Унинг орзулари, хаёлларн бнр зумда шамолга
учиб кетганнни билмасди. Юлдуз погонли дада, юлдуз-
ли шапка кийган дада бир кўрннди-ю, яна йўқ бўлди.
Бола уйга ҳам додлаб кирди. Арнқ бўннда кетмон
юваётган Юнусали ота невараспнннг бу хил товушидан
484
www.ziyouz.com kutubxonasi
ҳаПрон қолиб, кетмонни жойида қолдирганича эшиккаг
чопди.
— Нима гап?
Дилдор жавоб бермади. Болани ерга қўйди, ўзини
айвонга отнб, кулча бўлиб олди. Бола кўчага «дада»
лаб югурди. Чол йўлакдан уни тутнб келди, Бола оёқла<
рини типирчилатиб унга сўз бермасди.
Юнусали ота қизн бир нпма демаган бўлса қам, унинр
аҳволндан нима гап бўлганнни билиб олган зди. •
0>а бир зум ўйланиб қолди. Энди невараси ҳам қурпа*
йиб олган, қалтираётган бобосига, айвонда тўлғаниб
ёгган онасига қараб, бармоғини оғзига солганича жав-
днраб турарди.
Охири Юнусалн ота қизининг тепасига келди.
— Қўй, қизим, қўй. Бу кунлар қам ўтиб кетар. Шуч<
доқ бўлншини билган эдим. Аммо эринг уруш кўрди,
мусофирчилик кўрди, йўлини топиб олгандир, деб ўй«
лаган эдим. Бўлмапти-да^
Дилдор бош кўтарнб дадасига қарамади. Чол энди
неварасига ўгирилди. У ҳамон қўлидан пуфаги учиб
кетгандек ҳайрон хиқиллаб турибди.
— Қизим, майлн. Болада нима айб, дадасининг олди-
га обориш керак. Ахир бола шўрлик уни қачондан бери
кутади. Кутавериб кўзлари тўрт бўлди шўрлнкннпг.
Днлдор санчиб ўрнидан турдн-ю, боласипи қучоқлаб
олди.
— Пўқ, йўқ. Бормайди, унга бермайман боламнп,
Ота босиқ туриб деди:
— Ундоқ ўйлама. Болапинг днлини вайрон қилма,
Бола яна хархаша қила бошлади.
— Дадамга, дадамга борамап.
— Аиа кўрдингми. Ҳозир оборай, бу кеча дадаси би-
лан ётсин. Юпанснн. Кўнглини синдирма гўдакнинг.
Дилдор боласнни багридан қўйиб юборди. Бола чоп-
ганича йўлакдап чиқпб кетди. Юнусалн ота қизига бир
дам қараб турди-да, оғир, юракда бир дунё алам
бплан неварасининг орқаспдан кетдн. Эшикка етганда
тўхтади.
— Болам, қапдоқ қиламиз, асли пешонанг шундоқ
бўлса, иложнмиз қанча!
Дилдор ҳовлнда ёлгиз қолди.
Ҳали офтоб ўчмагап. Боя Дилдор станцияга кегга-
пида дадаси рапҳонларга сув очпб, ҳовлини ёғ тушса
www.ziyouz.com kutubxonasi
ялагудек қнлиб супурибди, сув сепибди. Поёидозга олнн-
ган оқ шоҳини дарвозахона устунидаги калит иладиган
михга осиб қўйибди. Патнисдаги гуручни тозалабди.
Ннида кўз ойнаги, қоғозда бнр кафтгина курмак... Са-
мовар пракисига қоғоз кийдириб боснб қўйибди. Қозиқ-
да янги тўн, тахтакачдан чиққан дўппи.
Буларнинг бари Аъзамжон учун эди.
Уч йнлдан ошди. Дилдор бирон кунни рўшнолик би-
лан ўтказмади. Утган ҳар бир кун унга алам, изтнроб
ташлаб кетардн. Мана шу ўтган аламлн кунларнинг
ииҳоясига етдим, энди барп унутилади, бари тушдек
элас-элас эсда қолади, деб ўйлаган эди. Бугун ўтган
аламли кунлар жам бўлиб унинг юрагини чангаллаб
олди. Бутун орзуларинн юлиб ташлади. Бу аламларга
шу биргина Аъзамжон барҳам бериши керак эди. Дпл-
дор замбарак оғзида бола очган чумчуқдек яшаб кел-
ганини билмагандн. Уша замбарак эндн отилди. Отил-
ди-ю, унинг не-не машаққатлар билан тнклаган иннии,
рўзғорини кўкка совургандагина билди.
Дилдор аламини кўз ёшидан оларди. Инғлади, йиғ-
лади, охири кўзида ёш қолмади. Ҳолсизланнб айвон
лабига ўтнрди-да, атрофнга телбадек назар ташлади.
Атроф жнмжит. Фақат олисдан чнрманданинг тарақ-
лаганн, ёш-ялангнинг қийқириғи эшитиладн. Бу Аъзам-
жонлар уйида. Унинг келишнга қншлоқнинг узоқ-яқин-
лари йиғилишгап. У ерда ўйнн-кулгн. Бу тўйдан фақат
Дилдор бенасиб, холос. Ш у базм, бу қийқнрнқлар бу
ерда, мана шу ҳовлида бўлиши керак эди. Бўлмади.
11ега?
Дала-тошпи куйдирган саратон ҳароратини бағрнга
яширган ўша машъум тутзор, азамат йигитнннг паҳлавон
кўкснга бош қўйган қоқ туш палласи...
У кунлар Дилдорга катта бахт, туш каби ширин ҳаёт
ваъда қилгзнди. Алдапган қиз ҳамон ўша туш палласи
ўзипи унутган дақиқаларнинг дардинн тортарди.
Аёл кишнга вафо деган нарса қанчалар қимматга
тушишини кўплар ҳали билмайди.
Дилдор ҳеч кимнн қоралаёлмасди. Ҳаммасига бнр-
гина ўзим айблиман, дсб биларди. Агар у Низомжопга
бевафолик қнлмаганда бу куплар бошига тушмасди.
Аммо Низомжон қанчалар азоб чеккан бўлмасин, бнр
марта ҳам унинг юзига солмади. Охири Дилдор ўйинчоқ-
қа айланди. Уии эрннинг укасига олнб бермоқчи бўл^
490
www.ziyouz.com kutubxonasi
дилар. Бунга Дилдор қанчалнк қарши турмасии, бари-
бир яна озгина куч билап рози бўлиши мумкин эди.
Дилдор шунақа иродасиз эди. Бу гал ҳам уни Низомжон
саҳлаб ҳолди. Дплдор ҳар гал иродасизлик қилиб
жар ёқасига бориб қоларди-ю, азобини Низомжон тор-
тарди.
Ҳозир Дилдор боя станцнядап қайтиб кслаётганла-
рида ака билап унинг ўртаснда қолган Низомжонни
эсладн. Низомжон мана шу Днлдор туфайлн ўз уйн-
дан, дадасидан, опасндан, акасидан жудо бўлдп. Отаси
унн оқ қилдп. Ннма учун? Ким учун? Албатта Днлдор-
нинг номусинн сақлаб қолиш Учун. Дилдор бир ўзини
эмас, Ннзомжоннн ҳам изтиробга солди. Наҳотки шу-
ларнинг барн унинг кўзинн очмаган бўлса?! Иўқ, Дил-
дор энди тавбасига таянди.
Остонада бола оппчлаган дадасп кўрннди. Бола ух-
лаб қопти. Дадаси упн авайлаб супага ётқизди-да, бир
четга бориб ўтирди. Бошинн икки панжаси орасига олиб
ухлагандек қимирламай қолди.
Олисда ҳамон чирманда қарсиллайди. Маст йнгитлар-
нннг қийқирнғи, царсак товушлари барала эшитплиб ту-
рнбди. Дплдор ўзннн қўлга олди. Дадасининг тепасига
келиб аста шнвнрлади:
— Менн кечнринг, дада. Тавба қилдим. Қаригани-
кгизда мени деб ташвишга қолдингиз. Қўйннг, бир амал-
лаб кунимизни кўрнб кетармнз.
Ота бош кўтарди. У қизнга шундай қарадики, бу қа-
раш гўс ҳеч нима бўлмагандек, шунчаки дам олиб ўтир-
ган кпшннннг лоқайд қарашига ўхшарди.
— Жойингнзга бориб ётпнг. Чарчагандирсиз.— Дил-
дор таппдаги бутун оғнрликпи ташлагандек, енгпл бо-
риб эшик илгагини солнб келдп. Чол ҳам ўрнига бориб
ёгди. Днлдор боласиии ечпптпрнб ўрнига ётқизди. Бо-
ланипг чўнтагида отилгап ўқнинг тўртта гнльзаси. Кўй-
лагньннг кўкрагида юлдуз.
Днлдор гильзаларни қўлига олнб тпкнлиб қолди. Бал-
ки бу Аъзамжопнинг душмаига отгаи охнрги ўқларннинг
гильзасидир. Аъзамжоп душманга ўқ отиб, ўз хотиниии
яралагандек туюлди.
Бу кеча эри жангдан голиб қайтган хотиннинг уйида
чироқ ёпмади. Тнқ этган товуш ҳам чиқмади. Қор учқуни-
дек манда, совуқ юлдузчалар қора бахмал осмонда би-
рнн-кетин милтираб қолди. Бшлнк, севги тўла балоғат
<51
www.ziyouz.com kutubxonasi
Гшлларини оқизиб кетган анҳор гувиллайди. Бу анҳор
эндн севги сирларини эмас, умрни олиб кетаётгандек но-
хуш, совуҳ шовиллайдн. Узоҳ-узоқларда базмдан қайтган
маст ннгитларнинг пойма-пой қўшиқлари эшитилиб қо-
лади. Бу товушларнинг энди Дилдорга сира алоқаси
йўқ. Аксинча, бу товушлар уни масхара қилаётгандек.
Бнрдан эшик зарб билан тақиллади. Дилдор сесканиб
кетди.
— Ким?
Кимдир йўталди. Маст бўлса керак, отга ўхшаб пиш-
қирди.
— Мен, мен Аъзамман. Оч, Дилдор. Оч! Очсанг-чи!
Дилдор елдек учиб эшикка югурди. Бирдан ҳовли ўр-
тасида тўхтаб қолди.
Унинг юрагн гупиллаб урар, бахтданми, чўчиганидан-
мн ўзи ҳам билмасди.
— Дилдор, Дилдорнм, оч!
Дилдордан садо чиқмади. Орқасига қайтиб яна су-
пага ўтирмоқчи эди, эшик зарб билан тағин тарақлади.
Дилдор бу гал ҳеч иккиланмай эшик олдига борди.
— Мнма дейснз? Нима қиласиз мени?
— Оч, оч, Дилдорим! Дийдорингга бир тўяй.
Аёл калбндек юмшоқ, ҳар нарсани осон кечирадиган
қалб бўлмапдп. йиглаб, ялиниб айтилган сўз ҳар қандай
хотин қалбини эритмай қўймайди.
Дилдор тнтраб кетди. Қўллари беихтиёр эшик ҳалқа-
сига борди. Борди-ю, аллақандай куч қўлини ҳалқадан
узиб олди.
Дилдорда қандайднр куч пайдо бўлди. Танидаги тит-
роқ ҳам аллақайга ғойиб*бўлди.
— Кстинг!
Днлдср бу гапнп сира иккиланмай айтди. Уз товуши-
нинг қатъийлигн унга яна куч багишлагандек бўлди.
Аъзамжоннинг кайф аралаш уни пнсанд қилмагани па
айни вақтда ҳайратда қолганинн ифода қиладиган то-
вуши келди:
— Мима?!
Иккови ҳам жнм қолишдн. Салдан кейнн Аъзамжон
деди:
— Эсингни йиғ!
Дилдор индамади.
— Кейин пушаймон бўласан. Уртада боламиз бор.
Дплдор яна нндамади.
492
www.ziyouz.com kutubxonasi
Дилдорнинг юраги узилиб кетгандек бўлди. Аммо яна
ўзинн босди.
Сал ўтмай Аъзамжоннинг пиқиллаб йиғлагани эши»
тилди. Дилдор кучининг борича ўзнни босншга уринди.
Эринннг гапларидан таъсирланмаслик учун иккн қўлоғи»
ни кафтлари ораснга олдн.
Аъзамжон анча пайтгача жим қолди. Тишлари ғнчир»
лади. Нималардпр деб кимнидир сўкдн. Кимни сўкаёт-
ганини Днлдор эшитмадн. О.хири Аъзамжон жаҳл билан
эшикнн тепди. Дилдор сал орқага чекннди-да, овозининг
борича бутун қаҳру ғазабнни йнғиб қнчқирди:
— Кетинг! Кетнпг! Кетппг!
Аъзамжон қақр бплан деди:
— Уч талоқсан! Қўйдпм!
Кўча тарафда нотекнс ташлангап қадам узоқлашди.
Дилдор хамон қимнрламай йўлакда турарди. У шу тур-
ганича қаича турганини билмасди. Супада ётган дадаси
йўталди. Шундагнна Дплдор эспни йиғнб орқасига қайт-
ди. У супа ёнпдан ўтпб кетаётганда чол бошини кў-
тарди.
— Тўғрн қилдннг, болам. Шупдоқ қилишинг керак
эдн. '
Дилдор индамади. Бнр огиз гап айтгудек бўлса, то-
моғидан гап эмас, йиғн отилиб чиқиб кегнрди. У ўзини
тутди. Бироқ боласинннг ёнига ётаркан, ўзини тутолма-
ди. Уксиб-ўксиб йнғлади. Кўз ёшларидан ёстиқ шалаббо
бўлиб кетди.
Уннпг аҳволини дадаси билнб ётарди.
Қай ота ўз боласининг б#тсизлигидап, азобидан бе-
хабар қолади, дейсиэ!
III
Мизомжон йўл ўртасида анча туриб қолди.
Машина орқасидан чанг пуркаб зумда ғойиб бўлди.
Аммо бола кўтарган Днлдориннг шнтоб билан ўрикзор-
дан ўтиб сўқмоққа чиқнши, ҳалн одам бўйи келмаган
сариқ толлар орасидан кетпши унннг дилига аллақан-
дай оғир, кўнгилни эзувчи бир мунг ташлаб кетган эдн.
Низомжон шу ёшга кириб бпрон марта шодликка
тўймаган эди. Бугун акаси ўлим жойпдан омон келганда,
уни соғинган. ярнмта бўлган оила бутун бўлган кунда,
кўрган-кечирган азоблар унутилади, гииа-кудурат ора*
'493
www.ziyouz.com kutubxonasi
даи кўтарилиб кетади, деб ўйлаган эди. Отасини, опа-
снни шу шодлик баҳона кечнрган эди. Аммо бу шодлик
ҳам унга татимади.
Кинднк цони тўкилган уй, она тобути лопиллаб чнҳ-
қан остона ҳамиша уни бағрига чақирарди. Оқ қилпн-
ган бўлса-да, қувилган бўлса-да, барнбнр бу уй уннпг
уйи эдн.
Ҳеч бир бола ўз отасини, жигарларнни ёмон деёл-
майди. Ҳар қанча ала.м ўтган бўлса ҳам ичига таш-
лайди. Аламларини, азобларинн кўкрагига кўмадн.
Иизомжон ҳам барча аламларни кўксига кўмиб, акаси
келадиган куп ҳеч нарса бўлмагандек қувилган осто-
иадан ўйнаб-кулиб кириб келган эди.
Зум ўтмай у яна ўз упига бегона бўлди қўйди.
Отаси бнр оғиз бўлса-да, юр демади-я!
Рнсолат бўлса унииг дилнни вайрон қилиб Аъзам-
жонга: уканг хотипннгнинг ўннашн, дедн.
Аъзамжон унга ёв бўлнб қарадн.
Энди Низомжоннинг бу уйда қанақа илинжи бор?
Кими бор, нимасн бор? Тамом!
Нпзомжои айрилнш йўлда нима қнларни бнлмай
турардн.
Ш у топда унинг дунёда ҳеч кими қолмагандн.
У аста жойидан қўзғалди. Жигар экан, аллақандай
илинж уни уйи тарафга қаратди. Кўнглида ҳозир ким-
дир келиб қўлндан тортадигандек, уйига судрайдиган-
дек бўлардн. Шунннг учуп ҳам у дадил қадам ташла-
мас, узоқ кетиб қолса тополмай қолишадигаидек
туйиларди. У аста-аста қадам ташлаб анчагина нари
кетиб қолди. Ҳеч ким упи пзлаб келмадн. Чақирмадп.
Низомжон огир хўрсиниб қадамиии тезлаштирди.
ЛАарғилон йўлига қараб нлдам юрнб кетди. Гузардан ўт-
ди. йўл четларига харсанг ётқизилган кўчага бурилиши
билан орқадап енгил оёқ товуши эшитиб ўгирилди.
Брезент шиппакда енгнл ер босиб Адолат келарди. Ни-
зомжон тўхтаии. У ўэ қнёфасининг қай аҳволдалигинп
энди билди. Адолатнинг ҳайрон бўлиб қараб тургапн-
дан билди.
— Нима бўлди?— деди чўчиб Адолат.
Низомжон жавобга оғнз очди-ю, иягн қимнрлади хо-
лос. Томоғидан овоз чиқмади.
— Қўй, қўн, гапирма. Юр! Асрораларникига келяп-
санми? Яхши қипсан. Юр.
494
www.ziyouz.com kutubxonasi
Ннзомжоининг кўзидан тирқираб ёш миқнб кстди. У
бола бўлиб йиғламаган эди. Имғлаганда ҳам кўз ёшиии
яширган эди. Ҳозир у ўзини тутолмади. Нега йиғлади?
Муттасил руҳий азоб чеккан одам ҳамиша янги
зарбаларга чоғланиб турарди. Бутун асабини, кучини
бошига ёғиладиган кулфатларини даф қилишга тайёрлаб
туради. Ана шундай пайтда бир оғиэ меҳрибон сўз, бир
оғиз илиқ калима асаблар остида ётган кўз ёшинн си-
қиб олиб чиқади.
Низомжон ҳам шундай бўлди. Тақдирнинг неча йил- 1
лардан бери бошига солаётган бераҳм ўйиилари дийда-
сини қотирпб қўйган эди. Ш у содда, шу тўпори қишлоқ'
қизининг бир оғизгина сўзи уни она товушидек упутил-
ган, унутилгану ғуборснзлиги, майинлиги, меҳрибонлиги
билан бирдамгина гангитиб қўйган эди.
Низомжон қачонлардан бери ана шундай бир илиқ
сўзнннг гадоси эди. Балки шу илиқ сўз унинг кўз милк-
ларига ёш тортиб чиқдимикин?
Остонага етншганда Адолат унга танбеҳ берди.
— Карнм тўгрисида ғиринг деб оғиз очмайсан.
Низомжон ҳайрон бўлди.
— Нега?
— Ҳали хабаринг йўқми? Каримдан хат келди. У ҳо*
знр Манчжурия чегарасида турнбдп.
Ннэомжоннинг кўнгли алланечук бўлиб кетди. У
М атж ур н ян и н г қаердалигини билади. Наҳотки, яна
уруш бўлса? Наҳотки, яна қон тўкиш, портлашлар...
— Менга қара,— деди Адолат.— Яхшнси, сен кирма.
Ҳозпр Асрора телбадан баттар бўлиб ўтирнбди. Раисопа
ҳам шу ерда бўлсалар керак. Сен кетавер. •
Низомжон катта тош йўлга чиққандагнна ўзининг
қнлган ишидан пушапмон бўлдн. Нега Асроранинг ол-
дига кирмадим, пега нккн оғиз илиқ сўз билан уни овут-
маднм, дсб ўзипи ўзн койиди.
Кўзига боя станцияда бнр гапириб ўн кулиб юрган
Асрора кўриндп.
Чортеракда иккн аламзада қолди. Зириллама йўлида
днлп ванрон бўлган бир йигит ўз ёгига ўзн қовурилнб
борарди.
Низомжон Зирнлламага келганда қош қорайиб қол-
ган, симёғочларда энди чироқ ёна бошлаган эди. Сўри-
ларда гурунглашиб ўтирган чойхўрларга бнр-бир салом
бериб Нанманга кетадиган бирон машнна бормикив,
495
www.ziyouz.com kutubxonasi
деб аланглаб турган эди, сартарошхона олдида эти-
гипинг қўнжи устидан болдирини уқалаб ўтирган Умма-
^алп амакинн кўриб тўхтади.
— Дадаигни кўрдингми?— деди Умматали амаки.
Низомжон унинг гапидан, қишлоцқа бориб дадангни
кўриб келдингмн, деган маъно англади. Ҳа, деди-ю,
бошқа гап айтмай серрайиб туриб қолдн.
— Кўрган бўлсанг яхши. Боя эшикка ўтиб кетган
эди,— дедн Умматали амаки.
Аиа шундан кеиингина у гап Икромжон тўгрисида
вканиип тушундн-ю, уйга шошилдн.
Ҳовлнда чироқ ёпган. Хайрият, Икромжон уйда экан.
Ннзомжон йўлакдаи кириши билан ўчоқда мнлтираб
турган чўққа тикнлганча қимпрламай ўтирган Икром-
жонни кўрди. Икромжон хаёлга чўмгапидан унинг
кирганинн сезмадп. У ҳамон юзннп аста-секнн кул босиб
келаётган чўққа тикнлгаиича қнмпрламасди.
Ннзомжоппипг унн кўрмагапига нккн ҳафтача бўлиб
қолгандп. Тога кўр ичагини операцпя қилдиргандан ке-
йин у вақтинча ранелик қнлаётган эдн. Ота-бола кам
кўришишарди. Икромжон уйга келмай идорада стиб
юрарди. Овқатни ҳам самоварда ерди. Нима бўлиб бугун
уйга келиб қопти.
Икромжоннинг ранги кетиб озиб қопти. Елкасига
электр нурн тушнб турганндап дўнпи четидан кўриниб
тургап сочлари оппоқ бўлиб кетибди. Низомжоннинг
кўнгли бузиЛиб кетди.
Нпзомжон йўталди. Икромжон бошипи кўтариб унга
бнр оз тнкилпб қолгапдап кейингина, хаёлларидан бў-
шаб унн танидн. ’
— Колдингми, болам. Қаёқларда юрибсан?
Икромжон ёгоч оёгини ечиб қўпгаи экан, ерда ётган
қўлтпқтаёгипи олгупча Низомжон бориб тиз чўкпб бўй-
нига осплди.
— Оббо, тентагпм-е, оббо тентагим-е.
Низомжоннипг ичндан олов отилиб келди-ю, томо-
ғига келганда бу ёққа ўтолмай тиқнлиб қолди.
Икромжон уни бағрндан бўшатпб бошпни силади.
— Божангдан сўраган эдим. Чортеракка кетди, деди.
Келдимн, аканг келдими?
Низомжоп зўрға, ҳа, деёлди.
Икромжон бошқа гап сўрамади. Бўлиб ўтгап гапга
дарров тушунди. Агар акаси келган бўлса бу бола нега
496
www.ziyouz.com kutubxonasi
қайтиб келади? Отаси бир Оалони оошлаган. лафа
қилган. Акаси урушдан омон қайтиб келади-ю, кеч қо-
ронғнда укаси шунча йўл босиб қайтиб келадими? Бир
бало бўлган.
Икромжоп упи алаҳситмоқчи бўлди.
— Товоқпм олиб чиқ. Ош дамлаб қўйганман. Уч
кундан берп йўқ эдим. Қелиб ҳовлн супурдим, уй йиғиш-
тирдим. Ж уд а ивирсиб кетибди. Бир сиқимгина ош қилиб
сузиб ейншга ҳайрон бўлиб ўтирган эдим. Келганинг
жуда соз бўлди.
Икромжон супага келиб ўтнрди. Шакароб тўғраб
чинни устнга бнтта кулчани қопқоқ қилиб ёпиб қўйган
экан.
— Болам, ўзинг сузнб кел. Ота-бола бир ошхўрлик
қилайлик.
Ош устнда икковн ҳам бирон оғиз сўз айтишмадн.
Низомжоннинг томоғидан овқат ўтмаса ҳам Икромжон-
нинг иштаҳасини бузмаслнк учун чимдиб олиб турди.
Чой устида Икромжоннинг ўзн гап очди.
— Сен айтмасанг ҳам авзойинг нима бўлганнни
айтиб турибди. Қўй, хафа бўлма. Икковимиз бир-бирн-
•.миздан бешбаттар бадбахт одамлар эканмиз. Бунақа
кунларни эпди кўраётганимиз йўқ. Болам, кўнглингга
келмасин-ку, даданг мазаси йўқ одам экан.
Низомжон бўлған воқеапи оқизмай-томизмай айтиб
беришга мажбур бўлди.
Икромжон чой ҳўплаб ўтириб, гоҳ бошини сарак-
сарак қилиб, гоҳ қошларипи чимириб эшитардн.
— Сен-ку купннгни кўриб кетдинг. Мапа, яқинда да-
да ҳам бўлиб қоласан. Дилдорга қийин бўпти. Қаёққа
боради? Аёл кишиминг кўзида ёш кўрсам асти чндамай-
ман. Утли-шудли бўлса у ҳам йўлини топиб кетар. Ҳай,
майли, супага жой қил. Ойдинда бир ухлайлик. Зап
келдинг-да. Бир ўзим уйга сиғмайман. Худди ютвораман
дейдн. Шунинг учун ҳам ҳар ерларда ётиб юрнбман.
Хўш, Иайманда ишлар қалай?
— Емонмас, ота. Бормаганингизга ҳам анча бўлиб
қолди. Бир боринг.
— Тўланнн кўргандим. Ж уда ваҳима қнлиб юборди.
Ундоқ қнлдик, бупдоқ қплдик деб роса кўпирди.
— Ҳа, у кишига гап бўлса.
Икромжон чарчаган экаи, ёстнққа бош қўйди-ю, ух-
лади қолди. Аммо Низомжонни ҳадеганда уйқу олавер-
32-320
www.ziyouz.com kutubxonasi
мади. Кўзнга Ж ан н ат хола кўринаве^дн. Ҳали уйдан
чойнак кўтариб чиқаётган, ҳалн айвон лабида иягига
ҳўлнни тираб хаёл суриб ўтирган бўлавердп.
Шундоҳ ҳовли ҳувиллаб қолдн-я!
Танҳолик дардинн тортаётган Икромжон уйига одам
келиши билан тирилгандек бўлди. Одам тафтнни одам
кўтарадн дегапдек, Низомжон келнб уй тўлиб ҳолган-
дек бўлди. Уйқуси ҳам жойига тушди.
Ана, у п и ш -п и ш ухлаётнбдп. Бу жуссаси кнчкина,
бир оёғнни уруш узнб олган кчшинпнг кўксида ҳанча-
лаб армонлари қолдн. Қамншларн шнгиллаб ётган тў-
ҳаПда дўмбайган нккита қабрда унинг жигарлари ётиб-
ди. У ана шундай катта аламларга ҳам чидади.
Инсон боласидек сабр-қаноатлик ҳеч нарса бўлмас
экан. *
Низомжон бу азамат кишининг сабру бардошига қа-
раб ўз дардларини унутди. Бу одам у учун каттакон бнр
мактабга ўхшарди. Унинг ҳар бир қадами, ҳар бир сўзн
унга каттакон сабоқдек эди.
***
Низомжон қаттиқ чарчаган экан, бошига офтоб
келгаида уйгонди.
Икромжон амаки кўринмайди. Низомжон бош кўта-
рпб у ёқ-бу ёққа аланглаб қулоқ солдн. Чорбоғ тараф-
дан унинг йўталганинп эшитиб, апил-тапил кийиниб
чорбоққа чиқдн. Мкромжоннинг қўлпда кетмон, кўпдан
суғорнлмай сувсаб кетган беҳнларга сув очяпти.
— Самоварга пккитагпна тараша ташлаб қўйгин,
болам.
Мнзомжон орқага қайтдн. Самовар чўги аллақачон
кул бўлган, пашшага ўхшаб ғинғиллаб турибди. У сил-
киб кулинн туширди-да, оташхонада қолган бир-икки
чўғ устига кеча ош дамлаганда ўчоқ олднга сурнб сув
сепиб ўчирилган кўмнрдан бир ҳовуч ташладн. Низом-
жон то бетини ювнб келгунча, самовар сурнай чалиб,
дам ўтмай вақпрлаб қайнаб кетди.
У сўрнга жой тайёрлаб Икромжоннипг келишинл
кутиб ўтнрдн.
Ҳовли жимжпт. Эркак киши қанчалнк миришкор
бўлмасип ҳовли тутишни эплолмас экан. Илгари бу
ҳовли қандоқ ораста бўларди. Ҳамма нарса саранжом-
саришта. Деворлар нурапти. Баҳор жалалари туши-
4в8
www.ziyouz.com kutubxonasi
риб юборган тарпов тагидан бўғот ўпирилибди. Райҳои,
гултожнхўрозлар яшнаб турадиган гулзорда ўтган йиля
бел бўйи усган гиёҳлар ҳовжнраганча ҳали ҳам турио-
ди. 'Гагидан чпққанларн ҳам суғорилмаганидан сарга-
йишга кепти.
Кунгай тарафда иккн ун, бнр айвон. Икромжон бу
уйни ўғлннн уйлантпрнш учун қурдирган эди. Чорбоҳ-
қа орқа ўгирган икки уй бир даҳлнз. Дарвозахона ёнида
пккита кнчик уй. Бу унда Пкромжон қиш кечалари алла-
маҳалгача ўртоқларн билан гаплашнб ўтирарди. Жан-
нат уларга чой ташиб чарчардн. Мана шунча уй бўш,
ҳувиллаб ётибди. Пкромжон ҳовлига ойда бнр келса
келади, келмаса йўқ. У бу ҳовлига хотинига аза тугиш
учупгина келса керак. У ҳар келганида ҳамма хоналар-
|а кирар, дераза четнга ўтнриб бу унда бўлиб утган
г.оқеаларни бир-бир эслар, яна бошқасига кнриб яна
ўшандай қнмирламап ўтпрарди.
Ж аннат унга шу ҳовлида тўққпз марта олам қувон-
чига тенг бахт берди. Пкромжон шу остонадан тўққш
марта бола кўтариб офтобдек ярқираб кирди. Саккиз
марта қувончини кафанлаб шу остонадан олнб чиқпб
тупроққа кўмнб келди. Унинг жами қувончу аламларн-
пи тенг бўлишган хотини қамишлар совуқ шовиллаган
тўқай ёқасида якка қабр бўлиб ётибдн. Унга шодликлар,
туганмас бахт ваьда қилган ёлғизи одам оёғи етмаган
чангалзорлар орасида ботқоқда қолиб кетди.
Бу одам шунча бола кўриб қум қисимлаган қўлдек
бўшаб қолди.
Икромжон чорбоғдаи чиқиб кетмонни ариққа таш-
лади-да, қўлини белбогига арта-арта сўрига келиб ўтирдн,
Низомжон унга чой қуйнб узатди.
— Дада, тунунани мойлатмаса бўлмас, нариги уй*
и11иг томини ҳам шуватнш керак экан.
Икромжоп қўл снлтади.
— Нима қиласан? Монлатиб нима қиласан?
Низомжоп ҳайрон бўлди.
■— Нураб кегяпти. Уртоқларимни олиб келсам, иккн
кунда у ёқ-бу сгини эплаштириб қўярдик.
— Ҳожати йўқ, болам. Ҳожати йўқ. Кечадан бери
бнр нарса кўнглнмга келиб турнбди. Тоғага айтсам,
шу уйни олса. Болаларгз боқча қнлиб берсин. Сенга уй
ксракмас. Нанманда унинг бор. Мен ҳар қанда ётнб
юрадпган одаммап.
469
www.ziyouz.com kutubxonasi
У бир гапни айтолмай пешонасини уцалаб иягнни
қашлади.
— Менинг болаларим янрамади бу уйда. Бошқалар-
нинг боласи яйрасин, ҳеч бўлмаса.
Унииг бу товушида шунчалар ўкинч, шунчалар дард
бор эдики, бунн фақат Икромжоннннг кечмишидан ха-
бардор одамгина сезиши мумкин эдн. Низомжоннинг
багри ўртаниб кетди. Буйнига осилиб соқолларидап
силагиси келди.
Ота-бола жпмгина ўтириб чоп ичишди-ю, Икромжон
дарров ўрнндан тура қолди.
— Найманга кетасапми?— деди у Низомжоннниг
бетнга қарамап.
— Кетсам дейман. Юмушингиз йўқми?
— Майли, боравер. Бугун-эрта ўзим ҳам ўтнб қо-
лармаи.
Отн-бола эшнкка қулф уриб кўчага чиқншди. Ум-
маталн тут тагнда оёғипи уқалаб ўтнрарди.
— Яна оёқии уқалаб қопсан, ошна, нима бўлди?
— Бўлмаяпти. Бу кеча мнжжа қоқ.мадим. Емон
қийнаяпти. Идорадам телефон қплган эдим,'бОлам боё-
қпш АзизХон кечаси Фарғопадан доктор олиб келди.
Чортоққа борспн деяпти. Бормасам бўлмайди. Болам
бечорани яна овора қиладиган бўлдим. Узн обориб таш-
ламоқчи. Тоганинг аҳволн қалан?
— Кеча борган эдим, яхшп. Бир-нккн кунда чнқиб
қолар.
Умматали қолдн. Ота-бола гузарда ажралишди. Ик-
ромжон идорага кирпб кета туриб ннмадир демоқчн
бўлиб тўхтадп, бир 'оз ўйланиб туриб яна эшнкни очиб
кириб кетди.
Найманга кетадиган машина бўлавермагандан Пи-
зомжон бетоқат бўлиб турган эди, идора орқасндагп
саройдан темир бочка юклаган машина чиқди. Ҳамма
ёғи монга қоришган Тўлапбой кузовда у ёқ-бу ёққа
аланглаб кимнндир қидирарди.
Тўланбойнинг хотнни клуб олдндаги скамейкада
тугун кўтариб ўтнрган экан, машннага қўл кўтариб ўр*
тага тушганда кўриб қолди. Тўлапбой ўзнни ерга олиб
хотинининг қўлидагн тугунни олди.
Низомжон нлдам юриб улар олдига бордн. Эр-хогин
уни кўриб ҳайрон бўлиб қолншди.
500
www.ziyouz.com kutubxonasi
, — Ҳа, нима қилиб юрибсан, божа? Қачон келдинг?
Қишлоғингга бордингми ўзи?
Низомжон бордим, деди-ю, бошқа гап айтмади.
— Келганинг яхши бўпти. Ҳозир ювиниб олай, бирга
кетамиз.
Тўланбой толзор тарафга ўтиб кетди. Тўланбойнинг
котини тўнга кетаётгандек кийиниб олган, қўлида цўша-
қўша тилла узук, қулоғида қашқар болдоқ. Тиззасидаги
тоғорадан ҳали совумаган сомса ҳиди келиб турибди.
Зебихоннниг опаси кийннишни жуда ўрнига қўярдн.
Еши элликка яҳинлашиб қолган бўлса ҳам юзида
битта ажип йўқ. Ш унча уруш йиллари ҳам қошидан ўс-
мани узмади. Эркаклар билан баробар шоли чопиғида
ҳам, ўтогида ҳам— барибпр қошида ўсма, юзида элик
эди.
Тўланбой ҳам ўзига етарча табиатли кишн. Бирои
маҳал соқоли ўсганини ҳеч ким кўрмаган. Хуллас, эр-
хотин ишни ҳам, олифтагарчиликни ҳам ўрнига қўйи-
шарди. Тўланбой бозор кунлари Марғилонга тушиб хо-
тнннга ярашадиган нарсаларни қидирнб юрарди. Тўй-
ҳашамга борадиган бўлса хотинипинг кийинишпга ҳам
аралашарди. Уни кийма, буни кий, униси ярашмайди,
буниснни кий.
IV
Днлдор азонлаб далага чиқиб кетган эди. Бола
уйғониб яна дадамга бораман деб хархаша қила бош-
лади, чой ҳам ичмади. Юнусали ота уни кийинтириб
кўчага олнб чиқиб кетаётганда Асрора келиб қолди.
У анча озиб қолган, кечаси билан йиғлаб чиққан
бўлса керак, кўзлари қизарнб, қовоқлари шишиб ке-
тибди.
У кеча бўлиб ўтган гаплардан хабардор бўлса ке-
рак, отадан ҳеч гап сўрамади. Дилдорнинг қаёққа
кетганини сўради холос.
— Эрталаб азонлаб чиқнб кетган эдн, болам.
Асрора индамай қайтиб чиқиб кетди. Юнусали ота
ташвншда қолди. Қизи далага чнққан бўлса Асрора
биларди. Қаёққа кетган бўлиши мумкин?
Ота эшнкка қулф уриб болани опичлаганича ндора
тарафга кета бошлади. Катта йўлга бурилаётганда эша-
гига халачўп ниқтаб келаётган қудасига дуч келди.
501
www.ziyouz.com kutubxonasi
Юпусали ота орадан шунча гаплар ўтиб унга бир оғнэ
бўлснн чурқ этиб гапирмаган эди. Энди ҳам гапирмоқчи
эмас. Қудасининг феълини билади.
Одамзоднинг бировдан бнр марта кўнгли қолмасин.
Илитиш қинин бўлади. Иноят оқсоқолнинг, ўглим Дил-
дор билан ўйнашиб қўйиб, закундан қўрқиб уйлангап,
боласи ҳам ҳароми, деганини эшитган. У шу гапни
эшитганда дунё кўзига қоронғи бўлиб кетган эди. Ота
табиатан ювош одам бўлганидан шу гапни қам ичита
ютиб кетган эди. Бу гапни куёвим айтмаган-ку, деб
индамай қўя қолган эди. Кечаги воқеа уни ўтсиз тута-
тиб юборди. Қизи билан баробар тортган азобларн,
аламлари учун Оқсоқолни тишлаб-тишлаб олмоқчи
бўлди. Дарров бу ниятндан қайтди. Аввал куёвим билан
гаплашай, қани у нима дейдп.
Юнусали ота қудасининг бетига ҳам қарамай, инда-
май ўтиб кетаётган эди, Оқсоқолнинг ўзи эшак нўхта-
синн тортиб тўхтадн.
— Ҳа, қуда, болаларга қўшилиб аразлаб юрибсизми.1
Айб бўлади. Шундоқ болам ўлим оғзидан қайтиб
келадп-ю севнниш ўрнига тўрсайиб юриш сизга яраш-
майди. Ахир Аъзам сизнинг ҳам болангнз. Юринг, уйга,
болаларнннг олдида гаплашанлик. Нпма қиласиз, гў-
дакпи ота днадоридан маҳрум қилиб.
Юнусалн ота нндамади. Бола ётснраб Оқсоқол олнб
кетмоқчидай бувасииинг орқасига бекипиб олди.
— 1Дундоқ бўлсин, қуда.
Оқсоқол шундан деди-ю, эшакка халачўп ниқтади.
Эшак пилдираб ўтиб кетди. Юругя д» ота қаёққа бори-
шини билман, ҳардамхаёл- бўлиб тургандан кейин
идора тарафга нўл олдн.
Улар ёнидан гуриллаб ўтиб кетган юк машннаси
сал нарига ўтиб тўхтадн. Шофёр кабинадан тушиб
чўнтагидан иккита қип-қнзил олма чиқазди-да, боланинг
қўлнга берпб елкасига қоқдн.
— Вой-бў, маладес бўп кетибсан-ку. Даданг мана-
вунақа герой, фронтдан сенга нима олиб келди.
Бола кўкрагидаги юлдузни, иккита гильзани чўнта-
гидан олиб кўрсатди.
— Ия, маза қипсан-ку. Мениям шунақа герой дадам
бўлса маза қилардим.
Шофёр уни эркалаб, машинасига яна ўтирди-ю, гу-
риллатиб ҳайдаб кетди.
502
www.ziyouz.com kutubxonasi
The words you are searching are inside this book. To get more targeted content, please make full-text search by clicking here.
Said Ahmad. Ufq (trilogiya)
Discover the best professional documents and content resources in AnyFlip Document Base.
Search
Said Ahmad. Ufq (trilogiya)
- 1 - 50
- 51 - 100
- 101 - 150
- 151 - 200
- 201 - 250
- 251 - 300
- 301 - 350
- 351 - 400
- 401 - 450
- 451 - 500
- 501 - 550
- 551 - 600
- 601 - 650
- 651 - 686
Pages: