Said Ahmad. Ufq (trilogiya)

Дилдор ўгирилиб қараган эди, қоп орқалаган ўрта
ёшлардаги кишиии кўрди.

— Манаву нарсаларни цаерга бўшатай.
Дилдор нима дейишинн билмай бир зум жавобсиз
туриб қолди. Машина бир-икки зардали сигнал берди4

бў*Келган киши иморат соя ташлаган томонга қопни

шатди. Сабзн, пнёз, картошка, битта карам, иккита ҳан-
дзлак. У қопни силкнта-силкита чиқнб кетди-да, яна
кнрди. Бу гзл кичкпнагнна яшикчада бодрннг, помндор,
бир ҳовучгиқа гнлос, учта нон олпб кирган эди. Яшикни
айв.оп даҳанига қўйиб чиқиб кетдн. Сал ўтмай машина
гурнллаб овози узоқлашдн.

Дилдорнпнг бирннчи бор уйдан узоқлашнши. Ота
уйидан, қишлогидан нарн кетган биринчи тонги ана
шундоқ отди. Бу чўлда, ота уйндан узоқда, эри билан
биринчи бор мустақил рўзғор тутпшн. Бу унинг би-
рннчи бор янгп уйида нонушта қилиши.

Негаднр Дилдорнннг кўзига ёш келмади. Йиғла-
мади. Кучанпб ҳандалак кўтариб турган ўғлига бир қа-
ради-да, уйга кириб чойнак олиб чиқди.

Янги уйлар бпр-бирнга туташгап бўлнб девори, дар-
возахонаси йўқ эдп. Кимнинг ҳовлиспда нима қилаёт-
ганп шундоққина бнлнннб турарди.

Қўшнн ҳовлиларда хотинлар ғимнрснб юрншар, но-
нуштага тайёрлик кўришарди. Днлдор аллақачоп қўйган
қумгоп неча қайнзО, нсча совуган, остпдаги чўғ ҳам ўчиб
бўлган эдп. У иморат қурилганда тўпланиб қолган пай-
рахаларни ёқпб яна қумгон осди. Она-бола ҳеч нарса
бўлмагандек ноиушта қилишди-да, пндамай кеча ннғин
бўлган тарафга йўл олишди.

Катта тол тагидан Абдулла бақнроқнинг овози ке-
ларди.

— Янги келгап чор-те-рак-лик-лар, маж-лнс-га!!!
Ҳали телефон бўлмагани учун бпр меҳнат куни ҳи-
соби шу Абдулла бақироқ телефон ўрнини боснб одам-
ларни мажлисга, ишга чақирарди.
Абдулла бақироқ ҳамон қпчқирардн.
— Аъзам Инояа-аа-тоо-оов, Днл-дор Юуу-унў-уу-
соо-ва-ва! Раис Ме-ли-во-о-ой ака-ага-аа учрашннглаа-
ар! _
Дплдорпинг қадами тезлашди. Бола орқада қолиб
кетаверганидан Днлдор уни кўтариб олди-да, пилдира-
ганнча катта тол тагнга кетдп.

.5 5 3

www.ziyouz.com kutubxonasi

Кеяагн келганларнннг кўпчнлнги шу ерда эди. Бу-
лар орасида эри кўринмадн, Холматжон уни бошлаб
раис Меливой ака олдига олиб борди.

— Аъзам қани?— деди Холматжон у ёқ-бу ёққа
аланглаб.

Дилдор жавоб бермади. Хотин киши уйдагп сирни
кўчага чиқармаслиги кераклигини у яхши билади.

— Синглим,— дедн раис.— Илгарилари қам трактор
минганмисиз?

— Ҳа,— деди қатъий Дилдор.— Минганман. Ер ҳай-
даганман, культивация қнлганман. Ж удаям унчалик
бўлмаса ҳам кам-кўстинп япа билнб оламан.

Ш у пайтгача бу атрофда трактор ҳандаган хотнн
киши бўлмаганди. Раис ишонқнрамай унга қаради.

Наҳотки шундоқ чиронли, шундоқ нозик жувон трак-
тор минса?

— Ростданми?— деди ажабланиб раис.
— Вой, ишонмаяпсизми?
Раис чаккасинн қашиди. Писанда қилиб деди:
— М ТС узоқда. Ремонт зарур бўлганда Заркентга
тушиш керак бўлади.
Дилдор ҳам бўш келмади.
— Заркентда бўлса нима қипти?
— Бир айтднм-да,— у шундай деди-ю, Дилдорнпнг
оппоқ билакларига, фақат қатим тортишга яратилгандек
нознк бармоқларига қарадн.
Атрофни одам ўраб қолди. Ҳамма раис билан Дил-
дорнинг гапларига қулоқ соларди.
— Хўп, кўрамиз,— деди рапс хулоса қнлиб.
— Ишонмаяпсиз-а, ранс бува. Ишонаверинг. Мана-
ман деган тракторчиларннгиз билан мусобақа ўйнашим
мумкин.
Бошқа гап тополмаган ранс иккн кафти билап стол-
ни босиб ўрнидан тураркан:
— Э, бўпти-е, бўлмаса!— деб юборганини бнлмай
қолди.
У Дилдормнпг ўғлнпи азод кўтариб осмонга бир ир-
ғитди-да, кўтарганча париги сўрига олиб ўтди.
Бунда ёши олтмишлардан ошган бир кампир янгн
келганларнинг болаларини ўйнатиб ўтирарди.
— Мана ая,— деди раис,— сизга яна битта ўғил,
— Вой онагинанг айланснн, кел, кел бўйингдан.
Кампнр Азимжонни ранснинг қўлидан олиб икки

5э1

www.ziyouz.com kutubxonasi

юзидан чўпнллатиб ўпди-да, бошилан дўпписинн олиб
бир бош чиллаки узум еолиб берди.

Бу ерга тўпланган болаларнинг ҳаммаси чортерак-
ликлар эди. \аммаси бир-биринн танишар, қишлоқда
ҳам бирга ўйнашарди. Шунинг учун ҳам Азимжон ётси-
раб ўтирмай, болаларга аралашиб кетди.

Раис кўкрак чўнтагидаи дафтарча олиб нимаднр ёз-
ди-да, Дилдорга берди.

— Шунн механикка берасиз. Трактор берадн. Яхши-
лаб кўрнпг. Кам-кўсти бўлса ўзимга айтинг. Қайси
учасчкада ишлашипгизни ўзим айтаман.

Механик ким, қаерда, Дилдор билмасди. Қоғознн
ушлаб ҳайрон бўлнб турганини сезган Меливой ака мо-
тоцнклга суяниб турган ёшгнна йигитни имлаб чақирди.

— Искандарнинг олдига обор. Раис тайинлади, дсб
айт.

Дилдор мотоинклга мннгашиб кетди. Гараж шун-
доққина толзорнинг орқаснда экан, раис бекорга мото-
циклни овора қипти. Пиёда келса ҳам бўлаверар экан.

Механик ўзига зеб берган оғзи тўла қоплама тиш,
атайин одамлар кўрсин деб соат тақилган қўли енгинн
билагигача шимариб олган, озғин, ингичка белига хан-
жар илгакли жез тўқаси бор қалин камар боғлагач
ўспнрин эди. У Дилдор кириши билан бирпас маҳлиё
бўлиб турдн-да, оғзидаги қоплама жез тишларининг
ҳаммаси кўрннадиган қилиб илжайдн. Дилдор унга
раиснинг хатинн узатди. Механик хатнн ўқнркан, тез-тез
бош кўтарпб унга ғалати қараб қўярди.

— Тракторни снзга бераманми?
— Ҳа, менга,— леди Дилдор.
Механнк йпгит у ёқдан-бу ёққа юрди.
— Қаёққа оборасизлар? Ким ҳайдайди? Кинохрони-
кагами?
— Гапнн айлантирмаиг. Қани трактор, кўрсатинг.
Механик йигнт унинг трактор ҳайдашндан ҳам ҳус.-
иига маҳлиё бўлиб қолган эди. Дилдорнн олиб келган'
йигит гапга аралашди.
— Мелнвой акам тайинладилар. Бу опам энди сизда
ишлайдилар. Трактор ҳайдайднлар. Мен кетдим.
У шундай деб орқасига қайтди.
Гаражда Дилдор билаи механик иккови қолди. У
ўзининг бнлағонлигини исбот қилнш учун трактор детал-
ларидан гап бошлаган эди Дилдорнннг энсаси қотди.

555

www.ziyouz.com kutubxonasi

— Бу гапларни биламан. Трактор далага чиқиши

керак. Кўрсатинг, ахир.

Механик боланинг кўзлари яшнаб кетди. Шундоқ

жувон унипг қўл остида ишлайдн. Қандоқ яхши.

Устига брезент ташлаб қўйилган трактор ёнига ке-

лишди.

— Ҳали янги, ўзим нстаисадан ҳайдаб қелганман.

Мана. , . ’,

У брезептни туширди. Яшил рангли ХТЗпийЬ устига

ҳалп губор қўпмаган эдп. '

— Қалай, ёқадими? '!

Дплдор индамади. йнгит ўзини маъқул қилйш ўчун

трактор атрофида айланар, ёғини кўрар, ўрййдиқнн

артиб, баранканн у ёқдан-бу ёққа буриб кўрарди.

— ЯхгДн қиз, кечирасиз, отингизни билмйймйн, сиз

хоТирғқам бўлнпг, бироп жойи бир ннма бўл'са'ўзим

тузатпб беравераман. Сиз хотиржам бўлинг.

У шупдай деб эгарга мннди. Моторни ўт олдйрдн.

Мотор патиллаб юқорн трубасидан қовуч-ҳовуй 'Цора

тутун чиқардн-да, вариллаб кетдп.

Пнгит ўзнни срга отпб шовқинда гапини эшиттиролма-

гандан кейин, Дилдорнниг қулоғи тагига келиб қнчқнрдн.

— Жнйрон тайёр, марҳамат!

Шунда унинг димоғига фақат балоғат ёшини бир

марта кўрнб бўлгаи аёл бош қўйгаи ястнқ ҳнди урилдп.

Дилдор икки ўрнм узун сочининг учини ннмчасининг

чўнтагига солпб эгарга ннтплган эди, йигпт аввал била-

гндаи, кейпп белпдан ушлаб чиқишга кўмаклашди.

Шундан кеннн у Дилдор қандоқ қилиб трайторни

юргнздн, қандоқ қилиб дарвозадан олиб чйқиб Кетди,

билолмади. Кўкдан бир фаришта учиб тушдй-к), оғир,

зилдек рғ;пр тракторни юмшоқ қапотлари' орасига олиб

учиб кетгандек эди.

Олисда трактор бир мақомда гуриллар, йнгпт темпр-

терсаклар орасида туриб бу овознй тугпнда Эгпитаётгам-

дек эсанкнрар эди.

ҲШ

Аъзамжон нима қилнб қўйғанинн ўзй билмасди.
Ж аҳл келса, ақл кетади. У уйдан ўқдек отилнб чпқ-
қанича тўхтамай жадал юриб қишлоқдан апча нари
кетиб қолганда тўхтади. Қаёққа боради. Чо|этеракками?

556

www.ziyouz.com kutubxonasi

Чортеракликлар кеча уни карнай-сурнай билан уза-*
тиб қолган эдилар-ку! Хўш, Чортеракка борсин ҳам,
Қайси уйга киради? Дадаси милицияда ётибди. Опаси-
никигами? Ула, Дилдор орқангга бир тепиб ҳайдабди-ку,
дейиши турган гап. Юнусалп отаникнгамн? Қнзимии
қаёққа ташлаб келдипг, номард, йўлннгга шунча кўз
тутнб қон бўлгани каммиди, демайднми? Дейди!

Чортерак йўли унга берк эдн.
Бир томопда қамишлар шовиллаган, бир томонда
этаги уфққа туташиб кетган чўл оралпғида у танҳо
турарли. Ҳар замон ёнидан шамолдек елиб машина ўтиб
кетади. Қовжирагап гнёҳлар орасидан бош чнқазнб ҳай-
калдек қотган калтакесаклар унга совуқ назар ташлай-
ди. Боя уйдан ўқдек отилиб чиққан йигит энди бпровни
кутаётгандек секин қадам ташлар, ташлаган қадамп унп
қаёққа олиб кетаётганини билмасдн. Гоҳ ўжарлиги
тутиб қадамини тезлаштирар, гоҳ бўшашиб тўхтаб
қоларди. У шу алфозда то кун тепага келгунча
юрдп.
О.хири офтоб тиғига тоб беролмай тўхтади. Бнр туп-
гина ёввойи жийда сояснга чалқанча тушиб ётиб олди.
У ўйлардн. Ҳар қанча ўйламасин, тепадан қнзднраёт-
ган офтоб миясига келган фикрни буғга айлантириб
учириб юбораётгандек тайинлн бир фикрга келолмас-
ди. У шунча ўйласа ҳам орқага қайтишни сира хаёлига
келтнролмасдн. Ахир, уйдан чиқиб кетгулик ҳсч гап
бўлгани йўқ-ку! Эркак бошимни эгнб қайтнб бораман-
ми, унақада хотнним бўйнимга миниб олади, дерди.
Ҳар қанча бемаънилнк бўлса-да, у эркаклик номини
сира пастга туширгнси келмасди.
Токайгача қумда ағанаб ётиш мумкин?
Аъзамжон ўрнидан турди. Қаёққа бўлса ҳам бари-
бир бориш керак. Япа юрди. Олисда саробдек бўлнб
дарахтлар кўзга ташланди. Энди унипг қадамн тез-
лаша бошладн. Бнрон соатлар чамаси йўл юргандан
кейин, пастликда кўм-кўк дала бошланди. Шариллаб
отилнб чнқаётган артезнан сувига бошини тутиб яй-
ради. Машина изи тушган йўлдан озроқ юргандан ке-
йин шинамгина қишлоқ бошланди.
Қзршнсидан велосипед миниб келаётган болани тўх-
татиб, қапсн қишлоқлигини сўради. Шундагина у Қува
йўлига чиққапини билдн. Энди офтоб иешонасига қа-
даларди.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Қува атрофидаги чўлга туташ цишлоқлар урушдан
аввалроқ обод бўла бошлаган, бир текис янгн иморат-
лар туша бошлаган эди. Очиқ эшиклардан қип-қизил
анор гуллари кўрнниб турибди. Кўчанинг нкки бети
азамат тераклар бнлан ўралган. Ариқларда сувлар
шнлдпраб оқнб стибди.

. Аъзамжон шундай кўчаларнинг бирида қаёққа бо-
рмшппи билмам бнтта-битта қадам ташлаб боради. У
қаррга борса ҳам ўзига бир бошпана топишга, нима
иш қнлса ҳам битта қорннни тўйдира олишпга пшо-
нади. Аммо у шу феълн бнлан борган жойида тиннб-
тинчиб кетиши мумкнн, мумкиимаслпгиии ўйламасди.
Уни фақат бир нарса қийнарди. Чортеракда икки уйи
бўла турнб кўчада санқиб юришнга снра чндамасди.

ц Орқадан келган автобус сигнал бериб ўтиб кетди.
10з-юз эллик метрча нарига бориб тўхтади. Ундан бнр
қўлида чамадонга ўхшаш оғир нарса, бир қўлида чнпта
сават кўтарган хотнн тушди. Юкн оғнрлигидан хотин
бир тарафга қийшайиб, қийналиб борарди. Аъзамжон
қанча секин юрмаснн унга зўм ўтмай етнб олди. Хотин
юкинн ерга қўйиб орқаснга қаради. Аъзамжонга кўзи
тушиши билан қип-қизариб кетди. У кеча чўлда учраш-
ган, псмнни айтмай Аъзамжонни доғда қолдириб кет-
ган жувон эдн. Икковп бпр-бирига тикилганча турнб
қолишди. Узоқ жимликдан кенин Аъзамжон тилга
кирдп.

— Келинг, кўтаришпб юборай.
— Иой, нега?— деди хотнн пима дейишипи бнлмап.
То ундан жавоб чнққунча Аъзамжон юкни қў-
лига олди. Боя узоқдан чамадонга ўхшаб кўрннган
парса тикув машпнаси эди.
— Қўйинг, қўйинг, бунисини ўзнм кўтараман,— дсди
хотин саватга қўл узатаркан.
Аъзамжон саватни ҳам олди. Иккови индамай азпм
тераклар узун-узун беқасам соя ташлаган қишлоқ кў-
часидан боришарди. На ундан, на бундан садо чиқарди.
— Қўлингнз толиб кетди-ку, бириас ерга қўйииг,—
деди хотин.
Унннг овози бирам майин, бирам ёқимли эднки,
Аъзамжон қўли толганини ҳам унутди. Гўё бу товуш
унга куч бағишлагандек эди.
Аъзамжоннинг ннгитлик қони кўпирди. Аёлга иш-
қибозлик қилгнсн келдн.

&53

www.ziyouz.com kutubxonasi

— Кеча сизнн хафа қилнб қўйдим, узр.

Хотин бу гапнинг маъносига етмай:

— Вой, нега,— деди. Кейин гапинннг маъносига ту- '

шуннб цолиб унга ялт этиб қарадн.— Қўлингиз толиб

кетди-ку!

у\ъзамжон чарчаганлигини сездирмай олдинда эгил-

май, қнйшайман адл борарди. Аёл унннг орқасидан

қоматнга, солдат фуражкаси тагидан булутдек тошиб

чиққан жингалак сочларига тикнларди. Шундоқ йпгит-

га юк кўтартнриб бораётганидан хижолат бўлпб:

— Яқин қолдик,— деди сскингппа.

Икковн ҳам куннинг исснқлигидан терга пншнб ке-

тишган эди. Қаршиларидан келаётган юк машинаси

аравага йўл бераман деб четлаб ўтаётган эди, орқа

ғилднраги ариққа шалоплаб тушиб кетди. Уларнинг\

икковнга х.ам лой сачради. ;

Аёлга-ку, ҳеч нарса бўлмабдн, аммо Аъзамжонпинг

афт-башарасинп билиб бўлмасди.

— Вой, мени деб лойга беландингиз,— деди аёл хи-

жолат билан.

— Ҳечқисп йўқ,— деб ёнидан рўмолча олиб бет-кўз-,

ларнпи арта бошлади.

— Етиб қолдик, ҳознр етамнз, вой мен ўлай, мен-

гнна ўлап.

Сал юришгандан кейнн, аёл етдик, деб кўчанинг

чап бетндаги эшик олдида тўхтади. Аъзамжон ерга

қўпган сават ичнни титкилаб калнт топди.

У то эшнкка калит солиб очгунча, Аъзамжон унга

қараб туравердн. Мана, ҳознр ўлар ажралишатн.

Аъзамжон унинг кнмлнгиии, исми ннмалигини яна би-

лрлмайдн. Бошқа плож йўқ. Ажралишдан бошқа илож

йўқ. '

— Хўп, бўлмасам,— дедн Аъзамжон афсусланиш

оҳангнда.

— Воп, нега,— деди аёл.— Ш у аҳволда-я. Баша-

раигнзпн қарапг. Ш у аҳволда, шу башара билан қаёқ-

қа борасиз. Ювнниб олинг.

Аъзамжоп довдираб қолди. Бу гапни ким антдн. Ш у

аёл айтднми, ё қулогига шунақа эшитнлднми. Аёл сер-

раниб турган Аъзамжонга кулиб қарадн.

— Юринг!

Аъзамжон яна юкни қўлига олди. АёЛга эргашиб

нчкарига кнрдп.

550

www.ziyouz.com kutubxonasi

Лиорлар гуллаган, шафтолилар ариқ бўйларига тў-
кнлгап бир чиройли ҳоолн. Гултожнхўрозлар елпиғич-
дек бўлпб офтобда ёнадн. Гулзор четидаги яшил сўри
устндагн гилам офтоб рангини кўтармасин деган ният-
да бўлса керак, буклаб қўйилган. Ҳовли тўрида икки
уй, апвон. Пастда яиа чоғроқ бир уй, даҳлиз.

Аъзамжон юкни айвонга қўйнб қаддини ростлади.
— Бирпас нафасингнзни ростлаб туринг, ҳозир сув
қилиб бераман.
— Г1ўқ, овора бўлманг. Ариқ бор экан-ку.
— Ҳа, ростдан-а,— деди хотпн. Қейин уйга кириб
кетнб япги сочиқ билан ҳали устидаги қоғози очилма-
ган совун олиб чнқдн-да, ариқ бўйига қўйди.
— Бемалол ювннаверинг, мен қарамайман.
Аёл ҳовли этагидаги уйчага кирнб кетди.
Аъзамжон ариқ бўйида ппма қилишинн билмай ан-
дак серрайиб туриб қолди. Кейин эгнидаги кителини
ечнб медалларннн жарапглатиб беҳи шохига нлди-да,
арнқнц икки осгп орасига олиб сувни ҳовучлаб бўйни,
бетларнни юва бошлади.
Сув муздек. Танни яйратади.
Аъзамжон ўз қадрпни биладигаи йигитлардан эдн.
Қомати кўз-кўз қилса арзийдиганлигини ҳам билади.
Шунниг учун ҳам ҳознр аёл кириб кетган уйдан мепи
юмоша қилаётнбди, деб уйлаб обдан ювинди, шошил-
май артпнди. Ҳўл бўлиб кетган жпнгалак сочларини
шошилмай тарадп. У кийиниб бўлгандан кейингина аёл
ундан чиқдн. Қўлида катта патпис. Унда қанд-қурс,
шафтолн. Аёл слкасидагн дастурхонни хонтахтага ёзиб
устига патнис қўйди.
— Ҳознр чой қайнайди.
Аёлнпнг бу ҳолатини ташқаридан кўрган киши шун-
доқ ўйлаши мумкин: «Юкнни кўтаришиб келганига мин-
натдорчилик қилянти. Урушдан келган қаҳрамонга чой
қуйпб беряпти.»
Аммо Аъзамжон бошқача ўйлардн:
«Тайёр нарсага ўхшайди. Улиб турган экан».
Аммо аёлнинг ўзн нима деб ўйлайди, бу биргипа
унинг ўзига маълум эди. Ҳар қалай одамгарчнлик ҳам
аёл кишига кўп қимматга тушадиган нарса.
У чой дамлаб Аъзамжонни дастурхонга таклиф қил-
ди. Нима бўлаётганига тушунолмаган Аъзамжон сеҳр-
лангандек айвон лабига келиб ўтирди.

000

www.ziyouz.com kutubxonasi

— Вой, дурустроқ ўтиринг,— деди у чой қуйиб уза-

тар экан.— Ҳайрон бўлманг. Сиз бу хотин ким, нега

уйига олиб кнрди, деб ўйламанг.

Асл фикрннн тўплаш учун бир оз тек қолгандан,

кейин, яна тилга кирди:

— Қани, айтинг-чи, қаёққа кетяпсиз?

Аъзамжон нима дейишини билмай елка қисди.

— Кўрдингизми, тўгри ўйлаган эканман. Энди сиз-

нинг кимлигингизни мен айтиб берай. Сиз фронтдан

қайтиб келдингиз. Келсапгиз, уйингизда ҳеч ким йўқ.

Қариндош-уруғларингиз ё тарқаб кетишган, ё... билма-

дим. Ҳар қалай, сиз уларни тополмадингиз. Энди бутун

Фарғона қишлоқларини кезиб уруғларингизни қндиряп-

сиз. Тўғримн?

Аъзамжон иидамади. Аёл чуқур уҳ тортиб ўйла-

ниб қолди. Унинг зулукдек қошларн чимирилди. Бир

боқишда йигитлар қалбннинг энг теран жойларига бо-

риб қадаладиган кўзлари ўйчан бўлиб қолди. Нимпуш-

ти лаблари билинар-билинмас титради.

— О, бу уруш кимларнинг уйида аза очмади.

Қую қ киприклар нам тортиб, бир-бирнга жуфтлашди.

— Ш у уруш бўлмаганда сиз сарсон-саргардон бў-

лармидингпз. Мен қора киярмидим.

Аъзамжон орадаги бегоналик сал нари кетгандек

дадиллашди.

— Мени кечиринг. Бир-биримизни танимаймиз. Ке-

ча сизга хиралик қилднм. Агар шу қилмишимни ке-

чирсангиз кимлигимни айтаман.

Аёл тасдиқ ишораснни қилди. Аъзам гап бошлади.

— Кимлигимни биламан дедингиз, тополмадингиз.

Мен сиз ўйлаганча уруш уруғларини ҳар ёққа сочгаи

саргардон одаммасман. Уйим, жойим, дадам, опам, хо-

тиним, болам бор. Асли омади келмаган йигит экан-

ман. Фронтдан келиб ота уйига сиғмадим. Севган хо-

тиним укамга ўйнаш бўлди. Мана, мен бош суқадиган

ковак тополмай сарсон бўлнб юрибман. Эркак киши

қаерга борса сиғади. Шунинг учун ҳам ўз тақдиримдан

хавотнр олмайман.

Асл лабини тишлаганча қимирламай ўтирарди.

— Айтинг, ўзингиз кнмсиз? Бегона эркакни уйин-

гизга олиб киргани қўшниларннгиздап андиша қилмай-

сизми?- '

— Бегона эркак,— деб ничирлади аёл,— Андиша қи-

3 0 — 32!) 661 •

www.ziyouz.com kutubxonasi

лншга арзнйдмгап ннма иш қилдим. Бегона эркак кўр-
памга оёқ қўйгапп йўқ-ку. Ахпр мен ҳам рўзғор кўрган
эднм. Эрнм бор эдп. Уч йнл йўлига кўз тпкдим. Кел-
мадн. Бнр йнл бўлдн аза очганимга.

Аёл гоҳ мижжаспдан ёш ўрмалаб, гоҳ ўйга толиб
гамнрарди.

— Ҳеч кнмп нўқ, етим қнз эдим. Уруш бошланган
кезларн ўн олтнга кнрган эдим. Бнлмадим, сал кўзга
г.қип бўлгаинмдапмн атрофимда ўралашадиганлар ку-
наниб қолдн. Узпм тарбияланган болалар уйила ишда
қолглн эдпм, муднрнмиз кечаларн ётогпмга кнриб
узоқ ўтпрадшап, ҳар хил совғалар олиб келаднган бў-
либ қолдп. Мен бунн снра истамасдим. Бир кун канф
билан кнриб хмралик қила бошлади. Мен болалар ора-
спга қочнб чиқиб кетднм. Орадан уч-тўрт кун ўтиб ме-
нн ишдап бўшатиб юборди. Маориф муднрига арз
қилсам, аллақачон мепн бадном қилиб қўйган экан, га-
пимни ннобатга олншмади. Қаёққа борамап, қоралан-
ган Л1еҳнат дафтарчаси билан менн ким ишга олади.
Қпнналпб қолдим. Аммо бузуқлнк қнлмадим. Заркентда
узоқ бир қариндошнмнз бўлгувчи эди, йўқлаб келдим.
Анналига келпшн.м уларга ёқмадн. Уруш, қнйннчплик,
оргиқча нопх\рпм кнм ҳам чиқншгнрардн. Холаначчам-
1 МШГ ўзпга тўқ, топармоп - тутармоп ўгли бор эдн, мен-
га элакншиб қолдн. Угай сипглнсига унлантирмоқчп бў-
либ тўй тадоригини кўриб қўнншган экан. Уплапман.мам
деб турмб олдм. Уйланеам Маҳбубага ўпланаман, бўл-
маса фроптга арнза бернб кетаман деб нккм оёгини бнр
гчпкка гмқпб турнб олди. Бунга отаси ҳам онасн ҳам кў-
ппшмадм.

Ушапда мен сельсоветда секретарь эдим. Пдорада
ўгпрсам Қозимжон кириб келди. У мастэдш Утириболнб
хўи йнглаЯИЛГёПШ! ёнидап бир қогоз олиб столга ташла-
дн. Қарасам, ҳарбий комиссариатдан чақирпқ қоғози.

Козпмжон уч кун олдин ариза берган экан. Ариза-
синн комнссарнат ннобатга олибдн. Юрагим алланечук
бўлнб кегдн. Мен учун шундай қилган. Агар мен шум-
қадам бу даргоҳга келмаганимда у бундан қнлмасдн.
Тўй бўлардн. Тинч яшардн. Демак, у мсни астонднл
яхшп кўрган...

Уша куни кечқурун пккаламиз учрашдик. УриКзор*
ларда, ишкомлар ораснда тонг оттмрднк. Эртасига, ин-
диннга, қаторасига уч оқшомни бнрга ўтказди^

Б62

www.ziyouz.com kutubxonasi

Райимбецди тоғам бош бўлиб кичкннагина тўйча
қилиб бердилар. Тўндан тўрт кун ўтиб эримнн кузат^
дик. Ш у кетганнча ундан атиги пккн марта хат олдим.
Учинчнси қора хат эди. Бир йилдан ошди аза очга-
нимга. Кеча Заркентга бориб йил ошн берднм. Кечл
згннмда цора кўплак эди. Бугун оқ кийдпм. Мана мен
кўрган рўзғор, мана мен кўрган оила.

Аъзамжонни хаёл олнб кетди. Борди-ю, у ҳам жангда
ҳалок бўлганда Дилдор ҳам шундай қнлармиди? Дил-
дор бусиз ҳам не машаққатларда яшаганннп у сира тан
олгиси келмасди. Ҳозир унга бегона аёлнпнг дардн ўз
хотинннинг бахтидан ширпн эди.

Хотнн хотиралар оғушндан чиқол.май, анча пайт-
гача иягнга қўлнни тнраб ўтирди-да, хпжолатлик бн-
лан иджайди.

— Сиз нимД ғамда юрибсиз-ку, мен ўз дардимнн
устизга ортяпман-а! Қўйннг, ўтгаи ўтди, кетган кетди.
Энди нима қнласиз, қаёққа борасиз?

Аъзамжон елкасини қисди, кейин секннгнна, ўлмас-
ман, деб қўйди.

— Хотинингизни олдига қайтмансизми?
Аъзамжон бундай саволни кутмаган эди. Ннма де-
йишини билмай унга бақрайнб қараб қолди. Боя «хо-
тиним укамга ўйнаш бўлдн» демагаиида ҳам манлн
эди. Энди шуига яраша жавоб қнлишн керак.
— Иўқ, бормайман. Узнл-кееил оранн очиқ қплиб
келдим.
Хотин меҳрибончнлпк билаи деди.
— Майли, бахтингпзпи сппаб кўринг. Бу кунлар ҳам
ўтиб кетадн. Бирон ёруг кун бордир ахнр.
Унинг бу гапи энди кетавер, маъносппн апглатарди.
Аъзамжон ўрнидан турдн. Кетаётганда эшнк олдигача
келган хотин нимадир демоқчи бўлпб оғзинн жуфтла-
ди-ю, айтмадн... Аъза.чжон шарт ўгирилиб унинг белига
қўл ташлаб ўзига қаратди.
— Вой, жинни бўлманг, жинни бўлманг...
Хотин овозини баланд чпқазншга қўни-қўшпнлардан
анднша қиларди.
— Вой, сизга нима бўлди, нпма бўлди?
Аъзамжоп ҳансирар, томоғидан, юзларидан, лабла-
ридан тннмай ўпарди...
Эрталаб Аъзамжон кўзини очганда ёнида ётган Маҳ-
бубашшг илондек узун қора сочлари ёстиқдан пастга

663

www.ziyouz.com kutubxonasi

оенлиб ётарди. Аъзамжон бир-бирига жипслашган кип-
рикларга тикилиб қолди.

Унинг кўзи стул суянчиғига илинган кителига, шимн-
га тушдп. Қачоп ювиб, қачон дазмол қилганикин, деб
дилидан ўтказдп. У жуфтлик бахти, оила, рўзғор, оналик
ташнаси бўлган аёл кишининг нималарга қодир эканлн-
гини ҳали бнлмасди.

X IV

Дилдор Асрора билан тракторчига қарашиб юриб
унча-мунча юргнзншнн билиб олгап эди. Унинг бу қи-
гиҳишнни бнлган механнк далада баъзан унн тракторга
ўтҳазиб қўннб, паст-баланд ердан ўтаётганда силкини-
шига ишқпвоз эди. Балогатга етган қизнинг аравада
силкиннб ўтпришпдан қай йигит завқланмаган. Бутун
гавдасп силкинадп, кўкси диркиллайди. Д\еханик баъзан
рулдаги Дилдорнинг ёнига ўтириб қўлига қўлини бехос-
дан тегизпб қўяр, ундоқ эмас, педални бундоқ босади,
деб соинни пари-бери сурардн. Гоҳида кўзн тиниб упинг
орқасндап қўлипи ўтқазиб рнчагнп тортарди.

Днлдор унппг бу қилиқларинн пайқамас, эътибор
ҳам бермасди.

Шупдай қплиб юриб Дилдор тракторни бинойидек
юргнзадиган бўлиб олган эди. Қишлоқ қизларп орасида
энг кўҳлиги бўлганидан ўзига зеб бериб кўпчилик ўрта-
сида тракторга яқнп келмасди. Айпиқса, ўзи сержаҳл
бўлишпга қарамай, Асрора уни эркалатиб қўйганди
Унинг нозиклпги, кўҳликлиги ҳурмати аяб енгнл-елпи
ишларнн буюрарди.

Энди Дилдор ўзининг кўҳликлигипи ҳам, нозиклиги-
ни ҳам унутди. Ҳозир эригами, тақдиригами зарда қилиб
енг шпмарнб майдонга чиқди. Уни бу ерда ҳеч ким эр-
каламайдп. Пмгласа юпатмайди. Ииқилса тургизиб
қўймайди. Дилдор учун курашиш, тиришиш, кўз ёшинп
бировга кўрсатмаслик керак эди. У шундай қнлишга
бел боглади.

Дилдор гараждан тракторни миннб чиққанда бунча-
лик чаққон ҳайдай олишини ўйламаган эди. Аёл киши-
нинг трактор миниб келаётганига ҳайрат билан қараб
қолган кишнларнинг кўзлари, ҳолатлари унга куч, завқ|
ишонч бағншларди. Қўллари ўзидам-ўзн керакли мурват-
ларга бориб қолар, оёқларн ҳам ўзпдан-ўзн педалларга
тегарди.

564

www.ziyouz.com kutubxonasi

Днлдор гузарга, чортеракликлар тўпланишиб тургая
чойхона олдпга келганда моторни ўчириб, чаққонлик
билан пастга сакради.

— Балли, она қизим,— дедп Мелнвой ака завқла*
ниб.— Мана, бнтта чавандоз улоққа кирди.

Меливой ака завқланганидаи Дилдорнинг ёлкасига
қоқар, вон, она қизим-эй, вой, отанг жонинтдан, деб
илжаярди.

Бу тарафларда қали бирон аёл трактор минмаган,
миниши мўмкннлйгйпи ўйлаб ҳам'кўрмаган эди. Шунинг
учун ҳам ДилДорнппг рулГа ўтириши ҳаммани ҳайратга
солган эдп.

Меливон ака ҳамМани ўрнидан турғпзиб самоварчи
'олдида ҳассасига таяниб ўтирган чолни етаклаб келди.
Чолнпнг 'кўзц кўрмас эдп. Меливой ака аёл киши трак-
тор ммнгайнни, янги келганлар далага отланаётганини
айтди.

— .Қани, отахон, бир фотнҳа беринг!
Чол ҳассаснни оёқлари орасига олиб қўлйни фоти-
ҳага очди.
— Болаларнм, хуш келнбсизлар Езёвонга. Ш у ерда
ўсинглар, ўзларингдан кўпайинглар. Езёвон 'Гупроғида
гап кўп. Тнмдалаган одам рпзқини топади. Ш у жойда
тўйлар қплпнглар. Тупроқ олсапглар олтин бўлсин,
омин!
Чол пкки қўлйнп юзнга суртдп.
— Қапи, қизим,— деди Мелйвой ака.— Тракторипгга
мин. Бошла!
Дилдор ажпб бир чаққонлик билан эгарга сакради.
Мотор гуриллаб одамларнНнг шовқинини босйб кетдн.
Олдпнда Дплдор бошндаги дуррапи чўл шамолнда ел-
питиб борар. орқада эллнк чогли кетмон кўтаргйн йигит
эргашардп. Ш у топда бу тантанали юрпшда АъЗамжон-
11ннг пўқлпги ҳеч кймга бнлнпмасдн. Ҳатто Днлдор ҳам
уни ўпламасдп...
Тнзза бўйн бўлпб қолган гўзалар қаровсизликдан
ўт боспб кетган, баьзи жойлардан одам бўйи қампш
ўсиб чиққан эдн.
Бу гўзаларга бпр қараган одам, эсснз шунйа меҳнат,
эсснз шуидоқ ер деб юбориши аниқ эди.
Эрта баҳорда трактор билан чигнт қадалгану, нари-
бери ягана қнлйнганича қолиб кетган.
— Мана, кўрдингми, ўглим,— дедп Мелпвой ака Хол-

505

www.ziyouz.com kutubxonasi

матжонга.— Бечора гўзалар сизларга интизор бўлиб

қақраб ётибди. Бу ёғи сизларга. Шуни росмана ғўза қи-

либ берасизлар. Одамимиз йўқ эди. Сизларни қачондан

бери кутаётган эдик. Мана дала, мана трактор, мана

сун, мапа ўгит. Иш бошланглар, укажопларим.

Холматжон суисизликдан қораниб кетган бир туп

ниқолии сугуриб олмоқчи эдп, илдизн билан чиқмай

бугзидан узнлдп.

— Ер қотиб кетибди. Илдизпи сиқиб ташлабдн. У бол

увол-е, жонпорлар.

Маслаҳат билан чопиқдан олдин ернп юмшатнш учуп

бир марта еигнлгина суғорншга қарор қнлишди.

— Сиз, қизим, нариги қартадан тушаверинг, уч-тўрт

кун бўлган суғорганнмизга. Айни об-тобнга келиб ту-

рнбди.

Дилдор бу меҳрибон, отасидек мулойнм кишига ал-

лақандан меҳр билан боқди-да, хўп бўлади деди-ю, ҳа-

лигача моторн ўчмай патиллаб турган тракторигд ўти-

риб машина изн тушган йўлдан раис кўрсатган қартага

қараб кетди.

Офтоб қиздиргандан қиздириб турибди. У ер бошига

келганда кўтариб қўйилгаи культиватор тишипи тушн-

рнб бнр чеккадан қартага кнрдн.

Ишқилнб шарманда бўлмай-да, деб упларди у. Ахир

шу пайтгача трактор мпнгап бўлсам ишқибозликка, ҳа-

васга минганман. .

Тўғри, у гўза культивацнясида ҳам трактор мипган.

Унда механпк йигит ённда бўларди. Енида ҳусни ойдек

бир қиз бўлганига қизиқиб эринмай ўргатар, то Дилдор

бўлди демагунча, ёнидан тушмасдп. Бнлаги билагига

тегиб кетганига маст эди.

Мехапик Асрорани хуш кўрмас эди. У бўлар-бўлмас-

га шанғиллайверар, унинг устига Асрора чиройлн эмас,

ёнида эркак одам ўтирганга ўхшайверарди. Озроқ

юришгандан кейин, бўлди, деб уни тушириб юборарди.

Аммо Дилдорга гал келганда жудаям мулойнм бўлнб

кетар, қанча хоҳласа, шунча қўйиб берарди.

Механикнинг Дилдорга мулойим гапирнши, унга кўп-

роқ ўргатиши алам қилгап Асрора улардан қасдинн

олди. Бир гапи билан Дилдор тракторга йўламай қўйдн.

Асрора қизларга шундай дебди: «Чапаев» киносини кўр-

ганмисизлар, Наташа деган қизга пулемёт ўргатаман

деб Миша деган йигит манавуни счётчпк дейди деб

566

www.ziyouz.com kutubxonasi

уиннг кўкрагига чанг солади. Б у механик ўлгир ҳам

Дилдорга счётчикни ўргатаётган бўлмасин.»

Ана шундан кейин орқаворатдан механикни Миша,

Дилдорни Наташа дейдиган бўлишди.

Ҳознр Дилдорнинг бир ўзи. Ишқилиб бирон жойн

бузилиб қолмасин-да. Умрида бирон мурватни бура-

ганмас, қўлига мой юқтирмаган...

Пайкалда ўттиз-қирқ қадамча юргандан кейин ор-

қаспга қарадн. Қарадн-ю, қўрққанидан ранги қум оқа-

риб кетди.

Культиваторнинг тишн арнққа эмас, ж ўякка тушгаи

экан. Уч қатор ғўзанн нлдиз-пнлднзи билан ўттиз метр-

гача қўпориб ташлабди.

Шошилиб культиваторнн арпққа солгунича яна ал-

лақанча гўзани қўпориб қўйди. Энди унинг қўли қал

тирар, руль гўё совун суртнлгандек қўлидан сирпаннб

чиқиб кетарди. ‘

Бирдан кўзига Аъзамжон кўрнниб кетди. У, семга

|.им қўйибди трактор ҳайдашни, дегандск хунук илжай-

япти. Дилдор жаҳл билан яна рулга ёпишди. Қучининг

борича ушлаб олдинга сурди. Қультнватор тиши арнқда

нлон нзнлск чуқурча ўйиб борарди.

Ш у алфозда анча жоигача гоҳ упдоқ, гоҳ бундоқ

бўлнб етиб келди-ю, ўзинн ўнглади. Яна олдинга кетдн.

Яна ўша аҳвол. 'Го ярим йўлга етгунча орқадаги қўпо-

рилгап ғўзалар шалпайпб қолгап эди.

Дилдор ерга тушиб, хароб бўлгаи гўзалар тепасига

келди. Бир тракторга, бнр ғўзаларга қараб кўзидан ёш

чиқиб кетди. Нрга ўтирнб олнб овоз чиқармай, пиқнл-

лаб йиғлай бошлади. Унга жиловннп бергиси келмаган

ўжар трактор қарта ўртасида патиллаб турибди. Дил-

дор бўлса ҳамои пиқиллаб йиғлайди.

Қимдир елкасига қўлннм тегизди. Дилдор қўрқиб

бош кўтаргапда қўлида бнр даста сўлиган гўза ушлаб

турган Меливой акани кўрди. Ундан сал нарнда Хол-

матжон ҳайронлнкдан қнмнрламай турибди.

Дилдор раиснинг кўзига қараёлмай ўрнидан турди.

Дуррасининг учи билан кўз ёшларини артиб олди-да,

энгашиб чурқ этмай тураверди.

— Бу қанақаси бўлди, қизим? — деди Меливон ака.—

Ахир шунча ғўза...

Дилдор нима дейишини билмай ҳамон сукут сақ-

ларди.

567

www.ziyouz.com kutubxonasi

— Ҳеч культивация қилмагаимидинг?

— Қилганман,— деди Днлдор бўшашиб.

— Ундоқ бўлса нечукким бу...

Меливой ака гапининг бу ёғнни айтмади, юр баққа,

дегапича трактор тарафга уни бошлади.

— Қани, чиқ!

Меливоп ака сакраб тракторга чиқди-да, ёнидан

Дилдорга жой кўрсатди.

— Қара, яхшнлаб қараб тур. Мана!

Трактор жонидан қўзғалди. Дилдор бир Меливон

аканинг руль ушлашнга, бир орқасига қараб ниҳоллар

тагини тимдалаб бораётган қультпватор тишига қарар-

ди. Трактор чайқалмас, тишлари жазвар билан члзпқ

тортгандек бир текис ўйиб борарди.

— 'Гракторни жойидап қўзготгапингда оёқ о,стига

қарама. Велосипед минганмисан?

— Иўқ,— деб бошнни чайқадн Дилдор.

— Мннган бўлсанг билардинг. Велоснпед минган

одам оёқ тагига қараса ўша заҳоти йиқилади. Тўрт-беш

метр олдинга қараш керак. Шунда текнс юради. Мана,

кўрлингми, мен ху анави қамнш ўсган жойни мўлжалга

олнб кстяпмап. Кўряпсанми?

Меливоп ака жоппни Днлдорга бериб ўзи унидг ўр-

нига ўтнрди.

— Мўлжални тў| ри ол. Бир жойга қара. Кўзипгпн

чалғнтма.

Дарҳақиқат, Дилдор шупи билмас экан. Унга трак-

тор ўргатган мехаинкнинг хаёли Дилдорда бўлиб бупа-

қаенни айтпшни унутган экан. .

Трактор бир мақомда снлкиниб тнкка борардц.

— Ҳа, баллн. Орқангга қарама. Олд тарафни тўғри

мўлжалга олсанг, бу ёғи тўғри чиқаверади. Тишнп неча

сантиметр қўйдинг? . ,, .

— Иигирма беш шекилли., .

— Бупинг тўғри. Иигнрма бешдан ортиқ чуқур олиб

бўлмайдн. Илдиз ҳали юэада.-

Раис юрнб кетаётган трактордан сакраб тушдп-да,

Дилдор то панкал бошидан айланиб келгунча боя у

пайҳон қилган ғўзаларни бир қучоқ қилиб тсриб олди.

Унга кўзи тушган Дилдорнннг юрагини ваҳима босди.

Ҳозир оборнб, мана, ҳамқншлоғннгнзнинг қилгани, деб

кўрсатади. Шарманда қилади мепн.

Раис четга чнқпб брезент этнгидагн чангларни деп-

■568

www.ziyouz.com kutubxonasi

сиб туширди-да, Холматжонни бошлаб нариги қартага

ўтиб кетди.

Дилдорнинг кўпгли бузилди. Боя самовар олдндаги

шон-шуҳрат қаёқда-ю, кечқурун бўладиган гап қаёқда.

Албатта унинг қилмишн достон бўлади. Аёл кншнга

трактор минишни ким қўйган эди, дснишадп. Албатта

дейишади.

Дилдорнинг ўжарлиги тутди. й ўқ, майли айтишсин,

барпбнр бир кун ўзлари қизариб қолишади. Наввой

ҳам бирннчи' тандирни куйдиради, ошпаз биринчггошни

тагпга олдиради, чевар бирннчи кўйлакпи ё тор ё кенг

қнЛнб қўядн: Шундай қилнб уста бўлади. Ҳа, бошқалар

онасининг қорнидан тракторчи бўлиб тушншиптнми?

Ҳали қараб туришсин. Раисни мен дуруст одам десам,

шармаида қилмоқчи-я!

Шундай хаёллар билан Дилдор ишини қнлаверди.

Икки ўқариқни айланиб келгандан кейнн пастга тушиб

қилган ишини кўрдп. Бинойидек. Битта-ярнмта йпқил-

ган ннҳолии ҳисобга олмаса, иши снллнқ кетяпти. Ана

шундан кейингина Дилдорнинг чеҳраси очнлди. «Боқса

одам бўласан» деди йўғон овоз билан. Асрора кўпинча

унга шунақа дерди.

Ҳознр у Асрорани ўйлаб кетдп. Қани энди кслиб

кўрса. Аммамиинг бузогнсан, эрка тойлоқсан, биров

етакламаса юролмайднган кўрсан, дейдиган Асрора қа-

ни? Келпб кўрсин' '• ■

Дилдорингни бпр кўриб қўй, Асрора. Бпр ўзн^чўл-

нипг қоқ ўртаснда чўл қугнларипи ҳар тарафга тўзитпб

1 "гурнллатнб трактор ҳапдаяпти. Снзларга ишониб эрка-
лапардн. ' •

ТушликКа ж‘ом' чалинганда Днлдйр аллақанча жой-

пи культивагшя Қплиб бўлган эди. У панкал охирнга

келиб мотории ўчирдп-да, боя пайҳоп қнлгап ўкарнқ ол-

дига келиб сўлиб қолган ғўзаларни тополмадн.

Раис ҳаммасини, битта қўймай олиб кетган эдн. Эпди

нима бўладн. Ҳознр тушлнк пайтида ҳамқишлоқлари

олдида унй изза қилади.

ДилдорИннг қорнп очган эди. Тушликка қандоқ

боради. Қай юз билан боради. ••

Дилдор тушликка бормай шу ернннг ўзида дамини

оладнган бўлди. Утириб дам олай деса, тангадек соя й-ўқ.

Тепадан офтоб уриб турибди. У трактор соясига бориб

чалқанча ётнб олди. Бегиним ншлаганидан исснқлаб

669

www.ziyouz.com kutubxonasi

терлаган эям. Ҳозир кўкка боқиб ётар экам, ҳўл бўлиб
кетган оқ батист кўмлаги танасига ёпмшган эди. Ички
кийим расм бўлмаган қмшлоқ қизларининг ҳар хил тас-
малардан холи бўлган бадани оқ батист кўйлак ичида
ажиб бмр латофат билан тўлғанарди. Ҳар нафас олган-
да қалқиган кўкракларидан ёшлмк, гўзаллик нафосати
барқ урмб турарди.

Ш у тўлғаниб турган тана, ёшлик латофатн барқ
уриб турган вужуд ҳозир қизиб кетган тракторнинг ним
соясида, ажриқда ётар, қани энди қайноққина бир коса
шўрва бўлса, деб лабларини ялардн. Нариги картадан:

— Дил-доо-ор!— деган товуш келдн.
Дмлдор бошмнн кўтармади. Ннгннасидан битта қиёқ
ўтни юлиб олиб ётган жойида сўра бошлади.
Офтоб оғиб қолган, тиниқ сўнгсиз беғубор осмоняа
бургут янги учишга ўргаиган боласмнинГ гоҳ олднга,
гоҳ орқасига ўтиб учарди.
— Дил-доо-ор! Овқатга-а-аа!

XV

Дмлдорннмг оёқ-қўли қақшаб оғрирдм. Соябонсиз
тракторда куми билан қуёш тиғида ишлаганидан, туш-
ликка чиқман оч-наҳор қолғанидан силласи қуриган
эди. Бошнга ёстмқ ҳам қўймай, анвонда шолча устида
тўлғаннб ётибди.

Бола овқатсмз қолдм.
Урнмдан турмб унга бмром ннма пишмрнб беришга
унда мадор нўқ. Қанм эмдм Аъзамжон бўлса-ю, бир пмё-
лагина нссиқ чойни унинг оғзнга тутса.
Она оёқ-қўлм кесиб ташланган бўлса ҳам судралиб
бориб иягн билан гугурт чақади, ияги билан ўт қалаб
боласига овқат пиширади. Дилдор бутун аъзойи бадамн
қақшаб оғришига қарамай ўрнидан турдм. Пайраха қа-
лаб ўчоққа ўт ёқди. Лин-лип ёнаётган ўтга қараб ўтн-
раркан, Аъзамжонни ўйларди. Қаёқларда юрган экан у
дайди? Аъзамжон бўлмаганда Дилдор бу тарафларга
келармнди? Зарда, ўжарлик ҳам эви билан-да!
Эри фронтдан қайтган кундан бери у нотннч. Илга-
рилари эрим келар, бу кўрган кунларим тушдек бўлиб
қолар, деб ўзини овутар, Рисолат билан Иноят оқсоқо-
нинг зуғумларини эримнинг битта юпатиши эсимдан
чиқазиб юборар, деб ўйлардн. Қайтага эри келиб унинг

579

www.ziyouz.com kutubxonasi

тинчи бузилдн. Ҳар куни бир дилсиёҳлик, ҳар купн бнр
хархаша.

Дилдор ҳишлоқдан кетнб чўлда ўрнашиб олсак, қу
лоғнм тинчир деб ўзини ўзи юпатди. Гўё Дилдор эри-
нинг орқасидан келмагану, эрп унинг орқаспдан эрга-
шиб келгандек.

Чиқди, кетди. Ет ерга, шамоллар гувнллагап чўл ўр-
тасига ташлади, кетди. Ш у қилмишинн кечириб бўла-
дими? Яхши эр шундай қиладими?

Чирсиллаб ёнаётган ўтга тикилнб Дилдор мана шу-
ларни ўйларди. Лекин болада ннма гуноҳ. Тнли чиққаи-
дан бери дада деб хархаша қилган бола ҳар купи бў-
лаётган жанжалдан бир онасига, бир дадасига қараб
жавдиранди. Болага ўхшаб шўхлиги ҳам нўқ. Бола бў-
ла туриб катталардек ўй сурадиган бўлиб қоляптн.

Днлдор ннмаси биланднр қишлоқ аҳлннинг меҳрини
олганди. Уни ёлғиз дадасипша эмас, бутуи қишлоқ эр-
калар, ҳеч ким унга қаттпқ гапирмасди. Фақат Асрора-
гина унн жеркиб ташлашга, турткилашга ботинардн.
Шунннг учун ҳам у бнрон марта оғир иш қилмагаи.
қилса ҳам қўл учнда қиларди. Бугун бирннчи марта
терга пишнб ишладп. Бугун бпринчн марта дала меҳна-
тининг машаққатинп сезди.

Ҳар бир қпйип иш то унга дуч келмагунча қинпи.
Одам боласи қийинчиликка дуч келгаидагпна ўзнда унн
сигишга журъат сезадн, уни енгиб бўлгандан кейингина
ўз кучига ўзи баҳо беради. Бугун Днлдор ўзииннг кпм-
лигинп билдн. Дилдор эрн тўгрисида ўплаганда, ўзи
шунақа ўжар, қансар, аммо менп ўларча севади, ҳар
қаиақа бўлганда ҳам мени ташлаб кетманди, деб ўйлар-
дн. У ўзининг шу фнкрида қатънй эдн.

Дилдор ўйламаган, ўйлаб тушига ҳам кпрмаган
нкки қийинчиликка рўбарў келдп. Умрпда қилмаган
огпр ишга киришди. Бугун умпдпнн, умрнни бағншла-
гаи эри ташлаб кетди.

Қўнши ҳовлнларда чироқ ёниб одамларнинг гаигир-
гунгур овозлари келяпти. Қимдир пластинка қўпдп.
Оғир, юракни эзувчи куй шамоллар қанотида у сқдаи
бу ёққа сузнб юрибди.

Кимдир янги уннн «ювяпти». Шираканф товушлар,
қийқириқ, кулги овозлари эшптпляпти. Биргина Днл-
дорлар уйи жимжнт. Айвон чнроғи ҳам ёқнлмаган. Фа-
қат ўчоқда ловиллаб ёпаётган ўтнинг шамолда силкин-

971

www.ziyouz.com kutubxonasi

ган тили девор, айвон шифтини лип-лип ёритади. Бола

аллақачон ухлаб қолган.

Днлдор машаққат билан ўрнндан туриб айвон усту-

нидаги электр калнтини буради. Ғам-аламларни босиб

ётган тун қороиғисини қувиб бирдан атроф ёришиб

кетдп. Дилдор овқат сузиб келиб боласини уйғотди.

— Тур,' тур, Азимжон, тура қол.

Бола талмовсираб кўзини очди.

— Овқатингмн еб олгин. Мана, ширин орқат пишн*

риб келдим. )

Бола ўтирган жонида мудрар, кўзлари юмилнб ке-

тарди. Дилдор унн минг ном билан эркалаб оғзига

овқат соларди.

— Эртага далага опчнқаман, тракторга мииднрнб

ўннатамай, қўзпм, ўзииг полвон боласан-ку, яна битта

қошйқ ёгпн. Эртак айтиб тураман, сен еб тургин.

Бола қамон мудрар, ннма еяётганннн билмасди.

— Бнр бор экан, бир йўқ экан, бир анёр тулки бор

экан. Уша тулкини-чи, узун думи бор экан. Уша айёр

тулки... яна бпр қошиқ егин, қа, баракалла. Айёр тулки

инидан чпқиб офтобда ўтнрса, тепасидаги дарахтга битта

ола қарға қўнибди. Олавер, олавер, ютворгин. Ютвор.

Оғзингда олиб ўтирма-да! Яна ухлаяпсан-а?

Азимжон оғзидаги овкат билан ухлаб қолди. Дилдор

юрагн эзилиб уни ечинтпрди-да, ўрнига ётқнзиб тикил-

ганча Қнмирламап ўтпрди. Энди унинг ҳам иштаҳаеи

бўгилган, қозондаги овқат тагидаги чўғи сўпиб, аллақа-

чон совнб қолган эди.

Бугўнги кўрган, кечнрган қнйинчиликлари ҳам бир

бўлди-ю, боласпнинг овқатсиз ухлаб қолганн ҳам бир

бўлдн. Унга тпкилиб ўтираркан,- ичидан аллақандай ўг

отилиб чнқиб бўғзннн куйДирдн. Дард-алам билан хўр-

синди. Кўксп бпр пкки қалқиди-ю, кўзндан юммом ёш

думаланвердп.

йўлакдан оёқ товушн келдн. Бу гурс-гурс товуш бнр

дам тўхтаб,'эркак кишинпнг йўталгани эшптнлди. Одат-

да аёл киши бор уйга эркак кирадпган бўлса, шундан

қилади. Кнм бнлади аёл кишп қай аҳволда бўлсайкин,

зркак олдида хижолатлпк бўлмаснн деб атанин йўта-

лади. ■

Дилдор шошнб ўрнндан турди-ю, кўзларини артиб

кўтарилнб қолган этагини туширди. ёқа тугмаларнни

солди. • ■■

$72

www.ziyouz.com kutubxonasi

Холматжон кнрди.
Дплдор Холматжонникига у фронтдап келган куни-
нинг эртасига киргандн. Ушанда негаднр у қпп-қпзариб,
турган ерида қимнрламай қолгандн.
Холматжоннинг ака-укаси йўқ. Биргпна кампир бу-
виси бор эдн. Холматжон келиши бпланоқ бувисига
таъзия очди. Узи қопда сомон орқалаб бориб онасининг,
бувисипииг қабрнни суваб келди, юртга ош берли.
Днлдор упп кўча бетида кўрганнча бошқа кўрмаган
эди. Эрталаб эри упга қаттиқ гапирдн. Аъзамжоннипг
қилиғига яраша яхшилаб жавоб қилиши мумкин эди,
Холматжон оғирлик қилди.
Бугун далада Дилдор культивация қнластган жойга
борганда нимадир демоқчн бўлиб оғнз жуфтлади ю,
айтолмади. Дилдор ғўзаларни пайқон қилганн учун ра-
иснннг анча таъби олинган, унинг олднда бошқа ган
айтнш ўнғайсиз бўлган эдн. Шунинг учун ҳам Холмат-
жон оғнз очмаганди. Мана, эндн ўзи келди. Ранснинг
нима деганнни айтадн. Улганнинг устнга тепгап қплиб
ранснинг аччиқ гапларинн унга етқазади.
— Синглим,— дедн Холматжон, ёлғиз аёлнинг олдп-
га келншга ботинолмап.— Тушликка келмадингиз?
Холматжоннипг айтадпган гапи бу эмаслигипи Дпл-
дор сезди. У ҳозир бошқа гап айтадп. Бу даромади.
Авжи кепип чнқадн.
— Утирипг, Холматжон ака,— дедп Дилдор айвон
даҳаннга якапдоз ёзар экан.— Мепи койнганп келдинг-
из, биламап.
— Иўғ-е, унчалнк эмас. Шупчакп бнр хабар олиб
қўяй девдим.
— Раис бува пайҳон бўлган ғўзаларни ҳаммага кўр-
сатиб роса досгоп қилган бўлсалар керак-а?
Эрталабкн воқеа эсида пўқдек, Холматжон кўзлари-
ни шифтга қадаб, осткп лабннп сўрпб апдак тургандан
кейин кулдн.
— У кишидан бекорга ташвиш қплибснз, Дилдор.
Раис яхши одам экан. Сиз папҳон қплган ниҳолларпи
бнров кўрмасин деб каналга ташлаб юборднлар.
Дилдор беихтнёр, меп ўлай, менгииа ўлай, қўрқпб
юрган эдим-а, деб юборганнни билмай қолдн.
— Тўғрн, аввалига роса жаҳллари чнқдп. Кейин бил-
мадим, дарров жаҳлдан тушдплар. Муни қаранг-а, трак-
торни ҳам ўрганиб олган эканснз?

573

www.ziyouz.com kutubxonasi

■— Қаёқда, ўргапганим шуми? Шарманда бўллнм-ку.
— Лста-аста-да. Сиздан. кўрарсиз, яхши тракторчи
чиқади, лекин бир ўзингизга қиГжнлпк қплади. Ранс
билан гаплашднм. Сизга бптта ёрдамчи беради.
Дилдор ўпланнб қолди. Ердамчи албатта эркак одам
бўлади. Дала тошда ёлғнз-яшин қолганда ким билади,
одамларнинг кўпглига нима гап келади. Аъзамжон нима
дендн? Шундогам сал нарсага рўзғорга аччиқ ташла-
иптн.
— Кимни бермоқчисизлар?
— Бунисини раис ҳалн антганлари Пўқ.
— Агар эркак одам бўлса кераги йўқ.
Холматжон бу тўгрида бошқа гап айтмадн. Барибир
боя аГпмокчи бўлган гапи бу эмаслиги бнлинпб турар-

ДН-— Ал'ь ^ > 1 к<е' лмадими?,
Унинг айтмоқчи бўлган гапи шу эди.
Дилдор индаман ерга қаради. Холматжон қам ппда-

ман туриб қолди. Охирн тилга кнрди.
— Бу томонга эпдн транспорт келманди. Бемақал

бўлиб қолди. Аъзам келадиган бўлса шу пайтгача ке-
лардн. Ёлғнз ётасизми, а?

Дилдор шу гапни ўйламаган экан. Дарҳақиқат, кў-
никмаган жойда бир ўзи қандоқ ётади. Гўё Холматжон,
мен шу ерда қоламан, деяётгапдек шошиб жавоб қилдп.

— Пнма бўларди, мени бўрн ермиди,— деб юборди.
— Бўри-ку емайди-я, аёл кишинннг ёлғиз қолиши
қандоқ бўларкип. Шуни ўйлаб хабар олгани келгандим.
Кўнглингнзга келмасину, мен Аъзамни яхши биламан.
У бировга бўйнн беришнп ёмон кўради. Гуноҳни у қил-
ган бўлса ҳам барибнр ундан узр сўрашларини яхши
кўради. Менимча, у ўз ҳоличз қайтиб келмайди. Олнб
келиш керак. Б у ёғиин ўзннгиз бнласиз. Қаёққа кетга-
нини сизга айтмадими? Қншлоққа-ку бормас. Боришга
бет керак.
Дилдор елкасини қисди.
— Ҳай, майли,— деди Холматжон ўриидан турар-
кан.— Елғиз ётманг, ҳозир бориб Малика аяни юбора-
ман. Бирга ётинглар.
Дилдор унга бир нима деб жавоб қайтармади. У чи-
қиб кетгандан кейин айвон устунига суяниб, сон-саноқ-
сиз юлдузлар чарақлаган чўл осмонига тикилганча ту-
риб қолди.

574

www.ziyouz.com kutubxonasi

Чарчаган одамни уйқу элитадн, дсйпшарди. Дилдор
бу гапнинг унчалик тўғри эмаслигини энди билди. Бу-
тун тани зирқираб оғриса ҳам, кўзига уйқу келмасди.
ё кунгли нотинчлигиданмнкин?

Қўнн-қўшниларникнда чироқ ўчди. Вақт алла-палла
бўлиб қолди. Эртага азонлаб далага чиқиш кераклнгннн
эслаб Днлдор анвонга Малика ая учун ҳам жой қилиб
чироқнн ўчирмай ётди.

Яқнн ўртада бўри улиди. Дилдорнннг эти жнмнрлаб
кетди. Алоҳида ётгап ўғлинп кўтариб ёнига олдн. Узоқ-
дан яна бўри улиди. Хопадонларнинг бирида ит повил-
лади. Бирпасда итларнинг акиллаши авжга чиқди. Дил-
дор ваҳима ичида ухлаёлмай тўлғаннб ётардп.

Аъзамжон! ё л ғ и з болангнн бўрилар увлаган даштга
ташлаб қаёқларга кетдинг. Ҳозир қаёқдасан? Очмисан,
тўқмисан? Биттагипа болангни қандоқ кўзинг қийдн?

. Дилдор эрини ўйлаб гоҳ ғазабланар, гоҳ унга раҳмн
келиб хўрсинарди.

Аъзамжон шу пантда, юлдузлар осмонн замннпи тўл-
дирнб жимнрлаётган ёз оқшомнда анорлар гуллаган,
райҳонлар ҳид сочган, арнғндан қўнғироқ чалиб сув
оқаётган сокин ҳовлида ўзга ёр оғушида барқ урпб ух-
ларди.

Хўрозлар нккп мартадан бир-бнринн чақнрмшдп.
Ҳолматжон айтган аядан дарак йўқ.

Днлдор пнш-пиш ухлаётган ўғли тепасида мнжжа
қоқ.май ўтирар, аллақандай қўрқинч ва даҳшат нчида
бўриларнинг олисларда улншига қулоқ соларди.

Ой тепага келди. Чўл кишилари аллақачон ухлаб
қолишган. Аммо Дилдорнпнг кўзинп уйқу ололмасдп.

XVI

Дераза орқасида ит акпллаб Днлдорнн уйғотиб юбор-
ди. Бемаҳал чакаги очилган итдан диққат бўлиб боши-
пи кўрпага буркаб олдн. Ит ҳамон вовиллар, кўз юмганн
қўймасди. Диққат бўлгап Дилдор камзулинм елкаспга
ташлаб ҳовлнга тушди. Учоқ олдида қалашиб ётган
шохлардан битта новдани сугуриб олди-да, итни ҳай-
даш учун ташқарига чиқди.

Лайча ит кўча ўртасида туриб Дилдорлар деразасн
тарафга қараб улирди. Днлдор уни калтак билан қув-
ди. Энди орқаснга қайтганда ит яна жойига келнб улиш-

575

www.ziyouz.com kutubxonasi

Н11 бошлади. Нега упдоқ қилаётганикин, деб у ёқ-бу ёқ-
Қа аланглади.

Унининг деразасп қаршисндаги тол тагнда кнмдир
ётарди. Бнронта маст эмасмикин, деган хаёлда қўрқа-
писа яқинлашди. Тол тагидаги қуриб қолган ажриқ
устида кимдир ғужанак бўлиб тўнига ўраниб ётар, сов-
қотганидан тиззаларини қучоқлаб, бошини бўпни ичига
тортиб олганди. Аъзамжон бўлса-я, деб дилидан ўтказ-
ди Дилдор. Қелгану, киришга, рўпара келишга юзи
чидамай шу ерда ётиб қолган. Қайфи бўлса ажабмас*

Ш у хаёл бидан Дилдор ётгап кишининг тепасига
келди. Унннг бетига ой нури тушиб турардн. Дилдор
сесканиб кстдп. Б у Холматжон эди. Дилдор эсанкнраб
қолдн. У бу ерда нима қнлиб ётибди? Паҳотки нчнб учиб
қолган бўлса? Унақа одати йўқ эди-ку! У ннма қилиши-
ни билман серрайнб турардн. Пўл четларнда папирос
қолдиқлари оқарнб кўринарди. Айнмқса, ётган жойнда
гнжнмлаб ташлапган папирос пачкаси, атрофида алла-
қанча чала чекиб ташланган папнрослар.

Бу аҳволда шамоллаб қолиши ҳеч гапмас. Ннмадир
қилиш керак. Дилдор орқасига қайтиб уйдан, битта
якандоз олнб чиқдн-да, устнга спнб кириб кетди. Хол-
матжон бупи сезмади. Нимадир деб ғудрандп.

Дилдор то ярим ксчасигача бўри улншпдан қўрқиб
ухламаганндан, ўрнига ётдн-ю, донг қотпб ухлаб қолди.

Эрталаб ўрнидан турганда айвон лабнда тахлоғлиқ
ўша якандозни кўрди. Холматжон қўйиб кетнбди. Дил-
дор бунга ҳам унча парво қилмади. Демак, Холмат-
жон устига ким якандоз ёпганини билибди.

Она-бола нонушта қилаётганларида гузар тарафдан
Абдулла бақироқнинг овози келди.

— Эшитмадим деманглар, чортеракликлар бугуп
ҳам кечагн участкада чопиққа чнқадилар. Ораларинг-
да мироблар бўлса чойхонага келишсин. Тракторчп
қиз раис бувага учрашспн.

Дплдорнинг юраги шув этпб кетдн. Раис энди унн
боплайди. Кечагн пайҳон қилннган ғўзалар учун кўп-
чнлик ўртаспда тапбеҳ беради. Е бўлмасам: қўя қол,
қнзим, чопиққа чиқ, трактор юргизишни бнлмас экансан,
дейди.

У шошиб нонушта қилдн-ю, боласини кийннтирнб
кўчага чнқди. Остонада Малика аяга дуч келдн.

— Вой, болам, яхши ётиб(, турдингми? Ходматжон

576 _ :■

www.ziyouz.com kutubxonasi

кечаси борган эди, иложим бўлмади, раис кеча бир
қоп ун ташлаб кетган эдн, кечасн билан ёпдим. Миям
қурсин, асли Холматжонга айтсам бўларкан, ўзи кела
қолсин, менпкида ёта қолсин десам бўларкан. Вое, ёш-
гина парса бир ўзинг ётдингми?

Дилдор кулди.
— Иега ёлгиз бўларканман. Енимда манаву полвон
бор эди.

Кампир Азимжоннинг пешонасидан ўпнб қўнди.
— Сен боравер, раис гузарда сувчиларни, трактор-
чиларнп никяптп. Қани, полвон, биз бу ёцца борамиз.
У шундан деб Азимжоннинг қўлпдан етаклаб кетди.
Дилдор гузарга келганда, Меливой ака олдпга чой-
нак қўйиб, Чортеракдан келган иккп кишн бнлан гап-
лашиб ўтнрардп.
— Келдингми, қизнм,— дедн ААелипой ака Днлдорга
чон тутиб.— Кеча ишннгни кўрднм.
Дплдор қип-қизариб кетди. Энди бошлапдн, боплай-
ди мени, деган ўй ялт этнб кўнглндан ўтди.
Раис нариги сўрпда ўтирган сарнқ қизни имлаб ча-
қирди.
«Оббо,— .дедп Днлдор ичпда,— Х^рпимға бошқа трак-
торчи топибди. Боя ўйлаганим тўғри чиқди».
Сарнқ соч қнз раиснинг олднга келди. Раис Дилдор-
га юзланди.
— Танишпб қўй, бу менпнг қизим, оти Шура.
Дилдор беихтиёр унга кўришгапп қўл узатди. Аммо

нималар бўлаётганини билмасди.
— Бир ўзннгга иш оғирлик қиладп. Шура билан

икковннг ХТЗда ишлайснзлар. Сен тракторчи, бу ёр-
дамчн. Мима керак бўлса ўзимга айтинглар. Шура
қишлоқнинг жами паст-баландини билади. Аямай ишга
буюравер. Тушликка чиққанда кўрпа-тўшагини сеники-
га опкелиб қўяди. Бирга турасизлар, хўпми? Унақа ёл-
гиз ётма. Еш экансан. Ш ум болалар яна кечаси безовта
қилиб ўтирмасин. Хўпми?

Дилдор лабнни тишлаб туриб қолди. Демак, раис
хамма гапдан хабардор. Эрининг кетиб қолганини ҳам,
бу кеча ёлғиз ётганини ҳам бнлади.

— Хўп, бува. Айтганпнгизни қнламан,— деди мин-
натдор оҳангда.

— Шундоқ бўлсин,— деди раис ва ёнидагиларга
қараб гапипн давом эттираверди.

37-323 577

www.ziyouz.com kutubxonasi

Шура билан одам бўЛи келиб қолгаи маккпжўхо-
рилар орасидан боришар экан, гашш нимадаи бош ш-
шини билман турган Дилдор Шурага ўнгайспз, хнжо-
латли қарадн.

— Узбекча бнласизмн?
— Биламан,— дсди Шура мақтанганнамо.— Ж уда
яхши биламан.
— Унақа бўлса, яхшп. Мсн ўричча билмаймап.
— Ничего, ўзнм ўргатиб цўяман.
Дилдорнинг чеҳраси очилди. Нўл-нўлакай у ёқ-бу
ёҳдан ганлашиб кетишди.
— Ростдан, раис буванинг қизларимисиз?
— Ҳа, ҳизлариман. Фамилиям Мелиева-ку.
Дилдор унга ҳайрат билан каради.
— Аянгиз ўрисмилар?
Дилдор берган саволпдан хижолат бўлиб гапни дар-
ров, у жавоб ҳантаргунча бошҳ-а ёқҳа бурворди.
— Бу чўлда бирам бўри кўп эканки, кечасн билан
ҳўрқиб чиқдим.
— Бу жойларни уч йил олдин кўрмагансиз. Бўри-
нннг конп эди. Бу озаннб қолганп-ку. Дадам билан кўп
келганман. У пайтда бунақа иморатлар қаёқда эди.
Гап билан бўлиб пайкалга етиб қолганларшш бил-
май қолишди. Дўнглнк тагида бочка пйндо бўлнб қоп-
ти. Керосин бўлса керак. Трактор кеча Дилдор қўйиб
кетган жойдан сал нарига жплиб қолганга ўхшайди.
Дилдор синчиклаб қараса, трактор ғўза орасида бир-
икки кириб чнққапга ўхшайди. Кеча манави картага
Дилдор трактор солмаган эди. Демак, кнмдир келиб
озроқ ншлатганга ўхшайди. Кероснн опкелган гараж
мудири шундай қнлган бўлса ажаб эмас.
Ш ура тракторга ёғ қуйиб, шамларинн бир-бнр қараб
•шққандан кейин Дилдорга қаради.
— Сиз бошлайсизми ё мен.
— Барибйр,— дедн Дилдор.
— Манли, спз бошлап қолинг.
Дилдор моторнп ўт олдириб сал қизиғунча эгарда
чик турганича даланинг узоқ-узоқларига қаради.
Олисда чопиқчиларнннг овозлари эшитиларди. Кеча
ёлғизлик уни кўп қийноққа олгаи эди. Барибир кўнгил-
сиз ўйлар қанча ёпирилиб келмасин, қандайдир ғурур
кучн уни тушкунлик гирдобига йўлатмас эдн. Олдида
каттакон мақсади бор одам, шу мақсад учун, айниқса.

578

www.ziyouz.com kutubxonasi

узоқдан мннглаб кўз кузатиб турганда ҳамма нарсани
унутади-ю, шу мақсад кетидан қувади. Днлдор кеча
ана шундай ҳолатни бошидан кечирган эди.

Кеча Дилдор бирданига икки имтиҳондан ўтдн. Бири,
кўпчилик ўртасида тантана билан минган тракторни қан-
чалик қнйин бўлса-да, аёл боши билан жиловлай олди
Иккннчиси, не умидлар билан йўлга чиқиб, энди тинч,
осуда яшамоқчи бўлиб турганда нотаннш чўлга эри
ташлаб кетди. Бўрилар увлаган тунни ўша тинч ҳаёт
ваъда қилган эриснз ўтказди. Бу кеча, айниқса, шу паГп-
гача айрилнқда, висол дамларида кечирган изтиробла-
ри орасида энг огири эди. Дилдор бу имтиҳонга ҳам
бардош берди. Бу ёги энди у қадар оғир бўлмайди. Би-
ринчи тундек оғир бўлмайди, бўлолмайди. Бундай эрдап
сруғлик чиқмаслигини ҳам Дилдор шу тунда сезди.
Сезди-ю, юрагини муз қоплагандек бутун эҳтироси, ҳар
дақнқа ўзига чорлаб турган ўша чақноқ кўзлари эндп
беҳаё, шармснз бўлиб қолди. Ениб турган чўғ устинн
кул босди. Ким биладн, бу чўғ устидагн кулни ким ва
качон супуриб ташлайдн. Бу юрак яна ёлқинланарми-
кпн? Ким бнлади. Ҳар қалай, Аъзамжон бу чўғни қайта
алангалата олмаса керак. Яна ким билади, дейснз. Аёл
қалбини билиш қийин.

Трактор пайкал бошига еттн-саккиз бориб келгунча
ҳам Дилдор хаёлдан бўшамади. Кимдир унннг елкаси-
дан туртгандагина у ўзига келди.

Енида Ш ура турар, бир қўли билан рулга ёпишиб,
ўнг тарафга бурмоқчи бўларди.

— Сизга нима бўлдп, опа? Ф ақат ариқнинг ўзини
ковлаб кетяпсиз-ку.

Дплдор қараса ўқариқнинг ярмигача арнқнинг ўзи-
га культиватор тншини ботириб келаётган экан.

— Чарчабсиз, дамингизни олинг. Энди мен юргизаман.
Дилдор унга монелик қилмай пастга сакради. Ғўза-
лар орасида туриб Шуранинг руль бошқаришига қаради.
Бало экан бу қиз. Утирншини қаранг. Уста шофёрларга
ўхшайди.
Дилдор унинг юргнзншидан завқланиб кетди. Ҳор-
гин қалам ташлаб четга чиқди-да, оёғидан шиппагини
чиқазнб ажриққа ўтирди.
Велосипедда Холматжон келдн. У Дилдорга келнб
салом бериб гўза орасига кириб кетди. Ҳар ер-ҳар ерда
энгашиб ғўза тагидан кесак олар, кафтига қўйиб эзиб

579

www.ziyouz.com kutubxonasi

кўрардн. V шу кўни озрок культнваиия сифатини текши-
риб кўргаидан кейин, яна қантиб чнқдн.

— Емон эмас. Дуруст. Омборга комбинезон келдн.
Қечқурун бориб олинглар. Тушликда япги келганларга
аванс берилади. Омборчи ҳам бўладн. Кечқурун нима
керак бўлса меҳнат кунп ҳисобидан ун, дон-дун бери-
лади. Албатта бориб олипглар, хўпми?

Дилдор боши бнлан хўп ишорасиии ҳнллн. Холмат-
жон кетар олднда:

— Раҳмат,— деди.
У нимага раҳмат дедн Дилдор тушунмади. Велосипед
тупроҳда илон нзн қолдириб анча нари кетнб қолганла-
гина унннг нима учун раҳмат деганнга тушундн. Холмат-
жон ксчаси устига ёпнб ҳўйган якандоз учун раҳмаг
антдн. Ҳа, шунпнг учун.
Холматжонни онасининг қорпндан ёрнб олинган де-
йншадн. Бунп Дилдор яхшн билади. Жангда юрган етим-
чанинг кўнглини бузмаслнк учун Асроранинг звеносидаги
ҳнзлар Холматжонга бувпси номндан хат ёзиб туришар-
ди. Бувисп саводсиз бўлгани учун ҳам бошҳалар хаг
ёзишн Холматжонни шубҳага солмадп. Олисдан, окоп-
лардан Холматжон бувиснга узундан-узоқ дуони салом
ёзар, яқнн орада соғ-омоп қайтиб келишинп бнлднрнб
севннтирмоқчи бўлардн. Бу хатлар тўппа-тўғри Асрора-
нинг қўлига тегарди, қизлар бирга ўқиб, унга жавоб ёзи-
шарди. То уруш тугаб, қишлоққа қайтиб келгунича Хол-
матжон бувисинннг оламдан ўтганипи билмади.
Шунинг учун ҳам ҳамқншлоқ қизларнинг бу одамгар-
чилиги унннг дилпда бир қарз бўлпб ётардн. Қачондир
>ларга бир яхшнлпк қилишни дилига тугнб қўйганди.
Кеча Аъзамжон уйдан зарда билан чнқиб кетганда,
Холмагжоннинг кўнглн алланечук бўлиб кетганди. Чун-
ки у Аъзамнннг кимлигннн, нималар қила олишини
яхши биларди. Дилдордан кўнгли тинчимаган Холмат-
жон кечқурун келиб Аъзамнннг қайтмаганини кўриб
Малика аяни юбормоқчн бўлди. Ая раиенинг топшириги
билан нон ёпаётганини кўриб ноилож қолди. Узи Дил-
дорнинг уйи атрофнда айланпб юрди. Тпич ухласин,
қўрқмасин, деб шундан қилди. У кечаси билан уй атро-
фида юраркан, Дилдорнинг бошига тушган воқеаларпи
ўнлади. Бу гапларпи у фронтдан келгандан кейин эшит-
ган эди. Урушга кетмасдан олдин ҳа.м Холматжон уни
биларди. Дўмбоққииа қиз эди Дилдор.

580

www.ziyouz.com kutubxonasi

Асрора унинг бувиеи номидан ёзган хатидан қишлоқ

қизларннмпг бнрга тушган суратнни ҳам қўшиб жўнатган

эди. Кўнгли кўтарнлсин, йигитлар қизлардан келган сура-

ту хатларни яхши кўрадилар, деб атайнн шундай қилган-

дп. Холматжон ўша қпзлар орасида Дилдорни дарровта-

ниган эдн. Бўйи чўзилиб, йигит кишининг суқи кирадиган

бўлиб қолгапнга ҳайрон бўлибсуратга узоқ тикнлган эди.

Фарғона йнгптларинпнг бир хусусияти бор. Қишло-

ғимизнинг қизига палон қишлоҳнинг йнгити гап ташлаб-

ди, деб эшнтса атайип муштлашгаии уч-тўрт йигит ўшақ-

қа борнб, бнроп жапжал бошла.май қайтишмайди. Ал-

батта, Ходматжон ҳам бу хислатдаи холи эмасди. Чўлга

кслган купларидан бошлаб қишлоқ қизларининг «шаъ-

нпни» ҳнмоя қнлиш пайида эди. >

Бу оқшомги уйқуснзлиги ҳамқишлоқ қизларнинг

яхшнлигига яхшилик билан жавоб бериш бўлса, иккнн-

чидан, ўша Фарғопа йигити орняти эди.

Дилдорнпнг бу гапдан хабари йўқ. У нега бундоқ

бўлганипи билолмай ҳайрон эди.

Дилдор бу гал чарчаганипи билмади. Шура қизиқ

экан, қаёқдаги куладигап гапларнн топиб гапирарди.

Бпрпасда колхоздаги одамларпн таъриф-тавенфини қи-

либ берди.

Бош бухгалтернинг хотинидап қўрқншидан тортиб,

агроном йигит доимо хотинларнинг пайноғини кийиб

юришнгача айтиб берди.

— Рост, хотинларпинг пайпоғн эркакларга жуда

мос келади. Учи йиртилса, қийиб ташлаб, чатпб оладн-да,

яна кпяверади. Бптта пайпоқни эркаклар бир йил, то

бир қарич қолгунча кийса бўларкан. Калласининг иш-

лаганнни қаранг-а.

Дилдор унннг гапларидан қотпб-қотпб кулар, шун-

доқ қувноқ қнз билан бирга ишлаб, бнр уйда бирга

туришидан қувонар эди.

— Қелин аямнинг сираям русчага тилн келманди.

Почему, дегин деб неча марта айтаман, барибир эсидан

чиқиб қолиб, зачему, дейди. Райкомдан телефон қи-

лишса, раис не прншла дейди. Тўғри гапирсапгнз-чи,

десам, тушунса бўлди-да, деб кулади.

Бирдап тушликка жом чалинди. Ш ура трактордан

сакраб тушиб, айда, Днля, деди. Дилдор бормаслнгини,

овқатни шатга опкелиб ейишнни айтганда, Шура уни

жеркиб ташлади.

581

www.ziyouz.com kutubxonasi

— Одамлардан нега қочасиз, опа. Юринг, юрннг.
Ҳангамалашиб келамиз. Ҳовуз бўйи салқин. Тол тагида
ўтириб бир оз дам оламиз. Батта дўппичалик соя жон
йўқ. Офтобда қовжираб нима зарур. Юринг, юрннг!

Шура уни қўярда-қўймай судраб олиб кетди.
Дилдор шийпонни кўрмаган эдн. Салқин жой экан.
Бир томонда катта қозон. Бакда вақирлаб сув қайнаб
турибди. Толлар тагига тўшалган шолчаларда биров
снбошлаган, биров чордана қуриб чой ичар, Холмат-
жон эса олдига битта чойнакни қўйиб толга суянгаии-
ча мудрарди.
— Бечора, ухламаган-да,— деб ачинди Дилдор.
— Пўшт, таикчиларга йўл берииглар!— дедн Ш ура
шийпонга кўтарилар экан. Унинг овозидан кўзини оч-
ған Холматжон Дилдорга кўзи тушди-ю, ни.ма қилишини
бнлмай бўш пиёлани оғзнга олиб борди.

X V II

Дилдор кечқурун комбннезон олгани гаражга кетган
эди. Келса, Ш ура уйдан ўқдек отилнб чиқиб кетдн. Унннг
кўзлари қизарган, кўп йиғлаганидан бўлса керак қовоқ:
лари шишиб кетган эдн. Днлдор олнб келган нарсала-
рини айвонга улоқтирди-ю, орқасидан югурди. Гузарда
одам кўп. Чойхона сўриларида кўрпа-ёстнқ, тугунлар.
Яна одамлар келганга ўхшайди. Чортеракдан одам олиб
келган ўша кундаги юк машиналари қатор бўлиб туриб-
ди. Одамлар орасидан Дилдор Шурани изларди. У йўқ.
Мотор гуриллади.Қараса, юк машинаси тепасида Шура
турибдн. Дилдор унга югурган эди, машина жойидан
қўзғалди. Етолмади.

Нима гап экан? Нима гаплигнни бу одамлар билмай-
ди. Булар янги келган кишилар. Дилдор нима қилишинн
билмай ҳайрон бўлнб турган эди, Малика ая Азимжон-
ни етаклаб келиб қолди:

— Эшитдннгми, болам, Меливойнинг ўғлини япон ўл-
днрибдн.

Дилдор турган жойида қотиб қолди. Бунинг нималн-
гини Дилдор билади. У бир марта шундай шум хабар-
нннг дардини тортган. Аъзамжондан қора хат келганда
дунё кўзига қоронғи бўлиб кетган, огир оёқли ҳоли билан
каҳратон қишда қора кийиб телбага ўхшаб юрганди.
Ушанда ҳамма ёқни оппоқ қор босган. Дов-дарахт, том-

582

www.ziyouz.com kutubxonasi

тош, даляю қирлар оппоқ эдн Фақат Дилдорнинг дилн
қоропги, либоси қора эди.

— Болам, бугун Шура кслмас, кечаси ёнингга ўзим
бораман.

Дилдор индамадн. Боласини етаклаб кетаркан, ўй*
ларди.

«Мен бахги қарога яна битта бахти қаро шерик бўл-
ди. Ьиттагина бошимга шунча ташвиш. Б у дунёда би-
ронта беташвиш одам борми? Кимга суянсам, дарднмни
очсам у ҳам мснга ўхшаган чиқади...»

Негадир Дилдор шунча яхшиликлар қнлган Асрора-
нн, Адолатни, нотаниш жойга келгандан бери атрофинн
ўраган бу меҳрибон одамларни ўйламасди. Кулфатга
қолган киши фақат ёмон кунларини ўйланди. Дилдор
ҳозир шундай аҳволда эди.

Кечадан бери анча кўнгли тўлиб, уйн обод бўлиб
қолган Дилдор яна яккаликда, забунликда қолди. У
афтодаҳол бир кайфиятда ҳовлнга кнрди. Атрофда
ҳамма шод. Қўшнилар уйида бола-чақалари билан кеч-
ки таом устнда чақчақлашаётган кишиларга унинг ҳа-
васи келди. Ш у Аъзамжонга рўпара келган кундан
бошлаб бирон кунни рўшнолик билан ўтказмадн. Умр
бўйи тиниқ, жуда ҳам тиниқ нур ичнда порлаб туриши
керак бўлган тўй кунини ҳам у йиғлаб ўтказди. Ҳалига-
ча бу йиғн, кўз ёши тингани йўқ. Йиғлайвериб дийдаси
қотиб кетди. Кўзнга ёш келмай қўйди.

Бечора дадаси тўй қилсам, ичкуёв бўлса бағрим бу-
тун, уйим обод бўлиб қоларди, деб ният қиларди. Бўл-
мадн. Наипки нчкуёв нураб қолган уйнинг шикаст-рехт-
ларига қаради. Бутун оила бошига кулфат солди. Мана
ҳозир келин бўлиб бир нафас келинлнк роҳатини кўрма-
1 ан Дилдор боласини бағрига босиб чироқ ёқилмаган
нотаниш уйда ғам-андуҳ ичпда ўртаниб қолдм. Қишлоқ-
да дадаси қанғнллаб ётган катта ҳовлида қариганда ўзи
кирини ювиб, ўзи томоқ пишнриб ўтирибдн.

Ш у ишларни қилган, кулфатларни бошига солган
Аъзамжоннинг ўзи қаёқда?

Шипиллаб енгил оёқ товуши келдн. Дилдор бош кў-
тариб қараган эди, айвон олдига келиб қолган Малика
аяга кўзи тушди.

— Вой болам, нега чнроқ ёқмай ўтирибсан. Вой, ға*
латиякансан-ку.

Ая электрги ёқиб қўйди.

58Э

www.ziyouz.com kutubxonasi

— Чой ҳам қўймабсан, овқат ҳам ҳилмабсап.
Бу камппр унга шуидай меҳрибонлпк билап гаин-
рардикн, худди уиинг ичнда ёнаётгаи ўтни кўраётган-
дек, нима бнландир бу ўтнп ўчиришга урннаётганлек эдн.
Бу кампирнинг аллакаерн Дилдорнипг аясннп эс-
латарди. Биттаю битта боласи бўлгаппданмп оиаси
уни снра жеркпмасди. Ҳар қапаҳа жаҳлн чиқиб тур-
ганда ҳам овозпдаги майинлпкни бузмасди. Баъзап
зр-хотн айтншиб қолншарди.
— Боланн бузяпсан, эрка қнлнб қўйяпсан,— леб да-
даси айтса, онасн пннагпнн бузмай жавоб қилардп.
— Бпттаю битта болампп нсга уришарканман.
Шундоқ она Днлдор тўққизга етмасданоқ тупроққч
киргап эди. Мана, ўн уч йилдпркнм ота-бола унинг
чнрогнни ёқиб келншадп. Унга бахт ваъда қилгап эрп
она ётган шу тупроқдан олисга ташлаб қочди.
Малика ая Дилдорнинг пзтироб оташнда ёнаётга-
нинн бплиб турарди. Шуппнг учун бу бенаво жупон-
нипг мушкулини осоп қилиш, бир дам бўлса уни ёл-
ғизлпкка ташламаслик учун атайин келган эдн.
У чаққонгина хотнн эдп. Бирпасда пнёз тўғраб,
масаллиқларнп тайёрлаб қозон осдн. Кўнгнлни кўта-
радигап гаплардан гапнрпб уни алаҳситпшга урннди.
— Бола.м, ўзппгни унақа снқаверма. Дунёнинг иш-
ларн ҳамиша мнркам иккп бўлган. Сенга ҳам худонинг
атаб қўйган ёруг кунп бордир, ахир. Ннма бўпти, ҳали
ўн гулингдан бир гулпнг очплмаган. Қўй, куйма. Бу
эркакларнинг ҳаммасп шунақа. Менам вақтида э, куй-
ганман. Куяверпб адойи тамом бўлганман. Ҳозир эс-
ласам, аҳмоқ эканман, деб ўзимни ўзнм койнйман. Эси
бўлса сени, бўлмаса ҳам боласини соғнниб келади. Кел-
маса садқаи сар. Улнм бўлмасин, болам. Улимдан
бошқа ҳамма нарсанинг чорасп бор. Улим қурсин,
ўлим! Бечора Мелпвой оташда куйиб ётнбдн. Бир ўғил
эдики, арслон дердннг. Шундоқ бола ўққа учиб кетди.
Бечора Мелнвой болам келса Шурани келин қпламан,
деб у-буларини тайёрлаб қўйган эди. Мана, Шура тўй
кўрмай тул бўлпб ўтнрпбди. Ҳали сенга ннма бўпти.
Днлдор Шуранп Мелпвой аканинг қнзи деб ўйлаган
эди. Хотнни рус бўлса керак деган хаёлда эди. Демак,
Шура унннг қизн эмас. Уғлннпнг қаллнғи.
Овқат устида камппр Дилдор кўнглидаги жумбоқни
ечпб юборди. Мсливой аканипг икки қиз, бир ўғли бор

584

www.ziyouz.com kutubxonasi

экан. Қнзлари чиқиб кетгач, ўғли билан қолади. Уруш
авжига чиққан пайтда Марғнлонга тушиб фронт тараф-
дан келган ота-онасиз қолганлардан шу қизни олиб ке-
лади. Шура ўшанда ўн тўрт ёшларда эдн. Озиб-тўзиб
кетган, ранг-рўйн бнр ҳолатда эди. Мелнвой аканинг
хотпни уни ювнб-тараб сал купда оёққа турғизиб қўяди.
Шура ўзбек тилппи мутлақо билмасдн. Меливой ака-
нннг хотини билан нмлаб гаплашишарди. Шура дўм-
боққина бўлиб қолади. Сал кунда қўни-қўшннларнниг
меҳрнни тортади. ЛАеливон аканинг ўгли Турдивой
билан бирга мактабга боради. Бнрга далага чнқиб нш-
лайди. Турдпвой уруш охирлаб қолганда фронтга кета-
ди. Ана келадн, мана келади дсб туришганда япон
тарафга кетиб қоптп деб дарак эшнтишадн. Муни қа-
рангки, немиснниг ўқн ўтмагап бола японнинг ўқига
гнрифтор бўлади.

— Бугун иложим бўлмади, эрталаб қншлоққа тушиб
фотнҳа ўқнб келаман. Кўрмайсанмн, атигн тўртта бо-
лага боқча очнб ўтирпбмиз. Тўртта бола ҳам, бола-да.
Ҳали бир гурзавой бўлиб фотпҳага кетишди. Мен қол-
дн.м.

Цилдор чарчагаиндан ўтнрган жонида мудрай бош-
лади.

— Ета қол, болам, ёта қол. Узниг ҳам эркаклар қи-
ладиган ншга қўл уриб ўтирибсан. Узингга муносиб иш
қилншннг керак эди.

Дилдор индамай турнб жой сола бошлади. Қампир
идмш-товоқларнн юваётгапда Холматжон келиб қолди.

— Мен бугун ҳам келолмадингнзми деб хавотир ол-
ган эднм. Келганпнгпз яхшп бўптн, аяжон.

— Келмай, қаёққа борардим. Келаман-да. Боламни
ёлғпзлатнб қўярмидпм. Чой дамлаб берайми?

— йўқ, бувижон. Эпдн қайтаман.— Холматжон шун*
дай деяркап, боласнппиг устнни ёпаётган Дилдорга қа-
ради.— Шура эртага келмайдн. Узингпз ншлайсиз. Би-
рон одам қўшиб берайми, Днлдор.

Дилдор йўқ, деди. Холматжон ўзингнз биласиз, де-
гандек қнлпб кета бошлади. Кампнр орқасидан, овқа-
тннгни чпннига солиб, дастурхонга ўраб қўйганман. Со-
вумасдаи еб ол, болам, деб жавраб қолдн.

Кампнр ечипиб ўрннга кираркан, Днлдор бош кўта-
риб ундан сўрадн.

— Ая, Холматжоннн анчадан берп танийсизми?

565

www.ziyouz.com kutubxonasi

' — Нега таиимяй, уз неварамии танимаимаими, га*
иинг қиэнғ-а,— деди тилар-тиламас.

Дилдор қайрон бўлиб яна сўрапн.
— Ахир Холмптжоннниг бувиси бундан тўрт йил ол-
дин қазо қилган эди-ку.
Кампир жаноб бермади. Аламли хўрсиидн. Охири
зарда билан жавоб қилди.
— Бундан ксйин бу тўғрида мендан бнр оғиз ҳам
гап сўрама. Агар сўрасапг, остонангга қалам босмап
қўяман.
Кампир яна ёстнққа бош қўйди. Қоронғида алла-
пақтгача ухлаёлмай у ёқдан-бу ёққа безовта ағдари-
либ чиқди. Хўрсинди, ёнбошига агдарилдн. Сстиқ та-
гини титкилаб нос олиб чекди.
Дилдор уиинг дилига оғир ботадиган бирон гап ай-
тиб қўйдим шекилли, деб хижолатдан ухлаёлмасди. Охи-
ри кампир ўрнидан турнб қоқ ярим кечада қовлндан
чиқиб кетди.
Ннма бўлди? Қампирнинг дили нимадан оғрпди? Дил-
дор билолмасди.
Кампирнинг бемақалда чиқиб кетганини Диллор
бирон нши эсига келиб қолгандир деб ўйлади-ю, кў-
знни юмди. Барибир хаёли қочиб кўзига уйқу кел-
мади.
Энди Холматжонни ўйларди. Бу йигит кўпдан унга
аллақандан изтнроб тўла кўзларини тикади. Аллақан-
дай меқрибончиликлар қилади. Дилдор уни яхши била-
ди. Унинг кўнгли сўник. Кам куладнган, кулганда ҳам
ичида дарди бор одамдек астойдил кулмайди. Илгари у
қншлоқда бормн, йўқми биров эътибор бермасди. Эили
бошқача бўлиб кетибди. Ҳаммага меҳрибон, ҳар қан-
дай ишни ҳам уддалайдиган, ҳаракатчан, ишбилармон
бўлиб кетибди. Қани энди, Аъзамжон ҳам шупдай бўла
қолса эди. Иўқ. Икковининг орасида тоғча фарқ бор.
Халматжоннинг Аъзамжондан аллақанча афзалликла-
ри бўлишига қарамай, у Аъзамжон бўлолмасди. Бирин-
чи муҳаббатдек эзгу ҳис борми дунёда? У Аъзамжон
Дилдорнинг бирпнчи севгисими? Ундай деса Низомжон
унга бнр эрмак қатори гап бўлган экан-да. йўқ. Унинг
биринчн севгиси Низомжон эди. Аксинча, Аъзамжон
эрмак қатори унинг қалбига кирган эди. Наҳотки Дил-
дор учннчи севгнга юрагидан жой топа олса. Шупдай
бўлишп ҳам мумкннми?

596

www.ziyouz.com kutubxonasi

Дилдор шундай деб ўйларди-ю, ўз хаёлидан ўзи қўр-
қиб кетарди. У бу масалаларни ақл билан ҳал қилиб
бўлмаслигини билмасди. Б у юрак иши. Юрак ўртаниб
оташига олса, унинг ихтиёри қўлдан кетишига ақли ет-
масди. Дилдор энди сепишга қўрқарди. Ким билади,
Аъзамжонга теккан, Низомжонни севган Дилдор бошқа,
бўшашган, биров етакламаса ўзи юроламайдиган эрка
Дилдор эди. Чўлда ёлғиз яшашга кўнган, бўрилар увла-
ган саҳрода ухлайдиган, эркак қилолмайдиган ишга қўл
урган Дилдор бошқа эди. Бошқа Дилдорнинг бошқача
севгиси бўлиши мумкинднр. Дилдор ўйлаб-ўйлаб ўйига
етолмади-ю, ой тарнов учига қўнганда уйқуга кетди.

Чўлнинг дайди шамоллари ўт-ўланларни силкиб югу-
рар, юлдузлар бир-бирини нмлаб чақирарди.

Эри таҳқирлаган, ташландн Днлдорнинг иккинчи оғир
туни ҳам тонгга уланиб борарди.

XVIII

Холматжон тупука чойнакнинг жўмрагига кружка
илиб Дилдор- ишлаётган жойга чой олнб келди.

— Овқатга бормадингиз. Бу қанақаси бўлди? Ҳеч
бўлмаса чой ичнб олинг деб олнб келдим.

Дилдор нимчасининг тагига бостириб қўнган тугун-
чани ечнб нон, майиз олнб кўкатга ёзиб қўйди.

— Кўпчилик ўртасида томоқ еёлмайман. Урганмаган-
ман,— деди у нон ушатиб Холматжоннинг олдига қўяр-
кан.

Холматжон нимадир деяётган эди. Дилдор гапни бош-
қа ёққа буриб юборди.

— Малика аямни хафа қнлнб қўйдим. Бир гап сўра-
ган эдим, жуда хафа бўлдилар.

— Нима деган эдингиз?
Холматжон кимннгиз бўлади деган эдим, хафа бўлнб
қоқ ярим кечаси уйдан чиқиб кетдилар?
Холматжон гарданнни қашпди.
— Ш у гапни сўрабсиз. У киши менннг бувим бўла-
дилар!
Дилдор бошқа гап сўрамади. Аммо Малнка аяга бер-
ган саволп ҳалн ҳам тнлининг учида турганди. Буни
Холматжон сезди.
— Сиз чой ичиб туринг, мен бир чеккадан айтиб
бераман. Снз ўзнмнннг бувимни кўргансиз-а?

587

www.ziyouz.com kutubxonasi

»— Ҳа, к.?’рганман. Сиз фронтда вақтингизда у кпшн
менга икки марта кўплак тикиб берганлар. Ж уд а чевар
хотцн эдилар.

Холматжон Дилдорнинг кўзига қараб туриб сўради.
— Малика ая бувнмга ўхшапдиларми?
— Вой, худди ўзлари. Биринчи кўрганимда тирилиб
кепқоптиларми, деб ҳанрон бўлиб қолган эдим.
— Мен ҳам шундоқ бўлганман. Марғнлонда бпр кўр-
ганимдан кейин яна кўргим келнб хўп қндирдпм. Бу ёққа
келганимнзда учратиб қолдим. Хар куни пўлини пойлай-
ман. Кўрднм дегунча гапга соламан. Худдн бувнм раҳ-
матлнк бнлан гаплашгандек бўламан. Уйига борд!1 М.
А\ени ўгнл қилинг деб ўтиниб сўрадим. Кампнр бошим-
пн силаб хўп пнглади, кимлигимнн сўради.Айтиб бердим.
Баттар нпгн бошлади. Углим бўл, эна-бола бўлайлик,
дедн. Ана ўшандан бери у кишининг уйларида тураман.
Астопдил эна-бола бўлганмнз.
Дилдор ушшг гапларнпи бош эгпб ҳапронлнкда тнпг-
ларди.
— Сўрасам пега ҳафа бўладнлар?
— Сўраманг. Сира сўрамапг. Мен ҳам сўрамаганмаи.
Менга Меливон ака айтнб берганлар. Бу хотппнинг бо-
шндан жуда ҳам огир савдолар кечган. Ҳеч кнмн нўқ.
Меливой ака ҳолидан хабар олиб туради. Биз эна-бола
бўлганпмнздан кении Мелпвой ака бнр кунн ндорага
чақнрнб, упппг кпмлнгини айтпб берди. Шундаи берн
кўнглига қарайман. Сира хафа қнлмасам, деб аяб тура-
ман.
Ана шундан кейнн Холматжон Малика аянинг боши-
дан ўтган савдоларни шошилмай гапириб бера бошлади.
Малика ая асли тошлоқлик бўлиб, эри ўрта ҳол деҳ-
қонлардан бўлган. Уларнинг пешоналарида худодан
тилаб-тилаб олган биттаю битта қизлари бўлган. Қиз
бўйига етнб, эндн куёвга узатамиз деб турганларида
Кўршермат Тошлоқни босади. Қишлоқнинг ювиндихўр-
ларн упга чиропли бир қиз борлигини антншадн. Кўр-
шермат йигнт юборнб қизнн олнб келишни буюрадн.
Ота қаршилик кўрсатгани учуи ҳовлининг ўзида отиб
ташлайдилар. Малика ая сочини юлиб дод солишига
қарамай, қизинн отга босиб олиб кетншади. Қўрбоши
пикоҳ ўқитиб қизни ўша тунда зўрлайди-ю, эрталаб
тонг отмай қочади. Зўрланган, шарманда бўлган қнз
қон йиғлаб уйга қайтиб келади.

588

www.ziyouz.com kutubxonasi

Она-бола қон-қон Ғжғлаб қолишади. Кунлар ўтиб
циз ҳомиладор бўлнб қолади. Ой-куни яқинлашган сари
она-бола ташвишга тушаднлар. Кўзи ёригандан кейин қиз
телба бўлиб қолади. Болани эмизмай қўяди. Болани бў-
гишга лайт пойлайди. Малпка ая кечаю кундуз болага
қўриқчилик қилади. Болани қўлига берса, бўғишга пайт
пойлайди, бермаса, додлаб қишлоқни бошига кўтаради.
Малика ая жуда қийпалмб кетади. Бола олти ойлнк бўл-
ганда онаси ўзини ҳовузга ташлайди. Малпка ая қизини
ҳам дафн қнлиб чақалоқ билан слғиз қолади.

Малнка ая учун Тошлоқда яшаш қнйин бўлади. Ҳов*
ли-жойини сотиб Қоратепага кўчиб келади. Минг азоб-
лар бнлан боланн катта қиладп. Бола ўн етти ёшга тўл-
ганда ҳам дадаси кнмлигннн билмайдн. Бувнсн унга да-
дангни босмачилар ўлдирган, деб айтган эди. У партизан
ўгли эканидан доимо ғурурланнб юрардн. Минг тўққнз
юз ўттиз саккизинчи пнлда бола комсомол сафнга ўти^и
учун ариза берадн. Комптетда арнзаси кўрилаётганда
ундан таржимаи ҳолнни айтиб берпшларнни сўрайдилар.
Бола тўлнб-тошиб дадаси тўғрисида, унинг босмачилар
билан курашганини, улар қўлида ҳалок бўлганини ай-
тадн. Шунда мажлисда ўтнрганлардан бири ўрнидан ту-
ради-ю, болапниг бстнга қараб туриб уни хонн, дейди.

— Сен халқни қийратган босмачннннг ўғлисан. Сен
қўрбошининг ўғлисан. Сендақа босмачи болаларига ора-
мнзда ўрин йўқ,—дейди. Бола ҳарчанд ундан эмаслигини
тушуптнрмоқчи бўлади. Ҳеч кпм унинг гапларнга ишон-
майдн.

Эрталаб ювиннб-тарапиб чиқиб кетган бола кечқурун
қорайнб, сўлиб кириб келади. Бувисинннг бетнга тнк
қараб:

— Дадам кпм бўлган?— деб сўрайди.
Малнка ая унинг кўзига қараб туриб слгон гапнради.
— Даданг партизаи бўлган, болам,— дейди.
— йўқ. Дадам босмачи бўлган. Қўрбоши бўлган.
Қишлоқларни талаган. Одамларни қиличдан ўтказган.
— й ўқ, йўқ. ё л ғ о н гап. Бўлмаган гап,— деб қичқира-
дн Малика ая.
Неварасини бағрига босиб пешонасидан силамоқчи
бўлиб яқинлашганда бола унннг қўлини силтаб ташлай-
ди. Малика ая юм-юм йнғлаб орқасидан қараб қолади.
Бола кўчага чиқнб кетгандан кейин бечора кампир,
бола бир қизишди, совуб қолар, ҳовридан тушар, деб

569

www.ziyouz.com kutubxonasi

ўйлайдн. Аммо кўнглинннг бир чети гаш бўлаперади. Ксч
бўлади, боладан дарак бўлмайди. Ярим кеча бўлали,
ундан дарак бўлманди. Кампир безопталаниб кўчага чн-
қади, у ёқ-бу ёқни суриштиради, кўрдим деган одам
бўлмайди. Тонг отгупча ухламай қишлоқ унларини кезпб
чиқади. Аммо дарагини тополмайди.

Эрталаб дараги чиқади.
Бола чорбоғдаги тутга ўзини оеиб қўйган экан. Малн-
ка ая бу дардга чидолмай ётиб қолади. Орадан бир ой
ўтпб боланинг чўнтагидан бир хат чиқади. Хат Мсливон-
нипг қизи Нафисага ёзилган эди.
«Жондан азиз, меҳрибон Нафиса!
Мен номарднн кечир. Меи сенга муносиб эмаслнгим-
нн бугун билдим. Бнлдиму бу ёруғ дунёда яшашдан кеч-
дим. Сиздек соф одамлар орасида босмачинингболасига
жон йўқлигнни бнламан. Яшашга, севншга, ҳаққим йўқ.
Хайр, севгилнм. Қўлларингни ғойибона ўпамап. Эшигинг
олдидаи иккн-уч марта ўтдим. Чнқмадинг. Охнргн марта
бир кўриб, тўйиб-тўйпб кўзларингга тикилсам деган эдим.
Бўлмади. Хайр, хайр, Нафиеа! Хайр, бу ёруғ жаҳон».
Хат ҳали ҳам Меливой акада сақлаиаркан. Менга
ўқнб бердн. Ана шундан бери Малнка ая ёлғиз. Унн
бундан уч йил олдин Меливой ака Қоратепадан кўчириб
бу тарафларга олнб келган экан.
Мен бувимнн, дадамнн, аямни гапириб берган эднм,
сен шўрлик ҳам менга ўхшаган экансан, деб роса ннғла-
ди. Аммо бошндан ўтганларни ўзи айтмади.
Дилдор бу гапларни эшитнб тнтраб кетдн. Кампир
кўзига жуда аянчли бўлиб кўрнндн.
— Шунинг учун сўроғим малол келган экан-да. Бе-
чора қизи, невараеи эсига келнб кечаси ухлаёлмаган
экан-да. Вой бечора-е. Уни сира хафа қила кўрманг.
Холматжон ўзп айтиб берган гапларидан ўзи таъсир-
ланиб кетгап эдн. Она дийдорини кўрмагани, дадасининг
эркалатишларига тўймагани, бувисини сўнгги йўлга уза-
толмагани эсига келиб кўз мнлкларига ёш қалқиб қол-
ганди. Дилдор ўрнндан туриб унинг пешонаснни силаги-
си, овутгисн келди-ю, ўзини тутди.
Холматжон чойнакнн олиб кетаётганда Дилдор трак-
торга минаётиб йўлга қаради. Холматжон ажриқлар
ўсган чўлнипг сўқмоғидан бошини эгиб, секин-секин қа-
дам ташлаб кетншннн кўриб юраги эзилди.
Ь у бола дунёга келнб нима роҳат кўрдн. Етнмлик

590

www.ziyouz.com kutubxonasi

билан ўсиб энди оёққа тургаида урушга кетди. Келиб
биронта уруғини тополмади. Бу ерга келиб ўзига ўхша-
ган дили пайрон билан ҳамхона бўлди. Бу бола бахтга
ташна. Кўнглини ёрнтиш керак. Дилнга чироқ ёқиш ке-
рак. Шундай чироқ ёқиш керакки, ёрқнн нурида ғам-
аламлари куйиб кстсин.

Дилдор, Холматжоннинг дилига чироқ ёқа оларми-
кансан, деб ўзидан ўзн сўрарди.

— Кошки эди шундоқ бўлолсам. Мен эндн чироқ
бўлиб ёқа олармнканман. Сўпиб қолмаганмиканман?
Оҳ, қани энди шундоқ бўлолсам.

хьх

Бундан уч кун олдин сугорилган қарта аллақачон сув-
ни шимиб кетган. Баданига нам текан ғўзалар анча
жон олиб қолган. Чортеракликлар пешаналарини танғиб
чопиққа тушнб кетншган эди. Офтоб тепадан аёпсиз олов
тигинн санчар, атрофнн ҳалқадек ўраб ётган шўр ерлар-
дан лип-лип алапга кўтариларди. Олисда трактор тиним-
спз патнллайди. Бу Дилдорнинг трактори. Чопиқ қилаёт-
ганлар эрталабдаи бери трактор моторининг бир дамгина
тинганипи бнлмайдилар. Чарчамадимикин? Офтобда
қапдоқ чидаяпти бу ўжар қиз, деб ўнлаб қўярдилар.

Тушликка ҳам у келмади. Холматжон ошпазга овқат
суздириб эпди жўнатаман деб турганида хуржуни ҳанда-
лакка тўла отлнқ келди. Унинг кўзлари бесаранжом, оти
ҳам терлаб кетган эди.

— Қанақа одамсизлар, нима қилиб анграйиб туриб-
сизлар, югуринглар, югуринглар, тракторчи қизларингиз
ўлнб қоптн.

Холматжон қўлидагн мис товоқни ташлаб юборди.
Шнйпондагилар баробар ўрниларидан туриб кетишди.

— Ннма? Нима дедингиз?
Холматжон ҳаяжон ичида ҳам ундан жавоб кутар,
ҳам ҳамон патиллаб турган трактор шовқинига қулоқ
соларди. Нега ундоқ дейди, трактори ишлаб турипти-ку.
Отлиқ киши тили оғзига снғмай дудуқланарди.
— Келаётсам трактор дўнгга тиралиб қопти. Нима
бўлдийкин деб яқин келсам, тепасида аёл киши белидан
пастга осилиб ётибди. Қўрқиб кетдим. Улиб ётнбди.
Унга яқин эркак баробарига трактор шовқини кела-
ётган тарафга югуришди. Холматжон овқатга чиққанда

691

www.ziyouz.com kutubxonasi

оёғим бнрпас ором олснн деб этпгини ечиб қўйган эди.
Тиканларии босиб, қизиган қумларнн тўзитиб олдинга
югурар экан, ўзидан ўзн гапириб борарди.

— Бир кун роҳат кўрмадинг-а, бир кун ҳам яйрама-
динг-а, ҳа, номард Аъзам, номард...

Йигитлар олдинма-кетин тракторга етиб келншди.
Мотор ҳамон патиллар, Дилдор белидан пастга оси-
либ қолган, узун қоп-ҳора сочларн илондек тўлғаниб
гилдирак оша ерга тегпб турарди.
Холматжон унинг белидан кўтариб аста ерга олди.
Билагпни ушлади. Қўрқиб кетганидан томирини топол-
мадп. Андншанп ҳам унутиб унинг ёқасини шариллатиб
йиртди-ю, кўкрагпга қулоғини тутди.
Дилдориинг юраги билинар-билинмас теппб турарди.
— Тирик, тирик, биродарлар. Дилдор тприк. Сув бор-
мн, сув, сув.
Бу яқнн орада сув йўқ эди. Кимднр ўқдек учиб ортга
югурди.
Холматжон Дилдорни кўтарди. Атрофга бнрдам
аланглади. Кўзларида қандайдир умндсизликка ўхшаш
аянчлп бир ифода бор эдн.
Холматжон бир қўлини унинг нкки тақимндан, бнр
қўлини иккн кураги тагндан ўтқазиб кўтарнб келарди.
Ҳозир боя югургапнда тиканлар тнлган оёғидан қон оқа-
ётгапипн билмасди. Дилдорнннг икки қўли, сочлари оси-
либ, бутун гавдасн тўлғанарди.
Ярпм нўлга келншганда боя югуриб кетган йнгит че-
лакда сув бплан йўлнн кеспб чиқди. Қимднр Дилдорнинг
бетнга сув сочди, кимднр ҳовучлаб оғзига сув қуйди.
Днлдор кўзипн очмади. Лаблари бир икки қнмтинди, хо-
лос.
Унннг шу бнргпна қимтинишн атрофида нафас олмай
ҳайкалдек тек қотган кишилар чеҳрасига аллақандай
жонланиш пайдо қилди. Унинг шу қимтиниши ҳаёт ни-
шонаси эди.
Чопиқдагиларпинг ҳаммаси йўлга чпқиб уларнн сукут
нчида кутиб турпшарди.
Холматжон уии ерга қўймай кўтариб турганича бу-
юрдн.
— Аравага тўн сол, болиш қўй.
У бу гапни кнмга айтаётганининг аҳамиятн йўқ эди.
Икки-уч кишн баробар аравага чиқишдн. Бири тўн
солди, бири тўнини болиш қилиб қўйди. Холматжон ара-

592

www.ziyouz.com kutubxonasi

ва устпга чицқан ошпаз хотинга Дилдорни узатдн. Узи
чаққонлик билан эгарга минаркан, орқасига қараб бў-
гпқ товуш билан деди:

— Йшларингни қнлаверннглар!
Отга аччнқ бир қамчи босди. От бехосдан тушган
қамчи аламндап шиддатли интилди. Арава ғилдиракла-
ридан шов-шов тупроқ тўкпб йўлга тушди. Ошпаз хотин
офтоб безовта қилмасин деб Дилдорнпнг юзини рўмоли
билан тўснб борарди.
— Ишқнлиб бечора шифо топсип-да, нораста гўдаги
бор-а...
Дилдор кечасн соат ўн иккилардан кейин кўзини оч-
ди. Тепасида қовоқлари қизарган Асрора турибди. Уй-
нинг аллақаеридан Адолатнинг пнқ-пнқ йиғлаган тову-
ши келардп.
Дераза зи.чнда Холматжон қимирламай ўтприбди.
Дилдор кўзини очмасдан олдин қулоғига жуда ҳам узоқ-
дан Холматжонпинг овози келаётган эди. Кўзнни очпши
билан овоз тпнди.
Асрора енгил тин олди-да, унинг пешонасига қўлнни
тегизди.
— Уртоқжон, сенга нима бўлдн? Қўрқитвординг-ку.

Дилдорнинг кўзига Асроранинг башараси хира парда
ичидан кўринаётганга ўхшарди. Нима деганини тушун-
мади. Лаблари нимадир деб пичирлади. Аъзамжон деди-
ми, Азимжон дедими Асрора билолмади. Асрора тус-
моллаб боласинн сўраётибди, деб ўйлади-да, секин Днл-
дорнинг бошига эпгашнб:

— Ухлаяпти, хотиржам бўл, ўртоқ,— дедн.
Днлдорнинг лабн жилмайганга ўхшаш сал-нал қи-
мирлагандек бўлдн.
Холматжон оёқ учида юриб ҳовлига чнқди. ААалика
ая ечинмай айвонда Азимжонни бағрига олганча ухлаб
ётарди. Дилдордан кўнгли анча тинчиган Асрора ҳам
Холматжон кетндан ҳовлига чиқдн. Холматжон айвон
устунига суянганича папирос чекар, аллақаерда тиним-
спз гақнллаётган ўрдаклар овозига қулоқ соларди. Ас-
рора ёнпга келди.
— Ҳали снзларга ишониб юрибмизми. Тоза бўлган

экан.
Ш у ншларнннг барига бир ўзи сабабчндек, Холмат-

жоп гап қайтаролмай ютннди.
— Ж уда қўрқиб кетган эдим. Хайрият...

3 8 - з/о 593

www.ziyouz.com kutubxonasi

Асрора бошқа гап айтмади. Усти очилиб қолган Атим-
жоннинг елкасига кўрпа тортиб қўйди.

— Аъзам одам эмас экан. Ҳайвон!
Асрора бу гапни шундай бнр оҳангда айтдики, унда
ҳам жнрканнш, ҳам иафрат бор эди.
Холматжон тилга кирди.
— Сен билмайсан, Асрора. Дилдор жуда сиқнлпб
кетди. Бир ёқда боласи, иш, эр жонивор бу аҳволда чул-
нинг қоқ ўртасига ташлаб кетган бўлса...
Асрора гапини бўлди:
— Биласанмп, Холмат.’1 Дилдор мен учун, Адол учун,
умуман, қизларнмиз учун қанақа одам эдн. Уни наипки
нигитлар, ҳатто қизлардан ҳам қизғанардик. Дилдор
назаримизда Чортеракнинг файзи, жамоли эди. Уни гул-
дек авайларднк. Мана шу шўртумшуқ Аъзам орага су-
қулди-ю, бечоранннг тинчи бузилди. Ҳаловати кетди.
Улмай туриб бнр марта қора кийдирдн ҳам. Не кунлар-
ни кўрмадн, бечора.
— Биламан, билганнм билан қандоқ қиламан,— дсдн
ночор бир оҳангда Холматжон.— Раҳмнм келгани билан
қўлимдан нима иш келарди. Эркак нарса бўлганда ҳам
кечалари олднга келиб алаҳситардим. Самоварга опчи-
қиб одамларга қўшарднм. Нима қилай? Аёл кншииннг
олдига бемаҳал келиб бўлмаса. Билган ундоқ дейди,
билмаган бупдоқ. Шунақа бўлса ҳам хабар олиб турдим.
— Хабар олиб турганинг шуми?
Холматжон ерга қаради. Этпгннннг учига қараб жа-
воб берди.
— Сен билмайсан-да, Асрора, Дилдор чўлга келиб
бошқача бўлиб қолгаи. Б у ерда у сен бўлмоқчи эди. Се-
нннг йўлингни тутмоқчн бўлди. Ужарлик қилди. Биров*
нинг гапига кирмади. Ш у саратон жазирамасида соябон-
сиз тракторни миниб бўладнми? Бир ёқда офтобнинг
тиғи, бир ёқда моторнинг иссиғн, темирларнинг қизиши.
Албатта Дилдорга ўхшаган нозик одамга оғирлик қила-
ди-да. Эрига ўчакншиб шундай қилди.
— Чортеракка олиб кетаман. Сенларга хор қилиб
қўймайман, уни.
— Кетмайди. Мана кўрарсан, кетмайди. У шу жойда
оёққа турмоқчи. Суянчиқсиз, ёрдамчисиз бир ўзн қадди-
пи кўтармоқчи. Сен энди илгарнги Днлдорни тополмап-
сан. Ш у уч кун унн бошқа Дилдор қилиб қўйди.
Холматжопнннг бу гапидан, Дилдор кетса, мен ҳам

594

www.ziyouz.com kutubxonasi

кртаман, леган маъно ҳам чиқазса бўлардн. Буни Асро-
ра се.змади.

Кўча тарафда мотоцикл патилладн. Унинг товушн
уй орқасига келганда бирдан тинди. Сал ўтмай йўлакда
нотекис ташланган оёқ дупурн келди.

Холматжон ҳам, Асрора ҳам бенхтиёр ўгирилишди.
Гандираклаб Аъзамжон кирди. Унинг кўзлари бежо,
канфининг зўрлигидан соат кафтгирилек чайқалиб ке-
ларди. Кўзи Асрора билан Холматжонга тушиши билап
бир қалқиб тўхтади. Орқага тнсарилиб кетган эди, аранг
ўзинн ўнглаб олди. Ҳовлннинг жимжитлиги, Асрора би-
лан Холматжоннинг қаидайднр ташвнш билан турганла-
рнни кўриши биланоқ ҳўнграб йиглаб юборди.
— Ёлиб келолмаднмми? Дилдорнм, меии кнмларга
ташлаб кетдинг!
Асрораиинг кўзларндан ўт чақнаб кетдн. Қўлларн
муштга айланди-ю, телбадек бнр ҳамла билан унинг йў-
лнни тўсиб чнқди.
— Учнр овозннгнн, номард!
Асроранинг мушт тугнлган қўли ҳавога кўтарилди.
— Йўқол!
Аъзамжон бир қадам орқага чекннди. Холматжонга
қаради. Унинг кўзидан ҳам ўт чақнарди.
— Бир кўрай, Дилдорпмнн бпр кўрай!
Энди Аъзамжопнинг овозп паст, жуда ҳам паст, пни-
ҳопин йиғидек қулоққа чалинмасдн.
Аъзамжон апвонга чиқди. Унга томон бурилаётган
эли, Холматжон йўлнни тўсди. Эндн у Асрорадан мадад
кутгапдек нлтижо билан қаради.
— Майли, кирсин!— деди Асрора буйруқ оҳангида.
Унипг кетидан Асрора ҳам кнрди.
Дилдор анча ўзига келиб қолган, Адолат орқасига
қўйнб берган болишга суянпб чой ҳўпларди. Оёқ тову-
шидан ўгирилдн.
Эшнк олднда Аъзамжон кайфдан чайқалиб турарди.
Аъзамжон тамоман ўзнни йўқотди. Эшик кесакисига
суянганича қимирламай туриб қолди.
Маҳбуба ишга кетган, уйда Аъзамжоннинг ўзи ёлғил
эди. Ётавериб жуда зерикиб кетди. Бир айланиб келай
деб Қува бозорпга чиқди. Обдан айланди. Сомсахона ор-
қасига ўтиб впно будкасидан стакан сўраб олди-да, дў-
кондон олнб чиққан чоракта арақни қулқиллатиб қуйиб
ичди. 1 Биракайф бўлиб қайтаётганда эшиги олдила те-

595

www.ziyouz.com kutubxonasi

ракка от бонлнқли турганинн кўрди. Димоғига ҳандалак
хиди келди. Қараса отлиқ киши ҳуржунининг пккн кўзи-
ни очиб қўйиб ҳандалак сотяпти. Аъзамжоннинг ҳанда-
лакни бу йил энди кўришн эди. Биттасини олиб ҳидладн.

— Қаернинг ҳандалагн, амак?— деди у олифтагарчи-
лик қилпб.

— Ёзёвонники, ука.
— Ёзёвоннинг қаерида битган?
— Найманида. Эшитганмисан. Чортеракликлар кў-
чирма бўлган участканннг орқаснда. Бугун Чортеракдан
келган битта жувон ўлиб қолди. Узим кўрдим.
Аъзамжон бу гапга унча аҳамият бермади. Қўлидаги
ҳандалакни жойига қўяркан, шошиб сўради:
— Ким дедингиз?
— Чортеракдан келган кўчирмалардан биттаси. Аёл
киши. Ешгина экаи. Трактор устида ўлпб қопти. Кўриб
қўрқиб кетдим. Ойдек жувон экан. Улигини қўлда кўта-
рнб олиб кетишди.
— Қаёққа? Чортеракками?
— Уннсннн билмадим.
— Оти нима экан, бнлмадингизмп?
Отлиқ ўйлапиб қолди.
— Дилбарми, Лобарми, анпғи эсимда йўқ. Шунга
ўхшаганроқ эди.
Аъзамжонппнг кўзи тнниб, бошн айланди. Бу ўша,
Дилдор. Унннг хотипи Дилдор! Трактор минадиган аёл
фақат шу.
Аъзамжон ҳаяжонда қандай қнлиб уйга кирганини,
қандан қилиб деворга суёқлн турган мотоинклни етаклаб
чиққанини билмайди. Бир маҳал қараса Найман йўлида
илон изи қилнб мотоиикл ҳайдаб келяптн. У Дилдорни
ўлган деб ўйлаган эди. Кўролмай қолдим, сўнгги сўзла-
рини эшитолмай қолдим, деб доғда эди.
Мана, у тирнк экан. Унга ҳеч қандай маъно аиглаб
бўлманднган кўзларини тикиб турибдн.
Ҳамма жим. Ф ақат Аъзамжоннннг ҳансираши эши-
тилади. Ундан гуп-гуп ароқ ҳнди келарди.
Дплдор тилга кнрди. Паст овоз бнлан зўрға деди:
— Кетинг!
Аъзамжон ёлворгандек бир қадам Днлдор томон
босди.
— Кет!
У биринчи марта эрини сансираши эди. У шундай

506

www.ziyouz.com kutubxonasi

деди-ю, юзини тескарн ўгирди. Аъзамжон ғазабга келди.
Овозини баланд кўтарди.

— Кейин пушаймон бўласан. Кўз ёшларингнннг фой-
даси бўлмайди.

Дилдор унга қарамай, бошини сарак-сарак қилди.
Гапларини эшитмаслик учун, дармонсиз қўлларини аранг
кўтариб қулоқларпни беркитди.

Асрора Аъзамжоннпнг елкасидан туртди.
— Эшитдннгми? Ж ўна!
— Ни.ма?!
— Ж ў н а !— деди гапини такрорлаб Асрора.
— Вей, ўзинг кимсан? Хотиниммисан? Мен фронтда
қон тўкиб келганман. Оловлар ораспдан чиққанман.
— Бақнрма. Нима, сен урушаётганингда бу ёқдаги-
лар ҳолва еб ўтнрганмндн. Манави ҳам,— у Холматжоннн
кўрсатди.— Сен борган жойдан келган. Одамга ўхшаб
юрибдн-ку. Қўлида милтиғн борлар япон бнлан уруш-
япти, билагида кучи борлар кетмон чопяпти. Э, бор-е, се-
нам одам бўлдпигу... Бемор ётган уйии атир билан арақ
аралаш ҳид қилнб юбординг, чнқ.
Асрора уни туртнб айвонга олиб чиқдн.
— Ҳаммангнпнг тилларннг бир.
— Албатта тнлнмнз бир-да. Ҳаммамизшшг дилнмиз
бир. Битта сенннг тилинг бошқа. Дилинг ҳам бошқа.
Қазисан қартасан, асли наслингга тортасан. Иноят оқ-
соқолдан ўтиб қаёққа борардинг!
Бу гап Аъзамжопнинг юрак-юрагндан ўтнб кетди.
Асрорага мушт ўқталнб кела бошлади, Агар Холматжон
уни елкаси билан суриб юбормаганда, албатта, Асрора-
нннг оғиз-бурни қон бўларди. Холматжонники ҳам тутнб
кетди. Аёл кишига қўл кўтарганнинг таъзирини бериб
қўймоқчн бўлди-да, ёқасидан бўгпб орқасига тислан-
тнрганича кўчага опчнқди. Бир сплтаб қўйиб юборган
эди, бир оёғи ариққа тушиб ёнбошнга оғиб кетди. Аммо
йиқилмади.
— Яхшиликча кет,— дедп хотпржам товушда Холмат-
жон.
Аъзамжон ҳамон безлнк қилиб эшик тўғрисида қал-
қиб турарди.
— Ахнр мсн ннма ёмонлик қнлдим, гуноҳнм нима
а.хир?
Холматжон унинг гапига қулоқ солман сув ёқалаб
гузар тарафга йўл олди. Сал нари бориб тўхтади.

597

www.ziyouz.com kutubxonasi

Қайтиб кнриб уларии безовта қилмасмикин?
Холматжон папирос тутатиб анчагача кутиб турди.
Аъзамжон чайқалиб ўн-ўн беш минутларча тургандан
кейпн қўлини кескин бир силтади-да, мотоциклига ми-
ниб чўл қўйнига кириб кетди. Кўчага Асрора чиқди. Хол-
матжоннн чақирди.
— Шаттаман. Нима эди?
— Идора тарафга борсанг, Чортеракка телефон қн-
либ қўй. Қоровулга айт, эрталаб машина тўппа-тўғри
шатга келаверсин.
— Бўпти, айтаман. Б у Аъзамжон ғирт маст эди. йўл-
да мптоцнкл билан чуқур-пуқурга тушиб фалокат қилиб
ўтирмаса гўрга эди.
Асрора қўл силтади.
— Улиб кетмайдими.
Асрора уйга қайтиб кирганда Дилдор кўзлариии юмиб
ётар, киприклари орасидан сизиб чнққан томчиларнн
ўзи сезмасдн.
Асрора унинг тепасида бирпас ҳардамхаёл бў^иб тур-
гандан кейнп айвонга чиқнб кўрпачага ўзнни ташлади.
Ж уд а олнсдан мотоцикл овози келар, у борган сари
узоқлашарди. Охири бу ожиз овозни чўл қоронғилиги
ютиб кетгандек бирдан ҳамма ёқ жимидн. қолди.
Ш у йўқ бўлиб кетган овоз билан бирга бу уй, бу
одамлар учун Аъзамжон ҳам узоқлашнб йўқ бўлиб кет-
гандек эдн.

ИККИНЧИ Б УЛ ИМ

I

Ч ў л қовунлари пишай-пишай деб турибди.
Найманнинг кўм-кўк тўқайлари саратон оғиши би-
лан сарғайиб қоғоздек шалдирай бошладн. Қечагина
кетмон дастасидек тол поялари бугун шох отиб, тагига
соя ташлаган. Ҳозир ўша толзорларда чумчуқлар чнр-
қнллайди. Ғўзапоя босилган томлар, ҳавлиларда лаб-
дахани қора тандирлар, чарбоғларда телпак кийган
ёғоч оёқ «қўриқчи» лар...
Найман оқшомидек нашъали оқшом жаҳоннпнг ҳеч
ерида бўлмаса керак.
Кун ботгани бплан дарров қоронғн туша қолманди.

508

www.ziyouz.com kutubxonasi

Потпб кстган офтобнинг туълаги осмонга гоҳ қиачл. гсҳ
сариқ, гоҳ бнпафша ранг пуркайдн. Шундай пайтларда
найман иморатлари ҳам бпр цнзнл, бир сариқ, бпр би-
пафша тусга киради.

Мана шундан беқасам оқшом этагинн ямлаб тун
судралиб, шошилмай чўлиипг паст тарафидан кнриб
келади. Упииг келишиии папманликлар бемалол кўрнб
туришали. Наймаига келиб офтоб ўчишини, уфққизари-
шини, туп ўз осғи бплап юриб келншини кўрмаган одэм-
га тушунтириш қийнн. Оқшом чўкади. Уйларда бнрин-
кетнн чироқлар ёнади. Ҳовлилардан чучитилган сғ,
қовурилган сабзи-пиёз, иссиқ ион ҳиди келадн. Тўқай-
дан ўрдагу қашқалдоқларнинг гақ-гуқи, чўлдан чнгирт-
каларпинг бир мақомда чириллаши эшитилади. Шамол
олис чўллардап ўт-ўланлар ҳидинп довон ошириб олпб
ўтадн. Айниқса, катта тол тагидаги сўрнда ўтирибоп чпқи-
шинн кўрнш жуда гаштли бўлади. Юлдуз тўла қоп-қора
осмои худди тагидаги қуруми куйган қозоннн тўнкарнб
қўйгандек жимир-жимир қилади. Бнри ёниб, бири ўчади.

Икромжон шу сўрида певарасини тўнига ўраб қа-
мишларнинг шитирлашнга, қоронгида ннини тополмаган
қушларнннг безовта чирқиллашларига қулоқ соладн.
Ё Зебихон, ё Низомжон овқатга чақириб келмагунча шу
алфозда ўтираверадн- Баъзан қўйннда бола ухлаб қолга-
нндан қимнрламай ўтиради. Кўксига бола танидагн ҳа-
рорат текканида кўнгли алланечук бўлиб кетади. Ш у
бола унинг эрмаги, овунчоғп. Ш у файзли сўрнга Тўлан-
бой «Икромнинг тахти» деб иом қўйган. Кечқурун Икром-
жон чойнак кўтариб ўша ёққа кетаётганида Тўлапбой:
«Хорун ар-Рашнд тахтга чиқяпти», деб кулардн. Икром-
жон неварасини кўтарнб келаётганда: «Олам паноҳ
шаҳзодани тахтга ўргатяптилар», деб гап қоталн.
Пкромжон унинг бу гапларнга кулиб қўя қолар, аммо
жавоб қайтармасди.

Уч кундан берн шу «Олам паноҳ»нинг тахти бўш
турарди. Тўланбой ҳар ўтганида, бу Икром тушмагур
қаёққа кетиб қолди, деб ҳайрон бўларди. Томорқаспга
эккан кузги «қирқма» ларини чопиқ қилнб қайтаркан,
сўрила неварасини тўннга ўраб ўтирган Икромжонпн
кўриб тўхтади.

— Қаёқларда юрибсан? Найман ҳувнллаб қолдн-ку.
Икромжон ёнидан жой кўрсатди. Тўланбой кстмо-
нини елкадан олиб с-ўри четига ўтнрди.

599

www.ziyouz.com kutubxonasi

Ишлар қалаЛ?
— Қалап эмас, кумуш. Тилла бўлишига сал бор.
Тўланбой шу уч кун ичида бўлиб ўтган янгиликларни
бир пастда гапнриб ташладн.
Учинчи участкапинг ғўзаларини кечасп сув босиб
кетгап. Аллақайдап ҳар бнрн мушукдек келадиган сув
каламуши найдо бўлннтп. Канал тагидан тешиб, қамиш
орасида бола очастганмнш, У тешган жондан сув уриб
кетяптн.
Бу иарса кўпдан бери Икромжонни ҳам ташвпшга
солнб юрардп. Каламуш болалайдиган пайт келган бўл-
са бу анча хапфлн бўлалн. Чунки каламуш болаларига
овқат қпдпрнб қамншдан каналга, каиалдан қампшга
ссрқатнов бўлнб қоладн. У ҳар қатнаганда канал дам-
баспнн тешадп. У тешган жойнп сув ўппрпб, бир тегир-
мон сув далапн босаверади.
— Холматжоилар участкасида ҳам шу аҳвол. Мели-
вой ака каламуш огганларга мукофот чиқазибди. Унта
уриб келганга бир қоп ун, ўн бешта уриб келгаига битта
эчкн. Модаснпи урпб, нпндап болаларинн топса қўп ваъ-
да қппти. Тогага айгнб бнз ҳам шунақа қилсак қаидоқ
бўларкнн?
Пкромжон гаплашнб кўрпшни айтдп.
Тўланбой Икромжопннпг дилпда нимадир борлигн,
ннмадандир диққати ошганпни сезиб турардн.
— Нима гам бўлдп, ошпа, сал унақароқ кўрнпасан?
Икромжон уф тортнб певарасинн тўнига яхшилаб
ўраб олдн.
— Нима бўлардп. Менга жнн ҳам текканн йўқ. Баъ-
зн одамларппнг қилнғндан хуноб бўласан-да! Қувага
тўйга бориб келднм.
— Қанақа тўй?
— Танирдппг-ку. Заркентда сельсоветга секретарь
бўлган Маҳбуба деган яхшпгипа бпр жувон бор эди.
— Тапийман,— деди Тўлапбой.— Зебихонлар бплан
ўқиган Козпмжопга теккан эди-да. Боёқиш уч кунгина
бирга бўлиб урушга кстган эди. Эсннгдан чиқднми, яқин-
да Маҳбуба Қувадан келиб Козимжонга йпл ошн қнлиб
берган эди-ку. Борган эдинг, Икром. Маҳбуба яхши жу-
вон. Бечора эрини э, кутди-я. Опдек нарса эдн. Бнр кўр-
ганимда анча сўлнб қопти.
— Тунов куни Зприлламага тушсам, Тоғанппг олдида
ўтприбди. Боёқишпи неча марта кўрган бўлсам эгнида

600

www.ziyouz.com kutubxonasi

кпра киГшм бўларлп. Ҳартугур бу гал оц кнГшптн. Кирп-
1ПИМ билан гаплари тўхтаб қолди. Маҳбуба жиндек кўз-
ёши қплнб олган экап шекиллн, мен кирпшим билап
кўзнни яширди.— Яхши келдинг, Икром,— деб қолди То
га.— .Мана, қизим, Икром амакипг, мен, яна беш-ўн ки-
шн бўлиб яхшнлаб ўтқазиб берамиз.

— Барака топинг, Тога. Мени сизлардан бошқа
кимнм бор,— дедн Маҳбуба.

— Пиглама, нпглама,— деди Тога унинг бонмгаи си-
лаб.— Мен-чи, Икром-чи? Сен хотнржам кетавер. Ишқи-
либ, куёвииг эслн-ҳушлигипа болами? Турмуш мушкул
нарса, муросаи мадора деган гаплар бўлади. Майли,
сен кетавер. Хотнплар эрталаб боришадн, биз кечга
яқнн борамиз. Кам-кўстинг бўлса уялмай айтавер..

Маҳбуба бош чайқадн.
У кетгандан кейин Тоға стол четшга чертиб анча хо
муш ўтнриб қолдн.
— Бечора бетолени қара. Уч йил куёвнни кутди, бир
бевалнк дардннн тортдн. Энди эр қилай деб ўзинг учун
ўл етим бўлиб юрнбди. Қайншадиган на акаси бор, на
укаси. Эртага борнб тўйгага яхшнлаб ўтқазнб берамиз.
Нима дейсап?
— Майлн, Тоға, сен нима десанг Н1 у-да. Борганнмиз
бўлсип. Бнр ғарибнинг кўпглннн олпш Сулаймоп тахтига
ўтирганидан афзал дейишади-ку.
Бнз Маҳбубанн болалигидан билардик. Боёқиш етим-
ликшгаг ннмайики маҳрумлиги бўлса барини кўрган.
Кўзга яқнн бўлган сари унга суйкаладиганлар кўпайиб
қолди. Узига доғ юқтирмади. Биласан-ку, бунинг ярим
ҳуснига тенг келмайдиганлар не ншлар қилишди. Яхшн
бола эди. Ш у десанг, Тоғанинг ҳам тантнлиги тутиб.
битта қўй билан ун-гуруч дегандек тўй харажатлари,
сарпо-суруқ билан хотинларни бир машнна қилиб жўнат-
вордн. Кечқурун беш-ўн эркак грузовойда Қувага
жўнадик.
Тўй аллақачон бошланиб кетибди. Қуваликлар
ўзинг биласан, тўй бўлса бор нарсани дастурхонга тўки-
шади. Қорагина бир бола ўртага тушиб шунақаям ғала-
ти ашулалар қиляпти. Янгича тўп ажойиб бўлар экан.
Юқорида келин бошига оқ рўмол солнб ерга қараб ўти-
рибди. Енпда кўкракдор, жингалак соч куёв. Утпраётиб
завқланиб яна бир қарадим. Қараднму, анграйганча қол-
дим. Куёв ким, дегин, куёв, Низомнинг акасн Аъзам

601

www.ziyouz.com kutubxonasi

— А!— деди Тўлаибой сапчиб — Аъэам? *
— Ҳа, Аъзамжон.
— Ахир унинг хогини, боласи бор-ку.
— На ўтирганимни биламан, на турганимни.
— Дадаси, опаси борми?
— Кўринмади,— деди Икромжон— Уларнинг ҳам
хабари нўққа ўхшайди.
— Ахир Низом кечагина айтаётган эди-ку, акам хоти-
нп билан чўлга кўчиб кептн, деб.
— Менга хам айтган эди. Демак, Аъзамжон номард-
лпк қилиб хотинини чўлга ташлаб қочган, ё бўлмаса
билдирмай устига хотин олган. Ш у десанг жинннлнгим
тутнб бнр-иккн ҳезланнб ўрнимдан турмоқчи бўлдим,
бпр шармандасини чиқазай дедим, йўқ, шайтонга ҳай
бериб яна ўтирдим. Ҳаммадан ҳам Маҳбубага ичим ку-
пиб кетяптн. Шундоц яхши бола яна ўтда куйиб ҳолади-
ми? Бир уйни обод қиладиган, не-не яхши йигитларга
муносиб шундоқ бола ўтда қовурилиб қоладими? Ахир
Тоға, мен ўша кунн Маҳбубани кўрганнмизда куёвнинг
кнмлигини яхшнлаб суриштирмаганимиздан жаҳлим
чнқиб кетди. Наҳотки битта етимча рўзғор қиламан деб
бош эгиб олдимизга келганда шунақа бепарволик қил-
сак. Вой, бу одамларда инсоф деган падар лаънат
борми? Қачон одам бўламиз? Қачон бировнинг дардига
куядиган бўламиз?
Икромжоннинг бир қоши кўтарилиб, кўзлари пир-
ппради. Секин-аста босиб келаётган ним қоронғилнкка
тнкилганича туриб қолди.
Тўланбой бошини сарак-сарак қнлиб нндамай ўти-
рарди. Охнри у:— Низом билмайди-а?— деб қўйдн.
— Бнлмаса керак. Узим шу топда келдим. Ҳали упи
кўрганим йўқ.
— Тоға сездими?
— Айтмадим. Қандоқ айтаман. Сал тобим айниб ту-
рибди деган эдим, Тоға майли, кета қолайлик деб ўрни-
дан турди. Келин билан куёвнн табриклагани борайлик,
деб юқорига меки ҳам судради. У куёвнинг қўлини маҳ-
кам сиқиб кейнн бағрига тортди. Азаматим, қизимизни
сенга топширдик, уни кўз қорачнғингдек асра, деди.
Кўпчиликнинг кўзи бизда эди. Мен Маҳбубани табрик-
лаяпману, томоғим ўлгурга нимадир тиқилиб айтадиган
гапим бўғзимдан ўтмайди. Аъзамнинг бетига ҳам қара-
мадим, уни табрикламадим ҳам. Агар бир оғиз бир нима

602

www.ziyouz.com kutubxonasi