Said Ahmad. Ufq (trilogiya)

Бнр қипчоқ йигити оқёрлик Ойжамол деган қизга
ошиқ бўлнб ншқида куйиб-ёнади. йпгнт қипчоқ уруғи-
дан бўлганндан қизнииг ота-оналари розилик бериш-
майди. йнгит Ойжамол ишқида ўзинп ёндирадп.

Ана шунинг учун ҳам бу ернинг номини ўша йигит
туфайли Куйганёр деб аташган. Куйганёр қншлоғининг
биқинида Ойжамол деган қишлоқ қам бор.

Аммо бу гаплар афсона, холос.
Куйганёр қншлогидаи Қора дарё ўтадп. Дарё ўпир-
гаи қирғоқлар сонсиз жарликлар ҳосил қилган. Унда от
минган кишини ҳам кўрсатмайднган қамншлар ўсади.
Ҳар йили баҳорда шоликор деҳқонлар жарликлардаги
қамишларни куйдирнб шолипоя очадплар. Ана шундан
қишлоқпинг номп «Куйган жар» деб аталган. Туркий
тилларда жар сўзи кўпинча ёр сўзн билап алмашади.
Андижон атрофларидаги Ёрбошн, Оқёр қншлоқлари-
нинг номлари ҳам аслпда жар боши, оқ жар маъпосини
англатадн.
Аммо куйгапёрликлар ўз опжамолларн, ўз куйган
ёрларини фахр билан тилга оладилар.
Куз қирови тушпши бнлан самоварлар ётадп. Куй-
ганёр ҳувпллаб, файзсиз бўлнб қоладп. Биттагипа кар-
вон саройда онда-сонда бирон йўловчи тунаб ўта-
ди. Биргнна мачит мезанасндан муаззинппнг уч маҳал
нола қилгандек чақпрнғи эшптплади. Бу овознп кпмса-
сиз жарлпклар ютиб юборади. Шаҳардап чнққан овчи-
ларнинг онда-сонда ўрдак галасига отган ўқлари ҳамма
ёқни гумбирлатиб жим бўлади.
Купганёр ёзни шовқнн-суроп бнлан, қишнп мудраб
ўтказади. Бу одат неча юз йиллардан бери ҳеч қаидай
ўзгаришсиз такрорланиб келадп.
Куйганёрнинг асрий жнмлнги бирдан бузилди.
Энди Куйганёр бекатига аравалар сиғмас, минглаб
араваларда кўч-кўронини ортиб келаётгаи йўловчнлар
бир дам қўниб ўтар, нима тўғрпдаднр қизишиб торги-
шишарди.
Ҳамманцнг. огзида Қора дарё, Норпн, Учқўрғон де-
ган гаплар. Куйганёриннг оромн бузнлди. Бир, купда
минг-минглаб одам аравалардан юкппн туширди. Қнрқ
аравада колган усталар ўттиздаи ортиқ еамовар, беш
новцойҳона, й.цгирадцдан ортнқ сартарршхона, ямоқчи-
лик дўкони.^аптека, адедпункт . қурцшға^ тушиб кетишди.
Темир йўл ёқаснга арава-арава кетмон, беллар, ломлар.

52 '

www.ziyouz.com kutubxonasi

замбиллар тахлаб ташланди. Яшнл кўприкнинг ўиг

тарафидан темир йўлга шахобча уланнб, цнргоқ бўй-

лаб ярнм кнлометрга тортнб борнлди. Б у тарафларда

ҳалн ҳеч ким кўрмаган экскаватор исмли узун хартуми

бор баҳанбат машпна ҳалднраб келнб қирғоҳда тўх-

тадн.

Паровоздек тутун бурқситиб турган бу баҳайбат

машипа атрофида юзлаб одам ҳайрат билан қараб

турарди.

Бнров унн, полвон, деди. Бпров, ерда юрадпган

паровоз, дедп. Яна бири, темир фил, деди.

Ш у пайт гупнллаб поезд кела бошлади. Паровоз еру

кўкни ларзага солиб қичқирди-да, вагонларнп бир-

бирнга шараҳлатиб урнб тўхтадн. Вагонлардап кўрпа

орқалаган, кетмон кўтарган кишилар туша бошлади.

Бугун эрталаб Фаргопа область партня комитетпнииг

пленумп бўлиб, унда гўза парварншининг бориши ва

!кКатта Фарғона каналн қурнлншннн жадал бошлаш.

'иш бошлапгунча гўзаларни бешипчи чопнқдан ялпи

чиқазпб олиш тўгриспда қарор қабул қилипган эди.

Узкомпартня Марказий комитетннипг биринчи секрета-

ри Усмон Юсупов плснумда катта нутқ сўзлаб, ғўзаспни

бешинчи чопиқдап чпқаргапларга каналга борнб иш-

лашга рухсат берилгаилнгнни айтган эди. Мана, лле-

нумдап чнқнбоқ поездга ўтпрган фаргоналикларнипг

дастлабки эишлони Куйганёрга етиб келди. Куйгапёр

халқи ҳеч қачон бунақа катта пздиҳомпи кўрмаганэди.

Бир вақтлар Врқул мннгбоши ўглинп хатнага ётқизган-

да катта базм берган, базмга мингга яқнн одам чақир-

ган эдп. Ушапда ҳам катта бедапояга ўттизга яқин сў-

ри қурдириб, йигпрма нкки қозон тагига ўт қалатгаи

эди. Уттиз йплдан берп ўша тўйнннг таърнфи тиллар-

дан-тнлларга ўтиб юрардп. Бугун эса каиал, тўғон ша-

рофати бплан юзлаб чодир тикилди. Беш мингга яқин

одам кўрпа-тўшагичп орқалаб тўгои қурплишпга ҳа-

шарга етиб келдп. >

Тўгон штаби келгапларни жойлаштириш, кимпинг

қаерда пшлашинп, ннма пш қилпшннп анпқлаш билан

банд.

Майгир қишлоги тарафда усти брезентли кул ранг

енгил машнна кўриндп. Машина Беркинбой самоварчи-

нинг сўриси олдида тўхтади. Ундан инженер Белявский

тушди.

63

www.ziyouz.com kutubxonasi

Утирганларнниг кўпчилиги Белявскийни яхшн тапир
эдп. Бирпасда шивнр-шивпр гап бўлиб қолди.

— Урис мироб келди.
— Сувтўра келднлар.
— Губрнинг сувчиси кслдн.
— ХаГфият, ҳаёт экан. Уии бандалнкнн бажо кел-
тирган деб юрар эднм.
Белявскнйга бир чол яхна чой тутди. У пиёлани қў-
лнга оларкан, чолга ҳазнл қилдн:
— Илимилиқ чол, тирпк экансан-да, а? Мен сени ўлиб
кетган, деб юрардим. Улмай яхши қнпсан. Манавупақа
ишларни кўриб, кейин ўлсапг армонда кетмайсан.
Чол тишсиз оғзинн очиб кулдн.
— Атайнн тўгон битишинп кўрай, деб ўлмай турнб-
мап. Бнтган куннннг эртаснга ўлишга қарор қилдим.
Белявский пиёлани қайтарнб бераркан, яна ҳазил
қилдп:
— Бу пшпнг ҳам дуруст. Улсанг ўзпм канал газета-
спга ўраб кўмиб қўяман.
Белявскнп «Илимилиқ» деб атаган чол асли учқўр-
гоплпк бўлнб, кейпнчалнк Урганжи қишлоғига келиб
қблган. У ҳознр саксондан ошгап бўлиб, ҳал‘н ҳам хотм-
нн йўқ. У умрида тўрт марта уйланган, ҳар галгиснда
ҳам хотнни нкки-уч ой яшамай ташлаб кетнб қоларди.
Кетнб қолган бнр хотинидан: «Нега кетдинг, яхшн одам
эдн-ку, эринг», деб сўрашганда у: «Кусв нлимилнқ экан,
на исснғн бор, на совуғн, мироблнк қилиб баданндаги
ҳароратни сув сўриб қўйипти», деб жавоб қилган экан.
Ана шунданбери унинг асли номи унутилпб, «Илнмилиқ»
бўлиб кетган эди.
Сўринн тўлдириб ўтнрганларнинг ҳаммаси сепоячи
мироблар эдн. Белявский улар билан кўп гаплашган.
Фарғона гснерал-губернаторлигнда сув нозири бўлнб
ишлаган пайтларда ҳам у мана шу мироблар бплан
бордп-келди қилар, тўй-ҳашамларидап қолмасдп. Бе-
лявский уларнинг ҳаммаси билан ўзига яраша муомала
қилпб, унутилган лақабннп эсга олиб, роса кулпшдн.
Белявский кула-кула инженерлар, проект муҳокама қи-
лаётган қишлоқ совети бнносига қараб кетди.
Кўприк тепасида Азизхон бидан Лутфиниса пайдо
бўлди. Уларнинг икковлари ҳам эсапкираб, тниимсн?
ўтаётган машнна ва от-араваларга қараб туришарди.
Айниқса Лутфиниса шовқин-сурондан эсанкнраб қолган,

54

www.ziyouz.com kutubxonasi

'Азизхошш белбоғидан маҳкам ушлаганича сира қўйнб
юбормас, юк машинаси ҳар сигнал берганда сапчиб
тушар, кўпрнкнннг гоҳ у ёғига, гоҳ бу ёғига қочиб ўти-
шар, шофёрлардап кетма-кет сўкиш эшитишар эдн.

Улар билан ҳеч кимнннг пши йўқ. Қаёққа боришни,
кимга учрашишни бнлншмасди. Икковп ғуж-ғуж одам
ичида каловлаб чойхона ёнига келнб қолишди. Бу чой-
хонага ҳозиргина поездда Фарғонадан келган қурувчи-
лар тўдаси қўнган эди. Бири тугилган кўрпасини
чатаноғн орасига олиб, бирн тугуннни бағрига босиб бош-
лиқнинг буйруғинн кутиб ўтнрардп. Азизхон бпттаси-
нипг олдига борнб чўчиброқ сўради:

— Тоға, Тошлоқдан ҳам одам келганми?
Тунука чойнак жўмрагидап муздек булоқ сувнпи
снмнраётган йигит мўнловига томган сувни кафти бплаи
артиб жавоб қилди:
— Тошлоқликлар келин1мадн. Канал «Сув кесак»,
«Тожн қишлоқ» тепасидан ўтаркан, ўша ерда пшлаша-
ди, ука.
Азизхон, хайрият-э, деворишига оз қолди. Чуикн
агар тошлоқлнклар бу ерга келгудек бўлса, Азизхои
билап Лутфинисанинг яна қайгаднр бош олиб кетиши
керак. Акс ҳолда Акбаралн уларнн тннч қўймайдн. Ал-
батта Лутфинисанн ундан юлиб олиб кетадн. Катта
жанжал кўтаради. Тошлоқликларнинг бу ёққа келма-
гани айни Азизхоннинг кўпглндагидек нш бўлган эди.
Азпзхон нима қилншннн бплмай у ёқ-бу ёққа алапг-
лаб турган эди, кнмдир билагндан шарт ушлади. У чў-
чиб орқасига ўгирилганда каттакон тарвуз қўлтиқлаб
турган шофёр болани кўрди. Белявскийнннг шофёриэн-
ди озода кийннган, соқолларини ҳам олдириб бир чпрой-
ли йигит бўлганди. Ундан гуп-гуп атир ҳидп келардн.
— Полвон почча, пуссатуна бўса битта чой ичмаъ-
мизми?
Азизхоп кўпдан қидирнб юрган кишиснни топнб ол-
гандек, юз-кўзлари яшнаб кетди.
— Бўпти, бўпти, ошнажон. Узим сизларнн қиднриб
келган эднм. Инженер тоғам, мени Кунганёрдан топа-
сан, деган эдилар. Атайин у кишинн нзлаб келдик.
Шофёр бола уларни эргаштириб ошхона тарафга
юра бошлади. Б у ошхона штаб ходимларн учун қурнл-
ган бўлиб, эрта-азондан то қош қорайгунча очиқ эди.
Ошпаз шофёр болани таннса керак, унннг нмоси билан

5.1

www.ziyouz.com kutubxonasi

учта косага лағмон сузиб, йўнплмаган тахтадан омонат
ясалган стол устнга қўйди.

Шофёр бола ташқарнга чиқнб янгигина тандпрдан
узилган иссиқ нонни у кафтндап бу кафгига пуфлаб,
ташлаб кприб келди. Ноп ҳиди ошхсна ичипн тутиб кет-
дп. Лзнзхон ҳам, Лутфпниса ҳам ўтган кечадан бери
иссиқ овқат енпшмаганди. Шунинг учун ҳам олинг-олинг
денпшга улгурмай косага қошиқ солишган, пштаҳа
бнлап ея бошлагап эдилар.

Улар ҳалн овқатланнб бўлмаган эдилар ҳамки, таш-
қарпда шовқнп-сурон эшитнлди. Азизхои косани бўшат-
гап бўлса ҳам, Лутфниисанинг нмиллашини кузатнб
турардн. Нпма гап бўлди экан, деб ташқарига чиқди.
Одамлар самовар томон жадал юрнб боришарди. Лут-
фпннса ҳам чпқдп. Шофёр бола уларга, снзлар бемалол
анлапиб юравериш лар, Филнп тога бўшаганларидан
кейин сизларга нима қилишнм айтадилар, деб ўзи маши-
пасппи сояроқ жойга олиб қўйиш учуп кетди.

Пигнтлик ғурурп билан ҳеч нарсадан тап тортмайди-
ган, қнз олпб қочпш аллақандай марднннг пши, деб бил-
ган Азпзхон ҳозирча ночор эдп. Худдп ўргатнлган айиқ-
қа ўхшаб ўргатувчпсинннг қамчисини кутнб турганга
ўхшардп. Агар мусофнрлнк гарданида бўлмаганда, бу
жоплар ва одамлар сннашта кишилар бўлганда, у ал-
батта бирон қнлиқ қнларди. Е бнров бнлан муштлашар-
дн. ё зўравоплигипн кўрсатпш учун биронта дарахтни
сугурнб отарди. Афсускн у, ҳатто келгнпдп нтнинг ҳам
думн чотига қнсиқлик бўлади, деганларидёк, мўмин-
гипа бўлнб, ўз тақдирини кутардп. Тақдири эса тасоди-
фан чўл ўртасида йўлпққан рус инженерппинг қўлида
эдп.

Улар тўдага эргашиб самовар тарафга юра бошла-
дилар.

Моввойхонанинг томпга чнқпб олган бир йигит грам-
мафон карнайнни оғзига қўйнб қичқнрарди:

— Кпмда-ким полвонман, деса Беркинбой Файзиев-
нинг самоварига бораверсин! Кимдагким полвонман,
деса Беркинбоп Файзиевпинг самоварига бораверсин!

Самовар олдидаги ялангликка одам сиғмай кетган.
Кўпчплик ннма гаплнгини билмай бир-бнридан сўрардн:

— Тинчликми? Полвонлар пима қилншаркан?
— Кураш бўлармпш.
— Ш у исспқда курашга бало борми? Бошқа гапднр.

50

www.ziyouz.com kutubxonasi

— Полвоида пима ишлари бўлпшн мумкии? Хамир
цордириб лагмоп чўзднришармиди?

Ш у топда даврани ёрпб пўғон гавдалн, бўйнн қалин-
лигпдап гарданц бўртнб чпққан қора кишн кнрди. Унга
қурплпш бошлнги Тешавон Мирзаев, Белявскнп ва ло-
йнхалаш бошлиш.Азнзовлар хамрох бўлиб келншарди.
Ҳамма бирдан жимпб қолдп. Тешавоп Мирзаев қам,
даврага кпрган рақбарлар ҳам ўтпрншмадп. Улар ҳо-
зиргниа мажлпсдап чиққаи эдплар.

Мнрзаевпи ҳамма таннрдн. Москвадагн Қатта Кремль
сарзнпда ўз ишларн тўгрпсида гапнраётганда Мо-
лотов луқма ташлаб «Чип агропом», дегаи ва унга
Сталип қўшпмча қилиб: «... ва ажонпб потнқ» деб ата-
ган эди.

Тешавоп Мирзаев қўл кўтариб гов/рпп босди. Оло-
мсн тппчнгандан кенпн у салмоқлаб гапира бошлади:

— Биродарлар. Ҳозиргина штаб нигилиши бўлди.
Эртадан бутун канал трассаларида ялпп пш бошлашга
қарор қплднк. Икки юз етмнш кплометрлик капал трас-
сасн бўйлаб бпр юз олтмнш мпнг кпшп баробар иш
бошлайдп. Бу фақат Фарғона водпнсидапша эмас, бутун
ўзбек халқн тарпхнда унутилмас кун бўладп. Шунн
яхши бнлингки, каналнннг ҳамма жойнда пш бнр хнл
эмас. Полвонларгнна бажарншп мумкип бўлгап огир
участкаларимпз ҳам бор. Узкомпартия Марказий коми-
тети ва рсспублнка ҳукуматп номидан Усмон ота снзга
қарата бпр-иккн оғиз ваъз айтишпи лозпм кўрдилар.
Марҳамат, Ота, сўз спзга.

Усмон Юсупов дастрўмоли бплан терлаган гардани-
ни арта-арта олдинга чнқдп. У капалнпнг аҳампяти
тўғрнспда узоқ гапирдп. Унпнг нутқндан Фаргона водпй-
спнпнг деҳқончнлик тартиби, ер ва сув шаронтини ях-
ши бнлганп сезплиб турардп. У нутқпнннг охирнда бу-
гун кўтарнлган халқ оқпмн канал қазишни қирқ беш
кунда адо этишга аҳд қнлганппи, Куйгапёр тўғони то
канал битгунча сув ўтқазишга тапёр бўлиши керакли-
гини лўнда-лўнда қилиб гапирди.

— Биз бугун водий полвонларини алоҳнда тўпладик.
Беш юзга яқпн полвон қурилишннпг алоҳнда участка-
ларнда ўз кучларпни кўрсатншларн керак. Учқўрғон
тўғони, Луғумбек шаршаралари ва ниҳоят Куйганёр
тўғопн сиз азаматларнипг билак кучингпзга маҳтал
бўлнб турнптп. Капал қурнлнши штаби полвонлардан

37

www.ziyouz.com kutubxonasi

учта катта бригада тузишга қарор қилди. Учқўрғон
участкасида ишлайдиган бригадага Лоғон каналицу-
рилишнда ном чиқарган машҳур полвон Дўнан Дўсма-
тов. Луч=умбек шаршара қурилишида ишлайднган брига-
дага булоқбошплик Ж ўр а полвон Ғойипов бошчилик
қиладн. Куйганёр тўғонн қурилишидаги бригадага из-
босканлик Али полвон бошчилик қилади.

Азизхон бир чеккада бу гапларни эшитиб ўтираркан,
Юсуповнннг кейинги гаплари унинг ҳамиятига теккан-
дек бўлди. Наҳотки Фарғонадан биронта полвон бўлма-
са?! Фарғона полвонлари ҳали курашларда елкасини
срга тегнзмай соврин олиб келган бўлса-ю, мана шундай
улуғ маъракада четда қолиб кетса!

Юсупов гапннн тугатишн билан Азизхон ўрнндан
турди.

— Мумкинми? Нега фарғоналик полвонлардан би-
ронтасп брнгадага бошлиқ бўлмадн? Шуни тушунтнриб
берсангиз.

Усмон Юсупов ўрнига Тешавон Мирзаев жавоб
қплдп:

— Қизишманг, ука, Фарғона пэлвонлари Толқудуқ
қумларини кесиб ўтадиган канал қурилишига юборнл-
гап. Улар ҳозир жазирама офтоб тигида қиэнган қумлар
орасида жонбозлнк қилишяпти.

Олдинги қаторда ўтирган миқти Эш полвон пичинг
қнлдн:

— Ука, Фарғона полвонлари сал мундоқроқ бўлади.
Уйига яқинроқ жойда пшламаса, хотннини соғнннб
қоладн.

Бу гап Азнзхоннинг жон-жонидан ўтпб кетди. Шарт
бурилдию алоҳида курсида талтайиб бир ўзи ўтиргап
Эш полвоннинг тепасига келди.

— Япа бир марта айтинг шу гапннгиэни, Полвон ака.
Эш полвон уни писанд қилмай, ўтавер, ўтавер, деб
масхарали нлжайди.
Азизхон титраб кетди. Яктагининг енгини ҳам ши-
марман уни курси билан қўшнб шарт кўтарди. Пнлди-
рагапча даврадан олиб чиқиб кетди-ю, кўча ўртасига
отди. Курси синдн, полвон тупроққа қоришди. Азиэхон
унга қарамадн ҳам, қайтиб келиб ўз ўрнига ўтирди.
Оломон гуриллади. Бир полвон Эш полвон туштан
жойга югурди. Белявский Азизхонга қараб, чакки қил-
динг, болам, деган маънода бошини сарак-сарак қилди.

54

www.ziyouz.com kutubxonasi

Кейин Йўлдош Охунбобоевнннг қулогига пимаднр деб

шивнрладп.

Бирпасда президпумдагплар орасида шивир-шивнр

бўлиб қолди. Аммо Эш полвон қайтнб даврага кирмади.

Тешавой Мирзаев полвонлар энди ўз ётоқларига бо-

риб дам олишлари мумкинлигини айтиб, бригада бош-

лиқлари шу ерда қолншларини сўради. Ҳамма тарқадн.

Азизхон ҳам чиқиб кетаётган эдн, бир йигит келпб

Усмон ота сўраётганлариии айтди. Азизхон катта одам-

лар билан умрида гаплашмаган эдн. Тортиниброқ олди-

га борди. У, албатта, қозирги қилган ншим учуи даш-

ном эшитсам керак, деб чўчиган эди. Юсупов уни кулиб

қаршилади. Қўл олиб кўришар экан, унинг ппшнқ жус-

саснга, болаларча ийманиб турган кўзларига қаради.

— Қаерликсан, бола?— деди қизиқиб.

Азизхон Тошлоқнпнг Зирнллама қишлоғндан экан-

лигини айтди.

*— Ранимбердининг колхозиданми? Ҳа, дуруст. Ори-

ятлн йигпт экансан. Тошлоқлнкларнинг бари шунақа.

Бировга на сўзннп беради, на ўрнини. Қўпчилик келдинг-

ларми?

Азиз.хон иймапиб нкки киши келишганнни айтди.

Белявский унга қўшнмча қилди:

— Қайлпғн бнлан келган, ота. Азамат йигит. Тўғон

қу рнлишига та шл апмиз мп?

— Узидап сўрайлнк,— деди Юсупов — Қаерда иш-

лашнн хоҳлайсан, бола?

1— Қаёрни лозим топсангнз, ўшақда ншлаганим

бўлснн. Аммо лекпн ншнинг энг оғирини беринг. Фар-

гопаликларнинг қапақалигннн бир кўрсатиб қўймоқчи-

ман.

Иўлдош ота Азизхонпннг ёш болаларча бераётган

жавобидан завқланиб турардн. Қелиб елкасига қоқди.

— МёйГа қара, Хамқишлоқ. Акбаралинйнг синглп-

синн тўй купи олиб қочгап сенмасмисан?

Азизхон индамап бошннп эгди. Пастовоз билан деди:

ГуноҚнмДан ўтинг. Бир қошиқ қонимдан ўтинг,

ота УШа СЙЭ айтган бола менман.

— 'Қиз қаерда?— деди Охунбобоев.

Азизхон кўпчилик орасида юзини яширнб ўтирган

Лутфйниса тарафга ишора қилди.

Учқўрғойда ҳам худди шундай йиғин бўлиши керак

эдй. 1Раҳбарлар ўшаҚқа отланиб туришипти, гапни узоқ
V» 1 .*

' 59

www.ziyouz.com kutubxonasi

чўзншмадн. Юсупов Ж ўр а полвонни чақириб Азизхон
бнлан Лутфнписанн унга топширди.

— Иссиқ-совуги, ётиш-туриши сенинг гардапингда.
Булоқбошнлпклар қимматли бўлади. Оталигннгга ол,
Б у болада иш кўп.— Юсупов Азизхонга қаради.— Уғ-
лнм, филдек кучннг бор экан. Бу кучни беҳудага сарф
қилма. Юрт ншпга сарфла. Юрт бир ҳимматингга ўн
ҳиммат бплан жавоб қилади.

Раҳбарлар машипага ўтириб Учқўрғон тарафга йўл
олишди. Кетаётган машина орқасндан қараб турган
Азизхоннннг елкасига биров қўл ташладп. Азизхон ўги-
рилдн. |Журя полвон эди.

— Қойил қнлдпнг, ука,— деди илжайиб,— Эш пол-
воп лунжнга шўр пахта боғлаб медпупктда ўтирипти.
Ҳозир олдпга борамиз. Ундан узр сўра. Ҳар қалай сен
ёшсан. Шупдоқ қил.

Азизхон қишлоқда шунча шўхлпк қплпб умрнда
бирон марта узр сўрамаган эди. Келиб-келнб энди
мутлақо нотаниш, унинг устига юртдошларини эрмак
қилгап кишндан узр сўрайдимн? Азнзхон қўлини кўксн-
га қўйиб узр сўрашга боролмаслигини айтдн.

— Унақа қилма, бола. Полвон халқп енгилган ра-
қибини белидан олиб кўтариб қўядп. Таомил шу-
нақа.

Азнзхон бу одамнинг таърпфппи жуда кўп эшнгган
эди. У сғи Жалолобод, бу ёгп Чпмкентгача довруқ сол-
ган бу полвон ҳали бнроп марта даврадан елкасидан
тупроқ қоқиб чиқиб кетмаган эди. Шупдай одам ундап
Эш полвондан узр сўрашни илтнмос қиляпти. Азизхон
ноилож кўндн. Унга эргашиб медпункт тарафга юрди.

Медпупкт олдидаги скамейкада лунжи бойлангап
Эш полвон қайноқ кўк чой ичиб ўтирарди. У Азизхонга
совуқ бир қаради. Кенин пнёлани ёнига қўйиб ўрнидан
турди.

— Эш аканг ҳали бнрон даврада бунақа шарман-
да бўлмаган эдп. Аммо қойил қилдинг, ука.

Эш полвон шундай деб тагига босиб ўтирган янги,
ҳали оҳори кетмаган тўнини олдию бир силтаб қоқиб
Азизхоннинг елкасига ташлади.

— Б у сенга Эш акангдан эсдалик. Яша, омадингни
берсин!

Эш полвон бошқа гап айтмади. Ҳеч кимга ҳеч ннма
демай тўппа-тўгри кўприк тарафга қараб кетди.

60

www.ziyouz.com kutubxonasi

— Энди қайтмайди,— деди кимдир.— Емои изза
бўлди. Ш у кетганча қншлоғига кетди. Эшии билмансиз-
лар, ориятли полвон. йиқилганим— ўлгапим дейдиган-
лардан. Қетди энди, бечора.

То у кўздан йўқолгунча орқасидан қараб қолишдн.
X' кетаокан самовар сўриларнни тўлдириб ўтпрган чой-
хўрлар ундан кўз узишмас, ана йиқилган полвон, ана
тупроққа қоришган полвон, деб шнвирлашардн. Эш
полвон бу гапларни эшнтмаса қам сезарди. Шунинг
учун бошннп кўтармай, ҳеч қаёққа қарамай Қора дарё
кўпригидан ўтнб борардн.

Азизхоннинг юраги жпз этнб кетди. Умрида биринчи
марта қилган ишига пушаймом бўлдн. Ич-нчндан куйип-
ди. Аммо энди кеч эди.

Еннда турган Ж ўр а полвон қам Эшнпнг бу аҳволи-
дан таъсирланган эдп. У индамай Азизхон бнлан Лут-
финнсанн эргаштирнб булоқбэшпликлар тушган қўра
томонга юрдн.

IX

Арслопбоб тепасида чақин чақиб еру осмонни лар-
зага солгудек момақалдироқ гумбирлади. Одамлар уй-
ларидан чпқпб ана сел келади, мапа дўл ёғади, деб ва-
ҳпмага тушиб қолишдп. Аммо бнр неча соат гумбирла-
ган момақалдпроқнпнг кучн сўннб, бемор йўталидек
аста секинлаша бошлади. Одамлар хайрият, ёгиб бер-
ганда каналчиларни ташвишга солнб қўярди, деб хо-
тнржам бўлишди. Аммо бу хотнржамлик кўпга борма-
ди. Тоғ тарафдан нўлда учраган хас-хашакни кўкка
кўтариб бўрои турди. Бўрон кучайгандан кучайпб туп-
роқнн осмонга учнрар, баланд кўтарнб атро.фга тўзги-
тарди. Узуплиги нкки, нкки ярим метрлик шох-шаббалар
ҳам осмонда аэропландек учиб юрар, ҳеч нарсапи кўрнб
бўлмасди, қуёш тўзон ичида, осмон худди малла тўн
кийгандек. ■,*

Табиатнинг бу телба ўйини бнр соатдан ортиқ да-
вом этди. Бет-кўзларини чанг қоплаган кншнлар уй-
ларидан, қўраларидан чнқа бошладнлар, Ҳқли тўзони
босилмаган осмонга қараб турган бир чол дўнғнллади:

—* Бошлаган ишимиз олло таолога ёқмадқ,. ;чоғи.
Тўзон ичнда чақа пулдек қорайиб кўрннаётган қу-
ёшга қараб тургаи қўш белбоғли йигит шошаипнша оғ-

ЗИ Д а ГИ : 1ЮСПКИ ц Т у П у р Ц б '^ К З В О б IҚПЛД.И.: :■». м н ' » . н:

(.,.61

www.ziyouz.com kutubxonasi

— Наоборот бўлади, отам, аксинча, наоборотига
олло таолога ёққани бу. Худо ёрлақаган бапдаларига
раҳматини юбордн. Худонинг ўзи канал қазишга келол-
маганпдан пушанмон бўлиб шамолнни юборди. Мана кў-
расиз, икки ё уч кундан кеннн дарёнинг суви яримлайди.
Бу шамол тог қорпни қотиради. Икки-уч кун эримай
без бўлиб туриб оладн. Сепояни ана ўшанда ташлаймиз-
да, отам. Ш унча ёшга кириб шупи ҳам билмабснз-да,
отецим.

Б у гапнн айтган йигнт Абдусамдд мироб эди. У ўз
умрини сув йўлларпда, тўгонлар бошида ўтказган эдм.
Абдусамад мироб Қора дарё ва Нориннннг қутирган
тўлқинлари билан олишиб қанчалаб сепоялар ташлаган,
тошқннларга бас келган эди. Абдусамад область сув
бўлнмининг бошлнғп Сувтўра деб ном чиқарган ннже-
нер Белявскиннннг энг яқин маслаҳатчиси. 'Унча-мунча
русча қўшнб гаппрпш унга Сувтўрадан юққан.

Шамолнинг супга таъсири тўгрисндаги мулоҳазаси
унинг кўп тажрпбаларм ва кузатишларидан келиб чиқ-
қан.

Бўрон турган куни кеч пайтн Куйганёр кўпригп-
нпнг ўнг қиргоғига араваларда, машнналарда ёғочлар
туша бошлади. Шамол қулатган дарахтлар илдизп
билан тракторда судраб келтирилдн, Эртаси тонг пайти-
гача шох-шаббадаи, ёғочлардан тоғ пайдо бўлгайдн.

Апдижон тарафдан отлиқ сепоячилар кела бошлаш-
дн. Улар отларини саройга киритпб самоварга қўнншди.
Сепоячилар орасида сэқоли кўксига тушган, саксон бўл-
маса ҳам тўқсондан ҳатлаб ўтган бир чол ҳам бор эдн. У
бнтта чой ичдию қирғоқ бўйлаб юриб сув оқишнни куза-
та бошладн.

У машҳур Хасан сепоячи эди. Ҳасан сепоячи шу узоқ
умрида кўп дарёларга беш мингдан ортиқ сепор қада-
гап, бутун водий сепоячиларига устозлик қиларди.

Чол ҳознр кексайиб қолишига қарамам сепоячилар
қаторида от суриб Куйганёрга келди. У ҳозир қир-
гоқ бўйлаб бораркан, кўгшриб, ҳайқириб оқаётган дарё
билан гаплашаётгандек, куч спнашга чоғи келиш кел-
маслнгини чамалаётгандек кўринардн. Унннг қошларп
чимнрилган, хаёллари бўз йигит пайтларнни излардн.
У ўйлардп: «Ким билади, бу менинг охирги жаигимднр.
Б у жаигда ким енгаркин? Аммо жанг чакана бўлмайди.
Ш у пайтгача бўлган жангларнинг энг зўрп бўлади».

С2

www.ziyouz.com kutubxonasi

Чол жнндек хавотир оларди. Кексалик кучини кўр-

сатиб чап оёғидаги боди тез-тез қўзғаб, унча-мунча

томнри тортнб ҳам қўярди. Чол ана шупдан нотинчроқ

эди. У самоварга кўнглида қандандир ғашлик билан

келарди.

Беркинбойнинг самовари ҳар галгндек гавжум. Маш-

ҳур ҳофнз Ж ў р а пистон ликоп билан катта ашула бош-

лаган. Ҳамма жим бўлиб унннг қўшиғини тинглардн.

Пойтуқликлар самоварнда гурра-гурра кулгп кўта-

риларди. У ерга бир тўда Марғнлон қнзиқчилари тушган,

Юсуф қпзнқ, Охунжои қизнқлар нчак уздн ҳикоялар

айтиб ҳаммани кулднришарди.

Майдон ўртаснга машина келнб тўхтади. Ундан

Сувтўра-Белявский билан Тешавон Мирзаев тушди.

Сувтўра яқинида турган одамга ҳам бақнрнб гапи-

рарди. Чункп шаршараларда, тошқпнларда, сув шовқп-

нида мироблар билан кўп гаплашган. Шунинг учун ҳам

қаттнқ гапиришга ўрганнб қолганди. Билмаганлар унинг

бу одатидан аччиқланишарди. Ҳатто бир-икки жойда

унга, гаранг эмасмнз, бунча шанғиллансан, деб дашном

ҳрм беришгац эди. Бир куни Шаҳрихзнсой шаршараснда

сувнп нотўгрн тақсим қилаётган мнробга одати бўйича

бақнриб гаиирганда у Сувтўранн қаттпқ ҳақорат қнлгаи

эди. Ушанда у: ,,

— Губрга нозиклик пайтларинг ўтиб кетгап. Бақнрма.

Э, губрнинг думи, генералнинг арзандаси!— дегандн.

Сувтўра индамай қўл сплтаб отига мпнпб кетавер-

гандм.

_И н ж е н е р Белявскин минг тўққнз юз иккпнчи нилда

Пе^ёрбург Иррнгация инстнтутинн тугатганидан кейин

Туркистонга юборнлади. Фарғона генерал-губернаторли-

гн уни сув ишлари нозири қилиб тайннлайди. Ана ўшан-

Дам бери у гоҳ пиёда, гоҳ отлиқ бутун водийнн кезади.

Харобага айланган сув иншоотларини тиклашга бсл

боғлайди. Халқ миробларининг узоқ асрлик бой тажрн-

баларинн ўрганади. Кўп илмий ишлар ёзади. Унинг бу

а'ёарлари Петербург, Москвада нашр қилинади. Туркис-

тои вилояти газеталарида эълон қилинади.

( Белявский жуда кўп мироблар, сепоячилар билаи

д|ўсГлашади.

‘ ‘ Революцня бўлиб Фарғона музофотида совет ҳокимн-

яти ўрнатилгандан кейин ҳам Белявский ўз вазифасинн

давбм эттираверадп. Илгари чор Россияси амалдорла^-

«.

www.ziyouz.com kutubxonasi

рн тасдиқламаган, пул харж қилишни истамаган
'лоГшҳаларпни қайта амалга оширпш учун қаттиқ

бел боғлайди. Унннг нняти Учқўрғондан Норинни бў-
ғиб, бутун воднй бўйлаб катта бир канал ўтказиш
адп.

Белявскнйнннг «Асоснй Фарғона канали» дегап лойи-
ҳаси бнлан марказдаги мутахассислар ҳам танишиб чнқ-
қан.

Партпя ва совет аппаратларида уни жуда ҳурмат қи-
лишардн. Халқ унннг ўша эски номи Сувтўра, Урис ми-
роб номлари билан ҳам атай бошлайдн.

Канал штаби уни Учқўрғон участкасига бошлиқ қи-
лнб танинлайди. Қаиалнинг бош тўғонн ўша ерда, Норин-
да қурнладн. Белявский Қора дарёга сепоя ташлашни

кузатиш, я.чшн сепоячнларнн аниқлаш учун атайин кел-
ган.

Белявский машинадан тушнб дарров штабга кириб
кетмади. Эски мироб ошналари, сепоячи дўстлари билан
ҳазил аралаш саломлашиб ўтди.

— Ҳа, Чўтир мнроб, омонмнсан, Лоғонда ду.мингди
тутқазмаган эдинг, энди пахтангга сув керак бўпти-да.

У бужир йигитпинг қўлини қўйвориб, бошқа баланд
бўйли озғин қора йигитнинг қўлини олади. Бу йигит асли
шаҳрнхонлпк уйғурлардан бўлпб Шаҳрихонсойга жуда
кўп марталаб сепоя ташлаган, ўзи икки марта оқнб аранг
ўлимдан қолган эди.

— Омонмисила, охун, келдннглами? Буни Қора дарё
дейдила. Қпмпз совутадигап Хўтан арнқ Анжанда қолди.

Бу уйғур мироби жуда жа.ҳлдор, бнровнинг гаппга
қирмайдиган йигит эди. Бошқа одаи тўғри маслаҳат бер-
са ҳам ўзиннкини маъқулларди. Ф ақат Белявскийга гап

қайтаролмасдй, холос.
Д У бир куни Шаҳрихон гузаридаги самоварда чой
ичиб ўтириб оёғига кирган тпканни пичоғннпнг учп бн-

лан қпдираётган эди. Эрмакталаб чойхўрлар унга тега-

жаклик қилиб маслаҳат бера бошлайдилар.

— Э, охун, сал бернроғидаи кавланг.

■— Тикан сал юқорироқда.

— Унг тарафни кавлапг, охун.

У, ишингла бўлмасин, деб ўзи билган жойни ковлай-

веради. Эрмакталаблар бўш келишмайди..

— Бу ёғийй1 ка&ланг! ' >■ *•

— У ёғи(га**!каф.тянғ! •* 1 м' ’ 1 п .н,....,и..... ....

www.ziyouz.com kutubxonasi

У жаҳли: чнццанидан пнчоғнни ғарч-ғарч,цилиб тово-
ннга иккн-уч марта тнқиб ташлайди. Товонларндан қон
оқаркан, чойхўрларга қараб қичқиради:

— Бўлдими? Тинчидинглами?
Ана шундан кейин у нккн-уч кун кўчага чиқмай оё-
гига латта боғлаб ётади.
Белявский ўша воқеани эслатмоқчи бўлди.
—; Охун, тўғон бптмай оёққа латта боглаб қочмасннла.
Ҳамма гуриллаб кулдп.
Ана шундан кейин Белявский штаб тарафга ўтиб

кетди.
Сўрнларни тўлдирнб ўтирган чойхўрлар суҳбат мав-

зуини ўзгартнрнб Белявскинни таърифлай бошладилар.
Унинг оқ подшо вақтида ҳам камбағалга қайишгани,

мнробларнинг қора шўрвасинп нрганмай ичгани, тўнлар-
га совға-саломлар олиб маржаси билан келгани, жано-
заларга қатнашнб тобут кўтаргаип бормн — ҳамма-ҳам-
масинп гапира бошладнлар.

— Урис бўлса ҳам ўзбекдай, кофир бўлса ҳам мусул-
мондай ўрнс.

— Қнзини ўзбекка берган. Неварасинннг отпнн, худэ-
нинг қудрати билан Оцдошша., қўйипти. Ановини қа-

ранг-а...
Кўприк гепаснда енгнл машииа кўриидн.
— Усмон отанннг машннаси,— дедн кимдир.
Ҳамма ўша тарафга қаради. Машина чойхоналар ора-

сндан секинлаб ўтди. Машинада Усмон Юсуповпинг ўзи
йўқ эди. Орқа ўрнндиқда кўзойнакли қирра бурун йигит
билан ўттнз ёшлар чамасндаги оппоққнна йпгнт ўтирарди.

— Уҳ!— деб юборди бир йигнтча.— Еафур-Ғулом-ку.
Енндагиси ким бўлди?

— Танимадпигми, Ҳамид Олнмжон-ку.
Ғафур Ғулом шофёрнинг елкаснга қўл ташлаб тўх-
ташга ишора қилди. Машпна тол сояснга келнб тўхтади.
Иккн шонр машннадан тушиб тўппа-тўғри Беркинбой
ҳофизнпнг чойхонасига қараб юра бошлашди. Ҳофнз қў-
лидагн чойнакни сўрнда қолдприб улар пстнқболига
югурдн.

Чойхўрлар икки шоирдан кўз узмай кузатиб турар-
дилар. Ғафур Ғулом ўз одатича ўнг елкасипи чапаннлар-
ча сал кўтарпб, ўнг оёғини ерга қаттиқроқ уриб борарди.
У дўсти машҳур Ҳофнз бнлан бел олнб кўришгандан ке-
йин Ҳамид Олнмжопни унга тапиштирди.

б - 32.) С»

www.ziyouz.com kutubxonasi

1— Танпшинг, Беркинбой ака, Ҳамид Олимжон деган
шоир шу йигит бўлади.

— Биламиз, биламиз, ўзларини кўрмаган бўлсак ҳам
шеърларини кўп ўқиганмиз. Қани, келинглар. Битта чой
қнлиб берай.

Ғафур Ғулом ундан узр сўради. Луғумбекда Ота
уларни кутаётганларини айтди-да, машинага қараб юра
бошлади.

— Дарёга сепоя ташлайдиган пайтда шу ерда бўла-
мнз. Ушанда Узган гуручидан жувоз ёғида битта анжан-
ча палов қилиб берасиз.

Шоирлар машинага чиқиб жўнаб кетишди.
Кимднр, «Ғафур Ғуломнинг бурни катта экан-а», де-
ди. Бошқаси қўшимча қилди:
— Ҳамид Олимжоннинг қулоғи катта экан.
Ш у куни кечгача кўпрнкдан гоҳ енгил машина, гоҳ
автобус, гоҳ юк машина тўла одамлар ўта бошлади. Ун-
да машҳур артистлар, созандалар, рассомлар ўтири-
шарди.
Ҳамма улар орасидан Ҳалимахоними қайсн, Тамара-
хоними қайси, деб бир-бирларидан сўрашарди.
Куйганёр худди каттакон вокзалга ўхшарди. Одам
тинмасди. Бу ердан ўтганнинг ҳам, қўниб қолганнинг
ҳам сон-саноғи йўқ.
Куйганёр Куйганёр бўлиб ҳали бунақа сайилни-ю,
бунақа маросимни кўрмаган эди. Самоварчнларнинг қў-
ли қўлига тегмас, чойхоналардан ҳофизларнинг қўшиғи,
созандаларнинг машқлари тинмасди. Сомсапазлар, ман-
типазларнинг шовқин-суронлари, хотин-халаж, болалар-
иинг шовқини қўшиқни ҳам босиб кетар, яшил кўприк
устидан еру кўкни ларзага солиб цемент, ёғоч, темир
ортган поезд қалдираб ўтиб қоларди.

.. I- 1 X
.

Азизхон ётнш-туришндан кўнгли тинчпб гузарга бема-
лол, беташвиш чиқадигап бўлиб қолдн. Ж ўр а полвон
уни қўшариқлик Орзихон ая деган кампирнииг уйига
жойлаб қўйди.

О рзихон ая ёлғиз қизини шаҳарлик Эргашвой деган
парк директорига берган, ўзи каттакон ҳовлида ёлғиз
яшарди.

Лутфиниса кампир бнлан бирпасда апоқ-чапоқ бўлиб

бб

www.ziyouz.com kutubxonasi

кетдн. Ж ўра полвон ҳовлига аравада ун-гуруч, қовуи<
тарвуз тушириб берди.

Азизхон энди хотиржам. Кўнгли тинч. Эртадан Жў'<
ра полвон йигитлари билан Луғумбекка кўчади.

Кунлар ҳам ннҳоятда исиб кетди. Минг-минглаб кн-
шилар офтобда ҳорайиб кетмон чопншар, тош орҳалашар
эди. •.он-саноқснз замбиллар пастдан юҳорига тупроқ ва
тош билан интиларди.

Анниҳса Куйганёр тўғонп ҳурилншида кечаю кундуз
пш тннмасди. То тонг саҳаргача прожекторлар дарё ичи,
қирғоқларни кундуздек ёритиб турар, тракторларнннг
шовқини, одамларнинг у қирғоқдан-бу қирғоққа қараб
бақириб-чақиришлари қишлоқларга ҳам эшитилар эди.

Дарё оқими тарафлардаги шоли тизза бўйи бўлиб
қолган, пашша-чивинлар куни билан офтоб тиғида ишла-
ган қурувчилаони кечаси ухлатмасди.1 Офтоб куйдирган
елкалар ачншар, пашша чаққан ерла^ жон-жондан ўтиб
кетарди. Эрталабгача қабарган баданни қашиб ухламай
■чиққан қурувчилар нонушта пайтнда ҳам мудраб ўтири-
шар, трассага чиққандан кейингина ишга қизиқиб уйқу-
снзликни унутардилар. Аммо чивин чаққан ерлар изснэ
қолмасди. Каналчнлар орасида безгак пайдо бўла бошла-
ди. Ана шундан кейингина юзлаб врачлар, санитарлар
унма-уй. палатама-палата юриб қурувчиларга мажбуран
акрохин таблеткасини ичира бошлашди.

Азизхон икки-уч кундаёқ катта-кичикнинг огзига ту-
шиб қолдп. Ксчқурунлари ишдан бўшаб гузарда чой
ичишга чиққанда сўрининг юқорисидан жой бўшатади-
гаи, чойхўрлар уни бир-бирларига имлаб кўрсатадиган
бўлиб қолишганди. Азизхон бундан завқланар, юриши
ҳам аллақандай бошқача, гуруринн қанча яшираман
деса ҳам гап-сўзларидан билиниб турарди. Лутфинисл
ҳам Орзихон ая билан ишга чнқиб замбилда тупроқ та-
ширди. Азизхон билан кечқурун кўришарди-ю, чарчагани-
дан дарров ёта қоларди.

Бугун Азизхон қош қораймай ишдан қайтди. Ҳаво
дим эди.

Куйганёрнннг табиати бошқа жойлардан фарқ қи-
лар эди. Кундузи офтоб ҳаддан ташқари қизднрарди.
Кечга яқин шамол ётиб, ҳаводим бўлади. Дарахтларнинг,
учлари қимирламай тек қотади. Ана шу г.айтда чивин-
лар еру кўкни тўлдириб ғннғиллаб, жондор борки бир
чақиб ўтмасдан қўймайди. Ҳатто отлар ҳам безовта бў-

67.

www.ziyouz.com kutubxonasi

либ нўхтани узиб қонади. Ф ақат бефаҳм сигирларгина
маъраб ётаверади. Хўроз бнр чаҳиргандан кейингииа
'салқин шамол бошланади. Чивнн зотинн бптта қўймай
учириб кетади. Қирғоқлардаги қизиган тошларни пуф-
лаб совутади. Саратоп оқшомп бўлишига қарамай қалин
кўрпа ёпиниб ётмаган кнши совқотадн. Тошкентдан кел-
ган лектор «Ойда ҳаёт борми?» деган мавзуда лекция
ўқиб: «Ойда кечаси юз градус совуқ, кундузи юэ градус
иссиқ бўлади», деганди. Куйганёрнн қам ойга ўхшатса
бўлади. Кундузи ҳаддан ташқарн нсснқ, кечаси чпдаб
бўлмас совуқ.

Азизхон белбоғи билан ўзини елпнб кнриб келганда
Лутфиниса кир чайқаб ўтирган эди.

— Ия, мендан олднн келибсан-да,— дсди Азизхон
ажабланиб.

— Бригадамизни бошқа участкага ўтказишяптн. Бу
ердаги топширнқни бажариб бўлдик.

— Узоқроқмасмн, ишқнлнб?— деди у қизпқиб.
Лутфиниса янгигина синкали сувдан чиққан кўйлак-
ларни дорга ёяркан: «билмасам», Деб қўйди.
— Ювиниб ола қолинг, пақирда сув нснтиб қўйган-
ман.
Лутфиниса кружкада сув қуйиб турди, Азизхон оё-
ғннц кериб туриб ювина бошлади. Ш у пайт ташқаридан
кимнингдир чақирган овози келди. Лутфиниса кружкани
пақнрдаги қалқиб турган сувга ташлаб ташқарнга чиқиб
кетди. Зум ўтмай қайтиб кирди.
— Сизни бир киши сўраяпти.
— Қанақа киши?
— Танимадим, қоронгида бетнни кўрмадим.
Азизхон елкасида сочиқ билан артнна-артина йўлак-
ка юрди. Анчадан кейип бир нотаниш кишинп эргашти-
риб кирди. Лутфиниса тош фонарни ёқиб аййон даҳанига
қўйгандагина уни танидн. Бу — Эш полвоп эди. Бема-
ҳалда бу киши нпма қилнб юриптн? Лутфннисанинг
кўнгли ғаш бўла бошлади.
Эш полвон анча сўлиб қолган, илгариги ғурури йўқ,
бошини эгиб гапинн нимадан бошлашини билмай, этиги-
нинг учи билан ер чизиб ўтирарди. Охири у бошнни кў-
тарнб Азизхонга қаради.
— Ука, сенда пкки оғнз гапим бор эдн.
Азизхон унга, қулоғнм сизда, деган маъНода қаради.
' — йўқ, йўқ, ука, холироқ жойда айтадиган гап.

63

www.ziyouz.com kutubxonasi

!I Азизхон Лутфикнсага сен чиқнб.тур, галини эшитай-
чи, дегандек қаради. Лутфиниса уларпй ёлгиз ташлагйси
йўқ, бу одам яхши ният билан келмаган, деб гумонсирар-
дн. Унинг цимнрламай ўтиришини кўриб Азизхон яна

деди: ,

— Сен бир айланиб кел. Биз гаплашиб олайлик.

Лутфиннса норози қиёфада уйга кириб кетди. Азиз-

хон Эш полвопга яқинроқ сурилиб ўтнрди.

— Қани, эшнтайлик, ака.

Эш полвон дарров гап бошлолмади. Анча чайналиб

ўтирдн. Йўталди Бир-икки журъатсиз қараб, хижолат^

ли илжайиб қўйди.

— Укажон, гапларимпи малол олмайсан. Уша кунги

воқеадан бери қншлоққа боролмай юрибман. Каналга

ҳам келолмадим. Атайин қошни қорайтириб, эл кўзидай

яшнрнннб бемаҳалда олдингга келдим. Сен ҳали ёшсан,

бнлмайсан. Иигит кишннннг боши эгилгунча ҳўкизнннг

бўйпи синснн, дейднлар. Л\енинг бошимни сен эгиб қўй*

динг. Эш акангнинг елкаси яқин орада ер искамаган

эди. Мени ўлдирдинг, бола.

Эш полвоннипг кўзларидан дувва ёш оқиб кетди.

Ориятидан бошини тескари ўгнриб белбоғини ечди. Кўэ

ёшларини арта бошладп.

— Улдирдинг мени, бола, ўлдирдинг...

Азизхон ғалати аҳволга тушди. Ннма қнлншнпн бил-
мас, уни юпатгудек бирон сўз тополмасдн. Қап-катта
одам, унинг устига елкаси ер кўрмаган донгдор полвон
ҳўнг-ҳўнг йпғлаб ўгирса, жуда хунук бўларкан. Азизхон
шундоқ мағрур одамии букиб, дунёни кўзига қоронғн
қилиб қўйганидан хижолат чекарди. Бирон нима билан
кўнглини кўтариш қўлидан келсайди, у албатта иккилан-
май қиларди. Ннма қилиш керак? Азмзхон елкасига
қўлинн қўйиб ачиниб сўради:

— Нима қилсам бўлади, Полвон ака, ннма қилсам
кўнглингиз жойига тушади?

Полвон ёшли кўзларпни упга қадади.
— Биттагина йўл бор. Ж он ука, илло-билло йўқ де-
майсан. Сени ҳеч ким таннмайди. Таниганда ҳам айб
қилмайди. Эртага Урганжпнинг майдонида Тамарахо-
рим канситидан кейнн Ж ўр а полвон даъвошилигида ку-
раш бўлади. Сенга талабгор бўлиб чиқаман. Йнқнлиб
берасан. Ж он ука, агар шундоқ қилмасанг, ўзимни ўзим
чавақлаб ташлайман. Бола-чақамнинг уволига қоласан.

69

www.ziyouz.com kutubxonasi

Азизхон жаҳл устида ўрнидан туриб кетди. Эш пол-
вон ҳам турди. У бошлагаи гапини совутмай босиб туш-
моқчи бўлди.

— Нима десанг берай. Хўп де...
Унинг гапи оғзида қолди. Азизхон тутақиб ўдагайла-
ганча унинг даҳани тагига келди.
— Мени ким деб ўйладингиз? Мен снз айтган номард-
лардан эмасман. Кучингиз бўлса, марҳамат, майдонга
чиқинг, беллашамиз.
Эш полвон довдираб қолдн:
— Укажон, ҳеч бўлмаса ажрим қилмай тенг куч би-
лан ажрашанлик. Хўп дегин.
Азизхон ўйланиб қолди. Эш полвоннннг аҳволи оғир
эди. Агар унинг гапига кирмаса, ўзини ўзи бир бало қи-
либ қўйиши ҳеч гап эмасди. Авзойи бошқача. Узини ча-
вақлашдан тэймайдн. Азизхон полвонларнинг табиа-
тини яхши билади. Даврадан бошини эгиб чиқиб кетган
кўп полвонлар гортни ташлаб бегона элларда сарсон-
саргардон юрганларини билади. Ҳатто ўзини оснб қўй-
ганлар тўғриснда кўп эшитган. Азизхон сал шаштидан
тушди.
— Бўпти,— деди у, бўлар иш бўлди, дегандек қўл
силтаб.— Майлн. Сиз айтганча бўлсин.
Эш полвон унинг икки елкасидан ушлаб кўксига
босди.
— Раҳмат, ўғил бола йигит экансан. Давралардап
бесоврин қайтгулик қилмастн сени. Гап битта, а?
— Уғил боланинг гапи битта бўладй,— деди қатъий
қилиб Аэизхон.
Эш полвон уни дуо қилиб чиқиб кетди. Аммо Аэиз-
хон анча пайтгача ўзига келолмай ҳовлп бетида у ёқ-
дан-бу ёққа бориб-келиб турди. Бўлнб ўтган гаплар-
нинг барини Лутфиниса эшитиб турган эди. Азизхон'
тўғри қиляптими, ё адашдими, деб мулоҳаза қиларди у.
Азизхон кечаси кўкка қараб ётаркан ўйларди: Эш
полвон менга талабгор бўлиб чиқадн. Кураш ажрим
бўлмайди. Хўш, ким ютган бўлади? Талабгор бўлиб чиқ-
қан киши енголмаган бўлади. Демак, мен ютган
бўламан.
Азизхон энди хотиржам бўлиб ухлаб қолди. Аммо
эртаси у тўғонда тош таширкан, одамларнинг гапи қу-
лоғига чалиндн.
— Эш полвон талабгор бўлиб чнқармиш. Азизхон

70

www.ziyouz.com kutubxonasi

кўнармикин? Агар кўнмаса кураш қоидаси бўйинча

енгилгаи бўлади.

Азнзхон бу гапдан кулибгина қўя қолган эдн.

Гап тагида гап бор экан. Б у концерт пантида маълум

бўлиб қолдн. Икки Гшгит уни имлаб четга, тут тагига

олиб келди. Қараса иккови ҳам пичоқ яланғочлаб турип-

тм. Азизхон заррача ҳам чўчимади. Гапннгни айт, деб

ўқрайди. ^

— Эш полвонга йнқилиб берасан. Агар йўқ десанг,

ҳознртамом қилампз.

Азизхон кулди. Бу кулги йигитларнинг ҳамиятига

тегди.

— Йўқми?

У эпчиллнк билан бирининг иягига мушт тушир-

ли, иккинчисннинг пичоқ ушлаган қўлига этигининг учи

бнлан тепди. Пичоқ учиб кетди.

— Қўрқадиган номардни бошқа жойдан изла. Бориб

полвонингга айт, кечагн гап — гап.

У шундай дедию концерт кўраётганлар даврасига

кириб кетдм. Азнзхон концерт пайтида ҳам титроғи бо-

снлмай лабини тишлаб, мушт тугиб ўтирди.

Ниҳоят концертнннг сўнгги номери олдидан кураш

бўлиши эълон қилинди. Скаменкалар доира шаклида

қўйиб чиқилди. Уртага каттакон брезент палос ёзнлди.

Уч қават белбоғ бойлаган Ж ў р а полвон Ғойибов бели-

дан пастини у ёқ-бу ёққа олифта снлтаб ўртага чиқди.

У бугунги курашда каналда ишлаётган Андижон, На-

манган, Фарғона, Исфара полвонлари қатнашишини

айтиб, уларни номма-ном чақирди. Улар орасида Фарғо-

наиинг Зирилламасидан келган ёш полвон Азизхоннинг

ҳам номини айтиб чақирган эди, Азизхон давра ўртаси-

га чиқмади. Ж ў р а полвоига қараб, шаттаман, деган

ишора қилиб қўйди, холос. Ж ў р а полвон кураш шартла-

рини айта бошлади.

— Бир марта йиқитганга қўнғнроқли соат, икки

марта йнқитганга битта патифон, «Рўмолим» пластин-

каси бнлан. Пластинкани шу қўшиқни ижро қилган

Тамарахоним опамизнннг ўзлари тақдим қиладилар.

Уч марта йиқитган ё бир марта ниқитиб талабгор чнқ-

маган полвэнга битта «Украина* велосипеди соврин

берилади.

Давранинг олдинги қаторида полвочлар чопонлари-

ни тагларига боснб талабгор кутиб ўтирардилар. Одат-

71

www.ziyouz.com kutubxonasi

да курашнй оошлаб олиш қииин. Дадегапда ўзи отилйб
чиқиб мен .тушамап дендиганлар кам бўлади. Полвон-
лар рақибим ким бўларкнн, деб жимгина ер остидам
халойнққа қараб ўтиришиптн. Эш полвон анча ташвнш-
ли кўринарди. Ж уръатсизлпк билан давра ақлига к ў З '
югуртириб ундан рақнбп Азиз.чоннп изларди. Азпзхои
ҳам боя жақл устида тугилган муштпнн ёзншпи қам
унутиб, ундан кўзинп узмай турибди.

Ж ўр а полвон давранп бир айланнб Азизхоннпнг ол-
дига келди. Эпчпллик билан билагндан ушлаб ўртага
тортди. Азизхон ннма бўлаётганннп билмай снлкпниб
ўртага тушди.

— Заркентнинг Зприллама қпшлогидан чиққап ёш
полвон. Талабгор борми?

Унинг жуссаси у қадар кўзга ташланмас, бпр қараш-
да полвон эканлигн билинмас эдн. Полвоплар унга бг-
парвогнпа қараб қўйишди. Эш полвон ўрпидан туриш-
га чоғланаётган эдп, даъвошнлардан бпри ўртада ўтнр-
ган миқти гавдали, қоп-қора, кўксн аёлла^^икпга ўх-
шаган ўрта яшар бир полвонни турғпзди. У Азнзхонни
писанд қилмай нлжайиб қаради. Унинг бу қарашнда,
чайпамай еб қўяман бунн, нима қнласпзлар ёш болани
увол қилиб, деган маъно барқ уриб турарди.

— Қалай, тушасапми?— дедп Ж ў р а полвон Азиз-
хонга.

Азизхоп бўпти, деди. Иккн тарафпипг даъвошисн
белбоғларни бонлаб тугунини орқа тарафга ўтказиб
икковинн бел олдирнб қўйишди. Қора полвон жуда бе-
парво эдн. Болани бнр кучантнрай, мард бўлса кўтарнб
кўрсин, деб қўйиб бермоқчи бўлди. Азнзхон ортпқча
мулозаматнн билмас, қайсн тарафдан ўнг келса ўша
тарафга отаднган полвончалардан эди. У бир сплкиниб
Қора полвоннинг белпни т.ортиб қолдп. Полвоннинг, нқ,
единг, бола, деган овози қулоғига кпргандек бўлди.
Азизхон парво қилмай бнр интилиб унн тнзза бўйи кў-
тардию айлантириб ўтпрмай давра ўртасига оборнбоё-
ғини ерга тегизмай туриб босди. Қора полвоннннг икки
елкасн ерга қадалди-қолдп.

Ж ўр а полвон Қора полвоннннг чангнни қоқиб. Азиз-
хонни белидан олиб нкки марта кўтарпб қўйдп-да, дав-
рага қараб, Азиз полвон енгди, деб эълон қилдп. Қора
полвоп ҳеч кимга қарамай даврадан этак силкиб чиқиб
кетди.

72

www.ziyouz.com kutubxonasi

Ж ўра полвон Азиэхонни билагидан ушлаб ^даврл ,

айлантирй бешлади. Одамлар унга пул узата бошлаш-1

ди. Азизхон қип-қизариб кетдн. Умрида у бунақа қил*

маган эди. Ж ў р а полвоннннг қўлидан юлқиниб чи-

қиб жойига ўтирмоқчи бўлди. Бир чол йўлини тўсиб

чиқдн. '

— Жннни бўлма, болам. Бу курашнинг таомили.

Олмасанг халоннқпи хафа қнласап.

Азизхон унинг гапига қулоқ солмай четга бориб

ўтнриб олди. Аммо ўртага пул кўтарнб тушаётган йигит-

ялангларни қайтариб бўлмасди. Ж ўр а полвон бнр чор-

сн пулни унинг олдига келтириб қўйди.

— Бу она сутидек ҳалол.

Азизхон уятдан бошини эгиб қнмирламай турарди.

Даъвоши кураш узоқ чўзилмаганидан ёш полвон

ҳали чарчамаганлнгини биларди. Унга яна талабгор

сўради. Бу гал биров, мен, деб чиқмади. Азизхон ғалаба

нашъасипи сурарди. Эндн унинг боқишларн ҳам, ўрта-

да лапанглаб юришлари ҳам бошқача эдн. Бутун тақин-

чоқлари билан давранинг олдингн скамепкасида ялт-

юлт қилиб ўтирган Тамарахоннмга қараб, салом берган-

дек илжайиб қўярдн.

Полвонлар бир-бирларинп туртпб сен чнқ, сен чиқ,

деб шивирлашарди. Бутуп Фарғона водийсига Еғоч пол-

вэн деб ном чиқарган, саксовулдек танлари бужмайиб

кетган новча полвон бир қўли бнлан ерга тиралиб,

ё пирим, деб ўрнидан турдн. Давра аҳли бнрдан уҳ тор-

тиб юборди. Томошабинлар бу полвоннн яхши били-

шарди. Шунннг учун ҳам ҳар ер-ҳар ердан овоз чиқа

бошлади:

— Ҳой Еғоч, тепгинг билан туш. Кунинг ёш болага

қолднми?

— Эссиз шундоқ гавда. Қўн-е!

— Кенжа ўғлинг тенги бола бнлан беллашгани уял-

майсанмн?

Аммо қатор ўтирган полвонлар упи ишқаб, қайтмас-

лнкка ундашардн. .

— Бир жиғинн эзиб қўй бу тирранчани. Чиранчоқ-

лик қиляпти. Бузоқнинг югургани сомонхонагача. Ик-

кинчи кураш тушмайдиган қилиб, белини қнрсиллатиб

қўй.

Бу гапларнп Азнзхон эшитнб турарди. Кўнглида шу

мақтанчоқ бплап беллашсам ҳам беллашаман, беллаш-

73

www.ziyouz.com kutubxonasi

масач ҳам беллашаман, деб аҳд қнлдн. Шундан кейнн,
бас, даврадан обрўйим борида чнқнб кетаман.

Ж ўра полвон Азпзхондан розимисан, деб сўради.
Азизхон бош ирғаб, хўп, деди. Одамлар икки тарафга
бўлинишди. Бнров тушмасин деди, биров тушсин деб
шовқин кўтара бошлади. Боя пул йиғишдан қочма, де-
ган чол ўрнидан туриб қўлини пахса қилганича Ж ўр а
полвон томон бақириб келарди:

— Эсинг борми, Ж ўра. Боланн майиб қилмоқчими-

<'санлар?
'ч У шундай деб Азизхоннинг олдига келдп, қе йўқ, бе
йўқ, уни туртиб даврадан чиқара бошлади. Азизхон
кўнмади. Одамлар орасндан, қўйиб берииглар, бола-
нинг ўзи туриб беряпти-ку, деган овозлар чиқа бошла-
гандан кейнн чол бошини сарак-сарак қилиб ўрнига
бориб ўтирди.

Азизхон ё ғ о ч полвоннинг курашини Марғилон боғн-
да кўрган эди. Унинг бўйи, қўлларн узун бўлганидан
рақ1гбига белини бермай даврада уэоқ олнб юрарди. Бу
полвон кўпннча қўлинипг узуплигига ишонарди. Азизхон
бўлса унинг елкасидан келар, қўллари қам каДтагина
эди. Бу полвоннн фақат куч билан, айниқсв билак кучи
билан олнш мумкин эди.

Икки томонпинг белбоғи текширилиб бел олиштнриш-
ди. Даъвошилар орқага чекнниб икковини қўйиб
беришди.

Еточ полвон Азизхоннннг белбоғипи бнлагпга нкки
ўраб ўзидан салкам бир метр нарида қадис оларди.
Азизхоннинг қўли эса унинг белбоғини биқин тарафдан-
гнна ушлаган эди. Даврада яна шовқин кўтарилди.

— Белиии берсин, бу қанақасн!
— Белбогни биқинннинг орқасидан ушлатсин. Бу
қапақа ғирромлик!
'ё ғ о ч полвон қичқираётганларга масхараомуз қараб
илжаяр, бекорга бақнряпсизлар, хознр полвонингнзни
хам-хам қилнб қўяман, дегандск кўзини қнсиб қўярди.
Полвоннинг қўли Азпзхонпи куч бнлан ўзига тортар,
) аммо бир қарич қам олдпга силжптолмасдп. Даврани
икки бор қаднс олиб айланиб чиқишгаидан кейин Ёғоч
полвоннинг пешаналаридан тер қуннлнб кела бошлади.
Аммо Азизхон ҳамон сал букчапганпча папт понлаб.
(•гирлигпни у оёғпдан бу оёғига ташлаб тебраннб уни
давра бўнлаб судраб юрарди. Даврани тўрт айланишган-

74

www.ziyouz.com kutubxonasi

да Егоч полвондан тер ҳиди бурқсиб кела бошлади. Бе-
шннчм айланишда ё ғ о ч полвоннинг тўнидан Азнзхоннинг
қўлнга тер нами спзиб чиқди. Азизхон ичида, Еғоч полвон
энди ҳолдан тойди, деб ўнлади-да, бутун кучини билаги-
га олиб ўзига торта бошладн. Еғоч полвон қанча кучан-
масин белини орқага қайтаролмасди. Борган сари Азиз-
хоннинг билагнга михлангандек оллинга суриларди.
Азизхон бир силкинди. Ш у силкиниш Ёғоч полвоннинг
эёгмни судраб, белбоғини Азизхоннинг кўкрагига олиб
чиқди. Энди Азизхон чаққонлик билан худди болалар
ўйнайдиган пнлдироқдек давра ўртасида чир айлантириб
отди.

Ҳали Егоч полвон ўрнидан турмай Эш полвон ўрта-
га чиқди.

— Мен тушаман. Мен ҳам бир тушнб кўрай.
Давра гуриллаб, шовқин сола бошлади.
— Тушма, бола! Бўлди! Чарчадннг! Иккитасннн чарх-
палак қилдинг, етадп!
— Ҳой, Эш, эсннг бормн? Бир марта кўча ўртасига
улоқтпрганн каммиди?
Азизхон қизиқ бир ҳолга тушди. Агар курашмай
деса Эш полвонга ваъда берпб қўйган. Тушай деса ўзи
анча чарчаган, ундан ташқарн Эш полвон атайлаб унннг
чарчашини кутаётганн билиниб қолганди. Азизхон бир
сўзлн йигнт. Сўзпдан қайтиш номардлнк бўлади. Тавак-
кал, нима бўлса бўлдн, тушаман деб белбоғини қайта
Ооғлади. Давра бнрдан жимиб қолди. Уз обрўси билан
даврадан чиққани маъқул эди, деяётганлар ҳам нима
бўларкин, деб қизпқпб қолишди.
Бу орада чаққон бир йигнт давра айланнб узатилган
сонсиз қўллардан пулларни олиб чорсига тугди. Лутфи-
ниса ўтирган жойга келтнриб қўйди. Лутфиниса уялга-
нндан ерга кирпб кетай дерди.
Эш полвон ясама одоб билан келиб икки қўллаб у
бплан кўришдн. Кейин акаларча елкаспга қоқиб, атай
ҳаммага эшиттнрпб, „балли, азамат,” деди. Кейин катта
бўлгани учун унга белбоғнни тутиб бердн.
Азизхон белидан олди. Ҳали уиинг кучи қанақа, бели
қандай, эпчиллиги қандоқ, билмасди. Олдинги жанжал
жаҳл устпда бўлган иш. Унп ҳисобга олмаса ҳам бўлади.
Ҳақиқий кураш бел олншганда бўлади. Азизхон бел олиб
у билан баробар тебраниб бораркан,Эш полвон ғирром-
лик қилмасмнкин, деб ўйларди.

75

www.ziyouz.com kutubxonasi

Куч синашиб давранн тўрт аАланишдч-, , Бу орада
Эш полвон ча^чадимн, деб сннаш учун бмр-иккн белн-
дан тортмб қўиди. Азизхоннинг белн қотиб қолгандек
на эгиларди, па букиларди. Икки марта кўтармоқчи
бўлди, рақиби худдн оёғига тош боғлагандек ердан
узилмадн. Бешинчи айланишганда Эш полвэн упи
енгишдан умидини уздн. Азпзхониинг қулоғига секин
шивирладн:

— Ваъданг эсингдами, укажон?
— Эсимда, — деди Азизхон ҳам шивирлаб.
— Яна пкки айлапамизу ажрашамиз.
— Йўқ, Полвои ака, овора бўласиз. Бир ёқли қил-
май ажралиш йўқ.
— Ваъдаигни унутибсан-да, бола?
— Агар ўртага қўш пнчоқ ораламаганда, ўлай агар,
йиқнлиб ҳам берардим. Номардлиқ қилдингиз. Энди
мардликни сизга ўргатнб қўйганим бўлсин.
— Укажон, ёш экансан. Тўйиигга қарашиб юбораман.
Бмтта қўй меидан. Хоҳласанг нақ икки юз сўм бера-
ман.
— Кам!
■— Уч юз беран.
— Кам! Кам! Кам! — деди бақнриб Азнзхон.
— Секннроқ! Жмнни бўлдннгми! Хоҳласанг беш юз
берай.
— Х ў п !— дедп Азизхон иаъра тортиб.
У шу хўп дегамдаёқ Эш полвонпи тизза бўйи кўта-
риб олган, аэроплан паррагидек айлантира бошлаган
эди. Зум ўтмай Эш полвоннн ерга босди.
Эш полвон ётган ернда сўкпнди.
— Номард, единг-а!
То Ж ў р а полвэн етиб келгунча давра улар устига
бпирплди. Азизхонни кўтариб кетишдн...
Кураш тугаб, ҳамма ҳар тарафга тарқаб кетди. Эш
полвон ўтнрган ерида ўтиравердп. Юрт олдида шу яқин
орада иккп марта мулзам бўлиш қаддинн букиб қўйган
эди. Бу тирранча бола ваъдаснда турмади. Отаси тенги
одамни оёқ остп қнлди. Ҳеч бўлмаганда, ажрим қилмай
белбоғндан қўлинп олганда ҳам бошқа гап эди.
>^Эш полвон оғнр гавдаснни бпр қўлига ташлаб тира-
ниб ўрнндан турди. Егоч учларига илннган машъалалар
|ўчиб, сўхтаснгпна тутаб, қозон тагпдаги куйиндидек
|милтнраб турарди. У аста-аста боснб катта йўл тараф-

75

www.ziyouz.com kutubxonasi

га кета бошладн. Куйгапёр самоварларидан қўшиқ,

қийқириц товушлари эшитилиб турибди. Кўпрнкнинг,

нарёғнда — очиқ майдондагн «яшил театр» деб атал-

миш жонда Тошкентнинг Ҳамза театри «Вой ила хиз-

матчи»нн кўрсатяпти. Ҳамма ўша ёқда. Ҳозир кураш-

дан тарқагаплар ўзларини самоварларга уришган.

Эш полвон кўпчилик орасига боришга бети чидамай

йўл четмда қаёққа боришини билман турарди. '

Қоронғи йўлдан икки-уч киши гаплашиб келишяпти.

Товушидан уларнинг бири Али полвон эканлигини дар-

ров билди. Али полвон кўп курашларда соврпн олган

чапдаст полвонлардан. Боя у қам полвонлар қаторида

ўтнрган эди. Нега у эски қадрдонн Эш полвон енгилга-

нпда отнлнб чиқиб, келгинди гўдакни ерга айланти-

риб урмадп? Эш полвон шу топда бу қилмиши учун

унга аччнқ-аччиқ гаплар айтиб, хумордан чиқмоқчи

бўлдн. _

Али полвон шернги билан ннманидир қнзишиб гап-

лашиб келардн. Бпрдан Эш полвонга кўзн тушди.

— Эшмнсан? Нпма қнлиб турнбсап? Ҳали ҳам кет-

мадннгмп?

— Очиқ гўрга кетаманми?— деди Эш алам билан,—

қомилманс сизга.

Али полвон упнпг нимадан куйпнганинн дарров пай-

қади. Улгапнинг устига тспган, дегапдек гаппга яраша

жавоб қилди.

— Баттар бўл. Ҳарифининг кучипн чамаламай бел

олпшадиган полвоннннг кўрадиган куни шу.

Эш полвомппнг дами ичига тушнб кетди. Бир оз тил

чайнаб турганндан кейин журъатсизгина жавоб қилди:

— Мен снзга ишонган эдим, Али ака. Мени-ку йи-

қитди. Нега спз днк этпб тура қолмадингиз? Қасдимни

оларсиз, деб ўйлаган эдим.

Али полвоннинг жаҳли чпқиб кетди.

— Сира эсннг кирмади, кирмадп-да. Полвон деган

бировнинг кучнга пшоннб кураш тушаднми ҳеч жаҳон-

да?! Аввал мундоқ бир чамалаб кўр, чоғинг келса, ана

ундан кейнн даврага туш.

Эш полвон минғирлади.

— Эсннгнздан чиқибди-да, Алп ака. Снз курагин-

гизни ерга ишқаб қайтган маҳалларда Усар бориб ҳа-

рифпнгнзни чапараста қилнб келарди-ку. Снз шунақа-*

сиз, ўзпнгнзнц ўйлайснз.

77.

www.ziyouz.com kutubxonasi

I

Али полаон билан Усар полвон Избосканнинг Тўрт-
кўл қишлоғидан. Иккови ҳам кураш ҳадисини Али пол-
вопнинг отасидан ўрганишган. Икковидан биронтаси ку-
рашда йиҳилиб қолгундек бўлса, иккинчиси белини боғ-
лаб, қайда кураш бўлса боради. Али полвон бор жойда
ҳеч қачон Усар полвон даврага олдин тушмасдн. Шунинг
учун ҳам водий полвонлари Усарбойни «Запасной пол-
вон» деб аташарди. Эш полвон шу гапларга ишора қпл-
моқчи бўлди.

— Эҳа; гг-деди. ■Али полвон.— Б у бошқа гап. Ш у
гапни ўпг қулоғу чап қулоғинг билан эшитиб қўй. Мен
ҳеч қачон арзон обрў олишга интилмаганман. Енгнли-
шига кўзим етган полвоннинг белини тутмайман. Чоғим
келмайднгани бнлан беллашаман. Эшитганмисан: ос<1л-
санг ҳам баланд дорга осил, деган гапди. Сен бошқа, мен
бочнқа. Сен полвоннинг ҳолдан тойганини қидирасан.
Мен кучга тўлганини. Усарбойпи тилга олдинг. Усар ҳеч
маҳал мени йиқитган полвонни менинг кўзим олдида
ннқнтмаган. Узн борпб, янги давра, янги томошабин ол-
дида енгиб келган.

— Б^ламан, бу бола сизни ҳам чархпалак қилиб
урарди. Шундан юрагингиз дов бермади.

— Эҳтимол. Лекин шуни билиб қўйки, бу бола ҳозир
шер бўлиб турипти. Олдидан борсанг, олдингдан отади,
ёнбошидан борсанг, ёнбошингдан отади.

Эш полвон очиқчасига ўтди.
— Тўғрисннн айтинг, Али ака, шу болани йиқита
олармидингиз?
— Курашнинг бошидами, охиридами?
' — Бу нима деганингиз? Тушунмадим.
Алн полвон кулди.
— Чарчамасдан олдинми ёки чарчаб ҳолдан тонган
лайтидами?
— Барибир. Қайси пайтда бўлса ҳам.
Али полвон салмоқлаб гап бошлади:
— Биринчидан, чарчаган полвонни йнқитиш менинг
таомилимда йўқ. Иккинчидап, у билан бел олишмасдим.
— Нега?— жаҳл бнлан сўради Эш полвон.
— Отамнинг маслаҳати ҳам, васияти ҳам шу бўлган.
Мен ўн етти ёшимда худди шу полвонга ўхшаб бир дав-
(рада етти азамат номдор полвонни алла қилганман.
^ишонмасанг, мана, Юсуфжон ака шу ерда. Бориб сўра.
Юсуфжон ака ўша курашда қизиқчилик қилганди. Қан-

78

www.ziyouz.com kutubxonasi

ча соврииу пуллар билан қишлоққа қайтганман. Отам
рақматлик совринга олган тўну пулларни орқалаб Мар-
ғилонга кетганлар. Пиқилган полвонларнинг елкасига
ўша тўнларни ташлаб, боламни дуо қилинглар, сафла-
рингда елкаси ер кўрмай юрсин, деб катта қозонда ош
дамлаб едириб келганлар. Қайтиб келганларида мени
олдиларига ўтқазиб бир гап айтган эдилар. Ҳали-ҳали
қулоғимда жаранглаб турипти бу гап. «Э, нодон, улар
сендан йиқиладиган анойи полвонлардан эмас, атайин
йиқилиб беришган. Азбаройи орамизга битта навқирон
полвон кирсин, деганларидан шундоқ қилишган». Ана,
эшитдннгми?

Эш полвон ҳамон ўжарлик қилиб ўз гапнни маҳкам
ушлаб турарди.

— Йўқ, менга айтинг, ундан йиқилармидингиз?
— Очиғини билмоқчимисан? Йиқилмасдим. Ииқитар-
дим. Агар шундай қилсам авжи кучга тўлган, кўзига
дунё жилва қилиб турган, ғолиблик нашъасини сураёт-
ған бир навқироннинг бошини хам қилиб қўярдим. Ана
шунинг учун тушмадим. Сен бўлсанг хафа бўлиб юрибсан.
Менга қара, энди йиқилибсанми? йиқилиб юрган полвон-
сан. Ж а ориятинг зўр бўлса, узоқроқ жойда кураш туш.
Ииқилганингни қишлоқдагилар билмасин. Зинҳор, базнн-
ҳор қишлоқда туша кўрма.
Эш полвон ундан тасалли топадиган бирон гап эшит-
магандан кейин қўл снлтаб, зарда билан жадал юриб
кетди. Али полвон унинг орқасидан, нодон, нодон, дега-
Нича қараб қолди.

Азизхон кечаси бир қўлида будильник соат, велосипед
эгарига патефон, унинг устига бир чорси пул қўйиб уйга
қайтди. Лутфиниса ундан олдин етиб келган, унинг бу
бемаъни полвонлигидан, айниқса пул йиғишидан аччиғи
келиб, чойшабни бошига ёпиб ётиб олган эди. Азизхонни
хонага кундек ёришиб кирганини кўриб чиройи очилди.
Азизхон патефон қулоғини бураб ҳозиргина Тамарахо-
ним ўз қўли билан берган пластинкани қўйди.

Ярим кечаси, ҳамма ширин уйқуда ётган саратон ту-
нида «Рўмолим» қўшиғи янграрди. Лутфиниса туриб
патефон мембрамасини кўтариб қўйди.

— Бўлди-е, одамлар ухлаяпти.
Азизхон ўзидан-ўзи кулар, ундан боя Тамарахоним
ўпганда ўрнашиб қолган атир ҳиди гупиллаб келарди.

79

www.ziyouz.com kutubxonasi

XI

Мироббошинннг гапи рост чнқди.
Бўрон бўлгапдан нкки кун кенин дарё суви пасая бош-
лади. Укириб, қирюққа сапчнб оқаётган дарё боши ян-
чилган илондек аста қолдан кетдн. Тун яримга борганда
ўнг қирғоқ тагларидан лойқа очилнб дарё ўртага қоча
бошлади.
Сепоячилар қирғоқда шай бўлиб туришипти. Темир
йўл тармоғи учун дўнг қўпораётган полвонлар қам ишнн
тўхтатнб шу тарафга келишган.
Соқоли кўксига тушган бир кекса яктагини ечиб,
яланг оёқ, елкасида хода билан лойқага тушди. Соҳнл-
даги трактор фарасини ёқиб уига қаратди. Чолнинг оппоқ
соқоллари янада оқариб кўрипдн. Бу Хирабек қишлоги-
дан келган, умрини сепоя ташлаб ўтказган Қасан оҳа
Б у роцбоев эди.
Чол лойқада тиззасигача ботиб тураркан, қиргоқда-
гиларга қараб қўлипн фотиҳага очди.
— Қани, бнр омин денглар. Юртимиз сувга сероб бўл-
син. Сувга зор бўлиб ўтган ота-боболаримизнипг арвоқ-
лари ёр бўлсин. Омип!
Ҳамма баробар фотнҳага қўл очди. Шундан кейин ел-
касига арқон, сим ўрамини ташлаган, хода, ёғоч, шох-
шабба қўлтиқлагап кишилар бнрин-кетин сувга сакраб
туша бошладилар.
Ҳасан ота учта ходанинг учини бирлаштнриб бошқа
сепоячилар кўмагида сим билан боглади. Бошқалар ҳам
шундай қила бошлашди. Чол учн боғланган учта хода-
нинг бирини айириб ўзига тортдн. Уч киши керилган учта
ходанинг учини елкалаб сувга тушншди. Ҳасан ота мўл-
жалдаги жойгача оқиб боргандан кейнн ходанинг белига
■миниб сув тубнга боса бошлади. Чолнинг бўйин томир-
лари бўртиб чиққани, няклари орқага тортилгани трак-
тор фараснда аниқ кўрнниб турарди. Ходанннг учи сув
тубига етиб қадалди. Орқа тарафдаги икки хода сув бе-
дида қалқиб олдинга ннтнлмоқчи бўлнб турарди. Икки
азамат унн куч билан пастга босар, оқим уларга куч
бермай ходани сув бетига қалқитиб олнб чнқарди. Лой-
қада турган йнгитлардан яна икки киши сувга тушдн.
|,Чол прожектор пурига панжаларини тутиб, ўчиринглар,
! ишораснни қнлди. Трактор овози тинди.
Тонг ёришиб қолган, қирғоқ бемалол кўринарди. Чол

83

www.ziyouz.com kutubxonasi

бошқа сепоячиларга ташланглар ишорасини қилди. Учи

боғланган ходаларни судраб йигитлар дарёга туша бош-

ладилар. Иккпнчи сепоянинг оёғи дарё тагнга етмай сув

тортиб кетди. Ходага миннб олган йигитлар ҳам сувда

қалқиб оқиб боришарди. Чол қичқирди:

— Аззмат йигнтлар бўлса, тушсин. Тез, тезроқ. Тез,

деяпман!

Чол ғайратига чндамай хода кўтариб келаётгап йигит-

лардан бпрнни нари итарнб оқиб келаётган ходага бир

сакраб миннб олдн. Сув худдн шу ерга келганда кўпириб,

чарх уриб ўтарди. Сепоячиларга сен туш, сен тура тур,

деб турган Ай£усамад_мдроббоши калласини сарак-сарак

қиЛДи. ”

— Ота зря сувга тушди. Чарчаб қолгап. Бўз болалар

тушиши керак эди. Чол тушмагур, ғайратига чидамади.

Болалар, қушёр бўлиб туринглар! Биттанг ёнига сузиб

бор, сепоянинг учинп босншга чолнипг чоғн келмайди.

Помогай қил!

Уч йигпт жадал сувга тушди. Аммо тўлқин уларни

ҳам йастга суриб кетди.

Чол сепоя учнни тубнга ботнрдн. Аммо узоқ ушлаб

туриш унга мушкул эдн. Иигитлар бўлса унга етолмай

оқиб кетишяпти.

Азизхон қирғоқдан анчагнна юқорида томоша қнлиб

турардп. У шартта яктагпни ечиб Лутфинпсага бердию

от-арава қатнапдиган кўприкка қараб чопди. Томошабнн

одамлар ораснни ёрнб кўприк панжарасига чпқди. У ёқ-

бу ёққа қарамай ўзипн сувга отди. Сув сепоя ташлапаёт-

ган тарафга шитоб бнлан оқарди. Азизхон қулочкашлаб

оқим тарафга суза бошлади. Зум ўтмай оқим уни сепоя-

чилар олдига суриб кслдн. Азизхон чол қўллари қалтираб

босиб тургап ходага тармашиб куч билаи уни қуйига боса

бошлади. Чол унга қичқирди:

— Нариги оёқпи бос, наригини!

Азизхон сепоя учига чиқиб, тепадан ходани босиб туш-

ди. Чол яна қичқирди:

— Энди бунисинн бос, бунисини бос, болам! Умринг-

дан барака топкур, тез бос!

Азизхон қулочини кериб учи сув бетида ҳамон қал-

қиб турган ходага миниб олди-да, зарб билан босгани-

дан ўзн ҳам сув тагнга кириб кетдн.

Ҳамма жим. Нафасини ичига ютган мнроблару қир-

ғоқ тўла одамлар ннма бўлишинн кутиб туришарди. Сал

.6 -3 2 0 Й1

www.ziyouz.com kutubxonasi

фурсат ўтиб сув бетнда Ад-нзхоннипг бошн кўринди. У
елкасигача еувдан чиқиб бошини бир силкиди.

Ҳамма баробар енгил тип олди.
Сувнинг энг ҳайқирнб оқаётган жойида сепоя уч оёғи-
ни ерга мустаҳкам тираб олган, сув уни қимирлатолмай
қолтан эди.
Азизхон чолга қараб илжайдн. Ҳамон сепоя ходасини
қучоқлаб турган чолнинг пешаналари тиришиб, бир то-
монга қийшайиб борарди.
— Болам, оёғимнинг томири тортиб қолдн.
Азизхон сувда томир тортишининг ннмалигини яхши
биларди. Сувда томир тортиши — ўлим. ЭнДи чолнинг ўзи
сузиб чнқолмайди. Оёғи чангак бўлиб уни сув тубига
тортади. Қайтиб чиқиш мушкул. Азизхон чаққонлик би-
лан чолнинг олдига интилди.
— Бўйнимга осилинг, осилинг, ота!
Чол оғриқ азоби ичида унга осилди. Б у унинг бирин-
чи марта сувдан енгилиши эди. Ҳамма вақт сувдан ғолиб
чиққан паҳлавон энди атрофда кузатиб турган минглаб
кўзларга боқолмай, бошини Азизхоннинг слкасига қўй-
ганича ҳаракатснз қиргоққа келарди.
Азизхон Ҳасан отани опичлаб тўлқннлар бетида қал-
қиб-қалқиб қирғоққа томон суза бошладн.
Ниҳоят тошга тармашиб чолни қирғоққа олнб чиқди.
Бирпасда одамлар уларни ўраб олишди. Азизхон чолни
ҳали офтоб тегмагап муздек қумга ётқизиб, букилиб қол-
ган тиззасини уқалай бошлади. Елкасида сумка билан
санитар хотин етиб келди. Нима бўлганини суриштирпб
ўтирмай пахтага спирт томизиб чолнинг томири торти-
шиб қолган жойини ншқалай бошлади. Чол қанчалнк
азоб тортмасин, қанчалик жони оғримаснн тишини тн-
шига қўйиб, инграмай туриб берди. Кимдир Азизхоннннг
слкасига тўн ташлади. У тўнни бир елка қоқиб тушириб
юборди-да, одамлар орасига кнрнб кетди.
Орқадан одамларнинг ўзаро гаплари эшитилнб ту*
р&рдн:
— Азамат йигит экаи!
— Қаердан экан бу йигит?
— Шернинг кучи бор экан азаматда.
Азизхон ўзини кузатиб турган одамлар орасндан ал-
лақандай ғурур билан ўтиб борарди.
Лутфинисанинг бўладигапи бўлган экан. Азизхои ке-
лиши билан унга сал жон киргандек бўлди. Аммо ҳамои

82

www.ziyouz.com kutubxonasi

I

нкки тиззаси титрар, худди ичида бир иимаси узилиб

кетгандек, қаддини кўтаролмай энтикарди.

— Совқотгандирсиз? Тез кийинг, кийинг яктакни.

' Азизхон бу ишлар бизга чўт эмас, дегандек бепарво

яктакни кийиб олди. Ш у пайт улар олдида Абдусамад

мироббоши пайдо бўлдн.

— Бу ёққа юр, брат, сени катталар сўрашянтн.

Лутфиниса рўмолчаси билан унинг ҳўл бўлиб кетгаН

сочларини, лойқа ўрнашиб қолган қошларини артиб

Қўйдн. •

— Этигингизни кийиб олсангиз бўларди, — деди Лут-

финиса катталар олдпга яланг оёқ боришини эп кўрмай.

Азизхон қўл силтаб олифта юриш билан мироббоши-

га эргашиб кета бошлади. Лутфиниса ҳамон жаврарди:

— Ҳой, кийиб олинг, айб бўлади.

Азизхон унга бақириб бердн.

— Яна сувга тушаман, билдингмп! Сен аралашмай

тур!

Мироббоши уни дўнг олдига бошлаб борди. У ерда

ҳукумат раҳбарлари ишни кузатиб турншарди.

— Ия, ана холос, ўзимизнинг полвон бола экан-ку, —

деди кулиб Белявский.

Азизхон катталар олдида одоб билан қўл қовушти-

рнб тураверди.

Лутфиннса юзинн рўмоли билан яширди. Юсупов бўл-

гаи воқеани Охунбобоевдан эшитган, қотиб-қотиб кулган

эди. Ҳозир иш тиғиз бўлганидан ўтган гапни титкилаб

ўгиргиси келмади. Ф ақат бу азамат йигитнинг жуссасига

яна бир қараш, ҳознрги қилган ишига икки оғиз илиқ гац

айтиш учун чақиртирган эди. Аммо Юсупов ҳазилкаш.

одднй одамлар билан деҳқонча гаплашмаса тўймай қола-

диган эдати бор эди, Азизхонни гапга тутди.

— Нега ундоқ қилдинг, ўғлим?— деди Лутфиниса

томонга ишора қилнб.

— Яхши кўрамап-да, — деди Азизхон болаларча сод-

далик билан.

— Яхши кўрган одам совчи юборади, тўй қилади.

— Акаси менга бермаса пима қилай?

/ — Зўрлнкни қаранг-а!— деди Юсупов кулнб.

Белявский Азизхонни хижолатликдан қутқармоқчи

бўлди.

— Гуноҳидан ўтинг, Усмон Юсупович. Бугунги қил-

ган иши учун ҳар қанча гуноҳидан ўтса бўлади. Бу йигит-;

вз

www.ziyouz.com kutubxonasi

да трайтор кучи бор. Канал Цурилншига яна битта эко '

каватор келди деса ҳам бўлади.

— Бўпти, — деди Юсупов тан бериб. —■Канал бит-

гандан кейин битта тўй қилиб ошингни еймиз. Ам.мо

ўзннгнИ эҳтнёт қил, бола. Сен бизга керак одамсап. Ке-

йнн бафуржа гаплашамиз. 1

Азизхон хўп деганча қўлнни кўксига қўйиб сепоячи-

лар олдпга тушнб кетди, Юсупов унинг куч ёғилпб тур-

ган Жуссасига завқ биДаи қараб қолди.

Сегтоя дарё ўртасигача ташланиши керак эди. Сув-

нинг ярим йўли тўсилиб тўғон ўрни қазилади, бетон қу-

йилади. Ана ундан кейин қолгап ярми тўсилнб, сув эскн

ўрнидан оқади.

Сепоячилар ҳамон сув билан олишнб сепоя ташла-

игарди. Азизхон яктагинн ечиб Лутфинпсага берди-да,

ҳамманинг кўзи олдида ўзинн сувга отди. Дарё ичида

влликка яқин йнгит ходаларнинг учини сувга ботпришга

уринйшар, баъзилари эплаёлмай қўлдан чиқазпб юборар,

баъзилари эса сепоя билан бирга оқиб дарёнинг этак то-

монидан Зранг сузйб чиқардилар.

Азизхон қайси сепоянн бостириш қийпн бўлса, ўша

жойга сузиб борар, бутун полвонлик кучини ишлатиб хо-

дани сув тагпга санчарди. Ора-сира тепада турган ҳуку-

мат раҳбарларига, кўряпсизлармн, қойнл қиля-иманми,

дегандек қараб қўярди. Дарҳақиқат, уларнннг кўзлари

Азизхоннинг чаққон ҳаракатларида, ажиб бир эпчиллик

билан сепоядан сепояга ўтишпга қадалгаи эди.

Қирғоқда юзга яқин ёш-яланг шох-шаббаларнп боғ

қилиб еим билан ўрашарди. Тушга яқин йпгирма учта се-

поя ташлаб бўлиндн. Полвонлар сув билан олишиб анча

толпқншган, танларпдан совуқ ўтнб баданларн кўкарнб

кетган эди.

Мироббошн карнайнн огзига қўйнб дарё пчпдагилар-

га команда берди:

— Бас энди, йигитлар. Дам олншга чиқпнглар!

Қирғоққа сузиб чиқаётган Азизхон мироббошинннг

қўлидан карнайни олиб дарёга қараб қнчқирдн:

— Чиқмай туринглар, полвонлар. Ҳали иш битгани

йўқ. Сепояларни бир-бирига сим билан боғлашимиз ке-

рак.

У шундай деб четга ташлаб қўйнлган бнр ўрам сим-

нинг учини белбоғига илиб сувга тушдп.

Мнроббоши «ҳой бола, жинни-миннн бўлдингми, қайт

-• е»

www.ziyouz.com kutubxonasi

_ орцаштз», деганча қичқириб қолдц. Дзизҳон унинг гап-
* ларига парво қплман, белида сим учи билан энг бх^фги

сепояга қараб қулочкашлаб суаа кетди. Сувдан чиқаёт-
ган сепоячилар яна орқаларнга қанта бошладилар. Улар
:\ам снмни қар ер-қар еридан ушлаб сепояларга торта
бошладилар. Азизхон сўнгги сепояга етиб келди-да, сим-
нинг учини учта хода боғланган жойга ўрай бошлади.
Кейин чаққонлик бнлац бериги сепояга ўтди. Сим,ни та-
ранг тортиб унп қам ўради. Қолган сепояларга тўрт-беш-
тадан нигнт чиқиб улгурган, улар ҳам симнн таранг тор-
тиб ўрай бошлаган эдилар.

Бу ғалатп ишдан кўнгил узолмаган сон-саноқснз то-
мошабиплар қирғоқдан жнлолмас эдилар.

Ҳамма сепояларпинг бошлари бир-бирларига мустаҳ-
кам боғланиб бўлди. Қирғоқдан туриб мироббоши: «Бўл-
ди! Чиқннглар!»— деб команда берди.

Азизхон сепоя учидан турнб сувга калла ташлади.
Энди у қирғоққа эмас, оқимга қарши қулоч отиб сузиб
борарди.

Иккп қиргоқдаги мннг-мннглаб томошабинлар ўрта-
сидап сузиб бораркан; яша, азамат, қонил қилдинг, ум-
рингдан барака топ, деган олқишлар қулоғнга чалипиб
турарди.

У сузаркаи шу паптгача қилган ишларипинг бирон-
тасидан юртга наф тегмагани, эндигина, шу бугун, шу
соатда юрт ишига яроқли одам бўлиб қолганини сезар,
яна аллақандай пшлар қилиб одамларнинг олқишини
олгиси келарди.

Тумонат одам ичнда Лутфиниса унга қараб рўмол
силкпб турибди.

Азизхон шунча одам орасидан фақат уни кўрар, фа-
қат упга қараб интилардн.

X II

Кечаси хўроз иккн қнчқирмай Умматалп уҳ тортнб,
ўрнидан туриб кетди. Унннг безовта уйғонганини хотинн
билди. Ипдамади. Нпма ҳам дерди? Бир ҳафтадан ошди-
ки икковининг ичиии ари талайди. Уғлидан у хотиржам.
! Уғил бола қаерга борса, кунини кўриб кетаверади. Са-
мовардами, даладамн ётиб, тураверади. Аммо бировнинг
қизи бплан қайси кавакка бошини суқади? Қишлоқдагн

81

www.ziyouz.com kutubxonasi

маломатлар эри бечоранинг бошнга куннга печа маро-

табалаб ёғиляпти.

Хотин бошини кўтарнб ҳаради. Умматалп ҳовли ўрта-

сндаги супада худди бировнипг уйнга хижолатли бир

иш билан кириб қолган одамдек омонат ўтпрнпти. Хотин-

нннғ ҳам уйқуси қочди. Лекнн ўрнидан туриб эринпнг ол-

дига чиқмади. Уэ ҳолига қўйиб берди.

Умматалинн хаёли олиб кетганди. У боласини ту-

гилган кунидан то қиз олиб қочган кунгача, барп, барн-

ни бир-бир эсларди.

Б у бола нега бунақа чиқдн? Уруғларида ҳам, қиш-

лоқда ҳам, маҳаллада ҳам бунақа одам бўлмаганди-ку!

Кимга тортди бу бола? Умматали аввал боласининг шўх-

ликларидан завқланиб юрди. Бирон марта урмадн. Яхши

гап билан йўлга солишга уринди. ---

Заркент гузаридаги кинохонага «Чапаев» фильми

келганда Азизхон тенги қишлоқ болаларига худо бернб

қолдн. Ун-ўн беш мартадан кўришди. Ана шундан кейин

болаларнинг ярми «оқ», ярми «қизил» бўлиб эртадан-

кечгача боғ қўрийдиган тартаракни пулемёт қилнб, том-

тошларда ҳаммани жонндан безор қилишди. Азизхон

уларга бош-қош, Чапаев эди. Эски пўстакни елкасига

ташлаб, жўхори попугндан мўйлов ёпиштириб, ёғочдан

ясаб олган «қилич»ни ҳавода ўйнатиб, болалар олдида

урра-урралаб югурарди.

Умматали бир куни уйига келса, Азизхон Турсунбой-

нн остонага ётқнзиб, қорнига «қилич» тпраб, гапир хоич,

деб дўқ уряпти.

Умматали супа четида омонатгина ўтириб боласинн

ўйларкан, унинг қилиқларини эслаб гоҳ илжаяр, гоҳ қай-

ларда юрибсан, ёлғизим, деб хўрсиннб қўярди.

Унинг ичидан кучли бир хўрсиниш келди. Бу хўрси-

ниш олов ялаб чиққандек унииг бўғзинн куйдирди.

Деразадан хотпнининг боши кўринди.

— Дадаси, қўйинг энди. Етинг! Бунақада дардга ча-

линнб қоласиз-ку!

Умматали индамадн. Урнидан турнб у ёқдан-бу ёққа

юра бошлади.

Хотин қоронғи ҳовлида кезиб юрган эрининг соясига

маъюс қараб турарди.

— Тонг отай деб қолди, дадаси.

Умматали юрншдан тўхтадн. Бир қарорга келгандек

деразадан бош суқдн.

86

www.ziyouz.com kutubxonasi

— Хотин, бнр гап -миямнн пармалаб турипти. Кўнг-
яим нотинч. Емон ҳаёллар васвасага соляпти.

Хотин ваҳнмага тушиб эшик қолиб деразадаи сарпоА-
чанг ошиб муздек ерга осқ босди.

— Вой, ўлай, тинчликмн? Одамни қўрқитмапг.
— Қўрқма, қўрқма. Шайтон бнр йўлдан урди. Утиб
кетдн. Бориб жойингга ёт.
Умматали хотиннии бекор ваҳимага солгапини билиб
қолди. Юраги ёмон-а!
— Хотпн, кўнглингнн тннч тут. Ботгаларга бир нима
бўлдимикин, деган бемаънн ўй хаёлимдан ўтнбди. Нима
бўларди? Болангни биласан-ку!
Хотин ўзини ўнглади.
— Э, ваҳимангнз ҳам бор бўлснн. Утакамни ёрай де-
дингиз-ку! Уйлашимча Азизхоннигиз Ҳожимуқониинг
олдига қочган. Бошқа касққа ҳам борардн.
Умматали буни ўйламаган эди. Беихтиёр, хайрият-е,
деб юборгапнни билмай қолдн.
— Тўгрн айтасан, ўшаққа қочган боланг.
Умматали шупдай деди-ю сал ўтмай бу фикрдан қам
айнидн.
— Йўқ, у ёққа бормаган. Борса албатта Ҳожпмуқон
уни орқаснга қайтариб юборарди. Илгари қочганда
уканг Туркистонга бориб Ҳожнмуқонга, эндн келса ҳай-
даб юборинг, деб тайинлаган.
Хотининипг жаҳли чиқпб кетдп.
— Вон, эркак кнши бўла туриб, менн овутиш ўрнига
нега гулханнмга фонарь ёғн сепасиз? Хо!ин киши бўла
туриб мен сабр қилиб ўтирибман-ку, нега снз бай-бай-
лайснз? Сал огирроқ бўлинг-да. Дўст бор, душман бор.
Аҳвэлингизни кўриб, баттар бўл, демайдимн?!
Ҳамма — дов-дарахт, қурт-қумурсқа ором уйқусида.
Ф ақат шу пккн одам бедор, беҳаловат.

XI I I

Қора дарё сувп энди шох-шаббаларга тўқнаш келпб
йўлини чап тарафга солган, дарсиинг ярмида тошлар,
қумлар чнқиб қолган. Сепоя ташлаб сув йўлини
ўзгартган жойда тахминан ўн беш-йигирма метр беридам
тўғон учун пойдевор бошлапиши керак. Бу ҳали ишнииг
ҳаммаси эмас. Бу тўғоннниг ярми, холос. Пойдевор қў-

87

www.ziyouz.com kutubxonasi

йиб бўтгингандан кейин шох-шаббалар, сепоялар олиниб
дарёнинг қолган ярмига ташланади'. Сув Улуғнор билан
«Қипчоқ ариқ»дан оқади.

Ҳозир бериги қирғоқ тарафдан пойдевор учун хан-
дақлар қазиш бошланган. Минг йнллаб сув боснми шнб->
балаб ташлаган қум, шағал қатламларини қазиб зам-
билда юқорига ташиб чиқиш осон иш эмасди. Мана
мен, деган полвон тўрт пақир ҳўл қум солинган қопни
юқорига аранг кўтариб чиқади. Дунёда ҳўл қумдек оғир
нарса бўлмайди. Иш қанчалик оғир бўлмасин, Сбарибир
қум, шағал юқорига чиқазилишн керак.

Қурилиш штаби пойдевор қазийдиганлар масаласида
алоҳида кенгаш чақирди. Бу кенгашни Усмон Юсупов-
Нинг ўзи олиб борди.

Қурилиш бошланган кундан буён республика юқори
органларининг деярли ҳамма раҳбарлари иш бошида
эди. Республика халқ комиссарларининг ҳаммаси кен-
гашга қатнашардилар.

Штаб бошлиғи Тешавой Мирзаев ишнинг борнши тўғ-
рисида қисқача ахборот бердн. У сўзининг охирнда учта
катта участкада иш ниҳоятда оғирлигини алоҳида қайд
қилиб ўтди. Учқўрғон бош тўғони, Луғумбск шаршара-
ларн ҳамда Куйганёр тўғонн қурилишида иш кўнгилда-
гидек кетмаётганини айтди.

— Нима таклиф қиласиз? — дедн унинг сўзинн бўлнб
Юсупов.

Мирзаев бир оз ўйланиб қолди.
— Инженерлардан бирон маслаҳат чиқар дейман.
Мапа, Белявский оқсоқол, — деди у Сувтўрага қараб. —
У кншп маҳаллий шароитни яхши бнладилар. Ундан таш*
қарн проект ншларнда қатнашганлар. Ш у киши бирон
нима десалар яхши бўларди. Ундан ташқарн Белявскнй
Учқўргон участкасига бошлиқ. Бирон нима ўйлаб қўй-
ганднр.
Юсупов Белявскийга қаради. У ёнидан блокнотини
чиқариб кўзойнагини тақди.
— По-моему...— деб гап бошлаган эди, Юсупов луқ-
ма ташлади:
— Узбекча гапираверинг. Биласнз-ку.
Белявский соф андижон шевасида гапнра бошлади.
— Усмон ота, гапди бўладиғопини айтсам, техникага
ишониб вақтни бой бериб қўймайлик. Бутун қурнлишда
атиги бешта экскаватор бор. Унинг иккитаси ишламайди.

68

www.ziyouz.com kutubxonasi

Бнттаси бир соат ишласа. иккп соат тепасидап тутуп
қайтариб кундк кеч қиляпти Бнр сменада оған тупроғи
тўрт арава ҳам бўлмаяпти. Менимча, одамларнинг кучи-
га таяннш керак Мен Тешавонни бир-икки туртиб ўтмоқ-
чиман. Одам танпмапди. Ишлайднғанлар цолиб, соя-
парварларга мукофот бериб юрипти. Кеча Кунганёрга
борған эднм. Усмон ота, ўзппгиз кўрган эдингиз-ку, зар-
ксптлпк боланп. Луғумбекдап кслнб тўғонда ншлаяпти,
бир кўтаргапда эллик-юз кило тошди елкаснда кўтариб
тепага опчиқиб таш лаяпти.— Белявский блокнотиии
очиб ннмаиидир қидирди. Кенин кўзоннагини олиб гапп-
нн давом этдирдп.

— Азизхои Умматалиев деган бола. Менимча, ана
шунақа азаматларнн Куйганёрдагн полвонлар брнгада-
сига қўшиб қўйиш керак. Бу ишлар забардаст кншнлар
кучи билан бўладп. Учқўргонда бунақа брнгада аллақа-
чон пш бошлаган. Унга ғалати бир полвон йигптнп бош-
лнқ қнлнб қўпдим. Дўнан дегап йнгит. Бир кунда ўн тўрт
кубога етқазиб тупроқ қазияптн. Гапим шу. Эсимга кел са
қоганнни япа гапирарман.

У шупдап деб жонига ўтпрдп. Юсуповга упинг масла-
ҳатн жуда ёқиб тушган эдн. Кепгаш бир огиздан Куй-
ганёрдагн полвонлар бригадаспнп кучайтирпшга қарор
қплди. Бслявскнннпнг танқидндан диққатн ошиб бир
кўзини қиснб ўтпрган Л\ирзаев дўнгнллаб-дўнгнллаб
полвонлар бригадаснга одам танлашнн ўз бўйнпга
олдн.

Ш у бнлан кепгаш тамом бўлиши керак эди. .Соғлиқ-
нн сақлаш х*1д^--кош1Сг.а^и. ^Иўмннж^. бнр оғиз гап, деб
ўрнндан турди. Ҳамма упга қаради.

— Қурувчилар орасида безгак бошланиш хавфи бор.
Олдипи олмасак бўлмайдп.

Юсуповнинг бу гапдап хабарп бор эди. Энгашиб Мў-
мпновга тикплдп.

— Шоликор жойлардагп қурувчиларга акрохнн ичир-
япмиз. Барп-чфр безгак кучнн сўрпб қўядп. Ундан таш-
қари куни билан ер қазнган каналчилар кечасн чивин
азобидан қашнниб ухлаёлмаяптилар. Ухламаган одам-
нинг ишида унум бўладими. Ш у масалада менпнг бир
таклнфим бор эди. Агар ҳукумат харжпн бўйннга олса,
хусусий шолнпояларни буздириб, эгаларпга ҳақинн тў-
ласа.

Юсупов столни чертиб ўйланнб қолдн.

89

www.ziyouz.com kutubxonasi

— Каналнн ез харж билан бигказиш ниятида эдик.
Бунақада отдан эгар қиммат бўлиб кетмасмикин?

Белявскин уни хотнржам қилди.
— Ота, бу ёғидан хотиржам бўлинг. Снзга бнтта ми-
сол «ўрсатан. Нориндаги Киров колхози территориясидап
канал учун ер текислашга борганимизда нкки-уч хўжа-
ликнинг томорқаси, боғи бузилиши керак эди. Ҳар бири-
га олти юздан мииг сўмгача ҳақ тўлайдиган бўлдик. Пул-
ни чорсига тугиб борганимизда олишмади. «Ҳукумат
бизга сув олиб келадию арзимаган чорбоғимизга пул ола-
мизми», деб қайтарпшди. Бу ҳам камлик ҳиғандек, бит-
таси ғунажиннни, иккитаси биттадан қўйни сўйиб уйини
буаган тракторчиларга еднрворди. Халқ шолипояснга
пул олмайди. Мана, кўрарсиз, шолипоясини ўзи бузиб
ташлайди.
Кеигаш врач ва санитарлардан иборат зарбдор бри-
гада тузиб, уларга аҳоли ўртасида тушунтириш олиб
боришни юклайдиган бўлди.
Республика раҳбарлари, халқ комиссарлари, участка
бошлиқлари кенгашдан чиқиб келишаркан, устига юк
ортилган учта туя оғзидан кўпик чиқазиб чўккалаб турар-
ди. Ундан сал нарида учта от, ёқаларига зар ҳошия ти-
килган, бахмал камзул кийган нкки отлиқ қирғиз йнгити,
ёши етмишларпи сқалаб қолган сийрак соқол чол ту-
рарди.
Чол машииага ўтираётган Юсупов олдига келди.
— Ж усупов осиндами?
Юсупов, мен, деб у билан кўришишга қўл узатди.
— Жусупов ўзингизбе?
Белявский, шу киши Усмон Юсупов бўладилар, деб
гувоҳлик берди.
— Нима иш бнлан келдннгиз, оқсоқол? — деди Юсу-
пов қизиқиб.
— Каналда ишлашга нкки ўғлимнн опкелдим. Иккн
ўтов, бес қўн, нккн келиним ҳам келган. Ҳу анав жерде.
Икки ака-ука отдан тушиб улар олдига келди. Одоб
билан салом бериб индамай туравердилар.
Юсупов уларга бошдан-оёқ қараб чиқди. Дарҳақи-
қат, иккови ҳам полвон йигитлар эди.
— Раҳмат, отахон. Ҳимматингизга балли. Бу яхшили-
гингизга канал тўла сув билан ҳақ тўлаймиз.
Юсупов йигитлар билан бирма-бир қўл олишиб Мир-
заевга қарадн.

www.ziyouz.com kutubxonasi

— Тешавой, мана сенга икки цирғиз шунқэри. Се-
нинг ихтиёрингга бердим. Оқсоқол, — дея чолга ўгирилди
Юсупов,— энди бизпинг меҳмонимиз бўлинг.

— Ж ў қ , болам. Жилқилар ўзимге қолди. Қудаммен
икковимиз манов балларнинг жумушпнн қилиб турамиз.
Мен кетдим.

Юсупов кузатгани чиққанлар билан хайрлашиб ма-
шинага ўтнраркан, икки паҳлавон қирғиз йнгитнга, ўрта-
да турган отасига мароқ билан қараб қўйди.

Машина Фарғонанииғ чинорлар соя ташлаган серқат-
нов кўчаларидан кетаркан, Юсупов қирғиз чолнинг ке-
лишидан, Норинда уйи бузилган деққонларнинг ҳақ
олишдан воз кечиб уйларини теп-текис қилиб, бузиб таш-
лаган тракторчиларни калтаклаш ўрнига ғунажин, қўй
сўйиб меҳмон қилишларидан ниҳоятда таъсирланиб бо-
рарди. Бу сахий, танти халқ билан жуда буюк ишлар қи-
лиш мумкин, бу халқ пул, мол экан-ку, зарур бўлса жо-
нини ҳам аямайди.

Инсон учун бир қултум сув жаҳоннинг эиг катта ха-
зиналаридан ҳам қимматли эди.

Юсуповнинг машинаси ярим соатЛарча йўл юриб
Горчаково станцияси олдида тўхтади.

Станцияга одам сиғмасди. Кўрпа орқалаган, кетмон
кўтарган кншилар яқингинада келган қизил вагонлардан
тушнб араваларга, автобусларга ўтириб қурилишнинг
Марғнлон участкаси томон кетншардн. Қўқон аравалар-
нинг ҳам тёпаснга «Канални қирқ беш кунда бнтқаза-
миз», «Азамат қурувчиларга оташнн саломлар!» дегаи
шиорлар илинган эдн. Станция тепасида ҳам шу шиор.

Юсупов одамларга, от-араваларга бир дам қараб тур-
гандан кейин бўйни, някларида пайдо бўлган терларни
каттакон дастрўмоли билан артиб машинани Марғилон
тарафга буришни сўрадн.

Горчаководан то Марғилонгача кўчага одам сиғмас-
ди. Бутун халқ кўчага чиққандек эди. Машина Учариқ
гузарида отда туриб айрон ичаётган Райимберди тоға
ёнига келиб тўхтади. Райимберди хижолат чеккандан
мўйловига теккан айрон юқнни ҳам артишни унутиб от-
дан тушдн-ю Юсупов билан кўришишга ошиқди.

— Чанқабсан-да, Райпм. Ишларинг қалай?
Райимберди ҳол-аҳвол сўрашгандан кейин пахтанинг
аҳволи, канал ишлари қанақа кетаётганини гапирнб
берди.

www.ziyouz.com kutubxonasi

— Одамларииг Найман участкасидамн?- •

• Райнмбердн тасдиқ ишорасинн цилди.

— Эрта-индннларга участкангга ўтнб қоларман. Би-

лишимча, ишларинг дуруст эмасга ўхшайди. Зўр-зўр пол-

вонларннг қочнб кетаётганмнш.

— Иўғ-э, унақа демасинлар, ота.

— Қиз опқочган боланг Куйганёрни куйдиряпти.

Трактор бнлан беллашаман, дейдн аэамат.

Райимберди кулдн.

— Аҳмоқ, бемаза иш қилди. Бутун қишлоқнинг бошн-

ни ерга эгиб кетдп. <

— Унақа дема, — деди Юсупов жиддийлашиб. — Ик-

ки муснча бир-бирига қараб кукулашиб турса-ю, сенга

ўхшаган қишлоқ катталари ўзини билмаганга солиб юр-

са. Опқочншдан бошқа иложи қолмаган-да. Яқин орада

овозасини эшитиб қоларсизлар. Қишлоқнинг бошини ерга

эгдп эмиш, бошпни кўтарди, дегин. Хўп, майли, пшинг-

дан қолма.

Иўл ссрқатнов, от-арава, велосипед, пиёдалар кўп

бўлганндан машнна тез юролмасди. Шунинг учун ҳам ра-

дпатор суви қайнаб кетган, бнр тўхтагандап кейпн ўтолп-

ши анча қипин эди. Бу гал ҳам шундай бўлди. Машина

анча вақтгача патнллаб, хўрсингандек пишқириб, кейип

ўт олдн.

Тпзгини бўнинда қолган от ариқ бўйидаги ўтларни

чимдиб анча нари кетганди. Райимбердп отнга яқин қол-

ганда Учарнқ самоваридан кўпчнлнкпнпг хахолаб кул-

ганини эшнтди, ҳали Марғилон китоб магазини олдида

Ғафур Ғулом билаи фарғоналик шонр Адҳам Ҳамдамни

кўрганди. Демак, улар шу самоварга тушишган. Юсуф

қнзиқ Ғафур кепти, деб пақирда луччак шафтоли кўта-

риб кетлётганди. ,

Райимбердинппг улар суҳбатидан жиндек баҳраманд

бўлгисн келдн. От жиловндан етаклаб аста самовар та-

рафга кста бошладп. Самоварнинг нариёғидаги, қари

толлар қуюқ соя ташлаган, кўчада Юсуповнинг машина-

си турипти. У отини толга боғлаб сой устига ўрнатилган

сўрида майкачан ўтирган одамларга қаради. Булар Тош-

кентдан келгап шоирлар эди. Улар ичидан Ғафур Ғулом-

ни у дарров таниди. Деярли ҳамма суратларида тақиб

тушган мугуз гардишли кўзопнагн, қнрра бурпи мана мен

Ғафур Ғуломман, деб турибди. Юсуф қизиқ ёши олтмиш-

ларга бориб қолган бўлса ҳам қаддн тетик, қадам олнш-

92

www.ziyouz.com kutubxonasi

лари чаққон бир киши эди. У кўзига сурма тортган, оқ
жужун яктак устидан пушти чорси боглаб олгаи эдн. Ой-
болта нусха қоп-қора соқоллари ўзига ярашган, гапир-
ганда тўмтоқ қора қошларини кериб, ҳозир сени бир кул-
дираман, дегапга ўхшаб, табассум бнлап одамга боқарди.
Ғафур ҒуЛомнипг орқасида ўтирган АдқамДам^&м улар-
нинт ичида энг кичиги бўлганидан хизматга таиер, ўйноқи
кўк кўзлари яиа хизмат борми, дегандек устозларига
ҳушёр қараб турарди. Улфатчилнк эндн бошланай дсб
гурганди, машинада лоп этиб Усмон Юсупов келиб қолди.

Юсупов машинадан тушар-тушмас Ғафур Ғулом улуғ
кишиолдида майкачан ўтириш ноқулайлигини билиб, жу-
жун кителини шошнб кия бошлади. У кийннаркан, чап
қўлини орқасига ўтқазиб кафтларнни силкитарди. Адҳам
унинг шамасини фаҳмлаб кўрпача ёнидаги ҳали оғзи
омилмаган иккита шишани этагига яшириб илдамлнк би-
лав тол орқасига ўтди.

Юсупов ўтиришга унамадн. Тик тургаича бир коса
' яхна чой ичди.
■: Ғафур, эртадан Куйганёрга кўчинглйр.'У ерда иш
бғир. Шоирларнннг яхши сўзлари мадор бўлади. Ҳамид,
сен Водилга бор. Ашрафий билап Яшин ўша ерда. Опе-
ранинг боришини бнл. Кам-кўсти бўлса менга айтасан.

Юсупов бнр чеккада кўзларинн катта-катта очиб тур-
Ган Ойбек олдига борди. Уни қўлтиқлаб машнна тарафга
Юра бошладп.

— Келганингиз яхши бўпти, домлаУ Қани энди мана
шў бўлаётган ишлар тўғрнсида «Қутлуғ қон»га ўхшаган
бнтта катта нарса ёзиб берсаигиз. Эрипмай ҳамма трас-
саларга боринг, одамлар билан танишинг. Б у ерда кўр-
ганларингизнн умрннгизнинг охиригача ҳам ёзпб тугата
олмайснз, домла. Кеча «Қизил»'даги «Оталар» очер-
кингизни ўқиднм. Ж уд а яхши ёзибснз. Илтимос, кўпроқ
ёзинг. Қурувчплар учун сиздск зўр ёзувчинпнг гапн қа-
нот бўлади.

Ойбек сал тутплпб гаппрарди. Ҳозпр Юсуповнинг са-
лобати босиб, янада тутилпб гапнни йўқотиб қўйганди.
Унинг бу ҳолатнни сезган Ғафур Ғуломнинг шайтонлиги
тутди.

■ — Ота, бу билан таржнмон орқалн гаплашнш керак.
Гапирсанг^чн, забонинг бормн, ўзн?!

. 1 «Қизил»— Республнка иартия газетаси «Қнзнл ,Узбекустон»«
нинг қнсқартиб айтнлганн'

93

www.ziyouz.com kutubxonasi

Ойбек унга ялт этнб қарпдн. Ж ақл устида, «Ғўдай-
ган», деб юборди. Ойбек умрида бировни сўкмаган, сў-
кишни билмасди ҳам. Ж уда жаҳли чиқнб кетса «Ғўдай-
ган» дерди, холос. Б у унинг бисотидаги ягона аччиқ сўки*
ши эди.
>, Шоирларга қўшилиб Юсупов ҳам кулиб юборди.
Ойбек ҳам ўзини кулгндан тиёлмади. Юсупов Ғафур Ғу-
ломга ўгирилди.

— Куйганёрга сени бекорга чақираётганим йўқ. У
срда бир полвон бола жуда ғалати ишлар қиляпти. Зар-
кентдан чиққан. Тош қазишда, юқорига ташиб чиқишда
ҳеч ким унга тенг келолмаяпти. Шуни бир яхшилаб газе-
тага ёзинглар. Собнр қўшиқ ёзади. Уста' куй басталар-
ди. Сен очеркми ё шеърми ёзасан. Ш у болани бир халқ-
қа кўрсатпб беринглар. Бўптими?

Юсупов шундай дедию машинага ўтириб жўнаб
Кетди.

Райимберди бир четда турнб, бўлиб ўтган гапларпн
эшитгапди. У ҳамқншлоги Азнзхон тўғрисидаги гапдан
жуда хнжолат чекди. Чунки у боя Юсуповга, бу бола
қишлоқнинг бошини эгиб кетди, деганди. У ёмонлаган
бола қўшиқ бўлмоқчи. Республиканинг энг табаррук
шоирлари унга атаб ғазаллар битишмоқчи.

У ҳозир ҳам хижолатда, ҳам аллақандай ғурур огу-
шида эди.

Ажаб, бир ўт, олов, бебош бола бугун бутун халқнинг
оғзига тушиб ўтирса-я! У бу севинчли хабарни Уммата-
лнга етказади. Номус кучидан кўчага чиқолмай қолган
ота қай аҳволга тушаркин?

Раиимберди отига миниб Зириллама тарафга жалал
йўл олдн.

XIV

Қора дарёнинг суви саратонга келиб жуда пасайиб
кетди. Дарё ўрталаридаги тошлар, шағаллар шундоққи-
на очилиб қолди.

Куйганёр тўгони учун сепоячилар, сузишга уста йн-
гитларнинг ҳожати қолмадн. Бунда фақат бетончилар,

1 У с т а — Машҳур композигор Тўхтаснн Жалиловни ҳурмат
юзасидан шундан атардилар.

01

www.ziyouz.com kutubxonasi

тўғоп пойдеворинн қазиндиган азамат кишилар керак.
Азизхонни пондевор қазиётган полвонлар бригадасига
қўймоқчи бўлишган эди, кўнмади. У қандайдир ғайри та-
биий, одам боласи бажариши қийин ишларни истарди.
Илгаригн куни Белявскин уни Учқўрғон тўғонига олнб
кетмоқчилигини айтганда Азизхон кўнмади. Бунга сабаб
Эш полвон ўша ерда ўз бригадаси билан дарё йўлини
тўсяпти. У агар Азизхон бу ёққа келса бутун бригадам
билан ишни ташлаб кетиб қоламан, дебди. У албатта
шундай қилади. Азизхон икки марта юрт олдида унинг
юзини ерга қаратди. Ҳали-қали у даврага кирмай, кураш
бўлаётган жойдан қочадн. Азизхон ўжарлик қилиб бора-
диган бўлса албатта унга бирон зарар етказиши ҳам тур-
ган гап. Аламзада полвоннинг қўлидан ҳар иш келади.

Азизхон Учқўргонга қўрққанидан эмас, унга раҳм қил-
ганидан, бормайман, дедн. Ахнр Эш полвон ҳам каналга
ншлайман, ном чиқараман, деб келгап. Майли, ишласин,
ноумид бўлмасин. Бунинг устига Лутфиниса ётганда ҳам,
турганда ҳам битта гапни такрорлайди:

— Ш у Эш ўлгур билан ўчакишманг, тағип номард-
лик қилиб бирон кор-ҳол бошлаб юрмасин. Ушандам
сал узоқроқ юринг.

Азизхон нима қилишини билмай тургап пайтда отда
Ж ўр а полвон бир боғлам газета кўтариб ўтиб қолдн.

— Ҳа, полвон бола, аҳволларинг қалай? Анчадан
бери поминг чиқмай қолди-ку.

Азизхон Кунганёрда ншлагнси келмаётганини, Лу-
гумбекка бориб ўз бригадасида ншлагнсп келаётганнни
айтди.

— Ж он денмап. Агар шупга аҳд қилган бўлсанг,
кўрпангни кўтариб боравер.

— Сиз юр десангпз бўлди, кетавераман.
— Юравер бўлмасам.
Азизхон эрталаб етиб борншга ваъда берпб у билан
хайрлашди. Унга келса Орзихон ая трассадан қайтиб
эндп овқатга уннаётган экан. Лутфиниса ҳали келмапти.
Азизхон Луғумбекка кетиш ниятини Орзихон аяга нима
деб тушунтиришни билмай ўйланиб турарди. Лутфиниса
ҳам унга анча ўрганиб, иккови тил топпшнб қолганди.
Азизхон Орзихон аянинг ҳовли бетида купмаланиб
юрпшннп кузатаркан, ўз онасини ўйлаб кетди.
Умматали уйга келди дегунча хотнни албатта унинг
диққатнни оширадиган гап топиб қўярди. Овқат устнда

www.ziyouz.com kutubxonasi

ҳам, кеч кирнб чироц ў.чгаида цам нкковининг жанжа-
эти бнтмасди. Бу жанжалларга мана шу Азизхониинг
шўхлигм, бебошлиғи сабаб бўларди.

Бупаца юзлаб жанжалларнинг бири, зўри ўтган ни-
ли июлнинг ўрталарида бўлганди.

Уларнинг Тўхтавой деган агроном қўшпилари алла-
қайдап уруги йўқ олма новдасини олиб келиб чорбоғи-
дагн олмасига улаган эди, пайванд яхши амал олиб
беш-ўнта гўра қам туккан эди. Азнзхон ўртоқлари би-
лан бас бойлашнб танаси самовар карнайндек дарахтни
бир зарбда илдиз-пилдизи бнлан суғуриб ташлаганди.
Тўхтавой қилди жанжални, қилди жанжални, суғуриб
ташланган дарахтни судраб идорага олиб чиқди. Ранс-
га арз қилдн. Раис Умматалини чақириб кўп гаиларни
айтди.

— Ахир бу тажрнба учун уланган нарса, пайвандии
Прежевальск деган жойдан олиб келганди. Бу қандай
бемаънилик. Бола деганни мундоқ тарбия қам қилиш
кера.к-да.

Умматалп идорадан қошлари чнмирилиб, пешана-
ларндаги ажпнлари тахланнб қайтди. Эсннп таниб, кол-
хозда шплади, брнгадир бўлди, кетмончп бўлди, дакки
емади. Энди қарпган чоғида ўғлидан юзи шамгпн. Нима
қилспн? Кўзининг оқу қорасн ёлғпз ўғли. Урса жонп
ачийди, урмаса бу дашном. Кела солпб хотннига ўда-
ғайлади:

— Анави ярамасинг қапи?
Хотппи эринпнг важоқатидан ўғлн бнр бало қилганн-
нн дарров сезди.
— Шаттайдн, дадаси, қозир спгпрни етаклаб чорбоқ-
қа кирнб кетгапдн. Тағин уриб-нетиб ўтирманг, жон да-
дасн.
— Хотпн, ўгил болапи уриб бўлмайди. Уғмл бола
худонпнг бир инояти. Арабпстоннинг аллақайсн вило-
ятнда ўгил бола туғнлган кунн подшонпнг махсус фар-
монп бплан эрталабгача тўп отпларкан. Ҳнндистоннннг
аллақанси бир юртида ўғил туққан хотин бир кунн кеч-
гача подшонннг тахтида бола эмнзиб ўтираркан. Мисси-
сури деган юртда ўғнл бола тугилса подшонинг хотини
сарпо қплпб борнб, туққан хотннни ўз кажаваспда ша-
ҳар айлантираркан. Кўрдингми, ўғил бола қанақа...
Азизкон қозир Орзихон аянинг ўчоқ бошида куйма-
лапиб юришига қараб ота-онасқпи ўйладию кўнгли бу'

95.

www.ziyouz.com kutubxonasi

зилдн. Нима қилиб қўйдим? Эндп қшплоққа қайтиб
бориш йўқ... Уртоқларнм қатори юртга ош бсрнб, ота-
онанинг орзусини ушатиб унлапсам бўлмасмпдн? Бечо-
ралар энди пима қплпшаётганикпн? Ҳамнша касал-
дан боши чиқмайдмгап онам айвон лабида кафтнпи ия'
гига қўйпб эшнкка тнкилпб ўтнргандпр. Дадам бечора
аламини газетадан олаётгандир. Йўқ, газета ўқиш қам
кўнглига снғмай қолгандир. Газета чойхонада. У бечора
юртнинг кўзнга қараёлмай уйга қамалиб қолгандир-ов.
Агар газета ўқпса бнларди. Уғлинннг каналда нималар
қилаётганпни албатта газетдан бнлардп. Агар у Лут-
финнсани олнб қочмаганда бу ишлар бўлмасди. Шупдоқ
катта тўйнп бузиб унп олнб қочдим! Лутфпнисанннг ака-
си уларнинг эшигини тепиб, тўй харжларипи тўла, деб
қистаётган бўлса-я!

Азизхоп бў тўғрида эпди ўйлашн. Кексайиб қолган,
қўл учнда рўзгор тебратадпган ота-онасм бу харж-
ларнн қандай тўлайдп? Агар пули бўлса аллақачоп тўй
қилиб ўғлини уйлаб қўймасмиди?

Азизхон сапчнб ўрнидан турди. Биттаю битта ўғлн
ота-онасини ташвишга, бошини жанжалга қолдирнб бу
ерда юрнши қапдоқ бўлди? йўқ, бу ўғил боланинг иши
эмас!

Азизхон сергакланиб шошиб уйга кирди. Курашда
тушган пуллар қийиқда тугплганича Орзихон аянннг
қутиспда турган эдп. У қутнчанн очдию тугуннп супага
олиб чпқди. Очиб шолча устига ёзиб юборди. Қизил ўт-
тиз сўмлпклар, беш сўмлнк, ўп сўмлнклар аралаш-қура-
лаш эдн. У тиззалаб ўтириб олдию санашга т/шди. Қў-
лида ёғоч чўмпч бнлан тепасига келган Орзихон ая

ҳайрон эди.
Нима қиляпеап, болам? — .деди у ажабланиб.

— Шошманг, шошманг, — деди Азизхон ҳнсобдан
адашмаслик учун унга қарамай.

Охнри у қийпқдагн пулларнн тахлаб санаб бўлди.
Кейин аяга қараб илжайди.

— Саккиз юз ўттиз икки сўм.
— Бу пулларни нима қнласан, болам?
— Керак, ксрак, ая. Ҳозир келаман.
У шундай дедню пулларнн қайта қнйиққа тугиб кўча*

га отилди.
Азизхон тўппа-тўғри Куйганёр почтаснга борди. Поч-

тахонапинг ичи у ёқда турсин коридорлари, зиналари-

.7 -3 2 3 97-

www.ziyouz.com kutubxonasi

гача газета ва *атларга тўлнб кетган эдн. Лэйзхон газста
пачкалари устпдан ҳатлаб туйнукка бош тиқдн.

— Опа, Заркептга қанақа қилиб пул жўнагса бў*
лади.

Кўзойнаклн татар хотин олдига сариққоғоз ташлади.
— Манавини тўлдириб, адресларни аниқ қилнб

СЗШ 1Г.

Азнзхон тез юриб келганндан ҳанснрар, энтнкнб-эн-

тикиб гапирардн.

— Ж он опа, ўзингиз ёза қолинг, мен адашиб кета-

мап. Ж он опа.

Хотнп туйнук оғзига ташланган бланкани қайтариб

олдн-да, Азизхон айтиб турган адрес ва пул миқдорини

С-здн.

— Вой-бў, шунча пулнн-я? Етти юз сўмни-я?— деди

ҳайрат билан аёл. 1

— Жўнатаверинг, жўнатаверинг, бор яна.

Хотин бланка устнга думалоқ штампнн тап этиб ур-

дп-да, бир нусхасипн Азнзхонга узатди.

— Опа, икки оғиз гап қўшса бўладнми?—>деди яли-

ниб Азизхон.

— Айтинг,— дедн хотин яшикка ташлаган бланкапи

қанта оларкан. Азнзхон ўйлаб туриб айтли.

— Дадажон, мени кечирннг. Меи тнпчмап. Лутфи

соғ-омон Бу пулларпи Акбаралига бериб қўйипг. Тўн-

нннг товони. Етмаса яна юбораман. I

Азизхон почтадан қушдек енгнл бўлиб чиқдн. У гўё
ота-онаснни шу пул билан хнжолатдан қутқаргандек эдн.

У эшнкдан ҳовлпгО жавраб кнрди.
-— Лутфн, Лутфи, бўлдп, бўлди.

— Нима бўлди?— деди ариқда бет-қўлини юваё-тган
Лутфнниса ажабланиб.

— Акапгга пул жўпатдим, пул жўнатднм. Тўй хар-
жидан қутулдпк.

Лутфиниса, а-а, деб қўя қолди. Овқат устида Азизхон
Ж ўр а полвон билан учрашганини, эрталаб Луғумбск
участкасига ншга боришларини айтди. Орзихон ая жин-
дек кўз ёши қилиб олди.

— Ургапишиб қолгаи эдик. Шаттта ишлайверсапг-
лар ҳам бўларди. Исснқ-совуцларингдан ким хабар

олади.
■ ■— Ҳаммаси тахт, аяжон. Уй ҳам, овқат ҳам бор. Мен
қиладиган иш ана ўша ерда экан. Бормасам бўлмайдн.

М

www.ziyouz.com kutubxonasi

Каналпннг битишига ўттиз тўрт кун цолдн. Иш кўрсатиб
^олмасак, кейин армон қилиб юрамиз. Албатта келнб сиз-
ни кўриб тураман. Лутфи ҳозирча шатта туради.

Орзнхон ая ўрнидап туриб ошхонага кириб кетди.
Бирпасдан кейин тоғорада ун олиб чиқдн.

— Кетадиган бўлсанг ҳуруҳ кетма, беш-олтита патир
ёпнб берай.

Кеч кириб, Лутфиниса чироҳ ёқиб айвон токчасига
қўйдн. Кўк кўпрнк тарафдан қўшиқ япгради.

— Ҳалимахоним кансит цўйяпти,— деди Лутфиниса.
— Иайманда «Бой ила хнзматчи» бўлади, бормаймиз-
ми,— деди ўрнидан туриб Азизхон.
Хамир қораётган Орзихон ая гапга аралашди:
— Эрталаб йўлга чиқасан, вақтлироқ ёта қол.
Лутфнниса уйидан чиққандан бери Азизхон билан
ўзига бошқа-бошқа жон соларди. Азизхон супага тўшал-
ган ўринга чиқнб ёнбошларкан, дўнғиллади:
— Акангннпг ҳақндан кутулдим-ку, бўлди-да.
Лутфиниса ҳовунинн бетнга тортнб кўрсатди. Бу
унпнг, никоҳ ўқитмасдан ёнимға йўлатмайман, дегани
эдн.
Орзихон ая то хамирни муштлагунча Лутфиниса гу-
пала деворга тираб қурилган тандирга ўт қалади. Сара-
тан офтобинн еган ғўзапоя зум ўтмай гуриллаб кетди.
Бемаҳал ёлқиндан чўчиган қўндоқдаги шабкўр товуқлар
қақалаб юборди. Тандир тепасида ётган мушук чўчиб
ўзини томга отдп.
Орзихон ая супра лабига тиззасннн бостириб патирга
тўқ-тўқ қнлнб чакич урарди. Азизхон бу ҳаловатли оқ-
шом манзарасндаи маст эди. Худди ўз уйида ўтиргандек,
тиниб-тпнчимас онасининг ҳовли юзида куймаланиб
юришипи кўраётгандек эдн.
Кампир билан Лутфиниса тандир олдида нималарни-
дир пичнрлаб гаплашишар, Лутфиниса эса қиқирлаб
куларди.
Узоқда, Куйганёр тарафда қўшиқ янгради. Ҳалима*
хоним «Ушшоқ»ни баланд авжда айтарди. Орзихон ая
шамол қанотида учиб келган қўшиққа бир дам қулоқ
тутиб жнмиб қолди. Ашуланинг хазин садолари унга
қаттиқ таъсир қнлганди.
— Умрингдан барака топкурнинг зап овози бор-да1
Танднр оғзидан учиб чиқаётган сон-саноқсиз учқун-
лар қоропгнлик қаърига кириб бирин-кетин ўчади.

99

www.ziyouz.com kutubxonasi

Лутфииисанинг олов тафтидан бўгрнқцан юзлари ялти»

райди. ,

Азизхон кўрпани бошига тортди. Барибир кўзнга уйқ/

келмади.

Сал ўтмай ҳовлини иссиқ нон иси тутиб кетди. Азиз*

хон саватдан битта патир олдп-ю, тўшакка чордана қу*

риб маза қилиб ея бошлади.

Орзихон ая қоронгида пуф-пуфлаб иссиқ патнр еяёт*

ган Азизхонга қараб «Ҳалиям бола экансан-а», деб

қўйдн.

ИККИНЧИ БУЛ ИМ
I

Л у ғ у м б е к участкаси қурилишнннг энг оғир жойлари-
дан бири қисоблапади. Бу ерда канал жуда баландлик*
дан келади. Агар шу қиялнкдан сув оқаднган бўлса уни
тўсиб ҳам, буриб ҳам бўлмайдн. Луғумбек атрофидаги
далаларга сув чиқмай қолади.

Лойиҳа тузншда бу ерда ннҳоятда мураккаб канал
йўли очилиши кўзда тутилган. Сув тўққизта шаршара-
дан қуйилиб келади. Ҳар икки-уч километрдан кейин ка-
нал шаршара орқали етти-саккнз метр пастга бирдан
ташланади. Тўққиз жойда бунақа чуқур канал қазиш
анчагина катта куч талаб қиладп. Қазнлган тупроқ ба-
. ландлнкка бир неча кнлометр трасса бўйлаб чиқариб
борилиши керак.

Андижон полвопларидан ташкпл топган ўнлаб брига-
далар шу ерда ишлаяпти.

Азизхонни полвонлар бригадасннннг бошлиғи Ж ўр а
полвон Ғойипов яна ўз қанотига олди.

Тупроқ отаётганларнинг бетларн чангга беланган,
пастда ишлаётганлар тўзонда мутлақо кўринмас эдилар.
Азизхон яктагннн ечнб тўзон орасига шўнғиб кетди. Ж ўра
полвон пастликда эди. У белкурак бнлан отган тупроқ
тўрт метр баландлпкдаги супага бориб тушар, у ердаги
уч йигит пастдан ирғитилган тупроқнн курак билан яна
ўч ярим метр баландлнкка отардн. Йкки мартадан ирғи-
тилган тупроқ тўзғпб, шамолсиз дим ҳавода булутдек
муаллақ туриб қоларди.

Азпзхон кетмопга ҳам, белкуракка ҳам қўл тегнзмади.
Чаккасини қашлаб ўйланнб турди-да, каттакон қапор оғ-

100

www.ziyouz.com kutubxonasi

зини очиб Ж ўр а полвоннннг белкурагнга тўғри»
лади.

— Қапи, устоз, тупроқни бу ёққа ташланг.

Ж ўра полвон андак ўйланнб тургандан кейин илжай»
ди. Азизхон тутиб турган қанорга кураклаб тупроқ таш-
лай бошлади. Қаиор ярим бўлгандан кейин, энди бас,
деди. Азнзхон, солаверинг, устоз, деб кулдн. Қанор бўғ-
зигача тупроққа тўлгандан кейнн Азизхоп, қапи орқа-
латворинг, устоз, деди.

Иккн кишилашиб қанорнн унннг орқасига қўйишди.
Одамлар бола ҳозир қорни билан ерга қапишиб қолади,
деган гумонда чанг ўтириб ҳўл бўлиб кетган оғир кип-
рикларини қимирлатмай қараб туришардн.

— Бола, майиб бўласан, кўпам чнранма, — деди Ж ў*
ра полвон.

Азпзхон индамади. Бпр силкиннб қанорни орқаспга
ўнглади-да, пилдираганча тахтадан юқорига чнқиб кетди.

Ҳамма ҳайрон. Тойпб кетса ушлаб қолампз, деб иккн-
уч полвон йигит йўлнинг ярмида уни кутнб турншарди.
Азпзхон уларга қарамай, чанг-тўзонга тўлган қмрғоққа
чиқиб кўздан гойиб бўлди.
I Одамлар ҳапг-манг бўлпб қолишган эди.
£ Бугун эрталабдан бери Пўлдош Охунбобоев дўнг те-
пасидаги тут тагига курси қўйиб ўтприб олган, иш да-
вомнда қандай камчилнк сезса, тут шохига илиб қўйил-
ган телефонда штабга хабар қнлиб, бошлнқлар билан
ҳал қилардп. Унпнг ёнида елиб-югуриб юрган шу райоа
ижрокомининг раиси Эшон ака номи билан машҳур бўл-
ган Усмонхўжаев ҳали у ерда, ҳали бу ерда пайдо бўлиб,
ишнинг борншини кузатарди.

Охунбобоев ўзидан катта қаиор тўла тупроқ ташиб
чиқастган йпгитга кўзп тушди-ю ўрнпдан турди.

Бу пайт Азизхон елкада қанор билан тахта пиллапоя
устида шошилмай, бпр маромда қадам ташлаб юқорига
чиқиб келарди. Чанг-тўзон орасида унпнг гавдаси соядек
кўринарди.

— Ким бу? — дедн Охунбобоев ҳайратда.
‘ Уша тарафдан кўзнни узман турган Эшон ака, билч
мадпм, деб бош чайқади.

— Ким бўлса ҳам бас қилсин! Тупроғини тўккандан
кейин бу ёққа чақнринглар.

Сал фурсат ўтиб Азнзхоп плжайганча қапорни суд-
раб Охунбобоевнипг олдига келди.

1Г.1

www.ziyouz.com kutubxonasi