Said Ahmad. Ufq (trilogiya)

Холматжон маст кишидек ўзиин унутганди.

Дилдор унимг бағрндан узилиб чиқншни истамасдн.

Лммо қандайдир ҳаё, қандайдир андиша секин-аста

онгига қуйилпб кела бошладн.

Икки қўлннн Холматжоннинг гупиллаб уриб турган

кўкрагига қўйнб аста, бсозор итарди.

— Қўйинг, қўнинг, Холматжон ака. Бнтта-ярнмта

келпб қолмасин.

Холматжопнинг йигит бўлиб биринчп маротаба аёл

кишннп бағрнга тортишн эдп. Днлдорни бағрндан қўйиб

юборпшн жуда қийин бўлдн.

Дилдор Холматжоннипг тушнб кетган дўпппсини ер-

дан олнб тиззасига урпб қоқнб узатди.

— Шўх экансиз.

— Эндн бўлдимн?— дедп Холматжон ҳамон ҳанси-

раб.

— Нима бўлдими?— дедп ажабланиб Днлдор.

— Уйлаб кўрай, озроқ фурсат бер, деган эдипгиз.

Уша фурсат ўтди. Уйлаб кўргандирсиз?

Дилдор Холматжоннпнг бундан бир-икки ҳафта ол-

дин иккн билагидап ушлаб ёлсорганипи эслади. Ушан-

да у ўйлаб кўришннп айтгапдн.

Бундай гап тил бплан айтнлмайдн. Бугун унинг Хол-

матжонга ўптпришн, бағрнда монслнк билдпрмай хўр-

сннншп ўнлаб кўргани, хўп дегани эмасмн? Аммо Хол-

матжон бу гапни ўз огзндан эшнтмоқчи, эшнтиб ҳузур

қилмоқчн.

— Хуш, инма дейснз?

— Э, боринг-э,— дедн эркаланиб Днлдор.— Тил бн-

лан айтиш шартмн. П ўқ десам снз билан қоропғи ҳов-

лида гаплашиб турармпднм. #

Холматжон эндн ўзини анча ўнглаб олган, боягп қнл-

мншп қанчалик унга роҳат бағншлаган бўлса-да, ҳар

қалай хижолатлнроқ иш бўлиб ўтган эди.

— Кечирннг, Дилдор, сал ўзимни эплаштиролмай

қолднм. Раҳмат, мени хотиржам қилдингнз. Бнр етим-

нинг кўнглинн кўтардингиз. Энди тайёргарлнгимнн кўра-

версам бўлар-а. Хўпми?

Дилдор боши бнлан хўп ншораснпн қплди. Холмат-

жон онасидан ҳайитлпк танга олган боладек кўчага

отилди.

— Ҳой, ҳоп, ўрдакларнпгиз қолди-ку!— деди орқаси*

дан қичқирпб.

653

www.ziyouz.com kutubxonasi

— Сизга, сизга олиб келганман. Ҳаммаси сизга.
Холматжоннииг овози узоқдан эшитилди. У аича на-
ри кетиб қолган эди.
Дилдор чироқни ёқди. Холматжон ташлаб кетгап
ўрдакларни қўлига олиб гунафша ранг бўйинларини си-
лади. Айвон четида қолган милтиғнии кўтариб устунга
илди.
Энди Дилдор қалбидан Аъзамжоп нари кетиб, Хол-
матжон исмли бўз йнгит бсри келган эди.
Дилдор энди ўз тақдиридан, эртасндап умидвор эди.

IX

Найман алоҳида колхоз бўлиб ажралиб чиқншга
тайёр кўрингани билан ташкилий томондан қали кўп
ишлар қилиниши керак эди. «Заркент» правлениеси бу
масалани муҳокама қилиб бир бригададан колхоз ву-
жудга келтириш учуп ннмалар қилиш кераклигини кў-
риб чпқди.

Янги колхозга қанча чорва ажратилади? Пнвентарь,
транспорт, бўлинмас фонддан қанча сўм берилади.'
Уруғлик фонди, йўллар қуриш учун неча сўм, қурилиш
фондиднн қанча ёғоч, қанча ғншт, цемент бериш керак?
Бу масалалар кўп вақт талаб қиларди. Шунинг учун қам
правлсние олти кишнлик ташкилот комитеги тузишга
қарор қнлди. Қомитетга Тоға, Икромжон, бош бухгалтер-
пинг ўзи, агроном, чорва бригадири, ҳамда Қншлоқ со-
ветннинг раиси кирдп.

Икромжон Наймандаги барн ишларни Тўланбойга
топшприб ўзп беш кундан бери Заркентда олишиб ётиб-
ди. У правление мажлиснда колхоз бўлиб ажралнб чи-
қиш масаласнни ниғнм-тернмдан кейинга қолдириш
тўғрисида кўп гапирди, аммо гапини ўтказолмади. Ҳо-
зир Найманнннг қам ғўзалари кўсак тугиб, бугун-эрта
теримга кнраман деб турибди. Чўл шароити оғир. Еғин-
сочинга қолмай янги ерларга трактор солиш керак.
Ҳаво кўз ёшн қилиб берса тўқайга кириб бўлмай қо-
ладн. Ҳозир қамиш ёқишнииг айни пайти. Куйинди қам
қайдалган ерга ўғит бўлади. Қиши билан чириб срни
қўпчитади. Ш у ишларни терим бошлангунча қилиб
олиш керак. Аммо Икромжон ташкилий ишлардан бў-
шаёлманди. Қеча Тўланбой келганда шу тўғрида ҳас-
рат қилган эди. Тўланбон упн хотиржам қилдн: «Ссн

654

www.ziyouz.com kutubxonasi

унақа ваҳима қилавермай, ишларингни Йитказ. Бу ёғи-
ни бизга ҳўянер. Тўқай бузишга профессор бўлиб кет-
гаимиз. Қамиш деган нарса бамисоли фонарь ёғн. Бит-
та гугурт чаҳсанг пов этади, ёнади кетади. Шунга шун-
ча ташвишми? Сен трактор унднравер, мен тўқайни
ёндириб тайёр қилнб қўяман».

Тўлаибойнинг гапи бир ҳисобда тўгри. Қамиш ёқиш
қийин эмас. Аммо бутун бир колхоз бўлпш учун шу ён-
ган тўқанни тракторда ағдариб, аввал шолн экиб ернн
ер қилнб олиш керак. Бўлаж ак колхоз шоли етнштнра-
дими, пахтамн? Ҳозирги юз саксоп гектардаи олинади-
ган пахта яхлнт колхоз бўлиш учун озлик қиладн. Қў-
шнмча очнладиган ердан иккн йилсиз пахта олнб бўл-
майди.

Янгн колхоз бир-нкки пил ҳам пахта, ҳам шоли, ҳам
полиз экинлари етиштнради. Янги боғ ташкил қилиш
керак.

Бу масалалар Икромжонни бутуплай банд қилиб
қўйган эдн.

Бухгалтер ким бўлади, кнмни омборчи қилиш керак?
Уғитга жоп тайёрлаш керак. Чорва қишловнда қўра
тайёрламаса, эртами индин, Тога ҳайда молларннгни, деб
қоладн. Қаёққа оборади.

Икромжоннннг бнр оёғи райижрокомда, бир оёғи рай-
комда бўлиб қолди. Ногирон одамнитинч қўймаган Тога-
даи хафа бўлнб кетади. У ёқда неварасп кўзпга кўриниб
бор-е, деб Найманга кетворгиси келиб қоладп. -

Хулласн, у талашиб-тортншиб янги колхозга уч юк
машинасн, икки трактор, еттита арава, оти билан уч
брпчка, тўртта эшак арава ундирди. Булар «Заркент*
ҳисобпдан. Эндп райнжрокомнннг ҳиммати қанақа бў-
ларкин? Тоға бунинг ҳам йўлпни ўргатди.

— Ижроком раисинннг эшнгига ётнб оласан. Ямги
колхоз вакнлисан. Бермай иложи йўқ. Бнлиб қўй, биз-
дан олган машнналар эскн машина. Сени кўп уринтн-
ради. Янгпспдан иккнта унднрмай кабинетидан чпқмап-
сан. Бу ёқдан мен ҳам ҳа-ҳалаб тураман.

Икромжон шундай қилдн. Авв,алига яхши гапирди,
Қейип сал баландроқдан келди. Цекага борамап, Усмоп
отанннг олдига кираман, деб дўқ қилди. Ана шундан
кейингина, машина йўқ, ўлай агар бир дона бўлса деб
турган раис хўп, дедп. Битта яп-янгн, битта сал урип-
ганроқ юк машинасига қоғоз қилиб берди.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Кечқурун Икромжон Тогапннг олдига гул гул очмлнб
келди.

— АЛтдим-ку сенга, ижроком ранси сал баланд кел-
санг, паст тушадп. Мен унинг феълини бплнб олганман.
Энди тракторни райкомдан ундирасан. Хорупбон ака-
нннг ихтнёрига олтнта трактор келган. Обкомдан теле-
фон қилмаса, бермайди. Буни ўзим гаплашнб бераман.

Давлатдан узоқ муддатли кредит олиш керак. Пулни
кўпроқ сўра. Қанча сўрасанг ҳам озми, кўпми, барибир
облуправление ярмини қирқади. Шунинг учун бирданн-
га катта пул сўраймиз. Ярмини қирқса ҳам, анча қо-
лади.

У шундай деб Икромжоннинг юзнга қаради. Қара-
ди-ю, ундан кўзипи ололмай туриб қолди.

Тоға иш билан бўлиб дўстининг аҳволига назар сол-
маган экан. Бнр ҳафтадан ошди Зирилламада юргани*
га. Қаерда ётяпти, нима еб, ннма ичяпти, хабари йўқ
эди. Икромжон озиб, кўзлари ич-ичига кирнб кетибди.
Унинг аҳволини кўриб Тоғанинг кўпгли бузнлиб кетди.
Хотинн, болаларн бўлганда шунақа бўлиб юрармпди,
деб дилидан ўтказди.

— Менга қара,— деди Тоға.— Ишларингин қўй. Мен
ҳам бугун идорадан қочаман. Икковимнз бир маишат
қилайлик.

Тоға ўрпидан туриб стол устидаги қоғозларни йиғ.иш-
тириб ғаладонга тиқди-да, деразани бекита туриб Ик-
ромжонга қаради.

— Одам тополмандиганроқ жойга бориб отамлаша-
мнз.

Иккови ташқарига чиқишди. Кун ботишига сал бор.
Тоға самоварчипи чақириб қулоғига нимадир деди<-
Кейнн, бўпти, деб саройга кириб кетди.Сал ўтмай қоғозга
ўроғлиқ нарса кўтариб чиқиб ичкарига опкириб кетди.
Саройдан велосипед миииб чиққан йигит Тоғага қа-
раб, бўпти, деганича ўқдек учиб кетди.

Икки ошна битта-битта қадам ташлаб янги тушаёт-
ган клуб олдидан айланиб ўтиб боғ тарафга йўл олиш-
ди. Уларнинг йўлини бухгалтер тўсиб чиқди.

— Уртоқ Енбўлатов телефон қилдилар, янгн колхоз-
га трактор берадиган бўлишибди, доверенность билан
одам келсин, дедилар.

— Нечта бераркан?— деди Тоға.
— Битта, деднлар.

656

www.ziyouz.com kutubxonasi

— Ҳа-ҳа. Битта бўлса бермай ҳўя қолсин. Керакмас.
Иккитага доверенность ёзавер. Бермасин-чи, Тошлоқ-
дан кўчирворарман.

Бухгалтер, нхтиёрингиз, деганча орқасига қаптди.
Тоға нима бўлса ҳам Икромжонга енгил бўлсин,
кўнгли кўтарилсин, дерди. Яиги колхоз қанча тез оёққа
турса, Икром ҳам шунча қаддини ростлайди.
Тоға бутун Фарғона области бўйича эрка раислардан
ҳисобланарди. Қиламан деган ишини қилмай қўймас-
ди. Районда битмагам ншнни областдан битказарди.

Шунннг учун ҳам раноп раҳбарлари уни хуш кўришмас
эди. Бу устимиздан ҳатлаб областга югуради, дсб но-
лншардн. Ҳозир битта ажратилган тракторни иккита қи-
либ оламан дейиши ҳам, ўша қўлн узунлигига ншо-
ниши эди.

Боя велоснпедда кетган йнгит боғнннг этагига сув
сепиб, сўрнга шолча солиб қўйган экан. Иккови кслиш-
ганда нигнт ариқ бўйига чўнқайнб ликопга шакароб
тўғраб ўтнрарди.

— Бақа бер, сен боплолмайсан, Икром қилади, сен
орқангга қайтиб, ошни тезлат. Менга қара, бнров сў-
раса раис чўлга чиқиб кетган, деб айт,

Пигит патннсда пнёз, помндор, қалампир келтириб
сўрига қўйди. Пнчогпни қинига солаётган эди, Тоға,
ташлаб кет, йўқолмайди, деди.

Фаргона халқи ўз пичоғннп отасига ҳам ишонмайди.
Агар биров олиб бирон нарса тўғраса, икки кўзи пичо-

ғида бўладн. Агар суякка соладиган бўлса, жони ҳиқнл-
доғига келади-ю, пнчоғипи қўлидан тортиб олади. Бу
қишлоқ кишиларнга Тоға отадан афзал эди. Йигит пи-
чоғини қайтариб олишга журъат қилолмадн. Индамай
велоснпеднга мпниб кетди.

Икромжон пичоқпн қўлига олиб томоша қилди.
— Шаҳрпхопнипг пичоғи дейман-а,— деди завқла-
ниб.
Тоға пнчоққа қарамай жавоб қнлди.
— Қорасувникп, Уш Қорасувиники.
Икромжоп ҳафсала бнлан шакароб тўғради. Тоға
яктагини ҳам ечпб ташлаб майкачан бўлиб олди. У
энди анча қариган, бўйпилари салқиб, билакларидаги
томирлари кўкариб кўриннб турардн. Аммо ўзи ҳали
бақувват кўринарди. Ў ариққа ташлаб қўйган шишани

олиб, сўрига чордана қуриб ўтириб олди.

42-320 657

www.ziyouz.com kutubxonasi

— Тошкентдаги арманлар дўконидан олгап эдим.
Танишим бор. Дунёда арман коньягндап зўри бўлмайди.

Икромжон умрнда коньяк ичмаган эди. Қанақа
бўларкан, деб юрарди. Айниқса, хотини ўлнб, боласп
куйдирнб кетгандан кейнн бунақа ншлар эсига ҳам кел«
иагандн. Толеига ўғли Низомжон ҳам ичмайдиган, чек-
майдиган чиқди.

— Ичмаганнмга ҳам кўп бўлди,— деди Мкромжои
бепарво.— Икки йилдан ошди, чоғимда.

— Ичмаган бўлсанг, эндн ичасан. Янгн колхоз учуп,
саломатлнгимиз учун нчворасан-да, ошна.

Болалиги, йигитлиги бирга ўтган, кексалиги ҳам
баробар бошланган бу икки қадрдон шу бугун бир яй-
рашмоқчн, тўйиб-тўйиб гаплашмоқчн. Угган ёшликни,
кўрган ҳам шодлигу ҳам аламли кунларинн эсга олиш-
моқчи.

Боғ чети одамдаи холи. Қурнлаётган шийпоннинг
томи ҳали ёпилмаган, ҳовуз қазнлгану сув қўйилмагаи.
Шунинг учун бу тарафга ҳали меҳмонларнинг қадамн
тегмаган эди.

Велосипедлн йигит гнриллаб келиб чорсида нон,
узум олнб келди.

— Ошнииг зирвагнни бостириб қўйднк. Кетма-кет
гуруч солаверайликми, ё туратуранликмн, деб сўрадп.

— Чаққон-чаққон бўлинглар,— дедн Тоға.
Йигит кетди. Тоға шншани очдн.
Пиёлани қўлига олган Икромжон, Тоганинг кўзига
қараб аллақандай мехрмн, бутун қнлгап яхшнликлари-
га миннатдорлнкми билиб бўлмайдигап бир оҳангда
деди:
— Сенн саломатлигингга, Ранимберди.
Унинг овози титрарди. Тоға илжайди.
— Ичмасдан маст бўляпсанми, тентак. Унақа қи-
ладиган бўлсанг ичмай қўя қоламиз.
Икромжон кўзини юммай нчнб юборди.
— Инғласак йиғлабмиз-да, оғайни. Қўз ёшимизпи
биров кўрмаса бўлгани. Майли, сенам йиғла, менам
йиғлай. Ахир йиғлолмай кўз ёшларимиз қуриб кетди-ку.
— Ҳа-аа,— деди чўзиб Тоға.— Дод деб йиғласа бў-
ладиган ишлар ўтди бошимиздан. Қандоқ қилайлнкки,
сен билан бизнинг йиғлашга ҳаққимиз йўқ. Биз милт
этиб ёш чиқазсак, бошқалар фарёд уриб йиғи бошла-
шади. Халқнинг кўзидаги одаммиз.

658

www.ziyouz.com kutubxonasi

Икромжон очнққан эдн. У ёқдан-бу ёққа қатнаб
тушлнк қам қнлмаган эди. Икки пиёла коньяк ичини
сидириб кетди. Калласи ғувиллаб, кўнгли лохас бўла
бошладн. Тоға ҳам тўй-ҳашамларда бўлмаса бошқа
Ь 1қтда ичмас эли. Коньяк уни ҳам ширакайф қилнб
қўйганди.

Икромжон бошини эгнб қнмирламай ўтирибди. У шу
пайтгача ўаини ўтга-чўққа урнб овутар, бўлиб ўтган
гапларнн биронга ёрилнб гапиролмасди. У ўтган кун*
ларпни эсламасликка тиришарди. Ахир ўтмишснз одам
бўладимп? Утмншн йўқ одам ярим одам ҳнсобланади.
Иаҳоткп Икромжон ярим одам? У ўзн тўғрида ўйла-
ганда дод деб юборгудек бўлардн. Хотиралар унгон-
ганда лард-аламлар ёпприлиб тапингни ўрандн. Ана
ўшанлай пайтларла бир дил тортар кишинг бўлса-ю,
йиғлаб-йиғлаб хумордан чнқсанг. Икромжоннинг ш у
Райимбердидан бўлак кишиси йўқ эдн. Тўланбой ҳам
дуруст йигит. Аммо сал енгилтакроқ. Дард-алам торт-
маган. Унга ўйин-кулги, вақтичоғлик бўлса бас. Ана
шупипг учун ҳам Икромжон унга дилини очмасдн.

Икромжоннинг ичидан кучли бир хўрсиниш чиқди-ю,
тўлғанди.

— Тоға,— деди у рансга юзлапиб.— Мени биласап-а?
— Биламан, биламан, Икром. Иаҳоткн бнлмасам.
— Раҳмат. Сенга мипг раҳмат. Сен мени жар ёқасн-
дан олиб қолгансан.
— Жипни бўлма,— деди Тоға бепарво. Аммо у Ик-
ромпипг бу ичкм изтиробларини ссзнб турар, ўзини бнл-
маганга солардн.
— Шундоқ хотииимдан ажралдим. Чўлда, муштдек-
кина, ғарибгина қабрда ёлғиз ётибдн. Ж аннат бнр кун
бўлса-да, рўшнолик кўрмай кетди. Шуннсн алам қи-
лади.
— Ҳаммамнз ҳам бнр кун олдин, бир кун кейин туп-
роққа кнрамнз,— деди Тоға яна бепарво.
— Иўқ. Улишда ўлиш бор. Бу дунёнинг роҳатндан
жиндек бўлса ҳам татиб ўлиш керак. Мсн бу роҳатлар-
дан бенаспб бўлгап одамман.
— Ҳалн кўи роҳат кўрасан.
Икромжои телбага ўхшаб бошинп сарак-сарак қилди.
— Сен билмайсан, ссн бнлмайсаи нчнмнн кемнраёт-
ган илонни. Мана шу еримнн илои-чаёилар йсмнриб
ётнбли.

659

www.ziyouz.com kutubxonasi

#

Тоғанинг кайфи тарқаб кетдн. Шишани олиб сўри
тагига улоқтирди. Қаёқдан ҳам ичирдим, деб ўкинди.

— Ҳали ишинг кўп, ошна. Улимни, аламни ўплама.
Йиғим-теримни тамомлаб олайлик, сени ўзим узоқ жой*
ларга ўйнатгани олиб борамап.

— Ҳеч қаёққа бормайман. Наймандан кетолмайман.
Жаннатимни ёлғиз ташлаб кетолмайман, биласанмн. Б у
чўлда, бу тўқайда нкки жигарнмпи кўмганман. Уларпи
ташлаб қаёққа бораман. Э, сен билмайсан, ўртоқ. Бу
қамишлар орасида ёлғизим ётибди. Турсуннмни бог-
қоққа кўмганман. Шонсиз, шарафсиз ўлим топган у.
Қўлтиқтаёқ билан гўр қазиганман унга. Унинг жаноза-
сига на одам келди, уни кўмишга па бир кетмоп топи.1 -
ди. Тағин ҳам яшаб юрибман-да. Нимага яшаётганимга
ўзим ҳам ҳайропман.

Икромжон Тоғадап сир яширмасдн. Аммо ўғлиничг
ҳалок бўлганинн ундан яширганди. Айт.маганди. Қа I-
доқ қилиб айтадп. Нима деб айтадп. Бу сирнн бир Ик-
ром, бир Низомжон билганди. Ҳозпр бу гапни эшнтиб
Тоғанинг қошлари чимирилди. Юраги жиз этиб кетли.
Қаршнсида тургаи киши унга аллақандай паҳлавон,
юраги тоғдек дардни даст кўтарадигап дев бўлиб к ў -
ринди. Бу одам шунча дарднп юрагида кўтарнб юриб-
ди. Одам боласндек сабрли, дардга чидамли нарса бўл-
мас экан. Тоға унинг кўнглини ннма билан кўтаришнн
билмасди. Дўстннипг энг оғир, внждон азоби қовуриб
ташлаган пайтларда ҳамдам бўлолгап, кўнглппи кўтл-
риб, қалбидан дардни қувлаётгап одам ҳозир упи юпа-
тишга бирон оғиз бўлсип сўз тополмасди.

— Майли, ннғла,— дедн Тоға.— Одамнинг нчид.ч
ёнган ўт кўзндан ёш бўлиб чиқиб кетади. Ичида қолса,
танни куйдириб ташлайди Иигла. Ииғланвер, қўйиб
бераман.

— Йўқ,— деди қатъпй қилиб Икромжон.— Мен йп-
қилмайдиганларданман. Мабодо йиқилгудек бўлсам
эмаклаб, судралиб йўлимни топаман. Мен ўлмаймаи
ҳам, йнқилмайман ҳам. Ш унақа одамман.

— Манави гапинг гап бўлди. Энди мендан эшит.
Тоға бирпас тек қолди. Айтмоқчн бўлган гапларинн
тартибга солиш учун мўйловининг бир учини сўрнб, те-
рак учида шамдек липиллаб турган офтоб шуъласига
қаради. Қошлари чимирилдн. Кўзларп ғамгцн қнсилди.
— Уғлим урушда ўлди.— Тоға ютннди. Кўз ёши то-

6С0

www.ziyouz.com kutubxonasi

моғига оққан эди— Хотинимдан яшириб юрдим. Тўрт
йил яширдим. Мана, билиб цолди. Унга киришга юра-
гим бетламайди. Уйим файзсиз. Нурсиз. Биласанми.
қадрдоним, хотииим жинни бўлиб қолган. Ҳа, жинни
бўлиб қолган. Уни на ёлғиз қолдириб бўлади, на ёнида
туриб бўлади. Менга жин ҳам теккани йўқ. Яш аб юриб-
ман. Хотинларга ҳийин. Онасига ҳийнн.

Тоға сўридан тушиб боя улоҳтириб ташлаган ши-
шани топди. Тўкилиб кетган экан яна улоҳтирди. Ши«
ша тўнкага тегиб чил-чил синди

Иигит бир ҳўлида велосипед рулиии, бир ҳўлида
газетага ўралган лаганда ош олиб келди. У ошни ўрта-
га ҳўйганда, иккн кекса тиззасини қучоҳлаб жимгина
ўтиришардн. Иигит аста оёҳ учида юриб боғнинг нас-
тига кетдн.

Ош совиди.
Икромжон аламда ўртанаётган Тоғани ўйл^рди.
Тоға бўлса, дард-аламларга фил бўлиб чидаётгаи
дўстини ўйларди.
Ош ошлигида ҳолди. Қоронғи тушиб келарди.

X

Тўйга чортеракликлар бир машина бўлиб келишди.
Адолат билан Асрора икки кун олдин келиб олншган
эди. Малнка ая гўзапоя ёҳпб икки кундан бери тин-
май нон ёпади. Бир ҳафта олдин келган Юнусали ота
оппоҳ яктак кийиб соғиниб қолган неварасинн етаклаб
ҳали кўчага чиқади, ҳали уйга киради.

Митииг бўлгапда опкелинган стол-стулларнн Мели-
вой ака янги колхозга бердим, эҳтиёт қилиб тутинглар,
деб чўлда қолдирган эди. Уша стол-стуллар Малика
аяиикига опкелипгаи. йигитлар ҳовлинн текислаб, кў-
катларини кетмоида қириб жой тайёрлашди. Тол таги-
даги самовар олиб келинган. Самоварчн бугун чой те-
кин деб чойнакларинн тахтага териб қўйган. Мелнвой
аканинг машинасида артистлар келпшдн. Сўрига қилин-
гап жойга чиқиб ўтириб олишдп. Раққоса жувон чи-
виндан нолиб ўзини дам ўтмай елпирди.

— Пашшахонада тўй қиладиган экан бу жойда.
Самоварчи унга пичинг қилади.

601

www.ziyouz.com kutubxonasi

— Раиспипг отига топилмагаи пашшахона сизга

топилармидп.
Раққоса жувон ҳам аскиячигина экан, гап билан са-

моварчини қоҳиб ташлади:
— Одам тутадиган пашшахонани айтяпман. Отники

ўзингизга буюрсин.
Маргилон қизларига бир гап айтгину қочгин. Бўл-

маса гаи билап шундоқ боплайдики, ўрпингдаи турол-

май қоласан. •

Ҳали офтоб ўчмай икки юз шамли чироқлар ёнди.

,Уртага гулхан ёқилди. Ҳовлига одам тўлиб кетди. Ме-

ливой ака Холматжоннн чақириб чиқди. Унинг эгнида

оқ ж уж ун китель. Бошида янги тахтакачдан чиққан

маргилоннинг қалампирнусха дўпписи. Меливой ака

}нга бош-оёқ қараб чнқнб уришиб бердн.
— Нега орденларннгни тақмадииг.
— Эндн қандоқ бўлар экан, раис бува. Ҳамма би-

лади-ку.
— Вой нодон-е,— деди уни эрмак қплиб.— Ш у бугун

тақмасанг, қачон тақасан. Бор олнб чнқ. Узим тақиб

ьўяман.

Малика ая уйга кирнб кетиб қутнча олиб чиқди.
Мелнвой аканинг қўлнга бераркан:

— Мапа, болагинампинг орднрларп,— деди.

Меливой ака сўрига, артистлар ёнига ўтириб қути-
ин очди. Қугича нчи ордси-медалларга тўла эди. Мели-

пой ака Холматжонда шунча орден, шунча медаль бор-

лигини бнлмаган экан. У фақат тунов кунн мигингда

тақилгаи «Олтин Юлдуз» билан битта Леннн ордени
бор деб ўйлаган эди. Қути ичида иккнта Ленин ордени,
еттитл «Қизнл Байроқ» ордени билап бирга битта
«Ватан уруши», «Александр Невский»ордени ва ҳар ҳил

ўн олтпта медаль бор эди. Артистлар бу қимматбаҳо
мукофотларга задқланнб қарашарди. Орден-медаллар

қўлма-қўл ўтиб кетди.

— Жойига қўйинглар, йўқолмасин,— дерди Меливой
ака. У Холматжонпи тнк турғизиб қўйиб ҳаммасини

қоидалик қилиб тақиб қўйди.
— Генерал бўлиб кетдинг-ку, азамат,— деди унинг

кўксига завқ билан тикиларкан, Меливой ака.— Энди

йигитлар билан бориб келинни олиб келинглар.
Холматжон ўртоқлари билан кетди. Меливой ака

ҳовлини айланиб дастурхонларни кўздан кечириб чиқ-

662

www.ziyouz.com kutubxonasi

ди. Ҳамма нарса етарлп. Сомса, варақи, қовурнлгао

ўрдак гўштн. Ҳатто қуён гўшти ҳам бор эди дастур-

' хонда. Меливой ака тўпдан икки кун олдин тўртта

Гшгитнинг елкасига қўштнғ милтиқ илиб тўқайга кири-

тиб юборган эди. Бир арава ўрдак билан қуён уриб

чнқишганди. Ҳаммаси дастурхонга тортнлдн.

Наймандан ҳам меҳмонлар етиб келишди. Икром

жон, Тоға, Тўлаибой, Ннзомжон, Зебнхон, Тўтихон...

Меливой ака меҳмонларнн алоҳнда қилпб ясатнлгаи

д.тстурхонга ўтқазди.

Кўчадан болаларнинг чувпллаб. келишяпти, келиш-

япти, деган товушларп эшитилишн билан артнстлар

сўридан тушнб созларини қўлга олишди.

Қизларнинг ёр-ёри эшнтилди. Улар орасида Адолат-

нинг манпн, жаранглн товуши эшитиладн. Бу товушлар

орасида ҳар замон Асроранннг дўриллаган овозн ало-

ҳпда ажралиб турарди. '

Артистларга гап бермай келин-куёвлар ёр-ёр билан

кириб келишди. Олдинда Адолат орқасидаи Асрора

бнри олиб, бнри қўниб ёр-ёр айтишарди:

А д о л а т : Узуи-узун арғамчи халимчакка, ёр-ёр.
Ч акан кўнлак ярашади келннчакка, ёр-ёр.

А с р о р а : Чакан кўйлак енгларида тут қоҲайлик, ёр-ёр,
К у ё в поччам юрагига ўт ёқайлик, ёр-ёр.

А д о л а т: Валанд-баланд теракларга қўндн қакка, ёр-ёр,
Спнглнм жуда ярашадн Чортеракка, ёр-ёр.

А с р о р а : К у ё в почча, пул чиқазинг беланчакка, ёр-ёр,
Келин пошша тугиб берар шу кузакка, ёр-ёр.

Қнйқириқ кулги бўлиб кетдн. Бетига тўр тутнлган
Днлдор Асроранинг биқинидан чимчилаб олди. Кўлги
босилиши билаи Адолат яна авжига чнқдн:

А д о л а т: Чортеракнпнг йигитларнн куйдмрган қиз, ёр-ёр.
Чўлга келиб меқнатни қам дўндирган қнз, ёр-ёр.

А с р о р а : Гулдираган овоз келар яқин сойдан, ёр-ёр,
Б у нндамас поччамизнн топдннг қайдан, ёр-ср.

А д о л а т: Тол пюхила парпирайди осма фонарь, ёр-ёр,
Келннчакнинг оқ юзлари лов-лов ёнар, ёр-ёр.

А с р о р а : Қнр устида кўрнпган у ўтовмнкан, ёр-ёр,
К у ё в поччам I апнрмайди соқовмикан, ёр-ёр.

А д о л а т : Сиигилчамни олнб кслдим ёр ср айтнб, ёр ёр,

063

www.ziyouz.com kutubxonasi

Қо воқ очнб кутмасаигиэ кетай қайтиб, ёр-ёр.
А с р о р а : Ғирчиллаган келинчакнинг ковушими, ёр-ёр,

Янгасинннг минғиллаган товушпмн, ёр-ёр.
А д о л а т: Нр-ёр битди келинчакка бахт тилайлик, ёр-ёр,

Икковига қўш ўрннлик тяхт тнлайлик, ёр-ёр.
А с р о р а: Естуғннгга сепилган гул атнр экан, ёр-ёр,

Енгинангда ётган Лпгит чўтпр экан, ёр-ёр.

Холматжон қип-қизариб кетди. Дарҳақиқат, уиинг
бсгида жуда билинар-билинмас чечак изи бор эди.
Лилдор яна Асрорани чимчнлади. Қийқнриқ, кўлги
боснлмаёқ қофизлар «Тўйлар муборак»ни бошлаб юбо«
ришлн.

Бошига тўр ёпган Днлдор ёнида кўкси ордеига тўла
Холматжон илжайиб келардн. Малнка ая улар бошидан
танга сочди. Болалар билан катталар ҳам оёқ остнда
ўралашиб танга тера бошлашдн.

— Бнз ҳам шунақа тўйлар кўрайлик-
— Олинглар, снзларни ҳам шунақа тўйларга етказ-
снн.
Меливой ака Юнусали отани бошлаб келди.
— Ота, келин-куёвга фотиҳа беринг!
Юнусали ота келин-куёв қаршнсига келнб қўлини
фотнҳага очди:
— Худоё худовандо қўша қарпнглар. Ували-жува*
лн бўлинглар. Кам бўлманглар.
Юнусали отанипг овозн титраб гапнннпг охиринн
айтолмади. Аста борнб қуёвипинг пешонасндан ўпди.
— Болам, бнттаю-бнгта фарзандпмни, кўзимнипг
оқу қорасини қўлингизга топширднм. Хафа қилманг.
Болам зада бўлган. Кўнгли яримта.
Юнусалн ота йиғлаб юбордн. Меливой ака унипг
тирсагндап ушлаб пари олиб кетди.
Холматжон таъсирланиб кетган эдп- У ёқ-бу ёққа
аланглаб бир чеккада елкасппп қисиб мунғайиб тургап
Азпмжоннн топди-ю, илдам югуриб болани даст кўта-
риб олди. Боланинг кўзлари яшнаб кетдн.
Холматжопнинг тантилиги ҳаммани ҳайрои қолднр-
ган эдн. Ҳаммани дастурхонга таклнф қилишганда ҳам,
келин-куёв тўрга ўтиб ўтнришаётганларнда ҳам Хол-
матжон болани қўниб юбормади. Енига ўтқаздн. Юпка,
ҳарир тўр парда тагида ўтпргап Дилдорнннг ҳам кўз*

064

www.ziyouz.com kutubxonasi

ларига ёш қалқиб чиқдн. У тўн яқйнлашган сари бола-
сидан ташвишланарди. Бола ўксимасмикин. Холматжон
болампи тургкиламасмикин, деган ўй бир дам нари
кетмаган эди. Бугун бу гумонлар тамом бўлдн. Энлн
унннг кўнгли тинч. Холматжоп боласнга чинакам ота
бўлади.

Унин-кулгн авжга чнқиб кетди. Қадаҳлар жаранг-
ландн. Келин-куёвнипг саломагликлари учун кўтарил-
ган қадаҳлар ўз кучнни кўрсатди. Пигиглар елка
учириб гулхаи атрофида гир анланишар, ноғора, чир-
мандаиинг бакабанги чўлнннг узоқ-узоқларига эшч-
тиларди. Гулхан алангаси шнракайф юзларни қпп-қизнл
қилиб яшнатарди.

Асрора Дилдорнинг бетидаги тўрпи олиб ташлалч.
Днлдор эпди чинакамига дилдор бўлпб кетган элн.
Зулук қошлар, иккита чўғ бўлиб ёнаётган кўзлар, би-
линар-бнлннмас қнлиб кнприкка тортнлгаи сурма,
худди ҳайкалтарош умр бўйи меҳнат қилнб, мана энаи
битди, деб кўрсатаётгандек мукаммал бир санъ^г
асарига ўхшардн Дилдор. Ҳамманпнг кўзи унда эди.
Уруш йнлларн қизлар ҳам ҳунук бўлиб кетншгандн.
Меҳнат, айрнлиқ изтироблари уларнинг бетидан ҳусп-
ни юлиб ташлаган экаи, мапа эндн ўша гўзал ҳусн, ўша
латофат ўз ўрнига келган.
Низомжон Днлдорга қараб ёпида ўтирган хотинипи
ҳам унутнб тпкилганча қолгапди.
— Чиропли экан, жудаям чпройлн экан,— деди Зе-
бнхон завқланпб.
Низомжон нндамадп. Асрора жнндек кайф қилпб
қолган экан, ўйнаб келнб Холматжоннинг тўғрисида
туриб қолдп.
— Уртоғимни хафа қилсанг, биласанми нима қила-
ман. Геройлнгингга қарамай жиғингни эзнб қўямаи.
Агар ўғил бола бўлганимда уни ўзнм олардим.
Қийқириқ, кулги бўлиб кетди. Дилдор секннгнна:
— Бўлди. Бачканалнк қилма. Жойннгга ўтир,—
дедн.
Ташқарнда шовқнн бўлиб қолди. Ҳамма дарвоза
тарафга қаради. Меливой ака чпқиб кетди. Бир оздап
кейии Асроранн нмлаб чақирди.
Асрора чнқнб кетгандан кейнн ҳам шовқин анча
вақтгача бўлнб турдп. Кимдир маст товушда Дилдор-
ни уят гап билан сўкди. Ундан кепнн Холматжоннп
ҳам сўкди. Ана шундан кеннн сал ўтман шовқин бо-

665

/

www.ziyouz.com kutubxonasi

силди. Ғазабдан кўкариб кетгаи Асрора кириб жонига
ўтнрди. У қаттпқ ҳаяжонланганндан анча вақтгача
ў:.ини босолмай ўтирди. Дилдор, нима гап деб сўраган
эдн, қўявер, ишинг бўлмасин, деб қўл силтадн.

Уннн-кулги яна бошлапиб кетди. Кимднр Мелпвоп
акани ўнннга тортдн.

Ранс унча ноз қилиб ўтирмай ўйннга тушиб кетдн.
Чол яхши ўннар экан. Гулхан атрофида шошилмай,
гоҳ елка қоқиб, гоҳ оёқларини бир-бирига уриб, бир
қошининг ўзшш учириб анланаркан, қийқирнқ авжга
чиқди. Меливоп ака пкки анланибоқ чарчаб қолди.
Тоғанинг тўғрисига келиб муқом қилиб туриб қолли.
Аммо Тога қўлини кўксига қўйиб ундан узр сўрар, ҳар-
члнд қплса ҳам ўрнидан турмасди. Икромжон Тўлан-
бойни имлаб кўрсатгап эдп, пигитлар унн судраб дав-
рага олиб чиқишди-

Уйинни Тўланбойга чиқазган эдн. Белбогини атайин
думбасн устига тушириб, яктагининг сқаснни кенг
очиб қўйиб йўрғалаб кетди. У ёши эллпкдан ошган
бўлишнга қарамай, шуидай чпр айланиб ўйиарднки,
қараган одамнинг кўзн тиниб, боши айланиб кетарди.
Хотнни юзини тескари ўгириб, қариганда бачкана бўл-
май ўл, деб қўйди. Зебихон опаснни уришиб берди.

— Яхши-да, ўйнайверсннлар.
Тўланбойнм даврадан чиқармай уч марта ўйнатиш-
ди. Дастурхонга ош тортилаётгандагина уни қўниб
юборишди.
Вақт алла-палла бўлиб қолганди. Тоға узоққа ке-
тишларини айтиб Наймандан келганларга Меливой
акадан рухсат сўради. й ўл ёмонлиги сабабли Меливой
ака уларни ортиқча қистамай жавоб бердн.
Низом чиқиб кетаётганларида келин-куёв олдига
бориб уларни чин юракдаи табрнклади. Асрора унпнг
этагндан ушлаб ёнига ўтқаздн.
— Сен писмиқ ўлгур хотининг бнлаи бпзни таннш-
тирмадинг-а.
— Ҳознр, ҳозир,— деди Низомжон ўрнидан турар-
кан.
У йўлакка етнб қолгап Зебнхонни чақириб қайта-
риб келди.
— Таиишиб қўйинглар. Мана шу кншн келишжглар
Зебихон бўладнлар.
Асрора у билан кўрпшар экан, суқлаииб қарадн.

066

www.ziyouz.com kutubxonasi

— Ж уд а чиройли экансиз-ку. Низом ўлгур, дидиир
жойнда,— деб қўйди.

Зебихон уларпн Найманга таклиф қилиб кейни
йўлакка чиқдн.

Ю к машцнасинннг кабинасига Тўланбойнинг хоти-
нини ўтқазиб, қолганларнинг ҳаммасн тепага чиқишди,

Машина чироғини парпнратиб йўлга тушди. Тол-
зордан ўтишларн билан машнна бир снлкиндн. Иўл
четида иккн тнззасини қучоқлаб ўтнрган бир одамнн
ёрнтди.

Бу Аъзамжон эди.
Шундагнна Низомжои боя тўйга келиб шовқни
қилган, Дилдорни, Холматжоннн сўккан, тўйни буз-
моқчи бўлган шу Аъзамжон эканини билдн.
Энди у ғирт масг бўлиб йўл четида бешиктерватга
ўхшаб ўтнргап жойида тебраннб ўтирибди.
Инзомжоннинг акасига юраги ачишиб кетди.
Аммо акаси уни дўппослаб, машина билан уриб
кетганда юрагн ачимаган эди.
Ннзомжон то Найманга етгунча ҳам чурқ этпб о ғ т
очмади.
Узоқдап ҳали ҳам чирманда ва йигнтларпнпг қий-
қнриғи қулоққа чалнниб турарди.

XI

Маҳбуба эрннннг феълини тушунол.масдп. Гоҳ хур-
санд, го.ҳ тажанг. Кечалари ўрпидан туриб кетадн. Ҳов-
лн бурчакларипи анланиб тонг отгунча нпмаднр қилиб
юради. Бундан тўрт кун олдин қаёққадир бориб тонг
отар маҳалда келдп. Негадир йиғлади. Йиғлайвериб
қовоқлари шишиб кетди. Арпза бериб ишдан ҳам
бўшаб олдп. Мана, бугуп бир айланиб келаман деб
Тошкентга кетганнча ундан дарак йўқ. Беш кун бўлди.
На хат ёзади, на телефон қилади.

Маҳбуба бугун, балкн келгандир деб ишдан вақт-
лнроқ қайтди. Йўқ. Келмабди. У овқат қнлишни ҳам,
қилмасликнн ҳам билмай айвон даҳаннда қимирламап
ўтирарди. Қачонгача шундоқ ўтириш мумкин. Нима-
дир қилиш керак. Найманга бориб укасидан суриш-
тнрсамикин. У шундай ўйлар билан ичкарига кирнб
кийинмоқчн бўлди-ю, тахмон олдига борганда оёқ
тагида пол лопиллагандек бўлдн. Янги пол нега лопил-

667

www.ziyouz.com kutubxonasi

лади экан, деб оёқ тагига қаради. Бу хонани ўтган
йили Маҳбубанинг ўзи пол қилдирган эди. Дарров тагн-
даги тўсинн чиридимикин? Маҳбуба гилам четинн
қайнриб қараган эди, пол тахтасининг михи йўқ. Гилам-
Ш1 яна нарн сурдн. Пол очилгану қанта михланмаган.
Ҳайрон бўлдн. Ахир унн ўзи шу Гшл эрта баҳорда ўз
қўли бнлан мойлагапда мпхлаиган эди. Тахталарпнпг
бир-бнрига улапган жойи қирнлган, болта билан кўчи-
рилганлпги шундоққина билиниб турибди.

Маҳбуба ҳовлига чнқиб теша олиб келди-да, тахта
оралиғпга тешанинг бетинн тнқнб кўтарган эди дарров
очила қолдн. У шупдай қилнб учта тахтанн кўтарлп.
Энгашнб бош суқиб қараган эдн қандайдир бир нар-
санинг дўмбайнб турганнни кўрди. Тимискилаган эди,
қопнинг бўғзнга қўли тегди. Тортдн. Аначагина огнр
туюлди. Кучаннб тортиб олди. Бруққа судраб олиб
келди. Очди. Қопни полга агдарган эди, бир нималар
тарақлаб, жаранглаб тушдн. Дераза пардасинн кўта-
риб қўйиб қаради-ю, қўрқувдан кўзларп дум-думалоқ
бўлиб кетдп. Пачка-пачка пуллар, тнлла буюмлар,
қимматбаҳо тошлар...

Маҳбуба ўзини йўқотиб қўйдп.
У болалар уйларпда тарбияланган. У ердаги тар-
биячнларнннг қулоғпда ҳатто жез зирак ҳам кўрмагап.
Бунақа катта пулни фақат магазинларда санашаётган-
да кўрган бўлмаса, бошқа жойда кўрмаган.
У энгашиб пахтага ўралган нарсаларнн оча бошла-
ди. Ҳар бнри пўхотдек келадиган бриллиантлар, ёқут-
лар. Халтачаларда шода-шода марварндлар. Полда
тилла узуклар, тнлла соатлар сочилпб ётибдп.
Маҳбубани қўрқув босдн. Ялт этнб хаёлпга, эрим
ким, деган савол келди. Уғрнми? Угри у. Бўлмаса шуп-
ча нарсаларнн, шунча пулларнн қасқдан олади. Фақаг
ўғрилик бнлан топиш мумкин бу нарсаларни. Демак,
эрим ўғри. Угрига теккан эканман. Шўрнм қурспн.
Маҳбуба олтин-кумушлар, бриллнапту марварндлар,
пачка-пачка пуллар тепасида ўтириб юм-юм ниғлардп.
У шу алфозда қанча ўтирди билмайдп. Кеч кнриб,
қоронғи тушди. Эшик тарақлаб очнлди. Машина мотори
гуриллаб ҳовлпга кирди. Мотор товуши ўчнб қорон-
ғида Аъзамжоннинг шодлик тўла овози эшитплдн.
— Маҳбуба, Маҳбубахон, қаёқдасан?
Маҳбуба парншон бнр аҳволда ҳовлига чнқди.

668

www.ziyouz.com kutubxonasi

— Нега чироқ ёқмаЯ ўтирибсан?
Аъзамжон унинг жавобшш ҳам кутмай айвон чиро*
гипп ёқиб юборди.
— Мана, кўриб қўй. Кўрнб қўн. Машина олдим.
Ж уда антиқасннн олиб келднм. Энди сени ўз машн-
намда ҳар ёқларга обораман. Бировларнинг машина-
сига зор бўлманмиз.
Бўёги анчагпиа кўтарилнб қолган бўлса ҳам ҳали
янгидёк машина турарди.
— Бу немнс машппасн. «Опель-капитан» дейди
бунп. Қпрқ мннгга олдим. Қойил-а. Бнр қарагин. Нима,
касалмпсап?
Аъзамжон машипа эшигнпи очиб чамадон олди.
Айвопга келиб чамадоннн очди.
— Сеига ажойпб туфлп, антпқа жемпер опкелди.м.
Нега қарамайсап? Кнппб кўргип. Узингнннг размеринг.
Маҳбуба у олнб келгап матоларга қиё боқмади
ҳам.
— Хотин кишидек аразчисн бўлмас экан-да. Телс-
фон қилмагапнмга шунақа қнляпсанми? Қўлнм тег-
мадп. Машпна олпш қинин бўлдн. Анча овора бўлдим.
Е опкелган нарсаларнм ссига ёқмадими?
— Машинага пулни қаёқдан олдингиз?— деди унинг
кўзнга тикилиб Маҳбуба.
Аъзамжон ундан бупақа савол кутмаган эди. Дов-
дираб қолди.
— Узнмда озроқ бор эдн. Укамдан, опамдан қарз
кўтардим. Жигарчилик, бир кунмас-бнр кун узилишиб
кетармиз.
— Ш унақамп?— деди Маҳбуба кипоя билан.— Ма-
нави нарсаларни қаёқдан олдннгиз? Бунн ҳам опангиз
билан укангпз берднми?
— Қайспнн?— дедп Аъзамжон ҳайрон бўлиб.
— Уйга кпринг, биласиз.
Юрагипи ваҳима босган Аъзамжон ўқдек отилиб
уйга кнрдп. Бундан ўн кунча олдин пол тагига яширган
матолари сочилиб ётардн.
— Кнм тегди бу нарсаларга?
Аъзамжоннинг овози қандайдир ваҳшнй ҳайвон
овозннн эслатардп.
— Ким тегдп деяпман!
— Мен,— деди Маҳбуба.— Сен,— бу Маҳбубанинг
бприичи маротаба эрпни сенлашн эди.— Сен •ўғрисан.

669

www.ziyouz.com kutubxonasi

Қароқчисан. Менинг уйимга ўғрилик молларни нега
олиб келдинг. йўқол! Кет уйимдан.

— Н им а?!— деди кўзларини олайтириб Аъзамжон,—
Нима дединг?

— Йўқол. Кет!
— Вон яхшилик ёқмаган-е. Сен мени ким деб ўйла-
япсан? Ахир бу пуллар, бу буюмлар ўғриликдан топил-
маган. Дадамдан теккан мерос бу.
Бирдан Маҳбубанннг эсига, эрннинг укаси ■катта
ммтингда сал кам ярим миллион пул ва аллақашм
қнмматбаҳо буюмларни Езёнопни ўзлаштириш фонди-
га топширганн келди. Демак, акасига ҳам шунча тек-
кан. Маҳбуба сал ён берди.
— Шупча нарсани топширмай нима қилиб олиб
юрибснз?
— Ҳукуматга дейсанмн? Топширдик-ку. Ярмини топ-
ширдик-ку. Хабаринг йўқми, укам билан икковимиз топ-
ширднк-ку.
— Плғон. У укангизнинг улушн. У ўз улушини топ-
ширган. Сиз яшириб юрибсиз.
Аъзамжон гап тополмай доодиради.
— Укам топширди нима-ю, мен топширдим ннма,
Ярмини топширдик бўлди-да.
— Агар бу нарсаларни топшнрмас экансиз, кетннг
бу ердан. Спз билан ишамайман.
Аъзамжон унинг гапларини эламади. Эрмак қилпб
кулдн.
— Яшамайсизми? Биласизмн, хоним, бу пулларга, бу
буюмларга сиздақалардан юзтасига уйланса бўлади.
Маҳбуба титраб кетди. Кўзларидан ёш тирқнраб
отилиб чиқди. Аъзамжон унга қарамас, чамадондан
шиша олиб закускасиз қулдиратиб шпшанинг ўзидап
ичарди.
У уйга кириб шошиб пулу буюмларни қопга тиқди-
да, машина багажнигига улоқтирди, қопқоғини сппб
қулфлаб қўйли.
— Яшамайспзми?
— Яшамайман,— деди қатъий Маҳбуба.
— Бўлмаса мен ҳам сен бнлан яшамайман.
Аъзамжон жаҳл билан дарвозани очди. Кабинага
ўтириб орқасига юргизиб дарвозалан машпнани опчнқ-
ди. Машина бурилганда чироғи бнр дам Маҳбубашшг
юз-кўзини ёритди. Унинг кўзларндан ўт чақнарди.

670

www.ziyouz.com kutubxonasi

Машина гуруллаб бирпасда қоронғилик қаърида
Пўқ бўлиб кетди.

Маҳбуба ҳовлида ёлғиз қолди.
У гаранг эди. У ҳаттиқ ухлагану, ёмон туш кўриб
уйғонган. Ҳозирги бўлиб ўтган воҳеаларни у тушида
кўрган.
Дарвоза очиқ. АЛвонда боя эри чамадондан олгап
туфлн билан жемпер ёгибди. Демак, кўрганлари туши
эмас, ўнги. Рост. Ҳаммаси рост. Маҳбуба ҳалн ҳам
ишонгиси келман уйга кирди. Пол тахтаси кўчган. Ги-
лам қайрилган.
Ана шундан кейин Маҳбубанинг бўғзига йиғи келнб
тпқилдн-ю, ўзини тутолман йиғлаб юборди.
Бу эрининг ташлаб кетганидан эмасди. Бу ўз қад-
рига, ўзининг бетолелигидан эди.
Ахир унинг бу ёруғ дунёда ҳеч кими йўқ. Эрим си-
ниқ кўнглимни кўтарар, етимлигимни билдирмас, дунё-
нинг ташвншларини эндн унутнб, беармон яшарман деб
ўнлаган эди бу етим қнз. Бўлмади. Яна унинг яралангап
днли қанта тимдаланди.
Пушаймону армонлар эндн фойдасиз эди. Ким би-
лади, эри қилмишига тушунар, эси ўзига келиб қайтиб
келару, қилмишларидап узр сўрар. Балки у қизишиб
кетнб шупдай қилгандир. Узр сўраб, хогини айтганча
нш тутар.
Маҳбуба шундай ўйлар билан ўзини юпатмоқчи бўл-
ди. Хотнржам бориб дарвозанн омонатгина ёпиб кел-
дн. Атайин илгагини солмади. Қайтиб келса овора
бўлиб қолмасин деб шундай қилди. Узоқ йўлдан келгаи,
қорни очгандир, деб қозон осдн. Чой қўйди.
Тун ярмидан оғди ҳамкн, эридан дарак бўлмади.
Тонг отишига ҳам оз қолди. Ҳамон Маҳбубанинг уйнда
чироқ ўчмасди. Тонг ҳам отди. Эри келмади. Барибир
ховридан тушгандан кейин, қилмишидан ўкиниб қай-
тпб келади, деб гюйларди у.
Аммо у Аъзамжоннинг феълини билмасди. Ш у пул-
лар учун укасини дўппослаган, ўлган бўлса керак деб
Паймандан хабар кутган одам учун кечасидаги хоти-
пшақилган муомаласи ҳеч гап эмасди. Аъзамжон узр
сўрайлиган кўнгли бўшлардан эмасди.
Маҳбуба уйқусизликлан гаранг бўлиб ишхонаснда
ланж бўлнб юрди Коммутаторга телефон қилган або-
иемтларни янглишиб бошқа ёққа улаб қўяр, сўкнш

671

www.ziyouz.com kutubxonasi

эшитарди. Телефон жирингласа, эрнм деб ҳовлиқиб
олар, бошқа одам эканлигинн билиб бўшашиб ўтириб
қоларди.

Ш у алфозда кеч кирди. Маҳбуба энди ишинн туга-
тиб унига кетмоқчи бўлиб турган эди, телефон қаттиқ
жиринглади. У чўчиб трубкани олди.

Райижроком раиси уни сўраётган экан.
— Ижрокомга бир кнрнб ўтинг, қизим.
Раиснинг овозида аллақандап меқрибонлик бор
эди. Бу қўрс, ҳамма вақт зарда билан гапирадиган
одамнинг меҳрибон товушндан ҳайрон қолган
Маҳбуба станциядан чиқнб тўппа-тўғри унинг олдига
борди.
Ижроком ходимлари кетнб қолишган. Ф ақат бир
ўзи ўтирардн.
Раис уни меҳрибонлик бнлан ўрппдан турпб кутиб
олди. Стул қўйиб берди. Олдидаги вентиляторни унга
тўғрнлаб қўйди. Чон қуниб узатди.
— Соғлнқлар қалай?
Маҳбуба ҳайрон эди.
— Емон эмас, луруст.
Ана шундан кепин раис ўрнидан гуриб деразадан
кўчага қарадп. Қуванинг қоқ ўртадаги икки туп кат-
та чинор учпда бир оёқлаб турган лайлакка тикилгани-
чл папирос чекди. Кабинетни икки айланиб Маҳбуба
тепаснда тўхтади. йўталди. Нари кетди. Яна жойнга
ўтирдн. У нимадир демоқчи бўларди-ю, айтол.масди.
Маҳбубанинг кўнглидан минг хнл гап ўтарди.
Маҳбуба унинг хотини бундан бир ярим нил олдин
ўлганинн билардн. У ҳали уйланмаган. Ьордию у кеча
эри ташлаб кетганини эшитган бўлса, ншқнбозлик қил-
гани чақпрдими? Бўлмаса ёлғиз кабинегга чақнрнб
нега гап чайнайди. Гапинн айтолмайди?
ДАаҳбуба бошини кўтариб унга қаради. Унинг бу
қарашида, айтадиган гапинг бўлса тезроқ айг, деган
маъно бор эди.
— Энди, сннглим, оғир бўласиз-да,— деди журъатсиз-
лик билан.— Ш унақа ишлар ҳам бўларкан-да. Улим
ҳақ. Биз қолганлар омон бўлайлик.
Маҳбуба ҳайрон. Раис ўз хотннини айтяптн. Ҳозир
даромадига бошқа гап айтади, менга тегинг, лейдн.
Маҳбуба сапчиб ўрнндан туриб кетди.
— Иима деяпсиз? Мени ким деб ўйлаяпсиз?

672

www.ziyouz.com kutubxonasi

— Узингизни босинг. Мунча енгил бўлмасангиз.
Оғир бўлиш керак. Улим ҳақ. Чидаш керак. Энди сиз
омон бўлинг.

Маҳбубанннг юрагини ваҳм босдн.
— Нима? Нима деяисиз?
— Энди, синглнм. Айтадиган гапимни айтолмаяпман.
Мен ҳам марҳумни жуда яхши кўрардим. Узига ўзи
қилди. Бўш аб кетмаганда, балки тирик қолармиди.

Бандитларга қўшилгандан кейин нима бўларди.
— Кимгн айтяпсиз?— дедн ваҳм ичнда қолган Маҳ-

буба.
— Аъзамжон авария бўлиб ҳалок бўпти. Мана, Ол-

тиариқдап телефонограмма олдпк.
Боя Олтиарнқдан телефон қплишганда райижроком

секретарнга ўзи улаб қўйган эди.
Маҳбубапинг қулоги битиб, мняси шанғпллаб кетдн.

Раис узатгаи қоғоз қўлидан тушиб кетди. Бир неча да-
қиқа сувга чўкиб кетаётгандек ҳавода сузиб юргапга
ўхшаб қолди. Энгашиб қоғознн олди. Уқиди.

«Олтиарпқдан саккиз километр наридаги Қопчиғай
тўғонн олдида бугун кечаси соат тўртларда ҳали номер
олинмаган енгил машина йўл четидаги қайрағочга
урилган. Шофёр ҳалок бўлган. Ҳужжатларига қараган-
да бундан олднн Қува район ижроия комитетида шо-
фёрликдан бўшаган. Авария ичкилик натижаспда со-
дир бўлган. Ҳалок бўлган Аъзамжон Иноятовннпг жа-
сади Фарғона область мед. экспертизаснга жўнатилди.

Машина багажннгндан топилган уч юз эллик тўрт мннг
сўм пул ва қимматбаҳо буюмлар Олтиариқ милицич
бўлимида сақланмоқда. Марҳумнинг қариидош-уруг>
ларига хабар қилишларингизни сўраймнз».

Маҳбубанинг нчидан бир ингроқ келди-ю, стулга
беҳол йиқилдн.

XII

Сентябрь оёқлаб Езёвонга салқин тушди. Офтоб-
нинг тиғи ҳам қайтган.

Холматжонлар жадал тернмга тушиб кетган. Най-
ман аввалгича пахтани кам экканидан теримни оёқлаб
қўйди. Аммо шоли ўроғи авжида эди.

Оз эмас тўрт юз гектар ердаги шолини ўриб, янчиб

43-320 073

www.ziyouz.com kutubxonasi

олиш осон эмасди. Ҳавойи жаҳонга ншониб бўлмапди.
Агар бир шаррос ҳуйнб берса борми, ўроқ ҳам, янчнш
ҳам қинин бўлади. Б у жойда янчиш учуи пана жой
йўқ. Қанчаки ўрнлган бўлса, барн мактаб орқасидагн
текисликка тўкилади.

Янги колхоз тузилиши ҳам орқага сурилди. Область
партия комитети авжи йиғим-тернм пайтида колтозни
иккига бўлиб ўтириши ишни орқага суриб юборади, бу-
нақа ишларнн йиллик даромад тақсимотидан кепин
ўтказиш керак, деб маслаҳат берди. Бу гўғри маслаҳат
эди. Чунки йиллик даромад тақсимоти пайтида колхоз-
нинг нимаси бор, нпмаси йўқ, маълум бўлади.

Аксига олиб шу тнғиз пайтида Икромжонннпг бғоч
оёғи синиб қолди. Қўлтиқтаёққа оснлнб далада қанча
кезиш мумкин. Тушгача дала айланса, кечгача елкаси-
ни уқалаб ётадп. Тога унн қўнрда-қўймай бошқа ёғоч
оёқ буюртириш учун Тошкеитга жўпатиб юборди. Шо-
ли ўроғига ўзи бош бўлишни бўйнига олди.

Мана, Икромжоннинг кетганига ҳам беш кун бўлди.
Тоға Найманга ётиб олган. У бугун эрталаб Зирилла-
мага тушиб кетганича кеч пайтн машинада соқоли кўк-
сига тушган қоп-қора киши бнлан қайтиб келди. Қора
кншининг қўлида калта сопли дутори ҳам бор эди. То-
ганннг артист етаклаб юраднган одатн йўқ эди, деб
Мизомжон ҳайрон бўлди.

Низомжон ўроқда эди. Тўланбой отда юриб ҳамма-
нн кечқурун хнрмонга боришини тайинлаб, яна нарнги
ўроқчилар томонга ўтиб кетди.

Мактаб орқасидаги ялангликка одам сиғмай кетган.
Машъалалар ёқнлган. Мизомжон бунақа базмии кўр-
маган эди.

Фарғона шолнкорларининг бир одати бор. Шолп
янчиш уларга бир тўй ҳисобн. Ҳамма хонадонлар қозон-
ларини шоли янчаднган жойга олиб чиқадилар. Узоқ-
яқин қишлоқлардан одамлар келишади. Катта қозон-
ларда овқат пнширилади. Самоварлар вақирлаб қайнаб
туради. Майдачининг қўшиқларини эшнтгани ҳатто
кампирлар ҳам келишади.

Майдачи дегани шоли янчадиган қўшиқчи дегаии.
Хирмон ўргасига мўмиғ қоқилиб олти ҳўкиз ё буқа
ёнма-ён қўшилади. Майдачи ҳўкизларга қамчи босиб
мўмир атрофида айлантираверади. У ҳар бир ҳўкиэга
атаб қўшиқ тўқиши керак.

674

www.ziyouz.com kutubxonasi

Пизомжон келганда мандачи машъала тагидаги на-
матда Тоға билан чой ичиб ўтирарди. Боя тога машн-
нада олиб келган дуторли кишп майдачи экан.

Ннзомжон бунақа маросимларни умрида кўрмаган
эди. У ўсган Чортеракда шолн экилмасди.

Тоға фотиҳа бергандан кенин чол ўрнидан туриб
буқалар олднга келдн. Ҳамма жим бўлнб қолди. Ким-
днр ня, бу Бўзлик Саттор майдачи-ку, деб юборди.

Саттор майдачи шоликор қишлоқларда жуда маш-
ҳур одам эдп, у бормаса ҳеч ким шолисини янчмасди.
У бнр марта майла айтнб буқаларип мўмнғ атрофнда
айлантиргандан кеппн биринчи янчилган шоли дарров
оқланнб ўша заҳотиёқ қозонга ташлаиарди.

Тоға бугун сигнр сўйднриб, шу срнинг ўзида нккн
катта қозонга сабзи-пиёз бостнрнб қўйган. Олги аза-
мат йигит олти келинн гулхан атрофига қўйиб дастасига
суяниб кутиб турибди. Шоли янчнлиши биланоқ барава-
рига келига солиб оқлашга тушнб кетншади.

Саттор майдачи буқаларнипг яғринига шаииллатиб
уриб айланиб чиқди. Кейин дуторини қўлига олди-ю,
қўшпқ бошлади.

Б ў з болони бўзлатодир бир ютнм бўзанг сани
Б ў з болони йнғлатоднр бўзалнк кўзанг сани.
Б ў з болони йиглатиб, ҳам бўэалатнб қўйсанг агар,
Бнтта номарднннг кўлнда сннсин у кўзанг сани.

Майдачи гоҳ кўзларини юмиб, гоҳ ловнллаб ёнаст-
ган машъалага хаёлчан тикнлиб ўртаниб, куйиб-ёниб
куйларди.

Унинг қўшиқларн йигитлар бағрига ўт солар, қиз-
ларни хўрсинтириб, кексалар кўкснда ухлаган биринчи
муҳаббат туйғуларини уйғотарди.

Чўл шамоли майдачининг гоҳ баланд, гоҳ йнғидек
мунгли овозини олисларга олиб кетар, яна қайтариб
келиб ўт-ўланлар бағрнга сингитиб юборарди.

Қўлга тушган ғозмиди, ўрдакмнди, оққушмидн,
Бошима тушган бу савдо ёзмиди ё ҳншмнди?
Қайрилиб бир боқмадииг, кўнглимга ўтлар ёқмадинг,
Бўйнингга қўл солганнм ўагнммиди ё тушмндн?

Майдачи байтини тугатиб дуторини ўтнрганлар-
нинг олдига қўйиб; яна буқалар ёнига келди.

675

www.ziyouz.com kutubxonasi

— Қани, жониворлар, энди ншлайлик.
У мўмиққа сирнб бойланган биринчи буқани кўрса-
тиб деди:

Буқами бу нммади? ҳаром ўлгур!
Нега мени сузади?
Ғунажинни кўрганда
Арқомнни узади. Ҳўк,

— Лрқоннни маҳкамроқ бойлаш керак бу бўйдоқ-

нпнг.
Ҳамма гур этиб кулиб юборли. Шундан кейин ун1 а

ёнма-ён бойланган буқапипг қовуркаларнга шапилла-
тиб уриб байт айтди:

Сичқонмисан, мушукмисан, нимасан?
Эшикмисан, туйнукмисан, нимасан?
Тўрт оёғипг гугурт чўпдек ингичка
Буқамнсан, кучукмисан, нммасан? Ҳа, жоннор, ҳўк!

Яна кулги кўтарилди. Майдачн унниг бўйнидагп ар-
қонни сал бўиштиб қўйдн.

— Улар ҳолатга етиб қопсан. Аслида сени қўйво*
риб ўрнингга подачнни бойлаш керак эдн.

Эндн майдачи яғринлари машъалада ялтираб тур-
ган чиройли буқага ҳавас билап тикнлнб қолди-да,
йиғлаган товушда деди:

— 0, бечора, сенга байт айтиб бўлмайди. Яқиндл
ўладнган нарса экансан. Орқада қассоб пичоғипи қап-
раб турнбди. Гўштннгдан танднр кабоб, ичагипғдаи
ҳаснп қилишади. Терингдап ранс тоғам бнлан бошбух
этик тнкдиришади. Яхшнлаб ғирчиллагин, яхшнлаб.
йилтирагин. Бўлмаса, шундоқлигнча табелчнга пўстак
бўласан. Аччнқ пчағингдан ўзим дуторимга пп қила-
мап. Мугизингдан агропом муштук ясайди. Суягингпп
артель олнб тугма қилади. Думингни ҳисобчига елни-
ғич қнлиб бераман. Пўконннгни уч йил сени қўриқлаган
олапар олади. Ичингдан чиққан унча-мунчани ерга сола-
миз, посқовоқ экиб ҳосилотга берамиз. Белбоғига қистп-
риболади. Маърашинг ўзимники, майда айтганда авжш а
ишлатаман. Сени боққан подачига йўлга ташлаб кел-
ганларинг ҳам бўладн. Қишда маза қилиб исинади...

Одамлар қарсиллаб кулнб юборганларндан кенинги
гапларни эшитиб бўлмадн.

076

www.ziyouz.com kutubxonasi

Млйдачи энди охнргн озғин, зўрға оёқда турган бу«
қа ёнига келди.

— Сен бечорага эндн ннма дейман. Аҳволингни қа-
ра. Маърашга ҳам дармонннг қолмаптн. Яхшнси, сени
бўшатиб юбора қолай, ўчоқ олднга борнб ошпазга қа-
рашнб юбор. Самоварчига чой ташиб юрсанг ҳам ку-
нннг ўтарди-ку, нима қилиб мол бўлиб юрибсан.

Майдачи унинг бўйнидан арқонни ечнб қўйиб юбор-
дк. Ьуқа ,'кинаек юриб олдннги икки оёғи қалтираб
мункиб кетди. Тўрт киши упи турғнзпб олиб чиқиб ке-
тишди. Кулги, қийқприқ.

Майдачи халққа қаоадн.
— Қани, эпди пшни бошлайлпк. Янчганимиз яхши
тўйларга буюрснп. Қозонпмиздан ош арнмасин. Ш у
янчган шолимизнпнг гуручи ош бўлсин, оқшоғн бўза
бўлсин, тўпони молларимизни тўпдирсин. Уруғлнкка
ҳам қолсин, омин!
Майдачн буқаларга беозор қамчи босиб мўмнғ ат-
рофидан айлантира бошлади. У ҳар айланганда бптта
майда айтарди.

Марғилоннинг ўчоғи, ўчоғи,

Қўлни кесар пичоғи, пичоғн.

Срим ҳари деманглар, демаиглар,

Куйдиради ҳучоғи, ҳучоғи. Ҳа, жонпор, ҳўк1

Папиросин ёндирган, Шаҳрихоннпнг чаҳмоғи
Жувонларни кўрсангиз, қиз боланинг қанмоғн.
Қайсн жойдан олинган, зуваласи тупроғи,
Парилардан тарқалган дерлар уруғ-аймоғи. Ҳа, жонвор!

Майда айтдим мапданн ҳам майдалаб, майдалаб,
Майда дсманг, майда тунар эрталаб, эрталаб.
Майдачилпк осон нш деб ким амтдн, кўрайлнк,
Қани, чиҳмб майда айтснн уддалаб, уддалаб. Ҳ а, жонвор! Ҳўк1

О т кетидан эргашгании той дейднлар. ҳўк1
Ш оли эккан валломатни бой дейдилар.
Тўқсон уч кун ботқоқ кечнб, лой тепканни
Тиззасидан бўйнигача мой дейдилар. Ҳа, жонвор,

Қуре, қуре қўй келади, қирлар ошиб
Чумоли ҳам рўзғор қилар ушоқ ташиб.
Уроқда йўқ, машоқда йўқ азаматлар
Мана турар тўгримизда чакка қашиб. Ҳа, жонвор, ҳўк!

677

www.ziyouz.com kutubxonasi

Мандачи чой ҳўплаганн тўхтади. Олти йигит янчил-
ган шолиларни чорига солиб елпий бошлашди. Шамол
сомон тўзонларини учириб одамларнинг бетига урарди.
Чоллар қўл чўзиб сомонларни тутишар, табаррук қи-
либ кўзларига суртишарди.

Елпнб хас-чўпдан тозаланган шолиларни олти йн-
гнт келига солиб, дўқиллатиб янчиб кетди.

Майдачи чарчаб қолган эди. Тоға ўрнидан туриб
даврани бир айланди-да, Тўланбойнн топиб белбоги-
дан тортиб чиқди.

Тўланбой байти ғазалга уста, гапига мақол ё матал
қўшмасдан гапнрмайдиган шоир табиат киши. Бунн ҳам-
ма билади. Шунинг учун ҳам у ўртага чиқиши билан ҳам-
ма баробар чапак чалиб юборди.

Даврада битта-яримта кайф қилиб қолганлар ҳам
бор эди. Бир чол ўрнидан туриб Тоғага деди.

— Болам, бугун қутлуғ кун. Болаларга айт, ичмшма-
син. Емон бўладн.

Тоға чолнн ранжитмаслик учун ичган болаларнп
тартнбга чақирган бўлди.

Йигитлар ернн титратгудек бўлиб кели дастасини
гуп-гуп қилнб уришарди. Тўланбой даврани иккн айла-
ииб буқаларга қамчи берди.

■— Бошламайсанми, Тўлан,— дедн Тоға.
— Ҳозир, ҳозир, илҳом келмай турибдн.
— Юзта отсин ундан кейин илҳоми келади,— дедп
олдингн қаторда чордана қуриб ўтирган йигит.
Тўланбой унга ўқрайиб қараб қўйди. Кейин овози-
ни баланд қўйиб бошлади:

Тоғдаи қуёи қочирднм, иягн Пўқ, иягн йўқ, солсам...
Қизлар қўйлак кияди, жияги йўқ, жияги йўқ,
Ж и я ги йўқ жойларига қўлим солсам, қўли.ч

— Буни айтма, Уят байтнн айтма-да,— деди Тоға
кулиб.

Тўланбой, бўпти, уятмасидан айтаман, деб сал ўйла-
ниб турди-да бошлади:

Қаргалар учса қарайлик Маргилоннинг йўлига
Ҳндн келса маст бўлайлик ҳандалакнинг бўйига.
Ҳандалак бўйликкинам, сен унда зор, мен бунда зор
Тўтн қушнинг боласидек иккаламиз интизор, Ҳўк, жомвор!

678

www.ziyouz.com kutubxonasi

Интнзорлнк торта-торта танда тоқат қолмадн, >
И ўл чивиндек сарғайнб учарга ҳолат ҳолмади.
П ўл чининнннг ҳолинн йўлда йўловчидан сўранг,
Бнз ғарибнинг ҳолннн аҳлн расс ёрдан сўранг. Ҳ а, жонвор!

Ж у ф т данагу, ж уф т данагу, ж уф т данак,
Н е қилай ёрим йўқолди бедарак.
Марғнлону, Шаҳрихону, Чортеракни нзладнм,
Қолмади мен кнрмаган кун ж и кавак. Ҳ а, ҳаром ўлгур, ҳўк!

— Шолини қўшиб айт, боплаяпсан. Қойил, қойил.
|Тўлан. Майдачи ўзимиздан чнқиб қопти. Ҳа, шолинн
қўшиб айт.

Буқалар иккн айлангунча Тўланбой байтнн ўйлаб
олди.

Шолн эксанг, баланд кўтар полини,
Келнн аям қўйвормасин молини.
Акам келса ҳаммаснни айтаман,
Саҳар чоғи кўриб қўяй ҳолини. Ҳа, тўнғиз қўпкур, ҳўк(

— Э, ўл-е, яна айнияпсан-а,— деди Тоға кулиб.—
Яш жларидан айт.

Тўланбой хўп, ишораснни қилдн.

Қнэ боланинг 1 ямзаси кўп, иози кўп,
Майдачннннг ашуласн. сози кўп.
Зоотехник ўтирнбди керилмб
Фермаснда товугндан ғози кўп. Ҳ а, ҳаром ўлгур, ҳўк!

Зоотехник қип-қизариб кетдн. Бопладинг, бопладинг,
Тўлаи, Тоғани ҳам илиб кет. Гап келса отангни ҳам
аима, деган тоиушлар чиқди.

Раис бува Райимбердн тоғамиз
Айтолмайман, бир туғишган оғамиз.
Танқид қилсак ншдан ҳайдаб юборар
Болаларии қандоқ қилнб боқамиз. Ҳа, жонвор, ҳўк!

Тоға ҳам қотпб-қотиб кулди. Кулғи ёшларпнн ар-
тнб унга дўқ урлн.

— Кимнн колхоздан ҳайдабман, аҳмоқ. Тўгрнсини
бнйт қилгин-да.

079

www.ziyouz.com kutubxonasi

Тўлаибом қўлиин кўксига қўйиб узр айтди.
— Хафа бўлмайсан, Тоға. Узи рост бўлмаса ҳам қо-
фияси яхши чиқди. Умуман, беш процент рост бўлса,
байт бўлаверади.
— Э, байтинг қурсин,— деди Тоға унга тан бериб.
Оқланган гуручларни иккита катта тоғорага солмб
Тоғанпнг олдига қўйишди. Тоға ҳар икки тоғорадан бир
снқимдан олиб кўзига суртдн-да, баракаспни берсин,
деб қайтарнб жойига ташлади.
Чой ичиб дамини олиб бўлган майдачп яна ўрнндан
турди. Уйин-кулги то ош дам еб сузилнб келгунча давом
этди.
Низомжон уйнга қайтаркан, дадам бўлмади-да бўд-
ганда бир дили ёзилардн, деб қувончини унга илинди.
Зебихон боланн бағрига олиб ухлаб қолган экан.
Биринчи ҳоснлнпнг гуручидан дамланган ошнинг бир
косасини Низомжон чамбаракка нлнб аста боласининг
ённга кирди. Каравотнннг тебраниб кетганидан Зебн-
хон бошини кўтариб эрига қаради.
— Карнмжон деган ўртоғингнз армиядан бўшаб кс-
либди. Асрорадан хат келди. Токчада турибди.
Низомжон ўрнидан туриб, чироқнн ёқди.
— Секинроқ,— деди Зебихон.
Низомжон ҳайрон бўлпб хотиннга қаради.
— Опангиз келгаплар. Нариги уйда ётнбдилар.
Низомжон хатни ушлаганча туриб қолди.
— Нега кепти?— Низомжои ҳайроп бўлиб сўрадн.
— Эрталаб айтарман.— Зебихоп шундай деди-ю,
пнқиллаб йиғлаб юборди.— Стинг. Эрталаб биласиз.
Ҳозир уйғотаман деб ўпламанг. Қўпп-қўшннлар олдида
шовқин қнлмай қўя қолинглар.
Низомжон индамади. Хатни очнб чпроққа солиб
ўқиб чнқдн. Уртоғининг келганнга қанчалик қувонган
бўлса, опаснпинг келганн уни шунча ташвишга сол-
ганди.
Низомжон ечиниб ўрнпга ётди-ю, ухлолмай тўлға-
ниб чнқди. У эрталаб қандайдпр бир дилсиёҳлик бўли-
шини кутарди. Нега келди экан?
Эрталаб Ннзомжон турганда опаси эшик олдида
иягига қўлнни тираб ўтирарди. У укасини кўришн би-
лан, салом-алик қилиб ўтнрмай:
— Ҳа, бемеҳр,— дедп.— Ҳамённнгга пулни солиб
қишлоқига едирнб ўтирнбсанми. Шундоқ бообрў да-

680

www.ziyouz.com kutubxonasi

данг еттисн бўлмай, қнрқи бўлмай, арвоҳи чнрқиллаб
юрспн.

Иизомжоннинг тилмга гап келмали.
— Кеча тақсимотда теккаи шоли қани?
— Тақснм бўлгаип йўқ. Менга тегадигаии билан се-
нниг ннма пшпнг бор?
Рисолат ўрнидан туриб кетдн.
— Сспларпи ҳали судга бсраман. АДен ўгай эмасмап.
Дадамдан қолган мерос менга ҳам тегпши керак. Аканг
у ёқда бнтта манжалақи деб ярнм мнлённи сувга оқиз-
ди. На ўзнга қилди, на бировга. Ҳукумат олдн қўндп.
Низомжоп исте.ҳзо билан кулди.
— А\ендагидан ҳам умндингни уз. Топширпб юбор-
ганман.
Рисолат бўзариб кетди.
— А\енн лақнллатмап қўя қол. Ҳаммаснни хотинипг
босиб ётибдп. А\анавунга нима денсан?
Рисолат чўнтагпдан нккита тилла билагузук чиқаз-
ди.
— Бу пима? Қапи топшнрганипг?
Рнсолат кеча Зсбнхоннннг қўлнни қаГшрпб тилла бн-
лагузукларнн олпб қўнганидан Пизомжон бехабар эди.
— Қани, қайтиб бер. Сенга айтяпман.
Рпсолат билагузукларни қайтарпб чўитагига солиб
қўйдн.
Бнр чеккада боласини кўтарнб турган Зебихон эриии
четга тортди.
— Қўнинг, меп билагузук тақмайман. Опангнз шун-
га хурсанд бўлсалар, ола қолсинлар.
Рисолат энди Зебихонга ташландн.
— Ҳаммаснни санднғингга босиб олгансап-да, шу
битта нарса бплан қутулмоқчисан. Қутилиб бўпсан.
Низомжоннпнг кўз олди қоронғилашнб кетдн.
— Чнқ уйдан. Чнқ деяпман! Ж ўнаб қол, ҳозир!
— Кетаман, бнлиб қўй, тўппа-тўғри мелнсага бора-
мап. Начайлигини бошлаб келаман. Қуртдск қилнб
унднриб беради.
— Қаёққа борсапг, боравер. Иккинчи бу тарафларга
қадам босма.
Жаҳлдан кўкарпб Рнсолат чиқнб кетди. У ташқари-
га чнқиб ҳам жаврашдан тўхтамасди.
— Отабезорининг дастидан дод! Текинхўрнинг дас-
тмдап дод! Пасткашларга қирғин келсин! Дадамдан

631

www.ziyouz.com kutubxonasi

қолгани сенларга буюрмасин! Биттанга буюрмади-ку,
Сенга ҳам худо хоҳласа буюрмайди. Войдод!

Эр-хотин остонадан ўтолмай бир-бирларига маъюс
караб турардилар. Рисолат бошига одам тўплаб ҳамон
дод устига дод соларди. Бнров кулади, биров уни сў-
кади. Билмаганлар Низомни тошбағнрликда анблайдн.

Низомжон кеча шоли тўйида қандоқ хурсанд эди.
Ш у хурсандликни ҳам опасн татитмади. Онасидан ҳол-
ган бирдан-бир ёдгорликни ҳам олиб кетди.

У албатта билагузукларни бозорга опчнҳпб сотади.
Низомжоп опасининг феълинн бнлади. Албатта у
шунаҳа қилади.
Кечаси Рнсолат билагузукни тортиб оллётганда Зе-
бихоннинг қўли лат еган экан. У ҳозир эрнга раҳми
келиб қараб тураркан, бенхтиёр билагинн силарди.

XIII

Икромжон бнр ҳафтагина Тошкентда юриб қишлоқ-
пи согпниб қолдн.

У хотини ўлгандан бери сира Нанмандаи узоқ кет-
маган эди. Поездда келаётганда ҳам, Зирилламадан от
олиб қншлоқ йўлнга чнққанда ҳам тезроқ Няйманга
етнб ола қолсам деб шошарди.

Ҳозир Фаргона боғларида тўкин куз. Урикзорлар
тўннни ўзгартириб бошнга олов ранг қип-қизил дурра
боғлаган. Тутзорлар бошида малла қалпоқ. Шишадек
тиниқ, қиз кўксндек беғубор осмонда ипакдск буралиб
мезон учади.

Икромжон бнр вақтлар қамнш оралаб, ботқоқ ке-
чиб юргаи йўлларида энди нморатлар, боғлар пандо
бўлгаи. Томларда ҳар бирн қўзичоқдек ошқовоқлар, де-
пор ошган жийда шохларида ёқут маржон. Езн билан
анқириб оққан бўтана ариқларда энди осмон аке эта-
дн. Полнзлар ҳувиллаб қол^ан. Серрайган тапҳо қўриқ-
чининг қўлига хакка қўнган. Кўзачадан ясалган боши-
да ёнғоқ чақнб ейди.

Икромжои қадрдоп қишлоғи кўчаларидан бораркан,
кўп нарсаларни кўнглидан ўтказди. Болалнги, кўкснга
келган бнринчи муҳаббат, биринчи фарзаид, чўлга би-
ринчи юриш... Ҳамма-ҳаммаси ҳозир кўзи олдида.

У пайтларда оёқлари бутун эди. Бу тупроқларга ик-
кала осғинииг пзлари тушардп. Энди сунъий осқ ёпша
тангадек из тушадп.

632

www.ziyouz.com kutubxonasi

Тўққиз боланинг ҳаммаси тупроқда. Тўққиз бола ту-
ғиб биттасинннг ҳам орзусига етмаган хотини болала-
рининг қабридан олисда, чўлда танҳо ётибди. Бутун бир
уй вайрон бўлиб кетди. Икромжон бироннинг боласини
болам деб, бировнинг неварасинн неварам деб узоқ
шаҳардан ўйинчоқлар олиб келяпти.

Бу ёруғ дунёда иисонга эрмак кўп. Инсон кўзини
қувонтирадиган, алам билан қимтплган лабларига та-
бассум чақирадиган ранглар, жилолар кўп.

Йкромжон Низомга таяниб қолгандн. Икки дил-
гир бир-бирига суяниб сув келса шимиришди, тош кел-
са кемирншди. Низомжоннинг муштдеккина бошига
озмунча ташвишлар тушмади. Бнр ой ичида ҳам ота-
дан, ҳам акадан жудо бўлди. Букилмади. Йиқнлмади.
Энди толенмга шу бола омон бўлснн, болаларига бош
бўлсин, деб ният қиларди Икромжон.

У отга қамчи босиб илдамлашга қистади. Ш у топда
неварасини жуда-жуда кўргиси келганди. Олиб келган
ўйинчоқларни қўлига бериб, оғизларини қиншайтириб
кулишини, кўзлари яшнаб унга толпннишини томоша
қилишга энгикди. От оғирлашиб қолган куз тулроғнни
тўзитиб кўприклардап енгил сакраб ўтар, эгасининг,
хаёлларини бузгнси келмагандек лўкилламай бпр ма-
қомда йўртиб борарди.

Ембн олтиндек сап-сариқ беҳплар, ҳар бирн чойнак-
дек-чойнакдек анорлар шохини қайнрган боғлар орқада
қолиб кетдн.

Икромжоп Қоратепа гузарпдан ўтганда Найман ус-
тида қора тутун кўрди.

Мелнвойнннг йпгитлари тўқайга ўт қўйдимикан, де-
ган ўн билан унча парво қилмади. Аммо днли бир ёмон-
лик сезгандек юраги орзиқиб тушдн. Олдинга оғир эн-
гашиб отни бутун гавдаси билан ниқтаб юришга қиста-
ди. От бир мункиб илдамлаб кетди.

Тўқай устнда қора тутуп шошилмай атрофни ялаган-
дек жуда паст судраларди. Икромжон яхшилаб разм
солган эди, тутун Мелпвоппинг еридан эмас, Зирплла-
маликларга ажратилган тўқайдан чнқяпти.

Икромжоннинг кўзларн тмннб кетди. Қамиш ёняпти,
Турсунбойнинг қабри ёняпти.

Икромжоннииг кўзлари тиниб ҳеч нарсани кўрман
қолди. Бир нарса бўғзига тиқилиб нафас олишга йўл
бермасди. Ичидан қандайднр аччнқ, чндаб бўлмайдиган

€83

www.ziyouz.com kutubxonasi

сгриқ келди-ю, юрагиии чангаллаб ушлаганча қўниб
юбормаП туриб қолдн.

От ҳамон елдек югурнб борарди.
Найман уйларн олдидан Икромжон от чопгнриб ўт-
ганини ҳамма кўрди. Аввалига зарур иши бўлса керак
деб парво қилмаганлар энди унинг олов ичига от билан
кириб кетаётганини кўриб ҳайрон бўлиб цолишди.
Низомжон шоли ғарамлаётган эди. Дадасининг ўт
ичига кирнб кетаётганнни кўриб қолдн-ю, ишпни ташлаб
орқасидан югурди.
Ҳаво днм. Ғир этган шамол йўқ. Қамишлар ловнллаб
эмас, шошнлмай, эринмай аста ёнарди. Низомжон шам-
дек ёнаётган қамишларии қайириб, қўллари, оёқлари
куйншига қарамай олдинга интнларди. Ана, узоқдан,
олов орасндан дадасинннг қораси кўрннди. Назарнда
Пкромжондан қам гутун чиқаётганга ўхшади. Остилаш
от тутундан безовгалаипб ўзини ҳар тарафга отар, олд
оёқларпни баландга нргитнб, оловдап сакраб ўтмоқчи
бўлардн. Аммо маҳкам ушлаган қўллар тизгннни қўйнб
юбормасди. Икромжонпинг устпга тутун ёпирилди. От-
ипнг аламли кишнаганн эшитилди. Тутун тарқаганла
от йўқ эдн. Нпзомжон кучинипг борича шлилпб тутун
тарқаган жойга етнб келди. От йўқ. Икромжон ерда
дўнгпи қучоқлаб қимнрламан ётардн. Унинг тўнидам,
белидаги қийигидан тутун чиқар, этагндаги ўт ўрмалаб
устига ёпнрилмоқчи бўларди.
Ннзомжон эгнндаги фуфайкасинн ечпб ўтни уриб
ўчпрдн. Энгашиб дадасиипнг қўлтнгндан олди, ўзига қа-
ратдп.
Икромжон жуда кучсиз товушда нпмадир деб пп-
чнрлардн. Низомжоннинг қулоғига: «Турсунбой» деган-
дек бўлиб эшитплди.
Ннзомжон унн дўнгдан бери сурди. Икромжон боснб
ётган дўнгдаги ярми куйган гиёҳлар шабада тегнши би-
лан лоп этиб ўт олиб кетдн.
Турсунбойнинг гўри ёнардн, Икромжон эндн ўгли-
нинг мозорп ёнаётгаинни кўрмас, кўзларнпи юмнб, инг-
роқ, алам, изтнроб билан тўлғанарли.
Иигирма бир йил шамолни раво кўрмай боққан бо-
ласининг қабри жнзғанак бўлиб ёняпти. Бунга қай ота
чидайдн. Қандоқ чидайди. Икромжон кетма-кет пнграр,
ўрнидан туришга интилиб, яна дармонсиз ўтирнб қо-
ларди.

С84

www.ziyouz.com kutubxonasi

Найманликлар ёпнрплнб келишди. Бири қўлтиғидан,
бири белидан олиб унн ўт ичидан олиб чиқишди. Ннзом-
жон турган жойидан қимирламай қолди.

Дунёдаги энг пок, энг олижаноб опанн ўлдиргап, ҳар
бир айтган гапинн ибрат, ҳар бир босган қадамини мард-
лик йўли деса бўладиган мард отани ўтда куйдирган
хоиннинг қабрини тепкилагиси келди. Енаётган қабр кул-
лариии чўл шамолларига сочиб юборгиси келди. Қабр
алангаси Низомжоининг кўзларида акс этиб турарди. У
қаҳр-ғазаб билан лаьпат дедн-ю, кескин бурилиб одам-
ларга эргашди.

Икромлсон ётиб қолди. У эпдн биров билан гаплаш-
мас, баъзида ўзн бнлан ўзп гаилашаётгандек нималар-
дпр деб туришга нпгиларди.

Икки кун ўтгандаи кенин Икромжон ўрпидан турди.
Одамлар ишга кетганда остопага ўтирнб чўлнинг олис-
олнсларига тнкмлиб ўй ўйларди. Ннзомжои ншга чпқ-
май ёнидан жилмасди. Ҳадеб ўзнни ўзи қийнаб ўй-ўй-
лайверганидан Икромжон апча озиб, ранги сўлиб қолди.
Бир кун Низомжон унга:

— Қўйинг, дада, кўп ўйламанг. Бунақада дардга
чалиннб қоласиз,— дедн.

Икромжон унга узоқ қараб туриб бошинн силадп.
— Иўқ, болам, мсн дардга чалннмайман. Мен ўлмай-
мап. Тпк бўлсам юриб, йиқилсам эмаклаб, ётиб қолсам
сурилиб ҳў ўша уфққа бораман. Уфқдан туриб Езёво-
нимга бнр қайрнлпб қарапмап. Уфққа бормай ўлишим
мумкин эмас.
Икромжон энтнкиб-энтикиб, таъснрланиб гапирарди:
— Улиш осон, ўлиб кетнш осоп. Яшаш қийнп. Улиш
номарднинг ҳам қўлидан келади. Мард яшайдн. Кўряп-
санми, болам.— У уфққа, кун ботаётган олисга қўлини
чўзди. Уша тарафда уфқ қнп-қизил, тепароги секин-се-
кин олтии рангдан аста мовпйлашнб келарди.— Кўряп-
санми. Товланишини, одам боласинн нмлаб чақириши-
ци кўряпсанми. Юр, юр, ўшаққа борамиз. Вахлироқ борнб
тонг отишини кутиб оламиз. Тоиг отиши қанақали-
гини, кун ботишн қанақалнгини сен билмайсан. Билман-
сан, болам. Сен ҳали ёшсап. Сени ўзим ҳув ўша уфққа
олиб бораман. Уфқни кўрасан. Қўлинг бнлан ушлаб кў-
расап. Уфқни Найманга олиб келамиз. Йўқ, йўқ, Най-
манни уфққа олиб борампз.

085

www.ziyouz.com kutubxonasi

Нмзомжон уфқдан кўз узмас, бир қизил, бир сариқ,
бир мовий тусга кираёгган уфқ Икромжоннинг гаплари-
дан яна гўзаллашиб, яна сержило бўлнб кўрнпарди
унннг кўзига.

Ннзомжон уфққа мақлиё бўлнб турар экан, Икром-
жоннинг овози тинганнни бплмай қолди. Боши елкаснга
аста теккандан кейингина ўгирилиб қаради.

Икромжон боласннинг елкаспга бош қўйганча, уфққа
тнкнлиб туриб жон берган эдш..

Пкромжонни канал кўпрнгннннг бернгп ёгидаги дўнг-
лнкка кўмишдн. Қабр тепасидаги тахтачада шунаап
ёаув бор:

Икромжоп Усмоиов

1889— 1945

Б К П (б) аьзоси.

Орадап иккн ҳафта ўтгандан кейнн Тўланбон.уч
туп чипор кўчати онкелнб экмоқчи бўлиб турган эди,
Иизомжон уни қайтарди. Иима учун ундай қилаётгани-
нн билмай ҳардамхаёл бўлнб турган Тўланбой нидамай
ьўчагиии қаГпариб олиб кетди.

Иизомжон лаласпнппг қабри олдида бнронта дарахт
бўлншини истамасдп. Ладаси уфқни севарди. Ларахт
ўспб сўнгснз осмоннм, ҳар куни қизариб ботаднган уфқ
йўлнни тўснб қўяди, деб ўйларди.

Канал кўпрпгидан кеч иайш қарагаи одам шу тсна
орқлсига қусш ботишини, уфқ бутун тепаликни қнп-қн-
зил шафаққа кўмншини кўрадн.

Пизомжон ҳар куни кеч пайтнла шу тепага келнб
ҳали қогмаган тупрогнга қўлтиқтаёқ санчилган қабр
олдпда уфққа қараб узоқ ўтиради. Атрофга ўйчан назар
ташлайди. Офтоб ўчиб, сўнгсиз осмонда бнрин-кетип
юлдузлар кўз очгунча шу ерда қоладн. Турналарнпнг
қайчидек айри карпони ўтнб кетгунча осмондап кўз уз-
майди.

www.ziyouz.com kutubxonasi

СУН ГГИ СУЗ
Китобга сўнгги нуқта қўяман.
Шундай деб ўйлайману, бирдан юрагим ҳувиллаб
ҳолади. Наҳотки ажралиш пайти келди. Ахир мен сит-
ни ўн йил қалбимда ардоҳладим. Ун йил нзингпздан
юрдим. Қаҳратон ҳиш кечалари бўроннинг гувиллашша
қулоҳ солиб сизнн ўйладим. Саратон жазирамаларида
Езёвон чўлларини кезиб сизни ҳидирднм. Одамлар ором
уйҳусида ётганда мен тунни тонгга улаб сиз билан гап-
лашдим. Қувончннгизга ҳувониб, дардингнзга ўртаннб
ёздпм.
Қоғозга тикилиб, қаламни тишлаб, туининг сокии
бағрндан шаддод Асроранинг овознни эшитарднм. То-
иирлари темир, тани пўлат Икромжоннинг қоматн сира
епгилмаслнк тимсоли бўлиб қаршимда турарди.
Дилдор! Эрка Дилдор! Шундоқ кенг чўлга файз кн-
рнтиб тургап оловдек кўзларннгнн, сахий қалбингнп
дуруст тасвнрлай олднмми?
Иизомжон, сенн ўзим яратдим. Яратдиму бошингга
кулфатлар солднм. Оловлардан олиб ўтдим. Тошқин-
ларга қарши суздирдим. Энди сен Икромжон бўлиб яша!
Ҳастдан Икромжопнинг ҳақнни ол!
Сўнгги аёвсиз нуқтани қўйдим.

!% й йил.

Ё з ё в о н — К у й га п гр '.

www.ziyouz.com kutubxonasi

М УНДАРИЖА

БИРИНЧИ КИТОБ

Қирқ беш кун : т ........................................................................ 5

ПККИНЧИ КИТОБ

Ҳпжрон куклари 257

УЧНПЧП КИТОБ . 481
Уфк, бўсагаснда : .......................................................................

Иа узбексксм язмкс

Саид Ахмад

ГО РИ ЗО Н Т

Трилогня
Переиздчние

Родвктор Ҳ. Ма\мудояа
Рассом //. Циганов

Расм ляр рсдакторн Л. Кива
Техи. рсдяктор В Ьарсукова

Корректор Ш. Собироаа

Ьосмахонага бсрнлдн 7/ХЛ-1975 А. Посишга рухсат зтнлди. 6/1-76 Й. Форма-
ти 84Х108‘/|5-Ьосма л. 2),б. И)яртлн босма л. 36.12. 11яшр л. 37.06. Тнражи 60000.
Ғафур Ғулом номндагн Адабнст ва санъат нашрнстн. Тошкент. НавонП кў-

часн 30. Ш артиома 188—75.
Тэбскистон С С Р Мнннстрляр Совртинннг Нашрнётлар, поднграфня ва китоб
сяадссн ишлари бўйича давлат комитетининг Тошкент полнграфкомбинатида
I қогозга Ооснлди. Тошконт. Навонй кГ«ягц ю . |П"Ч Лил. Закаэ 320. Ба-

ҳоси 1 с. 32 т. 7-муҳояада 1 с. 35 т.

www.ziyouz.com kutubxonasi