Said Ahmad. Ufq (trilogiya)

син. Даврадан бош эгнб чиққулик қнлмасин, худойим,
Рознман, минг марта рознман сендан.

Азизхон шарт ўрнидан турди-ю, Эш полвонни супа-
даи юлпб олди. Белидан бақувват билакларини ўтқа-
знб ердан уздн. Икки айлантнриб ерга қўйди. Қўйди-ю
бағридан бўшатмадн. Юзларини елкасига ишқаб туриб
қолди. Шунда яктагига Азизхоннинг икки томчи кўз ёши'
тушди.

Эш полвон унинг бу болаларча қилиқларидан таъ-
снрлапиб кетди.

— Бўлди, бўлди, тентак. Боламисан, дейман, бўлди.
Азпзхон уни бағрндан қўйиб юборпб юзпни тескари
ўгирди.
— Хайр эндп, ака.
Азпзхон орқаспга қарамай жадал юриб кетди. Эш
полвон пнмадпр демоқчи бўлди, айтишга улгурмади.
Азизхон кўпрнкдан ўтпб, тут ниҳолларн орқасида
кўрннмай кетгап эдп.

Офтоб ёнилпб, ердан шудринг кўтарнлган. Эрталаб
кийилган тўнлар энди буклаб елкага ташланган пайт
эдн. Азпзхоп қачонлардап бери дилинн эзпб ётган ғам-
дан қутулгандек, енгнл юрнб катта йўлдан кетмоқда
эди. У бирон одам орқасидан ёмоилаб гаппришини иста-
масди. Ҳеч қапда ўзндан ёмои хо1 ира қолднргнси кел-
масдп. Тортгап озорлари упи шунақа қилиб қўйган эди.
У шу топда кпмпниг дилига озор берган бўлса, оёғига
йпқилнб узр сўрашга тайёр эди.

Ҳаққулобод — Тўргкўл йўлндан тннмай пахта о'рт-
ган машиналар ўтпб турипти. Азизхон а т о б у с бекатига
шошилмай келарди. Олдидаи «Тез ёрдам» машипасн
шптоб билан ўтди-ю, бнрдан зарб бнлаи тўхтади. 0'рқа-
дан кўтарплган чанг машина устнга ёпнрилди. Азизхои
ннма бўлди экап, деб қараб тургаи эдп, машина эшпти
очилиб оқ халат кпйгаи Вазпра тушди

Азизхон ипма қплишинп билмай серрайгаича қолдН.
У худди ўғрнлнк қплнб қўлга тушгап киншдек эсапки-
рарди. Вазнра кўпдан йўқотган кишнсипи тасодифаи
учратиб қолгандек у томопга қувонч бплан кўзлари яш-
наб кела бошлади.

— Вон, қаёқларда юрибспз?— деди Вазира кўрнш-
гани қўл узатаркап,— Луғумбекка н К к н марта борнб
тополмадим-а! Шунақаям бўладйми!

252

www.ziyouz.com kutubxonasi

Азпзхон унинг дарднни билганндан ссвуқцина жавоб
қилдн:

— Юрибман, тупроқдан ташқарида.
— Қаёққа кетяпсиз, юринг, юринг, обориб қўяман.
Тайёр машина бор!
Азизхон қўлнни кўксига қўйиб миннатдорчилик бил-
дирдн.
Вазира оқ халат енгидан боғичларинп ечиб билати-
гача кўтарди. Тангадек тилла соатига қаради. Унпнг
бнлаклари оппоқ, эр кишинннг иштаҳасини қўзғайдиган
ажиб эди.
— Уҳў, мен ҳознр...
— У шундай деди-ю, «Тез ёрдам» томонга кетди.
Юмшоқ тупроқда туфлиси пошнасидап ҳасса учндек
излар қолдн. Вазнра халатнни ечиб кабпнага улоқтирди.
Шоферга нимадир деди. Шундан кейин машипа гурнл-
лаб жўиаб кетди. Вазира қайтиб келди.
— Пиёда кетамиз. Сменам тугади. Эндн кечгача
бирга бўламиз. Хўп-а?
Азизхон ҳайрон эдн. Бу жувон нега бунчалик ишонч
билан гапирадп. Ахир Азизхон унга бирон марта бўть
син илиқ муомала қилмаган эди-ку!
Азамат қайрағочлар соя ташлаган катта йўл четп-
дан икковн жимгина кета бошлашди.
Вазиранинг эгнида шафтоли гулига монанд кўкси
очиқ, елкасига пахта қўйиб тикилган ёқасиз шоҳи
кўйлак. Енги тирсагидан тўрт эплик юқорида: Машина
кабинасига мотор тафти урпб унпнг юзлари, бўйин-
лари худди ҳозир ҳаммомдан чиққандек бўғриқиб
кетган.
Вазира дугоналарн билан Арслопбобга борганипи,
ўттиз метрли шоввани борнб кўрганинн, тоғдан ёввойи
жамбил терганини энтикиб-энтикиб гапирарди. Бу гап-
лар Азизхонни қизиқтирмас, у кўрган жойларни тасав-
вур қилиб кўришга уринмасди ҳам.
Колхоз ўрикзори олдига келншгаида Вазнра тўхта-
ди. Ун гектарча келаднган ўрикзор жимжит эди. Июль
ўрталарида ўриклар териб олннгандан кейнн бу
жойга ҳеч ким келмасди. Ҳозир шохлари бир-бирига
туташиб кетган, сув қуйилмаганидан тагларидаги ўт-
лар қовжираб қолган бу хилватгоҳда энди 'тўрт-беш-
та қўй ўт қидириб бошпни ердан кўтармай тенти-
рзрди.

253

www.ziyouz.com kutubxonasi

— Шатта жиндак дам олмаймизми?— деди Вазира
Азнзхонни қўлидан ушлаб.

Унинг қўлларн иссиқ эдн. Азизхон бир лаҳза ўзини
йўқотди. Вазира пахса деворнинг қулаган жойидан уни
нчкарига бошлади. Иккови энди бир сўз демай салқин
боғ ичида кетишарди.

Бетини кўм-кўк бақа тўни босиб кетган ҳовуз бўйи-
даги сўрн усти хазон билан бекилиб кетган. Азизхон
хазонларпи қўли билан сидириб икки киши ўтирса бўла-
днган саҳн очди.

— Утирннг, чарчадим деяпсиз-ку,— деди Азизхон бе-
парво.

Вазира сумкасини хазон устнга нрғитиб, чамбарак
қплпб олган сочипи ечиб юборди-да, бошини бир снл-
кнб, кўксига тушган иккн ўрим сочнни елка ошириб орқа-
сига ташлади.

Шунда бирдан галати, жуда ҳам галатн ҳнд, фақат
эҳтирос қонини гупиртирадиган, навқнрон аёл кишида-
гина бўладиган бнр ҳид атрофни тутнб кетди. Б у ҳид Азиз-
хоннпнг бошпни айлантирди. Зимдан Вазиранинг бўйни-
ларига, ёқасиз кўйлагининг тугмаларипи нтариб турган
кўкракларига қарадп. Кўзи тиинб кетди.

Вазира унипг ҳолапшн сезнб турарди. У шундай бў-
лишнни аввалдан бнлар, шу пайтгача ўзипи бепарво
тутишга уринган, нлтижоларнни назарнга илмай қийиа-
гаи ннгит юрагнга ўт солмоқчп, қнпнаб-қинпаб ўзига
бўйсундирмоқчи эди. Азизхон сеҳрлангапдек кўзинк
ундан ололмай турардн. Вазира сўрнга ўтириб бнр тиз-
засипи кўтардн. Болднригача очнб ппак пайпоқни гугиб
турган резинканн «Вой, жоним қнйпалиб кетди-е», деб
пастга суриб қўйди. Резинка излари сонларини қонта-
лаштириб, қизгимтнр бипафша нз қолдирган эди. Вази-
ра этагинп бепарво туширпб тиззасинн яшпрди. Кейин
Азизхонга ўикали қараб «боринг-е, қараб турганмидин-
гиз, уятсиз», дсб лабларнни бурди. Утнрган ернда Азиз-
хонпинг чап ёнбошидаш хазон уюмида ёггап сумкасига
ёнбошлаб қўл узатди. Тирсаги Азизхоннинг тнззасига
тиралиб, елкаси кўксига тўғри келиб қолди. Вазнранинг
бўйнидан яна бояги илиқ ҳид таралди. Азизхон нккн
қўлинн орқасидаги тахтага тираганича қимирлаёлмасдн.
Вазира сумкаснни олди. Очиб ичидан чети гажимли қу-
лупнай гул рўмолча чиқазди-да, терлаган пешоналариии

234

www.ziyouz.com kutubxonasi

артди. Энди атир ҳиди ҳамма ёҳпи тутиб кетди. Лзизхон

яна қимйр этмади. 1'

Вазира бирдаи чаён чаҳқан кишндек сапчиб туриб

кетди-да, сочларини чангаллаб ўзини хазон уюми устига

отди. У ётган ерида нлондек тўлғанар, бетларини хазон-

га ишқаб, инграб йигларди.

Азизхон қўрқнб кетди. Тепасига келиб, сизга нима

бўлдн, деди титраган товушда.

Вазира бошини кўтарди. Эндн унинг сочлари тўзгиб

кетган, кўзларида ўт чақнардн.

Ш у пайт ўрикзор тепасндан жуда пастлаб аэроплан

учиб ўтди. Азпзхон осмонга қаради. Бир-бирига туташиб

кетган қуюқ сербарг шохлар орасидан аэропланни кў-

.ролмади. Унинг қулоқнн қоматга келтирадигап кучли гу-

риллаши зум ўтмай тинди. Узоқ-яқннда ёш-ялангларнинг

қин-чуви бошланди.

Вазнра ўрнидан турди. Унинг бетига афсус-надомат

билан боқиб нарн кетдн. Эиди у орқасппп ўгириб олган,

елкаси тинман силкинарди.

— Эссиз ннгитлик, эсспз бошдагн дўппн-ю, белдаги

қнйнқ. Э , худо дарди йўқ кесакка менн мунча зор қил-

масапг. *

Унипг бу нидоси нпятпга етолмаган, армонн пчида

қолгап, юрак-багрпни ўртаган туйгулари понмол бўлган

асл кишининг нндосп эдп.

Азнзхон ҳурпайнб тургаи Вазпрага сўнгги бор бир қа-

радп-да, оёқ остндаги ажриқларни аямап боснб ўрик-

зордан чпқпб кетди. Вазнра икки қўлини у томонга чўз-

гапнча илтижо билаи ппқ-пнқ йпглаб қолдп.

Азпзхо(| катта кўчага чиққанда ҳамманииг кўзи ос-

'монда эди. Азизхон ҳам бепхтнёр осмонга қарадн. Куз-

нинг зангорн осмонн тпп-тинпқ, унда соп-саноқснз оппоқ

қогоз парчаларп учардн.

АэрОплан қишюқлар, шйҳарлар устида қогоз сочиб

юрарди. Азизхоп Взёвои чўлида, Қиргиз ўтовн олдида

тургаи пайтда аэроплан ташлаган қогозларин эслади.

Ўшанда канал қурплишига чорлагаи варақалар чўл ос-

монини тўлдирган эди.

Урикзорлардан болалар яна чуғиллашиб чнқпшди.

' Терак бели баландликка тушнб қолган бир варақ қо-

•гбз Азизхоинипг тепаснда қайиққа ўхшаб чанқалиб-чай-

қалиб йўл четига қараб сузнб кёларДп. Азизхон дўппи-

сини қўлнга олпб қогоз тушаётган тарафга юра бошлади.

255

www.ziyouz.com kutubxonasi

Ниҳоят, қоғоз ариқ бўйидағн чнм устига оҳиста қўнди.
Азизхон шошиб уни олди.

Бу каналда чпқадигап «Сталинча қурилншда» деган
газетанинг энг сўигги сони эди. Биринчи саҳифада Узбе-
кистон ҳукумати раҳбарлари имзо чеккан Москвага,
Марказкомга ёзилган рапорт бор эди. Азизхон тнк тур-
ганча ўқпй бошлади. Рапортга нкки юз етмиш километр
масофадагн Қатта Фарғона каналида ер қазиш ишлари
тамомлангани, қурнлиш бошлангандан буён қирқ бсш
кун нчида ўн олтп мнллнон кубометр тупроқ қазиб чн-
қазилгани, Қатта Фаргона канали Норин дарёсидан сув
олишга танёр қилнб қўйилгани ёзилган эди.

Азнзхон газетаиипг ички саҳифасини очдн. Унда Ға-
ФУР Ғулом билан Ҳамид Олимжоннннг қурувчилар но-
мидан В К П ( б ) Марказин Қомитетига ёзган шеърин хат-
лари босилган эдп.

Азизхон орқа саҳифага қаради. Қаради-ю, ғалати бў-
либ кетдн. Саҳифа тепасида Дўнан Дўсматов билан
унинг сурати ёнма-ён боснлган эди. Сурат тепасида кат-
та-катта ҳарфлар билан шундай ёзув бор:

«Капал баҳодпрларига шон-шарафлар бўлсип!»
Лзизхоннннг кўзларпдан ёш чнқиб кетди. Тиниқ, бе-
ғубор куз осмоппга қаради. Қиттак ҳам булут нўқ. Ж уд а
олисларда, далаларнннг уфққа туташиб кетган жонла-
рпда ҳам оппоқ қогозлар капалакдек пнлдпраб учар, го-
ҳо енгил шамол боглар устндан уларни очнқ далаларга
қараб суриб кегарди.
Ш у қогозлар бетига суратн туширилган ўн минглаб
Азизхон бутун водий тепаспда, булутлардан ҳам баланд-
да, олмос чўққнлар, сап-сариқ адирлар, сонсиз жилгалар
устида сузарди.
Азизхон эптнкди. Ҳамнша иягини нккн кафтига тираб
ўтираднгап дардчпл онаси, қачон одам бўласан, тента-
гим, деб полийднган дадаси кўз олднда пандо бўлди.
«Ляжоннм, дадажоним, мана, одам бўлдим-ку, энди ко-
йиманг!»— деб қичқиргнси келди.
Осмони фалакда қоғозлар учарди. Болалар қпчқи-
рарди. Бутун водий огзида достон бўлган Азнзхоп йўл
четида йиғидан кўзлари қизарпб, ҳпқиллаб борарди.

Куйганёр, 1971 гёмй.

I

www.ziyouz.com kutubxonasi

ИККИНЧИ КИТОБ

ҲИЖРОН КУНЛАРИ

www.ziyouz.com kutubxonasi

www.ziyouz.com kutubxonasi

БИРИНЧИ БУЛИМ

1

Ч а р о с г а ранг кириб қолди.
Офтоб қиздирган дала йўлида чап қўлини шоҳи қи-

йиқ бмлан бўйнига осиб олган йигирма ёшлардаги бнр
йигит соғ қўли билан велоснпедини етаклаб келмоқда.

Дала жимжит. Дсвор-тошлардан лип-лип аланга чи-
қади. Қушларнинг ҳам овози тинган. Қизнган тупроққа
бағрипи бериб ётган мусича эриниб кукулайди. Пахса
деворга чапланган қовун уруғннн ари талайди. Устига
офтоб келиб қолган еигир орқага тнсарилиб арқонни уз-
моқчи бўлади. Иўл ёқасидаги қовун полнз чайласинипг
соя тарафида ётган каттакон ит тилипи оснлтириб ҳан-
снранди.

Иигнт ниҳоятда исиб кетган. Пешонаси, юзларндан
тинмай тер қуйиладн. Қулоғига тегай-тегай деб учиб ўт-
ган қалдирғоч орқасидан сарғимтир уфққа қараб қо-
лалн.

Саратон қиздирган дала ўртасида билқиллаб ёғгаи
тупроқ нўлидан келаркан, у тезроқ анҳорга етиб олишга
шошиларди. Анҳор ҳали олисда.

Пнгит велосипедни ёнбошлатиб турнб эгарга минли-
да, бир қўллаб рулга тиралиб педални босди.

Ғилднрак қайноқ тупроқда сассиз пилднраб кстдн.
йигитнинг очиқ кўксига нссиқ шамол урилди. У чумчуқ-
лар чнрқиллаган қайрағоч тагида сариқ тумшуқ жўжа-
ларипн қаноти тагига олиб ётгап товуқни қақалатиб ўт-
ди. Ниҳоят, кўприк олдига келиб эгардан тушдн.

Четларида жийдалар, мажнуитоллар ўсган анҳорга
ҳавас билан қаради. Сув қирғоққа вшлоплаб урилиб,
оснлиб қолган новдаларни тортқнлаб оқмоқда.

&'■

www.ziyouz.com kutubxonasi

Иигит велосипедии майсага ётқизиб, сув бўйига гуш-
ди. Бўйнидан шоҳи қийиқни олиб юзларини, бўйинларн-
ни муздек сувда ювиб олдп-да, анҳорнинг беозор оқи-
шига ҳавас билан қараб қолди.

Бирдан ннмадир шитирлаб кетди. Пнгит у ёқ-бу ёққа
аланглади. Унпнг кўзп тўнка устида ётган чит кўйлак-
ка тушдн. Бу кнмникн экан? Яиа аланглади. Ун-ўн беш
минут кутди, кўнлак эгаспдан дарак бўлмади. У энди
кетмоқчи бўлнб бурплаётган эди, мажнунтол новдаси
силкинди. Ингит бепхтиёр ўша тарафга юра бошлади.
Унипг қаршнснда тўзғпб кетган сочларн билан яланғоч
кўкракларини тўсиб бир қиз турибдн. Қўрққанпдап қиз-
нинг кўзларп дум-думалоқ бўлиб кетган эдн.

— Қарама! Қарама, деяпман, Нпзом! .
Ппгит эсаикпраб япа бнр-пкки қадам олдпнга юрдп.
— Пнзом, Низомжон. келма, дод дейман! Қанақа
уятсиз боласан!..
Ннзомжоп турган жойида қотнб қолдн. У нпма қилп-
шинн, ннма дейишнни билмасди. Қпз тол тагпдан чнқпб
югурганнча ўзини сувга отди. Низомжон унинг орқасн*
дан оппоқ болдирларини савалаган тўзпқ сочларинн кў-
рнб қолди, холос.
Ана шундап кенннгина Низомжоннинг ҳуши ўзпга
келдн. Бу қнз унннг синфдоши Дилдор эди. Днлдор сув-
дан бошинн чиқариб ғазаб билан унга қаради. Қизнинг
сочЛарп сув бетнда худди қора соябондек доира ҳосил
қилган эдн.
Нпзомжон ундан хнжолат бўлнб, кўприкнннг нарё-
гига ўтпб кетди.
Дилдор бнлан Низомжоп ораснда ишқ-муҳаббатга
ўхшашроқ ғалати муносабат ўпннчнда ўқнб юрган пайт-
ларпдаёқ бошланган эдн. Содда қишлоқ боласи дилнга
тугилган гапларнп айтолмай, кўп вақт ич-этини еб, саро-
симада юрдп. Унинг юрагида бўлаётган гапларни қиз
сеэарди-ю, аммо унга сир бой бермасди. Умуман, Дилдор
упипг маъюс боқишларнга, учрашпб қолган пайтларида
гап тополмай эсанкнрашларига бепарвороқ қарарди. Ни-
зомжон бировга аралашмапдиган. камгапроқ бола бўл-
ганидан синфдошлари уни «индамас» деб чақиришарди.
Уруш бошланган кунлариёқ кўпгина ўртоқлари
фронтга кетишди. Мактабдош қизлар битта звеио бўлнб
далага чнқишди. Шаддод, гапини бировга бермайдиган,
эркакшода Асрор^ звенога бошлиқ бўлди. Дилдор звено

260

www.ziyouz.com kutubxonasi

қизлари орасида ҳам энг кўҳлиги, ҳам энг бўшашгани
эди.

У ҳуснпга ортиҳча бнно ҳўйганиданми, ҳар ҳалай
звенода эркароҳ эди. Аммо Асрора унинг ноз-фироҳлари-
га ҳарамай турткнлаб-турткилаб ишга соларди. Низом-
жоннинг энг қалин ошнасн К а п и м ж п н ҳам фронтга кетди.
Синфдошлари орасидан битта ўзи ажралиб, Низомжон
қолиб кетди. Бир қўли майиб бўлгани учун уни ҳарбий
хизматга олпшмади. Низомжон далада кетмонини чопиб
юраверди. У далада кезаркан, ўзидан-ўзи довдираб қиз-
лар звеносига бориб қолар, қпзлар бнр-бнрларини тур-
тишиб: «Ана почча келяптилар!» деб кулишларини бил-
мас эди. Шундан довднраб келишларидан бприда Асро-
ра йўлипн тўсиб:

— Сен ўлгур нима қилиб хира пашшадек баттан ке-
толмай қолдинг?— деди.

Адолаг дегаи қнз унга кўзини қисиб, маъноли илжа-
йнб қўнди:

— Ҳон опа, унақа дема. Низом поччамиз-ку.
— Ҳали шунақами? Унақа бўлса ҳу анави боғдан
шафтоли ўғнрлаб келсанг, почча қиламиз.
Адолат уни жўрттага эрмак қилди.
— Поччани.нг юраклари сал қуёнчасигароқ.
Низомжоннинг жаҳли чнқиб кетди.
— Опчиқолманман.ми? Опчиқолмайманми? Л\ана кў-
расанлар.
У шундай дедп-ю, ғирпллаганпча боғ тарафга қараб
чопди.
Орқадан қараб қолган қизлар Асроранипг бу кши-
дан сал ранжигандек бўлишдн.
— Нимага унақа қиласан. Богбон амаки ушлаб ол-
са, чатоқ қнлади.
— Атайин қилднм,— деди Асрора.— Шафтоли опчи-
қолмайдн. Боғбон амаки нақ гаврон бплан тириқтнради.
Сал ўтмай боғ томондан ит вовнллагани, боғбоннинг
сўкингани эшитилди. Девордан сакраб тушган Низом-
жон жон ҳолатда теракзорга қараб қочди. Омбордан
чиққан нт уни анча жопгача қувиб бордн. Кейнн тнлини
осилтириб орқага қайтди-да, қойил қилдимми дегандек,
у ёқ-бу ёққа қараб олди.
Асрора қотиб-қотиб кулди. Дилдор қошларини чими-
рнб шпйпонга чиқар экан, Асрорага гинали қараб олди.
— Ҳа, поччамнн хафа қилганимиз сизга ёқмадими?

261

www.ziyouz.com kutubxonasi

— Яхши эмас-да бировнп шунақа қнлиш.
— Оббо,— деди Асрора унп масхара қилиб.
Шу-шу бўлди-ю, Низомжон цизлар звеносига нўла-
маи цўйди. Бу орада Дилдорни нкки-уч марта кўриб,
уялганидап бошини эгнб ўтиб кетди.
Мана, бугун цизни жуда ноцулан пантда, чўмилаёт-
ганида кўриб қолди. У ўзининг беҳаёлигидап жуда-жуда
хижолат бўлди.
Низомжон нима бўлганини аввалига эсанкираб би-
лолмаган эдн. Албатта ундан узр сўраш керак, дегаи ўй
билан орцасига цайтганда, Дилдор сувдан чициб кийн-
ниб олган, харсангга чўнцайиб оёғини юваётган эдн,
Низомжон унинг юзига царамай минғиллади:
— Кечир, Дилдор, бехосдан шундан бўлиб қолди.
— Уятсиз, энди бетингга қандоқ қарайман,— дели
Дилдор ва индамай катта йўлга чиқнб дала тарафга қа-
раб кетди.
Ана шу воқеадан кейин Низомжон билан Днлдор уч-
рашиб қолгудек бўлса, бир-бирининг кўзига қараёлмас
эдж Умуман, Дилдор Низомжонга кўринмасликка қара-
кат қиларди. Аммо Низомжон упинг тўзғигап қоп-қора
сочларини, мармардек оппоқ бплакларинн хаёлдан кет-
казолмасди. У дала йўлларнда кезиб қизнннг йўлинн
пойлар, бутун вужудидан ёшлик — балоғат таровати
барқ уриб турган қизни тинимснз қўмсарди.
Олисда қонли уруш бормоқда, шаҳарлар ёнмоқда,
одамлар ёвуз душман билан жон талашмоқда эдилар.
Бу осойишта қишлоқ ҳам юрт қатори уруш дақшатларн-
ни кечирарди. Қишлоқнннг азамат йигитлари фронтда,
дала ишлари аёллару, ёш болаларга қолган.
Ҳар қандай шаронтда ҳам ҳаёт ўз оқимини давом эт-
тпради. Утдами, сувдами умр ўтаверади. Болалар ба-
лоғатга етаверади, кексалар умрини ўтказаверади.
Низомжоннинг ҳам балоғат ёши уруш бошланиб ҳам-
қишлоқларн олис юртларда жон олиб, жоп бераСчгап
пайтга тўғри келган.
Юрт бошида ташвиш, Низомжон юрагида тушуннб
бўлмайдиган галати ҳислар.
Йигитчанинг уйқуси бузилди. Кечалари юлдузтўла ос-
монга тикилиб, тунни тонгга улаб, қушлар нағмасидан,
сувлар шилдирашидан кўнгилга аллақандап юпанчизлар-
ди. Унинг кўзига бутун бир олам Дилдор бўлпб кўринардп.
Низомжоп чидамади. Юрагида тўлиб-тошган гаплар-

262

www.ziyouz.com kutubxonasi

ни узил кесил тўкиб солмоқчи бўлиб, цизни излаб яна
далага қараб кетди.

Дилдор дала шиипонида бир бош ҳусайни узумни
олдига қўйиб эринибгина ғужумлаб еб ўтирарди. Қиз-
лар пайкал оралаб гўза чопиқ қилиб юрншибди. Дилдор
Пизомжопни кўриб секин шийпондан тушди-да, ер суз-
ганча ариқ томонга ўтиб кетмоқчи бўлди. Уша анқор
бўйидаги воқеадан кейин у Низомжоннинг юзига қарол-
масди. Ннзомжон уни тўхтатди. Қиз ердан кўзини узмай
турнб қолди.

Йигит гапини йўқотиб чайналди. Қизга ялингандек
жавдираб қаради. Дилдор еочини бошига чамбарак қи-
либ олган. Орқа сочлари юқорнга тортилиб, кишинн
маст қилувчи бўйнн аллақандай кўринарди.

— Нима ишинг бор эди?
— Узим шундоқ...— деди тутилиб Низомжон.
— Ишинг бўлмаса кета қол. Қизларнинг кўнглига
гап келади.
Низомжон гапини айтолмай ҳамон эсанкирарди.
— Сенга бнр гап айтмоқчи эдим. Билмадим, айтсам
пима деркинсан. Уришмайсанми, хафа бўлмайсанми?
— Емон гап бўлмаса, нега хафа бўлай. Айт!
— Кейин айтаман. Вақт топиб, кечроқ қув ўша анҳор
бўйпга бор. Борасанми? Рост айт, борасанми? Бора
қол!— Низомжон кейинги гапларни ўпкаси тўлиб айтди.
— Гапинг бўлса ҳозир айта қол.
— Хотиржам айтадиган гап. Борасанми, а?
Дилдор ўйланнб қолди. Унннг бошипи бир томонга
сал эгиброқ, узун киприклари жуфтлашгунча кўзлариии
юмиб, ўйланнб туришн бирам чиройли, бирам чиройли!..
Низомжон унга маҳлиё бўлиб, қимирламай жавоб
кутардн. Охири қиз унинг кўзига эмас, тут кесаётганда
теша узиб кетган бармоқларига қараб жавоб берди:
— Хўп, манли, бораман.
Низомжон аясидан ҳайнтли олган боладек диконглаб
кунни кеч қилди. У ёққа борди, бу ёққа борди, калонлаб
самоварга кирди. Чой чақириб қўйиб чиқиб кетиб қолди.
У уйга келганда ҳали қоронғи тушмаган эди. Акасидан
хат келибди. Дадаси кимга ўқитишини билмай турган
экан. Уқиб берди. Акаси Аъзамжон ярадор бўлиб гос-
питалда ётганини, бирор ойлардан кейин отпускага
Оориб қолишнни ёзган эди. Низомжон конвертни дадасн-
нинг қўлига берди-ю, ғизиллаганча чиқиб кетди.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Узоц-яқиндагн чайлаларда чнроқ милтнраб колган.
Аиҳор қирғоғи ғира-шира ёруғ. Низомжон у ёқдан-бу
ёққа юради, сал товуш келса дарров алангланди. Мана,
ниҳоят, Дилдорнинг қораси кўринди. Нкки соя бир-бирн-
1 а жуда ҳам яқин турибди. На ундаи, на бундан садо
чнқади. Шошилман ой кўтарилдн. Упинг оппоқ ликопча-
си анҳорга тушиб чил-чил синдп.

Шундай шоирона, шундай ошмқона манзарага *хол»
бўлиб, гўё бу ошнқ-маъшуқларни масхара қилиб яқнн-
гинада бир эшак ҳанграб юборди.

Низомжон юрагида тугилиб ётган гапларини аптол-
май дудуқланар, гапириш ўрнига нуқул хўрсннар эди.
Негадир йиглагиси келарди.

Дилдор мажнунтол новдасини синдпрнб бнр снқпм
баргнн унинг бошндан сочиб юборди-да, қиқирлаб ку-
либ қочди. Низомжон уни қувнб кетдп. Ш у баҳона бўл-
ди-ю, Низомжон қизнн шартта қучоқлаб, ўпиб олди.

Ш у оқшом Низомжон дилига тугилиб ётган чигнлии
ечиб ташлади. Шундан кенип қапча байту ғазаллар
ўқилди. «То ўлгунча!» деган аҳду паймонлар бўлди. Ҳат-
то улар таниш-билишлардап яшнринча Олтиариқшшг
гузарига тушиб бошларини бошларига тираб сурат ол-
дирнб ҳам келишди. Келаётиб Низомжоп қизнп қўлтпқ-
лади-да, астойдил таъкидлади:

— Сени ҳеч кимга бермайман.
Қиз тегажаклик қилди:
— Бошқа одамга тегиб кетсам-чи?
— Агар шунақа қилсанг, ўша одамни болта билан
чопиб ташлайман.
Икковлари қотиб-қотиб кулишди. Дунёда улардан
бахтиёр, улардан зўр йўқдек эди. Нимага узатса қўл-
лари етадигандек, кўнглиларига келганнинг ҳаммасини
қила олишадигандек...
Сал кун ўтмай Аъзамжопдан: яқнида бориб қоламан,
деган хат келди. Низомжонлар уйи бир кунда шодликка
тўлди. Дадаси Иноят оқсоқол бозор-ўчарини йиғнштп-
риб, одамлардагн насияларини ундириш бнлан овора
бўлиб қолди.
Уғлим фронтдан келяпти. Чиқим кўп бўлади. Пулпм-
ни беринглар.
Кўпчилик станцияга чнқиб Аъза.мжонни кутиб олди.
Дилдор ҳам чиқди. Унинг эгнида ўша пайтларда энди
расм бўлган пушти крепдешин кўйлак, оёғида баланд

26-1

www.ziyouz.com kutubxonasi

пошнали туфли. Бошпга сочларшш турмаклаб олган эди.
Аъзамжон вагондан тушпб ҳамма билан қучоқлашиб
кўришдн. Низомжонни бўлса ердан азод кўтарнб олдн-
да, бир айлантирнб яна ерга қўпдн.

— Уҳ-ҳў. жуда азамат бўлиб кетибсан-ку, унлаппб
олганинг йўқмн? Қўлиигга нпма қнлди?

У укасидан жавоб кутмап, Днлдорга қаради:
— Вой пучуғ-эп, баришна бўп кетнбсан-ку!..
У шундай дерди-ю, Дилдорнннг бўртиб қолган кўк-
ракларидан, тнрсиллаб турган бнлакларндан кўзларпни
узмасдн.
Низомжоп ўз бошнга тушадпган савдоларнннг худди
шу дақиқадан бошлаипшини қаёқдан бплсин. Пигитча
фронтчн акасинипг келишпдаи, уйи тўлиб қолишидан қу-
вопчи ичига сиғмасди.
Келди-кетдп бўлпб Низомжон уч-тўрт кун Дилдор би-
лан бафуржа учрашолмади. Р1ўл устида шошиб кўри-
шиш, бир-икки огнз сўрашишлардан нарн ўтишолмади,
Ниҳоят, уйдан меҳ.мопларнинг оёғи узплди. Акасп ҳам
қншлоқ айлангани чиқиб кетадиган бўлди. У ўзи ишла-
ган далаларда, боғ ва қирларда кечгача айланарди. Қай-
тиб келганда юзлари, кўзлари аллақандай қувончдан
порлаб турардп. Албатта бу соғинган қишлоғи манзара-
ларига тўйпшдан, ёр-биродарлар билан дийдор кўпи-
шишдан.
Мапа бугун Низомжоп яна Дилдор билан учрашди.
Икковлари кеч салқннда адир этагида бнтта-битта юриб
кетншиптн. Ннзомжон йиғилиб қолган гапларини энти-
киб, шошилнб гапирар, Днлдор бўлса бепарвошна унинг
гапларнга қулоқ солнб борар эди. Умуман, Дплдор ке-
йппгн кунларда сал бошқачароқ бўлнб қолган эдп Ни-
зомжонни кўрганда бир қизариб олардн-да, пилдпрао
қочпб кетардп. Бугун у бундай қилолмади. Ноилож қол-
ди. Ш у пайт жуда яқннда мотоцикл патиллаб типди. Бир
оздан кейин пастдан Аъзамжон чнқнб келдн. У ннмадан-
дир ҳаяжонланар, Дилдорга ёмон қарар эдн.
Низомжон нима бўлаётганини билмай ҳапрон бўл-
ди. Акаси бпр унга, бир Дилдорга қараб турди-да, бир-
дан орқасига бурилиб пастга қараб чопиб тушиб
кетди.
Днлдор унинг орқасидан қараб тураркан, шамол кўн-
лагини баданига қапиштирди. Низомжон дадилланиб,
уиинг нккн билагндан маҳкам ушлаб ўзига қаратди.

265

www.ziyouz.com kutubxonasi

Дилдорнинг гавдяси ўгирилди ю, юзи, кўзлари ҳамон
Аъзамжон кетган томонда эди.

— Қўй, қўй, жинни бўлма.— У Низомжонни кўкра-
гидан итариб ташлади.

Дилдор унинг чангалидан юлҳиниб чиҳди-да, олдин-
га қараб чопди. Ниюмжон уни қувди, столмади. Қиз
этакларини ҳилпнратиб олдинда шамолдек елиб борар-

ди.

Низомжои ўша куни аллақандай ланж кайфият бн-
лан уйга қайтди. Акаси супада этнгини ечаётган эдн.

— Баққа кел, этикни тортиб юбор!
Низомжон хоҳланқирамай акасининг олдига борди-
да, этикни тортди. Акаси унга синовчан кўзларини тикиб
турарди.
— Ҳа, мунча қовоқ-тумшуғинг осилнб қолди?
— Ҳеч-да,— деди Низомжон.
Кеннн у кўзларини юмиб ниманидир ўйлаб кетди.
— Дилдор яхши қиз бўпти. Аммо...
Низомжон акасининг гапига тушунмади. Урнн-
дан турдн-да, ҳардамхаёллик бнлан кўчага чиқиб кетди.
Кеч кириб атрофни қоронгплик босган. Осмонда би-
рин-кетин юлдузлар кўз оча бошлаган ёз кечаси. Ни-
зомжон оғир изтиробли ўйлар билан жнмжит боғ кўча-
лардан ўтиб дала йўлига чиқди. Чигирткалар тинимсиз
чириллайди. Шабада қуриб қовжираб қолган ўтларни
ёқимснз шитирлатади.
У ўйларди. Соғинтирган акаси келнб уйи обод бўл-
ди, ёр-биродарлари олдида кўпни кўрган акасн билан
фахрланади. Б у яқнн орада ундан бахтли одам йўқ...
Акаси нима қилмоқчи? Дилдор билан яқннлиги унга
ёқмаяптими? Нимага? Балки Дилдорнннг бирор қилиғи
акаснга ўтиришмаётгандир...
Ннзомнинг калласнга кутилмаганда бир ўн келди.
Ғ. акасн Дилдорни севиб қолдимикин? Йўғ-э! Эҳтимол
унинг севишини билмас?
У мнясига келган бу ўйдан қўрқиб кетди. Борди-ю, у
Дилдорни севган бўлса, эшитганлар нима дейди? Акаси
нима дейди? Низомжон ўйлайвериб қийналиб кетди. Уйи-
нинг охири шу бўлди. Уч-тўрт кун акасннинг кўзига
кўринмай қўя қолади.
Икки кундан кейин Низомжон ўроқчиларга қўши-
либ қирга кетиб қолди. Қирда одамларга зор бўлиб ту-
рншган эди. Қора терга ботиб буғдой ўрди. Чодир олди-

266

www.ziyouz.com kutubxonasi

да кечалари юлдузларга қараб хаёлан Дилдор билан
гаплашди. Плиқ қнр шабадаси унга аллақандай афсона-
ларни сўзлаб бсрастганга ўхшар, уни янада Дилдорга
яқнп қилиб қўяр эдп.

Пигирма кун деганда Ннзомжон қорайиб, озиб қир-
дан қайтиб келди. Эшикдан кирпб келиши бнлан дадаси
унн коний бошладн.

— Қанақа беғам боласан? Эртага тўй бўлса-ю, бу
тентак аллақаёқларда дайдий юрса.

— Қанақа тўй?
— Акангни уйлантиряпмиз. Қеча тўй юборднк. Эр-
тага тумонатнн бошимизга йиғамиз.
Ннзомжон бирдан севиниб кетди, акаси уйланса ўзн
билан ўзи овора бўлиб уни ортиқча тергамай қўяди. У
дадасидан секин сўради:
— Акам кимни оляпти?
— Хабаринг йўқми? Юнусали отанинг қизини келин
қнляпмиз...
Бу — Днлдор эди! Дадасининг гапи оғзида қолиб,
Низомжон сапчиб ўрнидан туриб кетди-ю.беихтиёр бир-
икки қадам босди. Унинг бу ҳолатидан Иноят оқсоқол
ҳайрон эди.
— Нима гап ўзи? Жинни бўлиб қолдингми, бола?!
Низомжон гапиролмас, дир-дир титрар эди. Ш у пайт
куёвлик сарполарини кнйиб олган Аъзамжон кириб кел-
ди. Укасининг важоҳатнни кўриб ҳайрон бўлди.
— Сенга ннма бўлди, ука, тобинг айниб қолмадими?
Аъзамжои унинг елкасига қўлини ташлаб, меҳрибон-
лик билан юзига тикнлди. Низомжон зарда билан унинг
қўлларини олиб ташлади.
— Эсинг жойидами?
Низомжон унинг кўзларига ғазаб билан тнкилди-да,
кўчага отплди.
Ака билан ука бир-бирннинг кўнглини билмасди. Ни-
зомжон муҳаббат билан номус ўтида қовурилардн.
Аъзамжон бўлса тўй, таптана ҳавосида ўзинп қўярга
жой тополмасдн. Улим ёқасида жон олнб, жон берган
нигит бу кунларни озмунча ўйлаганмиди! У ниятига ет-
ди. Қишлоқнинг там-там қизига уйланяпти. Аъзамжон
кўркам йигит. Ҳозир у куёвлик сарполарида чипакам
очнлиб кетган. Уни шу туришида кўрган ҳар қандай қиз
ҳам ҳушини йўқотиши турган гап.
Аммо уларнинг тўйлари бу қадар тезлашиб кетнши

267

www.ziyouz.com kutubxonasi

сабабшш Нш омжон тушунмасдн. Ҳамон ўз ёғига ўзп
Ковурнлар, алампнн кимдан олншннп билмас эди. Ҳатто
у акасининг кўзига тик қараб «Дплдорнп мен севамап,
упи ўз ҳолнга қўн!» дсб айтншга ҳам тайёр.

У уйидан чиқиши билан телбадек каловлаб Дилдор-
шшг уйпга қараб чопди. Бу беор, бу субутсиз қизни оғ-
зига келган аламли гаплар бнлан ҳақорат қилмоқчн,
бирга тушган суратипи кўзи олднда бурда-бурда қилиб
йиртиб ташламоқчи бўлди.

У жаҳл билан кўча эшикнп очганда суиани тўлднриб
ўтирган ксксаларин кўрпб тўхтацп. Утирганлардан
бирп:

— Э, кел, қуда бола,— деб ёнидан жой кўрсатди.
Низомжон нима қилишнни билмай серрайиб туриб
КОЛД1.1. Кейпн ўтпрганларни ҳайрон қолдириб ян а чиқиб
кетди. Бпров упдан, нега келдингу, нега кетяпсан, деб
сўрамади.
У гузарга чиқди. Ҳамма ўз нши билан банд. Само-
варларда осойишталик. Радио қўшпғппн бош эгиб тинг-
лаётганларнинг ҳам пчнда уникига ўхшагап дард бормн-
кан? Биргина Низомжопнинггина ичнни ари талаяпги.

II

Асрора Ннзомжопнпнг гагшпи эшитиб ҳайрон қолди.
— Вой, пнсмпқ, вой, ичингдан пишман ўлгур Дил-
дор! Мингирлаб юриб қилган ишиии қаранглар.
Эрталаб Асрора правлснпега кетганнда Днлдор зве-
нога келнб ҳамма қизларни тўйга айтиб кетган эди. Дил-
дорнинг Низомжон қолиб Аъзамжонга тегаётганннн эши-
тиб жигибийронн чпқдп.
— Ҳой, қизлар,— дедн Асрора шийпонда нимчасинн
кия турнб,— сенлар ишларннгни қилаверларинг, ҳозир
борнб у бебурднинг додини бериб қўяй. Вой, тусингни ел егур.
У пирпллагаппча қншлоққа қараб учди.
Дилдорнипг уйида тумонат одам. Биров ўчоқ ковла-
япти. Биров ўтнн ёряпти. Новвой чол пешонасини бой-
лаб тандирга ўт қалаяпти. Асрора ҳовлнга кириши била-
ноқ эндн ншни тўхтатиб бўлмаслигини пайқади. Шун-
дан бўлса ҳам Дилдорпп узиб-узиб олмоқчи бўлди.
Томорқадаги супада Низомжоннинг опаси Рнсодаг
Днлдории тик тургизпб қўйнб атлас кўйлакнннг ёқаси-
ни ўлчаяпти. Дилдор уни кўрнши бнлан севиниб кетди:

2§8

www.ziyouz.com kutubxonasi

Уртоцжонгинамдзн аиланиб кетай, қарашгани
келдннгми?

— Тўйингни бузгани келдим.
Унппг гапини ҳазнлга олган Рисолат ҳпринглаб кулди:
— Битта шунақа одам тополмай турган эдик.
Асрора то Рмсолат кўйлакнинг белп, енгини ўлчаб
бўлгунча қараб турди. Охири Рисолат ишини бнтказиб
чиқиб кетдн. Икки қиз ёлғиз қолншдн.
— Нима қилиб қўйднпг?— дедн Асрора.
— Нима қилнбман!
— Юр, баққа! Иш бор.
Дилдор, звенода бир гап бўптп, деб ўйлаб, индамай
унинг олдига тушиб кўчага чиқдн. Енғоқзорга етншган-
да Асрора ннмчасннн ечиб майсага ташлади-да, ёнбош-
лади.
— Утпр!
Дилдор ўтирди.
Асрора ўзининг шўхлиги, оғзи ботирлигн бнлан бу-
тун қншлоқда ном чиқарган эди. У хонасп келганда
ҳеч кимнп аямасди. Мажлисларда кимнинг ка.мчилнги
бўлса, шартта юзига айтаверарди. Ундан рапс ҳам ҳа-
йиқарди. Қизлар-ку зириллашарди. Асроранииг звено-
сида бирон қиз ишдан кеч қолмасди. Қизлар Асрора,
тур, деса туришардн, ўтир, деса ўтиришарди.
Бу шаддод қизнинг бнлмаган ҳунарн. қилмаган иши
йўқ эди. Раис баъзан: «Уғил бола бўлнб туғилишингга
бир бахя қолган экан», деб кулиб қўярди.
У ёшлигнда текканга тегиб, тегмаганга кесак отар-
ди. Атлас кўйлагини қорамойга белаб тракторчипипг ор-
қаеида эргашнб юрар, у тушликка чиққанда сўрамай
тракторнни ҳандаб қолардн. Раиснинг шофёри сал кў
зи шамғалат бўлса, машинасннн ғизпллатнб ҳайдаб
қоларди. Қишлоқ кўчаларинн чангитпб, товуқларпн
қақалатиб яна жойпга келтприб қўйиб, ғойнб бўлардн.
Қиз болани ёмон гап билан сўкиб бўлмаса, уриб бўл-
маса, шофёрлар пчнда сўкнниб, мушт ўқталиб қўя қо-
лишарди.
Унинг бунақа ишларини кўрганлар:
— Б у қиздан бир бало чиқади. Унта ўғилнпнг ўрии-
ни босади, дейишарди.
Асрора Низомжонлар билан бпр синфда ўқпган.
Улар бир-бирларн бнлан сенлашиб гаплашпшарди. Уннпг
Низомжонга алоҳида яқннлигн бор эди.

269

www.ziyouz.com kutubxonasi

Асрора Низомжоннинг энг яқин ўртоғи Қарнмжон
деган болани яхши кўрарди. Каримжон — бўш-баёвгина,
ўлгудек содда, бўшашган эди. Ҳатто қишлоқдагилар-
нинг ўзлари уни «қишлоқи» деб масхара қилишарди.
Ш у бўшашган қишлоқи болани ҳам Асрора одам қнл-
дн. Соч қўйдирди, галстук тақаднган қилди. Асрора уига
кашта тикилган дастрўмоллар тикиб бердн. Дазмолспз
кўйлак кийса, эгнидан ечиб олиб аяснга билднрмай ўйи-
да дазмоллаб чиқнб кийдирарди.

Каримжон урушга кетгач, Асрора бирон ой телба-
намо бўлиб юрди-ю, дарров ўзини ўнглаб олди. Ннзом-
жон бнлан дардлашадиган, келган хатларни бирга
ўқийдиган бўлиб қолишди. Чунки Карнмжон Асрора
Одамлар олднда хижолат бўлмасин, деб унга ёзган ха-
тини ҳам Низомжонга жўнатар эдн.

Днлдор Асроранинг ённга ўтирдп. Иккови анча вақт-
гача индамай қолншди.

— Гапир,— деди Дилдор.— Нима гапинг бор? Ни-
манн чатоқ қилиб қўйибман.

Асрора унга ғазаб билан қаради:
— Аъзамжонга тегяпсанми?
— Ҳа.
— Укасига ўптирнб, акаснга тегасанми?
Днлдор чўғдек қизариб кетди. Юзнни ўгириб олди.
Аммо чурқ этолмади.
— Гапирсанг-чи, нега ундай қнлдинг?
Дилдор унга қарамай жавоб берди:
— Бнлмадим, билмадим...
— Иизомнпнг юзига қандоқ қарансан?
Дилдор жавоб бермади.
— Ака-уканинг бир-бирндан бегона бўлнб кетишини
ўйладннгми?
Дилдор бнр сескандп-ю, гапиролмади.
— Бу гаплар Аъзамжониинг қулоғнга етиб қолса
турмушинг заҳар бўлишинн ҳам ўйлаганмисан?
Дилдор бу тўғрида ўйлаб кўрмаган эди. К ўз олди
қоронғилашиб кетди.
Асрора нима қнлншини билмай унинг тепасида ик-
ки қўлини белига тнраб уришишга чоғланган хўроздек
турарди.
— Ҳозир тўйни тўхтатасан. Тўхтатмасанг, қишлоқ-
ни бошнмга кўтариб шовқнн соламан, шармандангнп
чиқараман.

«о

www.ziyouz.com kutubxonasi

Унга жавдираб боққан Дилдорнинг кўзларидан дув'
дув ёш оқарди. Унннг бу қолини кўрган Асрора қарши-
сига чўккалади.

— Айт, ни.ма бўлган?
— Тўй бўлмаса, шарманда бўламан. Бир ҳафта бўл-
ди, бир ҳафта... Аъзамжонга текканман.,.
— Шарманда!
Низомжон қирга чиқиб кетган кунларда, Аъзамжон
Дилдорнинг йўлини понлайдиган бўлиб қолган эди. Қо-
ра қош, кўкракдор, хушбичим бу йигит Дилдорнинг ҳам
ҳушини ўғирлаган эди. Айниқса, Аъзамжон ҳарбий фор-
мада жуда аломат кўринарди. Дилдор Аъзамжонни
кўрди-ю, Низомжон кўзига бир ёш бола, гўдак бўлиб
кўринди-қўйди.
Қоқ туш пайти эдн. Дилдор даладан қайтаётиб йўл-
ни яқин қилиш учун атайлаб тутзор оралаб келарди.
Қела туриб тут тагидаги қоқ кесакка қонга ўхшаш бир
нима томганнни кўрди-да, тўхтади. Биронтаси чуғурчиқ
отган бўлса, қони томгандир, деб ўйлади. Ш у пайт те-
падан кимпингдир йўталганини эшитиб юқорига қара-
ди. Тут тепасида майкачан бўлиб олган Аъзамжон шо-
тут еб турарди. У бир қўли билан шо.хга осилиб кафти-
да шотут узатди. Қиз уни иймапиб олди-ю, битта-битта
оғзига сола бошлади. Аъзамжон пеш терганини унга
пеш узатаверди. Охири ўзини гуп этиб ерга отдн.
Унинг манкалари, билаклари шотут сачраганидан доғ
бўлнб кетган эди. Аъзамжон Дилдорга яқин келнб ил-
жайди. У шундай қулай учрашувни кўпдан ният қилиб
юрардн. Мана бугун ниятига етдн. Титраб-қақшаб қиз-
пинг билагига қўл узатди. Қиз аввалига қаршилик кўр-
сатди. Кейнн иккови бошлашиб кимсасиз тутзор оралаб
кетишди. Уша куни улар тутзордан кечга яқнн чиқиш-
ди. Дилдорнинг қовоқлари қизарган, кўзлари бировга
дадил қараёлмасдн. Эртаси Аъзамжон яна унинг йўли-
ни пойлади. Қилмиши учун ундан узр сўради. Дилдор
йнғлади. Аъзамжон шу сир сирлигича қолишини, яқин
орада тўй қилиб унга уйланишинн айтиб, қизни тинчнтди.
Асрора олисларга термилиб туриб алланималарни
ўйларди. Асрора бир нарса тўғрисида фикр юритса дар-
ров қарорга келарди-ю, шартта айтиб қўя қоларди.
Днлдор қилган иш унп ҳам ўйлантириб қўйган, нима
дейиши, нима қилишини билмасдн. Охирн у шундай
деди:

271

www.ziyouz.com kutubxonasi

•— Шармандаликнн бўннингга олибсан. Ака билан
укани бир-бирндан жудо қилибсан.

Дилдор ўрнидан туришга турди-ю, кетолмай унга
бақрайиб қараб қолди. Бнрдан ҳўнграб йиғлаб юборди.
Дилидаги гапларни ўпкаси тўлиб кетганидан айта ол-
масди. Асроранинг ўтли кўзларига боқиб туриб гапира
кетдн:

— Нима қилай, нима қил, дейсан? Аъзамжонни ях-
ши кўриб қолдим. У фронтдан келган кундан бери тел-
ба бўлнб юрпбман. Кўзимга ундан бошқа ҳеч нарса
кўринмайди.

— Низом-чи?— дедп Асрора.
Дилдор ерга қаради.
Асрора ўйлаб қараса, кўнгнл иши нозик нарса экан.
У Дилдорни ппма деб айблайдн? Икковп бнр-бирнни
севибди. Аллақачон эр-хотин ҳам бўлиб олишибдп. Ик-
ки орада Низомга қийин...
Асрора Дилдор билаи хайрлашмай ўтларни раҳмсиз
босиб ёнғоқзордан чиқиб кетди.
Шийпон олднда уни Низомжон кутпб ўтирарди. Ас-
рорани кўриб бирон яхши гап топиб келди, деган ўй
билан ўрнидан турдп.
Асрора унинг юзига ҳам қарамай шийпонга чиқпб
кетдн.
— Кўрдннгми, гаплашдпнгмн?
— Э, бор-э,— дедн энсаси қотиб Асрора.— Оғзинг-
дагп ошнн олдириб қўйнб, оби дийда қиласап-а. Отинг-
нн эртароқ қамчиласанг ўлармидпнг! Кечикдинг!
Низомнннг боши эгилди.
— Йигит киши ҳам шунақа латта бўладими!
Нпзомжон бўшашнб, кета бошлади, Асрора уни тўх-<
татди.
— Қаёққа?
— Кетаман.
— Қаёққа кетасан? Қочяпсанми?
— Билмадим. Бу уйда, бу қишлоқда туролмайман.
— Қишлоқ сенга нима гуноҳ қилди?
Ннзомжон ннма дейишини билмай эсанкиради.
Асрора қараб туриб раҳми келди. «Ннма қилсам унинг
кўнглинп оларкинман?» деб тикнлиб қолди.
— Менга қара, кетма. Қочган билан дардинг енгил-
лашмайди. Узингни ишга ур. Иш билан овунасан. Иш
кнмларни овутмаган.

272

www.ziyouz.com kutubxonasi

Пизомжон жавоб бермадн. Бошпни эгганича инда-
ман сўқмоқдан кетди.

У ннма қилишинн бплмай, яна довднраб гузарга ке-
либ қолди. Кекса қапрагоч тагидаги кўрнмснзгнна бу-
фетга кирди. Б у ерда ҳам хеч кнм йўқ. Буфетчи арма-
ни чол бнр чеккада мудраб ўтирибди. У Низомжон
кирнши билан бошини кўтарнб ҳайрон бўлиб қаради.

— Кел, ўғлон! Аканг юбордимн? Тўй виносини олиб
кетасанми?

Низомжон индамади. Шиша балондаги винодан
стаканга қуя бошлади.

— Ичмоқчимисан?

— Ҳа, ичмоқчимап.
— Манатинг вор?
Ннзомжон ёнидан пул чиқариб столга ташлади-да,
стакандаги вннопи симириб, чиқиб кетди.
У ичкилик деган нарсани ҳали оғзига олган бола
эмас эди. Ичакларнгача ловиллаб кетди. Бирпасда бо-
ши гувиллаб, кўнгли ғалати бўлди.
Кўринган кишнга дардини айтгиси келавердн. Та-
нишларнн кўрса гандираклаб олдига борар, энди гап
очиши билан оғзидан гупиллаб вино ҳидп келарди-да,
учратган киши қўл силтаб кетиб қоларди.
— Ҳеч ким дардимни эшитмайди. Ҳамма шунақа.
Ҳамма ўзини ўйлайди.
Бирдан зардаси қайпаб, биров билан уришгиси ке-
лаверди. Ғайратн қўзғаб уйга қараб чопди. У бориб
акасининг ёқасидан бўғиб олмоқчи, уни то қўли оғри-
гунча дўппосламоқчи. Гандираклай-гандираклай уйга

кириб борди-ю, супага етмай йиқилди.
Аъзамжон укаспнинг аҳволини кўриб даст кўтарди-

да, айвонга олиб бориб ётқизиб қўйдн.
— Аҳмоқ. Сенга ким қўйибди ичишни!— Опа^ига

таъна қилди.— Уни расво қилибсизлар. На гапга кира-
Ди,' на иш буюрсанг қилади. Талтайтириб юборибсиз-
лар, опа!

Қўли хамир юқи Рисолат ошхонадан чиқиб айвонда
ётган Низомжоннинг тепасига келди.

— Буни ҳеч ким талтайтиргани йўқ эди. Узи уч-
тўрт кундан бери ғалатнроқ бўлиб юрибди.

Низомжон ннмадир демоқчи бўлди. Гапиролмай ғўл-
Диради. Ана шундан кейин у нима бўлганини билмайди.
Кўзини очса, ой тепага келган экан. Узоқ-яқинда хўроз-

1 1 8 -3 .0 273

www.ziyouz.com kutubxonasi

лар бир биринн чақиришарди. Ундагилар аллақачон
донг қотиб ухлаб қолишган. Атроф жимжит. Низомжон
ўрнидан туриб чойнакдан совуб қолган чойни шимир-
ди. Айвоннннг лабида ўй ўйлаб кетди. Нима қилсин?
Тақдирга тан бериб ўтираверсинми? Эртага Дилдор
шу ҳовлига келин бўлиб тушади. Бундан бу ёқ у бир
умр шу уйда акаси бнлан яшайди. Низомжон унинг
юзига қандай қарайди?

Низомжон ўрнидан туриб супада ухлаб ётган ака-
сининг тепасига келди. Ҳозир уйғотади, ҳаммасини
айтади, тўйни тўхтатади.

Аммо акаснни уйготиш учун унинг елкасига қўл
чўзганда журъатсизлик қилиб шаштидан қайтди. Ака-
сига қараб туриб унга раҳми келгандек бўлди.

Тамом, кетиши керак. Қишлоқдан бош олиб кети-
ши керак.

У қоронғида тимирскнланиб кийим-бошларини йи-
ғиштирди-да, кўча эшикни ланг очганча, катта йўл то-
мон ўқдек учиб кетди. У югурарди. Дилига озор берган
муҳаббат туйғуларини орқада қолдирнб акасини, опа-
сини, дадасинн ташлаб қочарди.

Туғилиб ўсган қишлоқ, дилига биринчи муҳаббат
учқунини ташлаган сой бўйлари қолиб кетди.

III

Қирқ биринчи йилнинг қиши кирди.
Жанубнй фронт қўшинлари шиддатли жанглардан
кейин Ростов-Дон шаҳрини озод қилдилар. Партнзан
қмз Зоя Қосмодемьянскаяни фашистлар дорга осди.
Бнр варақ кепак қоғозда кечикиб чиқадиган республи-
ка газетаси Марғилонга икки кундан кейин келардп.
Бирдан-бнр янгиликни радио айтиб турибди. Комбннат
дарвозаси олдида ҳар куни эрталаб соат саккиз ярим-
да одамлар ғуж бўлнб симёғочдаги карнайга қулоқ
солишади. Ҳамма ўз ўйи билан бўлиб, жнмгнна цех-
ларга кириб кетади.
Ннзомжон шу ерда. Қиладиган иши пиллакашлар-
нинг қозоннга ўт қалаш. У неча марта фронтга интилди,
бўлмади. Юрт ишида ҳам, шахсий ҳаётнда ҳам унинг
омади келмадн. Уйи, жойи, иззат қиладиган қишлоги
бўла турпб бегона жойларда юрибди.

274

www.ziyouz.com kutubxonasi

Узун қиш кечалари бошланди. Низомжоп каттакон
печда қорамой аралаштирилган кўмир кукунининг ло-
виллаб ёнишига цараб жимгина ўтирибди. Ташқарнда
қор бўралайди.

Ш у пайт фронтда нималар бўлаётган экан? С о в у қ
бўронларда окопда ётган тенгқурлари ннмалар қилишаёт-
ган экан? Каримжон нима қилаётган экан? Низомжон
бўлса иссиққина қужрада, лангнллаб ёнаётган печь ол-
днда ўтнрибди. Лгар бармоқлари бутун бўлганда шун-
дай қнлиб ўтирармиди?

У шундай хаслларга берилган онларда виждонн қий-
налиб кетарди. Тақдирдан дод деб юборарди. Унинг
устига деярли қар куни бирон ишчи аёл қора кийиниб
келардн. Ннзомжон уларни кўриб турибдн. Қора хат ол-
ган хотин бош эгиб жимгииа дастгоҳи тепаснга келар,
кўз ёшннн атрофдагилардан яшириб қабр устига энгаш-
гандек бош кўтармай ишига уннаб кетар эди. Уруш, ғам
одамларни бир-бирига қамдард қилиб қўйган эди. Бу-
гун боласидан ё эридан қора хат олган хотинни овутган
аёлнинг ўзи эртасига ўғлндан қора хат олардн. Ҳамма
бир-бпрндан кўз ёшини яшнрарди.

Ш у тариқа қиш ҳам яримлади. Низомжон кечаси
цех бошлиғининг кабинетида, жнлти тўзиб кетган ди-
ванда ётарди. Кечалари ухламай радио карнайга қу-
лоқ тутиб, олпс фронтда бўлаётган хабарларин эшитар-
дн.

Мана, бугун Янги йнл. Одамлар уруш насибаси —
ғарибгнна дастурхон устнда кўп умидлар ваъда қилган
қирқ иккинчн йилни кутиб Москва радиосига қулоқ сол-
моқдалар.

Қишлоқдагилар нима қилишаётган экан? Улар ҳам
ҳозир дастурхон атрофнда Москвани эшитишаётганми-
кан? Ннзомжон ўтган дам олнш куни этик олганп Мар-
ғилон бозорнга тушганда қариялар чойхонаси олдидан
ўтиб кетаётган Адолатнн учратган эди. Адолат Аъзам-
жоннинг яраси тузалнб, бундан бнр ярим ой олднн яна
фронтга кетганини айтган эди.

Радиода таниш днкторнинг овозн тантанали янгра-
моқда эди:

«Қўшинларимиз Кавказ фронтида илгари силжиб бо-
риб, қаттиқ жанглардан сўнг Феодосия шаҳрини ҳамда
Керчь қалъасинн ишгол қилднлар. Калуга немис бос-
қинчнларидан тамомила тозаландн».

275

www.ziyouz.com kutubxonasi

Низомжон тўнини апйл-таПил кийий цехга югурли.
Тунги смена танаффусга чиққан, ҳамма бир-бнрини янги
йил билан табриклаётган эди. Низомжон у ёқдан-бу ёққа
югуриб радиода эшитган гапларннн айтар, уларнн ўз
қувончига шернк қилмоқчн бўлар эди.

Бу қувонч ҳам узоққа бормади. Дарвоза олдида пўс-
тинга ўралиб ўтирган қоровул чол уига бир қогоз тут-
қазди:

— Бнр шофёр берпб кетди.
Бу ёзув унга таннш. Асроранинг дастхатн. Ннзом-
жон хатнн кўрдн-ю, қувончми, аламми, билиб бўл.манди-
ган бир ҳис вужудини қамраб олдн. Хатпи ўқиркан, қўл-
лари қалтираб, кўзлари бежо бўлиб кетди.
— Нима гап, тинчликми, болам?
Низомжон гапиролмади. Қўлидаги қоғознн ғижпм-
лаб электр лампаси атрофида капалакдек айланаётган
қор учқунларига тнкплганча туриб қолди.
Чол ташвншланиб яна сўради:
— Гапирсанг-чи, тпичликми?
— Акам...
У гапнролмади. Томоғнга бир пима тиқилди-ю, энтпк-
тирди. Ш у кўйи анча тургач, бптта-бнтта босиб комбн-
нат дарвозаспдан чиқнб кетди.
Асрора Аъзамжоннннг ҳалок бўлганп ҳақида хабар
келганинн ёзгап эди.
Низомжон урушда эри, ўғли ҳалок бўлган аёлларнн
кўрган. Уларга ич-ичидап куйинарди. Аммо бу жудолик
ўз бошнга тушишини, тушган тақдирда қандоқ қнлнб чн-
дашини хаёлига келтирмаган экан. Мана эндн акаси йўқ!..
Низомжон қапдай қнлиб тонг оттирганини билмадп.
Низомжон нех бошлиғидан ижозат олиб тонг ёриши би-
лан Олтиариқ йўлига чиқди-ю, ўткннчи машпнага қўл
кўтарди.
У Чортеракка кун ёйилганда кириб борди. Том-тош-
ларни қор босиб ётибди. Изғирин кўз очирмайди. Анҳор
бўйидаги мажнунтол бутунлай қорга кўмилиб кетган.
Қўпрнк устидаги қайрағоч новдаларини булдуруқ ўраб,
танасигача оппоқ қилиб қўйган. Аммо Низомжон бу со-
вуқ, нохуш манзарага парво қилмасди. У уйга, жигари-
нинг мотамига шошарди.
йўлда одам учрамасди. У маҳалла кўчасига бурнл-
гандагина ора-чора одамлар йўлиқа бошлади. Улар
кўпдан бери кўринмай кетган Низомжонга совуққина

276

www.ziyouz.com kutubxonasi

қараП цшишарлп. Баъэиларпнинг кўзида ачпнишмн,
раҳмдпллпкми, аллақандай ифода бор эди.

Упинг қадами тезлашди. Муюлишда уининг бир та-
вақалм эшиги кўрннди.

Аммо^- остонага келгаида ерни босиб ётган қор усти-
да саиоқсиз оёқ изларн борлигинн сезмаган эди. Уқдек
отплиб ҳовлига кнрди. Кирди-ю, ошхона олдида бели
боглиқ опасига кўзи тушдн.

— Вой, акангдан айрилиб қолдик! Жигаримдан ай-<
рилиб қолдик!

Рисолат югура келиб уни бағрига босди-ю, тўлиб-тў-
либ йиглади. Ичкаридан букчайиб қолган дадаси Инодт
оқсоқол чиқдн. У Низомжонга совуқ бир назар ташлаб
жойндан қимирламай тураверди.

— Қаёқларда тентнб юрибсан? Арслонимдан жудо
бўлдн.м.

Низомжон ҳам карахт бўлиб қолгандек жойндан қи-
мирламасди.

— Акангдан ажралднк. Олнс юртда, бегона тупроқ-
да қолди. Уз қўлинг билан жигарингни қабрга қўйма-
динг. Б у кунлар дилингга армон бўлиб қолади.

Рисолат унинг елкаспдан қўлини олнб дадасига қа-
ради.

— Нима қиласиз, дада, боланинг юрагини эзиб.
Ҳар қанча гап бўлса, мана, келди. Бафуржа гаплаша-
сиз.

Ниҳоят, оқсокол бир сўз демай ичкарига кирнб кет-
дн. Сал ўтмай ^уйдан қорининг қуръон тиловат қнлгани
эшитилдн.

Қуръом товуши ҳеч қачон бахтли кунларни эслат-
майди. Унинг ҳар бир сураси қабристон жимлигини, бой-
қушлар кўзц чақнагаи мозор даҳшатини эслатади. Ҳо-
зир Низомжоннннг ҳам кўзига қорга бурканган оппоқ
қабристон кўринарди.

У ҳамма нарсанн унутди. Худди шу соат, худди шу
дақиқадан бошлаб, ўзининг болалиги тамом бўлганини,
бирдан катта бўлиб қолганини сезмасди.

Орқа томонндан оёқ товушнни эшитиб Низомжон
беихтиёр ўгирилди.

Остонада сочини ёзиб, белини боғлаган Дилдор ту-
рарди. Унинг қовоқлари шишган, уйқусизликдан бўлса
керак, ранги оппоқ оқариб кетган эди.

Низомжон беихтнёр орқасига тисарилиб унга йўл

277

www.ziyouz.com kutubxonasi

берди. Дилдор бошини эгиб гуноҳкорона бир вазиятда
ёнидан ўтиб кетди.

Қорининг овози ўчди. Уйдан кишиларнннг йўталиши
эшитилди. Низомжон ичкарига кирди. Деразалари қн-
ров бойлаганидан ҳоронғи бўлиб қолган хонада тўртта
чол ғўнғир-ғўнғир гаплашмоқда эдилар. Иноят оқсоцол
пойгаҳда чой қуйиб ўтирибди. Низомжон кириши билап
чоллар ўринларидан қўзғалиб қўйишди. Қурсиси олиб
ташланган сандал чўғига қўлини товлаб ўтнрган чол
Низомжоннинг дадасини юпатарди.

— Энди, қандоқ қилайлик, Иноят. Пешонага шундоқ
битилгандан кейин иложимнз қанча? Уч-тўрт ойгина
бўлса ҳам дийдорига тўйдириб кетдн. Тўйини кўрнб қол-
дннгиз. Биз шўринг қурғурларнинг олло таоло олдида
шунча гуноҳимиз бор эканмики, доғи ҳасратда ётибмиз.
Болагинамни кўрмадим. Болаларимизнинг қабри қайда,
жасади қайда, бнр оллонинг ўзи билади. Ш у бир парча
қогозга қараб аза очиб ўтирибмиз. Эҳ-ҳе, сиз билан
мендақалардан қанчаси қон-қора қақшаб ўтирибди.

Чолнннг юзлари бужманиб, серажин бетлари кичкн-
на бўлнб кетди. Ннзомжон чолнинг ўғли ҳалок бўлгани-
дан бехабар эди. Ннзомжон уни яхши танирди. Уруш-
дан олдин М ТС да грузовнк ҳайдарди. Ж уда чиройли
йнгпт эди. У кирган уй тўлиб кетарди. Самоварда у
ўтнрган сўрига одам ёпириларди. У билмайдиган афан-
ди латифаси йўқ эди. Кўчада биронта танишнн учратнб
қолса, машинани тўхтатиб: «Битта янгиснни топиб қўй-
дим, айтпб бераман*, деб латифа айтиб кулдириб ўтиб
кетарли. Дшуланп ҳам яхши айтардн, овози шнрали эдн.
Шупдап қувноқ, шупдай кўркам йигит ҳам ҳалок бўлибдп.

Чоллар фотиҳа ўқиб ўринларндан туришди. 11изом-
жон дадасн билап уларнн остонагача кузатиб чиқдн.
Қайтиб дадаси унн уйга бошлаб кирди-ю, ўтқизиб тер-
гов қила кетдн.

— Қаёқда юрибсан, аҳ.моқ? Сенга нпма гупоҳ қил-
гаи эднк? Қапи, айт!

Низом энгашнб тек ўтираверди. Чол бошини са-
рак-сарак қилмб, упинг жавобини кутарди. Уғлидан
жавоб бўлмагач, яна ўзн гап бошладп:

— Хўш, шунча тентнб юрпб нима орттирдинг? Уст-
бошингпинг нсқнртлигидан нима орттирганпнгни кўриб
турнбмап. Қариганимда қўлтиғимга кирарсан, рўзғорнм-
нннг бнр чеккасндап кўтарпшарсан, деган эдим. Э, эсиз,

271

www.ziyouz.com kutubxonasi

эсиз берган тузим. Сен тенгилар пул топиб рўзғор теб-
ратаяпти, бола чақа боқяпти. Қани, айт, энди нима
қилмоқчисан?

Ш у пант опаси дастурхон йиққани кирди. Ота-бола
ўртаснда ўтаётган гапнинг маъносига тушуниб, у ҳам
ўтирди.

— Опагинанг айлансин. Биттангнинг доғи ҳасратннг
ҳам етар. Нимадан, кнмдан дилинг оғриганини билмай-
ман. Аканг дадам бечоранинг белини букиб кетди. Энди
сен кундирма. Эс-ҳушингни йиғ. Енига кир. Бууруш ўл-
гур ҳамма ёҳни қийратяпти. Дадамнинг ҳам беш кун-
лиги борми, йўқми, ёнида бўл. Акангнинг азаси деб бор
буд-шуддан айрнлдик. Етиб еганга тоғ ҳам чидамайди.
Узимизнинг колхозда ншла. Дилдор — келин аянг, оғир
оёқлн. Ишга ярамай ҳолган. Эртами-индин кўзн ёриса
бир-икки йил колхоз ишнни қилолмайди. Дадам ўзингга
маълум. Мендан умид қилманглар, болаларимни ўзим
эплаб, ҳўлларингга ҳарамай турганимга шукур ҳилинг-
лар. Ж он ука, шу ерда қол. Ҳозир бировдан гина қила-
диган пайт эмас. Яхши гапдан бошқа ёрдамим йўқ.

Низомжон опасининг гапларини чин юракдан эши-
тпб ўтнрарди. Тўғри, қолиб шу ерда ишлаши керак.
Рўзғорнн ўзн қўлга олиши керак.

Бироқ, бироқ Днлдор яшаётган уйда туришнн у ўзп-
ии ўзи ҳақоратлаш деб биларди.

Дилдорга ҳам у билан бир жойда турнш осоп бўлар-
микан?

Қанчалик қийин бўлмасин, Низомжон қишлоқда қо-
лишга, кексайнб қолган дадасига тиргак бўлишга аҳд
қилиб қўйди.

— Хўп. Қоламан, опа.

IV

Низомжон Марғилонга тушнб, уйдаги аҳволни ту-
шунтириб, ишдан бўшаб келдн. Отаси Иноят оқсоқол
яна тирикчиликнинг пайига тушиб эртадан-кечгача қў-
лига омбур, сим олиб супурги бойладн. Эшакка ортиб
ўзи пиёда қор кечиб Марғнлонга қатнайди. Рисолат ҳа-
мон таъзнянинг расм-русмларини тўла-тўкис қиламан,
деб рўзғорда борини барбод бермоқда. «Шундай у о м
тупроқда ётаверадими, ҳеч бўлмаса ўз топгани ўзинииг
маъракасига ярасин», деб Дилдорнинг бисотидаги борн-

279

www.ziyouz.com kutubxonasi

ин бипалаб бозорга чиқаряптн. Иноят оқсоқол ёшлиги-
дан бир гапини икки қилмаган қнзини бунақа харжлар-
дан тиёлмасдп. Оила изминн бутунлай унинг қўлига
топшнриб қўйган эдн.

Низомжон Карнмдан келган хатни Асрорага олиб
борган эди. У билан анча гаплашпб, тушга яқпнтабиати
равшан тортпб уйга келди.

— Дунёда ннма гаплар бор, болам?— деб қолди
отаси.

Низомжон энтика-энтнка гап бошлади:
— Утган куни Ғарбий фронтдаги қўшппларимпз пой-
тахт яқпнндагп Можайск дсган шақарпп озод қилишган
эди. Энди Москва областн душмандан бутунлай тоза-
ланибдн.
Чол бу гапдан оғзипи очганича анграйнб қолди.
— Ш у бплан уруш тамом бўладп.мн?
— Иўқ, дада. Немпс қали бпзпинг ернмпзда?
Чолнннг юзларп япа бурушнб кетди. У соқолпнппг
учини бармоғига ўраганнча тиззаснга тпкнлиб қолди.
Рисолат Низомжоннинг олднга бир коса мастава
кслтприб қўйнб, айвон уступпга суяпганича унппг хўрил-
латиб овқат пчншига қараб турарди. Оқсоқол ҳассаснни
дўқиллатнб кўчага чнқпб кетгандан кепин кўрпачага
ўтнриб, укасига тикилди.
— Низомжон, менга қара, укажон,— дедн у журъат-
снзлик бплан,— жпгар жнгарга ёмонлнк раво кўрмай-
ди-а?
Низомжон унинг нпма демоқчнлигнни бнлолмай ҳай-
рон бўлдп. Елкасини қисди.
— Йўқ, аввал шунн менга апт. Жигарнинг жигарга
ёмонлик раво кўрганпнн эшнтганмнсан?
Нпзомжон бош чайқади.
— Балли, ука. Мен опангман-а? Мен ҳам сенга
ёмоплик қплмоқчпмасман, дадам ҳам шундоқ. Кўп ўй-
ладик. Уйлаб-ўйлаб бпр қарорга келднк. Энди гап сенда
қолдн. Йўқ десанг, илло-билло юз кўрмас бўлиб кета-
миз.
Низомжон опасининг феълинн яхши биладн. У тут-
ган жойидан кесадиган хотиплардан. Унинг дастидан
поччаси дод дерди. Қилдан қнйиқ топиб, жанжал чиқа-
рарди. Ш у феълидан икки марта қўйдн-чпқди бўлиб,
уйга кўчпнн ортиб келган, беш боласннн кўзи қиймаган
поччаси ялнниб-ёлвориб яна кўчириб олпб кетган эди.

280

www.ziyouz.com kutubxonasi

Албатта у Днлдорга ҳам кўп кўргилпкларнн солган
бўлиши керак. У Дилдор кўчага чнқднмн, дарров уйга
кнриб қутисини ковлаб нимаси бор, ннмаси йўқлнгини
билиб оларди. Унга қайнагачилик қилиб пш буюрар,
қилган ишидан албатта хато топиб, койнр эдп.

Низомжон опасннпнг гапни узоқдан бошлаб, даро-
мад қиластганидан бирон кўнгилснз гап борлигинп би-
либ, юрагп шув этпб кетдн. Агар шунчаки гап бўлганда
у бобнллаб гапириб ташларди. Иўқ, у ялинганга ўхшаб,
шартипп аввал ўртага ташлаб гап бошлаяптн. Нима ган
экан?

Опасн гапдан олднн жиндек кўз ёшп қплнб ҳам
олдп.

— Аъзамжопгпнам қандоқ йнгнт бўлган эди, қандоқ
йигнт бўлган эдп-я. Қарчиғапдек укамдан анрнлиб ўтн-
рибман. Мснга осои тутма, ука. Сен ҳали ёшсан, бнтта-
гина болага ота бўлгин, жудолнкнинг қанақа бўлпшинн
биласан. У кетди. Ундан нима қолди? Худдн дунёга
келмагандек кетдп. Суқсурдеккпна хотини қолди. Эрта-
ми пндпн Дилдор албатта кстади. Бисот-бағални шипн-
рнб, уйни шипшипдам қилпб кетадн. Еш умринн бева-
ликда хазон қилармнди? Укамдан қомпласн бор. Бола
дунсга келса кимларнинг қўлига қарапди?

Унимг гаплари Низомжоннинг жигар-бағринп эзиб
юборди. Бошини эгганча пиқ-пиқ йиғлардн у.

— . Ойдеккина)нувон қўлдан чиқнб кетмаса, дсиман.
Укагинамнинг боласн бпровларнинг эшпгнда хор бўл-
маса, денман.

Нпзомжон опасннпнг гапларидап, Днлдорни кетқиз-
ма, шу уйда тураверснн, деган маъно англаб:

— Ш у уй уники, даъвом йўқ,— дсди.
— йўқ, бошқа гап антмоқчпмап. Шарпатда шарм
йўқ, Дилдор қўлнмиздап чиқпб кетмасип, деймап. Аканг-
нинг боласига ота бўлнб, пешонасппи спласанг деймап.
Шариат бунга йўл беради. Дадам уламолар бнлан гап-
лашнб кнтоб кўриб келдп.
Ннзомжоннииг танасига элсктр токи ургандек вужу-
дн знрқираб кетди. Опасп ннма деяпти? Акангнппг хо-
тиннга — келнн аянгга уйлан, деяпти! Б у қандай гап!
Бу гапнп биров эшитса ннма дейдн? Унинг, юрт урушда
жон олнб, жон бераётган найтларида бирон хизмати
бнлан шу курашга қисса қўшолмай, майда ишлар билан
уриннб юрганн етмагапдек, энди акасининг хотинига

281

www.ziyouz.com kutubxonasi

уйланиши қолганмиди? Наҳотки унда виждон бўлмаса,
наҳотки иззат-мафс деган нарса бўлмаса! У опасинннг,
дадасининг гапига кириб шу ишга рози бўлса, бир умр
виждон азобида қолиб кетмайдими? Қандай яшайди?
Одамларнинг кўзига ҳандай ҳарайди? Эрта-индин уруш
ҳам тугаб ҳоладн. Омон ҳолганлар ҳайтиб келишади.
Шунда улар: «Сен нима ҳилдинг?», деб сўрашса, нима
деб жавоб беради? «Келин аямга уйланиб, бурчак-бур-
чакда тирикчилик қилиб юрдим», дейдими? Ҳеч ким сў-
рамаса ҳам, Карим сўрандн.

Наҳоткн опаси Дилдорга шунчалик меҳрибончилнк
қилаётган бўлса? Наҳотки акасининг ҳали туғилмаган
боласнга шунча меҳрибонлик қнлса? Йўқ, унинг дарди
бошқа. Низомжон опасининг дардинн биладн.

Дилдор кексайиб қолган Юнусали отанинг ёлғиз
боласи. Ота қизини тўкис-тугал мол билан узатган.
Унинг устига дардчил чолнннг беш кунлиги борми, йўқ-
ми. Оқ тунука томли нчкари-ташқарили ҳовлига Дил-
дордан бошқа меросҳўр нўқ. Опаси ана шуларни ўйлаб,
уни укасига раво кўряптн.

Наҳотки Днлдор бу гапларга рози бўлган бўлса?
Низомжоннинг сукутга кетганини опаси рнзо алома-
ти деб ўйлади-да, унинг елкасига қоқиб гапирди:
— Хўп дейишингни билардим. Энди гап шу. Дилдор-
нинг кўнглини ол. Уни бундан бу ёқ келин ая, деб ча-
қирма...
Низомжон шердек бўкириб ўрнидан туриб кетди. У
қалт-қалт титрар, кўзлари қинидан чиқай деб опасига
ўқрайиб қарар эди.
— Мени кнм деб ўйлаяпсиз? Ш у гапни нима деб га-
пирдингнз? Одамгарчиликдан чиққан деб ўйлаяпсизми?
Виждонсиз деб ўйлаяпсизми? Узимни осиб қўйсам қуту-
ламанми?! Узнмни чавақлаб ташласам қутуламанми?
Унинг бўғиқ, аламли бақнришидан йўлакда турган
дадаси ҳассасиз, энгашганича ариқ лабига келди.
— Нима гап? Нимага бақиряпсан, аҳмоқ?
Унинг важоҳатидан қўрқиб кетган опаси қочиб дада-
сининг орқасига яшнринди.
— Мусулмонман дейсиз, дада. Шуми мусулмонлик?!
— Бақирма! Битта-яримта эшитиб қолса нима
дейдн?
— Акам гўрида тик турмайдими? Ҳеч бўлмаса арвоҳ
хотира қилипг.

282

www.ziyouz.com kutubxonasi

— Арвоҳ хотираги деб шу ишни цнляпмнз. Раҳмат-
лнк акангнинг биргина ёдгори ёт-бегоналар қўлида хор-
зор бўлса, майлими?

— Бу замонда ҳеч ким хор бўлмайди, зор бўлмайди.
Ш у пайт чорбоғдан эчки етаклаб Дилдор кириб кел-
дн. У ота-бола ўртасида нима гап бўлаётганинн билол-
май эшнк олдида тўхтаб қолди. У, Низомжоннинг шунча
вақт йўқ бўлиб кетганига чол уни энди қийин-қистоққа
оляпти, деб ўйлади. Иноят оқсоқол унга ёмон ўқрайди.
— Болам, сен ишингга қарайвер. Бу ўзаро гап.
Дилдор эчкини беҳига боғлаб, яна чорбоққа юра
бошлаган эди, чол унга ўдағайлаб бердн:
— Ҳой, эчки беҳининг пўстлоғини шнлиб ташлай-
ди-ку!
Дилдор чурқ этмай, эчкини ечиб кўчага олнб чиқиб
кетди.
— Бола, шуни яхши билиб қўйки, менинг айтганим-
ни қиласан.
Низомжон шу ёшга кириб дадасининг гапини нккн
қилган бола эмасди. Ҳамма вақт нима деса бош эгиб,
хўп, деб келган. Иноят оқсоқол болаларини аямасдн.
Уларни бнрон марта илиқ-исснқ гап айтиб эркалатмагап.
Акаси Аъзамжон гожроқ эдн. У дадасининг гапига хўп
дерди-ю, кейин ўзи билганча иш тутнб кетаверарди. Ни-
зомжон унақа эмас, соддалигидан, тўғрилигидан дада-
сига чап беролмасди. Мана, у умрида биринчи марта
ота юзнга тик қараяпти. Унинг ёмон қарашидаи Рисо-
лат безовталаниб қолди. Бирон кори ҳол бўлмаспн, деб
ота-бола ўртасига кирди.
— Ҳой бола, жинни бўлма. Хўп, де!
— П ўқ !— у дадасига юзланди.— Дада, уялмаисиз-
ми, андиша қилмайсизмп? Акамнинг тупроғи ҳали со-
внмай туриб-а?..
— Дадангга шунақа дейсанми, ярамас!
Чол унга ўдағайлаб яқин келди.
— Хўп, десанг, деганинг, бўлмаса...
Юрагининг аллақаерида бнр нима узнлпб кетгандек
Низомжон энтикдн. Кўзлари тиннб, олам қоп-қора зи-
мистонга айлангандек бўлдн. Икки тиззасида дармои
қолмай оғнр калтаклардан шалайим бўлиб йиқнлиб, ўр-
нндан турганга ўхшардн. Дадаси нима қилмоқчи, оқ
қилса-я. Унда дунёда кими қолади? Нимаси қолади?
Энди унинг одам бўлнб яшашидан нима маъно чиқадн?

283

www.ziyouz.com kutubxonasi

Низомжон кўзларини жавднратиб дадасига қа-
ради.

— Дадажон, ўйлаб кўрсангиз-чи? Уз болангнзга шу

кунни раво кўрасизми? Бунацада меип тирнклайин кў-

масиз-ку. Акамнинг ўрнига мен ўлиб кетсам бўлмас-
мнди!

— Кошки эди...

Низомжон ҳўнграб йиғлаб юборди.

— Жон дада, ниятингиздан қайтннг. Барнбир мен
бунга кўн.майман.

— Шунақамн?

— Дурустроқ ўйлаб кўрннг...
— Шунақами?
Низомжон изтироб бплан қичқирди:

— Ҳа!
— Оқ қнлдпм, сенн! Сендақа болам йўқ! Оқпадар-

сан! Йўқол бу уйдан!

У, бир муддат дадасинпнг ўт чақнаётган кўзяарн-
га маъюс боқиб турдн-да, битта-битта боснб йўлак то-

монга юрди. У бнрдан тўхтаб орқасига ўгнрилди. Еш
тўла кўзлари билан туғилган уйига, қовлига, болалик

йилларида эмаклаб бориб сув ичган арпққа, чумчуқ бо-
ласини оламан деб тнрмашпб чиққан кекса ўрик шохли-

рига, варрак учнрган том бўготларига тнкилганича

туриб қолдн. Оғилхона олдида занжирланган Олапар

унга қараб думини ликнллатар эди. Низомжон бориб
унинг бўйнндан қучоқлаб, бошларини, қулоқларини эз-

ғнлади. Зийрак ит бир нима сезгандек, Низомжоннинг
эзғилашларига туриб берди. Низомжон унинг бўннндаги

занжирини ечиб юборганда ҳам, жойидан қимирламай
маъюс қараб ётаверди.

Низомжон уйга кириб онасининг рамкага солинган

суратини олиб чиқди-да, кўкрагига босганича ҳеч қаёқ-
қа қарамай кўчага югурди.

У қайрағоч тагига етганда девор рахнасидан ошган

бўлса керак ннмчаларн, тирсаклари тупроқ бўлиб кет-
ган Дилдорнинг йўл ўртасида турганини кўрди:

— Ни.ча бўлди?

Низомжон унга ёмон қаради:

— Айт, нима бўлди?

— Хонадонимизга кулфат олнб келдинг, шумқадам!
Низомжон йўлнни тўсиб турган Дилдорнннг юзига

қарамай ўтиб кетди. У алам билан йнғлаб қолган Дил-

234

www.ziyouz.com kutubxonasi

дорга қаирилиб қарамали. Шамолдек елиб бораркаи,
қулоғида ҳамон, «оҳпадар», «оҳпадар», «оқрцдар» сўзи
такрорланарди.

У маҳалла кўчасидан чиқиб дала йўлига ўтиши бп-
лан қадами секиилашди. Ичидан келган кучлп хўрсиниш
томоғини куйдирди. Бнр нима шитнрлагандек бўлди.
Угирилиб қараса, орқасида бошннн эгмб Олапар эрга-
шиб келяпти. У яна унннг бўйнндан қучди.

— Сен қол, сен қол. Сен оқпадар эмассан. Қол! Қол!
Ит унниг гапларига тушунмади. Яна эргашаверди.
Низомжон ердан кесак олнб унга отди. Тегмадн. Ит яна
эргашдн. Охири у каттакон тошни олди-ю, кучининг бо-
рича унга улоқтирди. Ит ангиллаб орқага қайтди-да,
нарироқ бориб ўтириб олди. Низомжон кўздан йўқол-
гунча орқасидан маъюс тикилганча қолди.
Қншлоқдан узоқлаб кетган Низомжон қўйнпдан она су-
ратипи олиб тикилдп-да, ҳасрат-надомат бнлап инградп.
— Ая, аяжон!..

И К К 11 Н Ч И Б У Л И М

I

Е р д а н қор кетган бўлса ҳам, кўлмак сувларнинг
бетн эрталабга яқнн пиёз пўстидек муз бойларди.

Баҳор баҳор экан. Олисда ўт ёнишнга қарамай, ша«
ҳарлар вайрон бўлишига, одамлар ўққа учишига қара-
май барибир баҳор одамлар кўнглнга аллақандай илнқ-
лнк олиб кирардн.

Ҳар якшанба тўн кийнб, этнгинп монлатнб Марғи-
лонга тушадиган қншлоқ йигптлари энди олпсда —
урушда.

Бу томопларга эндигина расм бўлгап баланд пошна-
ли туфлилар санднққа тушган. Қнйганда кўзнн оладпгая
қнчиқ атлас энди қизларнинг кўнглига сиғмайди. Ҳам-
манннг кўзи фронт йўлида.

Зирнллама гузаридаги катта қайрағоч шохига илнн-
ган радиокарнай тагнга кунига тўрт маҳал одз*1 йиги-
ладн. Одамлар жим. Ҳар ким сукут ичида фронт
йўлларидан, вайрон бўлган қишлоқлардан, олинган
шаҳарлардан ўз боласинн, акасини, укасини қидирадн.
Шундай сукут билан яна тарқаб кетади.

285

www.ziyouz.com kutubxonasi

Мана, тагин баҳор келди. Ҳувил.паб ҳолган ларахт
шохларига қушлар чўп ташиб ин қура бошладилар. Зи-
риллама гузари ҳам секин-секин гавжум бўла бошлади.
Баҳор одамларни уйдан етаклаб чнққан, офтоб зах уй-
ларнинг деразасидан мўралаб қишдап қолган рутубатни
ҳайдамоқда.

Деворлари нураб қолган ҳовлннинг кунгай томонида-
ги айвонда кексагнна бир хотин камзулига тугма қадаб
ўтирибдп. Офтоб қнздирган қора кўрпачада ҳурпаймб
стган мушук унинг қатим тортаётган қўлларига қараб
хурнллайди, .ғалтак ипни олиб қочишга пайт пойлайли.

— Қўй, Мош, бу сенга ўйинчоқ эмас. Йўқотиб қўй-
санг, кейин цпни қаёқдан топаман?

Мушук унинг гапларига тушунгандек, яна хуриллай-
ди.

— Сен ўлгур гапга тушунармидинг, сенга ўнин бўлса.
Хотин ишини битказиб ўрнидан турди. Устун олдига'
келиб бўй чўзиб кўча томонга қаради. Кўчадан гупчагн-
1 .ч мой тегмаган арава ғичиллаб ўтаётган эди. Эгарда
ўтирган киши букчайиб ниманндир минғиллаб хиргойи
қилардн. Арава эшик олднга келнб тўхтадн. Эгардаги
кишн арава шотиснга оёқ тираб девордан қараб қич-
қирди:
— Хр, Ж ан н ат хола, уйдамиснз?
— Кираверинг, Умматали, кираверинг.
Умматали гуп этиб ўзини ерга ташлади-да, ҳовлига
кирдн.
— Раис юборди,— деди у, у ёқ-бу ёққа аланглаб.
— Аравангизни деворга тўғриланг. Ана, олиб кета-
всринг!— Ж ан н ат хола девор тагидаги буғи чиқнб тур-
ган гўнг уюмини кўреатди.
Умматали ташқарига чиқиб аравани тўғрилади-да,
қайтиб кириб паншаха билан рахнадан ошириб арава-
га гўнг ота бошлади. Хотин унга разм солиб туриб ичи
эзплиб кетди. Қандоқ юрарди-я! Қишлоқда унн катта-
дан-кичик «Умматали паратка» дерди. Кийган кийнми-
га гард юқмасди. Чий бахмал нимчасинпнг кўкрак чўн-
тагидан соат занжнри оснлиб турардн. Энди букчайиб
қопти. Кийимлари ҳам бир ҳолатда. Азизхони урушга
кетди-ю, шу кўйга тушди.
Ж аннат хола айвон лабига ўтириб уига тнкиларкан,
кўнгли алланечук бўлнб кетдп. Урнидан туриб олдига
келдп.

2*5

www.ziyouz.com kutubxonasi

— Азизхондаи хат бормн, ўргулай?
Уммагали паншаха дастасига бағрини бериб анча ту-
риб қолди, унга қарамай, бир хўрсиниб олди-да деди:
— Анча бўлди келмаганига.
Ж аннат хола негадир бош қимнрлатди.
— Мспнкндан ҳам хат йўқ. Қандоқ қнламиз, ўргулай.
— Икромжондан-чи? — дедн Умматали ерга қараб.
— Яқипда хат келган эди. Тинчман, дебдилар.
— Хайрнят.
Умматали бошқа гап сўрамади. Ишнни бнтказиб
эгарга минди-ю, хайр қам демай жўнаб қолди.
Ҳовли жимжит. М ушук ҳамон хуриллайди. Кампир
айвонда кафтипи нягига тнраганича ўтирибди.
Боласи турмай-турмай, якка-ёлғнз арзандасн Турсун-
бойнн шамолни ҳам раво кўрмай авайлаб боқиб катта
қилди. Кечалари ухламай, шу ёлғизимнинг умрини узуп
кил, деб худога нола қилиб чиқарди. Ҳозир қаерларда
юрган экан? Дийдорини бир кўриб ўлса. Турсунбойнннг
алпдек қоматини бағрига бир босиб ўлса армони қол-
масди.
Кампирнинг дилида, тилида кеча-ю кундуз шу гап.
Аммо Турсунбойдап хат ҳам, хабар ҳам келмасди.
Дадаси ҳар хатида: «Гурсун қалай, армияга чақирилма-
дими?'Касал-насал бўлгани йўқмн, нега хат ёзмайди?»
деб сўрарди.
Ота унинг армпяга кетганидан бехабар эди.
Турсунбой кетаётган куни онасига қараб турганда
кўзларида ёш йилтирагандек бўлган эди. Ж ан н ат хола
ҳалигача билмайди — ўшанда ўғли йиғлаганмиди, ё пе-
шонасидан томган тер йилтираб шунақа кўрннганмиди?
Она кўзи олдида ўғлининг қоп-қора қошлари, чақна-
ган кўзларн қолди. Иигирма бир йил атрофида парвона
бўлпб, айланиб-ўргилиб боққан боласини уруш бағрп-
дан юлиб олди. Ҳознр у қаёқларда юрган экан? Очмн-
кан, тўқмнкан? Лекнн она кўнглига таскин берарди:
«Болам юрт ишига яраб қолди. Кўпга келган тўй экап,
қандоқ қилай, қнрқ йил қирғнн бўлса, ажали етган ўл’а-
дн, ишқилнб, ёлғизим соғ-омон келсин!»
Ж аниат хола ўрнндан турди-да, бнтта-битта босиб
кўча эшигидан ташқарига қаради.
Дала офтобда яшнарди. Кимдир тўқ-тўқ теша урнб
ишкомга поя кесяпти. Катта ернинг охиридаги тош йўл-
дан юк машинаси гуриллаб ўтиб кетди. Кампнр автомо-

287

www.ziyouz.com kutubxonasi

биль овозкни эшитмаганига ҳам анча бўлиб қолган элн.
Ьу товуш негадир унга урушдан аввалги пантни
зслатди. У Турсунбон билан шунақа машинада Мар-
ғилонга тушган эди. Эри Икромжон Москвадан кела-
ётганда она-бола уни ўша ерда кутиб олишган.

Қамппр кўчага чиқди-ю, беихтнёр гузарга қараб юра
бошлади.

Бугун негадпр Зирнллама жуда гавжум. Идора олди-
да қора машина турибди. Каллакланган толларга сак-
киз чогли от бойланган. Кампир ҳанрон бўлнб самовар
сўрисига ўтирди. Чойхўрлардан бири:

— Ота анча озиб қоптн-я,— деди.
— Иўлдошвойга ҳам осон тутнб бўлмайди,— дедп
унга бнр мўйсафнд.— Бошида юртнннг ташвиши, уйқу-
сининг мазаси йўқдир. Узнмиз мисол, кичкинагпна рўз-
ғор деб не кунларни кўряпмиз.
Кампир уларнннг гапидан Зирилламага Иўлдош
Охунбобоев келганинн билдп. У Охунбобоевни яхши
танирдм. Акасп бплан бирга катта бўлишган. Икромжон
билан бўлса яқин оғайнн эди. У ҳар гал Марғилон ксл-
ганпда албатта Икромжонни суриштириб, ўзи Знрилла-
мага келолмаса, албатта олдириб кетиб, бирпас чақчақ-
лашиб, Андижонга т ўтиб . кетар эди.. Зирилламага
келган пайтларида Икромжоннп чақиртириб ўтирмап,
ўзи тўппа-тўғри эшикпи очиб кнриб келаверарди. Утган
нпли Ж аннат холанниг акаси Содиқжон вафот қилдн.
Пўлдош ота эшптгапмпкан?
Идорадап Охунбобоев бплан Райимбердн тоға чиқди.
Уларга эргашган раислар сал орқароқда қолишдн. О .ч
Тоғапи қўлтиқлаб олиб чойхона томонга юра бошладп.
Улар қандайдир зарур гапнн қизишиб сўзлашарди.
Охунбобоев ннмадандир жаҳли чиққапдек, Тоғага қат-
тиқ-қаттпқ гаппрарди.
Улар сўрига яқинлашаркан, ҳамма ўрнидан турди.
Бнрдан отаиннг кўзи Ж аннат холага тушдн.
— Ия, ия, спнглим, тннчмисан?.. Эшитдим. Икром
фронтда экан. Хат борми? Эркатой қалай, яхши юриб-
дими?
У устма-уст савол берганидан Ж аннат хола нима деб
жавоб беришни билмасди.
— Турсунбойингнз ҳам кетди.
— Битта ўзннг қолибсаи-да? Содиқ ҳам қазо қилнб-
ди...— Охунбобоевнинг кулиб турган юзн бирдан жид-

28Н

www.ziyouz.com kutubxonasi

дий бўлиб қолди. Икки қошининг ўртасига тугунчак
тушди. Кўзлари бир нуқтага тикилганича индамай гу-
риб қолди. Кейин дард, алам билан сўрига келиб ўтир-
ди.— Кўпни кўрган киши эди. Яхши одам эди.

Бошқа гап айтмадн. Узатилган пиёлани олиб инда-
май ўтираверди.

Ким билади, у Содиқжон билан ўтказган йигитлик
йилларнни эслаётибдими, йўқотган азиз оғайниси учун
ичндан йиғлаяптими. У шу кўйи анча жим ўтиргандан
кейин совиб қолган чойни ҳўплаб, Ж ан н ат холага қа-
ради:

— Якка қолганинг ёмон бўлибди. Улар келгунча
Тошкентга олиб кетайми? Бизникида тура турасан.

Ж аннат хола бош тебратди.
Охунбобоев ўрнидан қўзғалдн.
— Майли, ўзинг биласан. Райим, хабар олиб тур.
Зориқтириб қўйма. Икром келганда уятли қилма бизни.
Менга гапинг йўқми, синглим?
— Йўқ. Сизни кўриб акамни кўргандек бўлдим.
йўлдош ота ўтирганлар билан ҳазиллашиб ўтиб кет-
ди. Улар негадир шаҳар томонга эмас, далага қараб ке-
тишдн.
Ж аннат хола ўрнидан турди. Яна уйга қараб йўл
олди. У энди негадир ўзини сира ёлғиз қолганга ўхшат-
масди. Бу ерда кпмидир борга, кимнингдир нафаси дп-
моғнга тегиб турганга ўхшайверди. Хаёлидан ёмон уйлар
нари кетди.
Ҳувиллаб қолган уйда ёлғиз яшаш қийин. Ҳовли юта-
ман дейди. Аммо Ж аннат хола ёлғпзликка кўникнб қол-
ганди.
Кеч кирди. Чироқ ёқиб айвонда яна кундаги ўтири-
ши бошланди. У ёлғиз эмас. Хаёлида эри бнлан, арзан-
да боласи Турсунбой билан худдн тўғрима-тўғри ўтнр-
гандек гаплашарди.
Ой чиқдн. Яланғоч новдалар орасидан ўтгунча бети
тимдалангандек ҳориб-чарчаб терак учига чиқиб олди-
да, қимирламай туриб қолди.
Қўшни ҳовлида хўроз қичқирдн. Қаердадир ит ули-
ди. Кимнингднр боласи биғиллаб йиғлади.
Бирдан эшик тагида ит вовиллади. У гўё уйга кириб
қолган нотаниш кишини таламоқчидек жон-жаҳди би-
лан вовилларди. Ж аннат хола чўчиб кетдп. Яна эшик

томонга қулоқ солди. Эшик ҳалқасинн кимднр қоқарди.

1 5 -3 2 0 289

www.ziyouz.com kutubxonasi

— К им ?— деди Ж ан н ат хола безовталаниб.

:т-г Мен, мен, Ж аннат. Оч! ,,

■Бу ври Икромжоннинг товуши эди.

Ж аннат хола қандай қилиб эшик олдига борганшш

бцлмайди, зулфинпн тополмай довдиради.

— Очсанг-чн, ннма бўлди?

— Ҳозир, ҳозир.

Ж аннат хола титраб-ҳақшаб аранг зулфинни топдн-

да, эшикни ланг очиб юборди.

ё ғ о ч оёқли Икромжоннинг боши ва елкаларинн ой

ёритиб турарди.

II

Эрталаб Райимберди тоға келди.
У Икромжоннинг бнр оёғи йўқлигини кўриб, юрагн
жиз этиб кетдн. Аммо буни унга сездирмади. Қучоқ
очнб кўришаркан: «Хайрият, хайрият тирик кўрдим!»—
деди.
Ҳовлида хотин-халаж кўп. Эркаклар бнрн кирнб, би-
рн чнқиб туришнбдн. Ҳали нами кўтарилмаган супага
ҳам бўнра тўшаб, шолча ёзилган. Эркаклар шу ерда.
Самоварга тараша ташлаётган чол раисға чаккасидаги
бир даста бннафшани олиб узатди. Тоға тўйиб ҳндла-
дн-да, Икромжонга берди.
— Мана, баҳор нишонаси. Ҳидла, соғингандирсзн,
Бинафша қўлдан-қўлга ўтди. Ш у бннафша баҳона
бўлди-ю гап баҳор, дала, бу йилги қилинадиган ишлар
тўгрисида кетди.
— Тога,— деди чой қуйиб ўтирган Умматали Райим-
бердига қараб,— кеча ота келган эканлар. Тинчликмн
ншқилиб?
— Тинчлик. Езёвонга чиқиб келдик. Иш катта бўла-
диган. Бизга Наймандан ер беришяпти.
Найман — чўл тўқайининг ўртасида. У томонларда
деҳқончилик қилиш осон иш эмас.
— Тўқайда нима қнламиз? Пахта битармиди? Тур-
ган-битгани ботқоқ, пашшанинг уяси!..
Райимбердн эндигина оқ оралаб келаётган мўйлови-
ни силаб илжайди:
— Ҳукумат бнр иш қилса билиб қилади. Чўлга чи-
қамизу, пахта экиб кетаверармидик? У жойларда пахга
битишига икки қовун пишиғи бор.

111
290

www.ziyouz.com kutubxonasi

Икромжоп гапга аралашмай бнр чеккада жимгина
ўтирибди. Райимберди чойни шимириб, пиёла четини-
енгнга артди-да, дастурхонга қўйди.

— Азбаройи колхозчнга мадад бўлснн, егулиги ўзи-
дан чиқсин, деб шундай қиляпмиз. Аввал икки йилги-
на шоли экамиз. Аммо лекин, Найманга кўчиш ихти-
ёрий. Ота айтднларки, чўлга кўчиб чнққан оилаларга
кузга қолмай бошпана қилиб бсрилади. Ҳар бригада-
дан икки оила кетса — ўттиз тўрт хўжалик бўлади. Бн-
нойидек қишлоқ қуршп мумкпн. Аммо кузгача чайлада
яшаб турншга тўғри келади. Ҳар бир онлага ўн олти
сотих томорқа, ўзнга шоли экиб олади. Даромад тақ-
симотида қанчадан тушса, бошқалар қаторн яна ола-
ди. Менингча, бу ишга кўпмайдиган одам бўлмаса ке-
рак. Аммо лекин, бошқа колхозлар ҳам шундай қиляптп.

Раиснинг бу гапи кўпчилнкни ўйлантирнб қўйди.
Чойга фотиҳа ўқнлгач, ҳамма ўрнидап турди.

Ш у куни келди-кетдн бўлиб Икромжон кўчага чп-
қолмади. У туғилиб ўсган далаларига чиққиси келар-
ди. Фронтда юраркан, бу ерларни тушида ҳам, ўнгнда
ҳам кўз олдидан нари кетказолмаган эди. Сал оеқ
узилди дегунча остонага чнқиб дала томонга қарарди.
Ҳали барг ёзмай сўррайган ялонгоч новдалар дала-
нинг йироқ-йироқларини тўсолмас, уфққача аниқ кў-
риниб турар эди.

Кеч кириб, келувчиларнипг оёғн узилишн билан, у
кўчага чиқди.

Дала жнмжит. Танга ёқадиган эрта баҳор шабада-
си ғир-ғир эсиб, одам кўнглига аллақандан туйғул.чр
солади. Икромжон айланиб юриб анҳор олдидан чнқиб
қолганнни сезмадн. Кеч ғира-ширасида сув қўрғошин-
га ўхшаб қорайиб оқардн. Икромжон бу анҳорда неча
марталаб чўмилган. Уғли Турсунбой бир нафас кўз-
дан нироқ бўлса, уни қидириб шу ердан топарди. Бо-
ла камгап, қиладиган ншини бировга айтмасди. Ота-
бола жимгина уйга қайтишарди-да, иккови икки уйга
кириб кетишарди. Эр-хотин супада ўтириб, ёлғиз бола-
га узоқ умр тилаб ухламай тунни тонгга улашарди.

Турсунбой қаёқларда юрган экан? Кетар олдида
Икромжон уни бағрига босолмади. Б у кунлар дилнга
армон бўлиб қолмасин ишқилиб. Икромжон ўз хаёли-
дан ўзи қўрқиб кетди.

Қпзил баркашдек ой шошилмай осмонлай бошла-

Л'|

www.ziyouz.com kutubxonasi

ди: Икромжон фронтда, окопда ётганида ҳам ои шуна-
қа бўлпб чиқарди. Ушанда у аллақандай бола хаёл-
ларга берилиб, шу он Знриллама тепасида қандай
кўринаётганини ўйларди.

У жимиб қолган далада яраланиб, қонсираб ётар-
кан, тепасида дум-думалоқ бўлиб турган ойга қараб,
шунақа хаёлларни кўп сурган эди. Ушанда қам ой қон-
га белангандек қип-қизил бўлиб кўринган.

Анҳор суви аввал қизғиш бўлнб, кепин бир қора-
йиб олди-да, жилвалари эрнтилган кумушдек оқариб
кетди.

Сувн секин шилдирамоқда. Ешлнгини, шўх олов
болалигини оқизиб кетган шу анҳор ҳамон кимлар-
нингдир болалигини оқизарди. У гўё: юр, олпсларга
қараб олиб кетай, деб Икромжонни чақираётганга ўх-
шарди.

Саратон офтоби таннни куйдирган ўт болалар қип-
чув, шовқин-сурон билан бу қирғоқларда жавлон урп-
шарди. Бир-бирларига сув сочнб қувлашишарди. Сув-
дан тез чиққанларнинг танасига лой суртиб қочпб уни
бошқатдан . чўмнлишга мажбур қилишарди.

Уларнннг шўхликлари ана ўшанда шу тўлқпиларга
миниб узоқларга оқиб кетган. Энди улғайнб бири
урушда жон олиб, жон беряпти. Бири қандайдпр юрг
ишини қиляпти. Турсунбой-чи? У ҳам урушда!

Урушнинг нималигини Икромжон яхши биладп.
У камгап, ҳамма вақт кимнингднр раҳнамолиги
бўлмаса ўзини эплолмайдиган боласини шерга айла-
ниб кетган сезди. Турсунбой ҳаммадан олдинда, арс-
лондек наъра тортиб ёв устига ташланаётгандск туюл-
ди.
Оталар ўз болаларини дунёдаги болаларнинг энг
зўри, энг хушбичими, деб бнлишади.
Дарҳақиқат, Турсунбой ннҳоятда кўркам йигит
бўлган эди. У ўзннинг шунақалигини билиб кўп бино
қўярди. Узиии сипо тутарди. Қизларга зимдан назар
ташлаб, уларнинг қараётганини билиб гердайиброқ, пи-
санд қилмайроқ турарди. Унга киним жуда ярашардн.
Ҳозир шннелда қандоқ юрган экан? Ярашгандир.
Отага у савлатли командирлардек бўлиб кўри-
нарди.
Икромжон болалнк излари тушган йўллардан, тор
кўчалардан ёғоч оёқ билан аллавақтгача кезнб уйига

292

www.ziyouz.com kutubxonasi

қайтдн. Хотинн ухламай тиқ этса эшикка қараб ўтир-

ган эди.

Икромжон ётмади. Эр-хотин чойнн майдалаб шу

бир-икки йнл ичида бўлиб ўтган воқеаларни гаплашиб

ўтиришди.

— Умматалининг Азизхони ҳам кетди дегин? Чў-

киб қопти бечора Умматали... Айтмоқчи, Қўчқорнинг

ўғлн мендан олдин кетган эди, хат-хабар борми ун-

Дан?

— Қишда қора хат келган. Аза очишди.

Икром бир нафас жим қолди. Қейин яна сўради:

— Олимдак-чи, Олимдан хабар борми?

— Ярадор бўлган экан, бир ойча туриб кетди.

Икромжон ёгоч оёгини чиқариб қўйган эди, сури-

либ бориб айвон устинпга тираб қўйган қўлтнқтаёғи-

ни тушириб юборди. Уни олиб, тут тагига бориб ма-

хорка ўрадн-да, жойидан қимирламай тек туриб қолди.

Ж аннат хола эрининг қўлидаги қоронғида нурли

чизиқ бўлиб қимнрлаб турган чўққа қараб ўйланиб қол-

ди. Эри чекмасди, фронтдан чекадигаи бўлиб келнбди.

Унга осон эмас. Бпр ёқда оёғи бу аҳволда, боласн уруш-

да. Не-не ннятларн бор эди бечоранинг, йпл тўй

қнлмоқчи эдн. Ишқилпб, кўп қатори болагнн.^Йнипг риз-

қи уйидан узилмаган бўлсин. Вой отинг ўчгур уруш,

не-не ёстнқларнн кўз ёшдан ҳўл қилмаяпсан-а!

Икромжон чекиб бўлган махорканн ерга урди.

Ожиз учқунлар атрофга сачраб, сўнди. Кейин Икром-

жон айвонга келиб бнр қўлига тиралнб ўтирди.

— Менга қара, хотин. Бунақада сиқилиб кетамиз.

бир иимадир қилиш керак.

Ж аннат хола унинг гапига тушунмади. Нима қи-

лиш керак экан? У эрига кўзларини катта-катта очиб

қаради.

— Тоганинг гапинн эшитдингми?

Тога, бу — Райимбердн. Кўпчилик уни шундай деб

атарди. Ж ан н ат хола унинг бояги гапларини эшитма-

ган эди. Шунинг учун бошини чайқади:

— Колхоз Наймандан ер опти. Яқинда ўттиз тўрт

оилани кўчирма қнлармнш. Борайлик, хотин. У ерда

иш кўп, зора овунсак.

Ж аннат нима дейишини билмади. Қандоқ бўлар-

кин? Борса дуруст бўлармикан? У эрига савол назари

билан қарадн:

293

www.ziyouz.com kutubxonasi

— Не ният билан уй қилган эдик. Болам келса қм-

дириб сарсон бўлиб қолмасмикан? Шундоқ жонни

ташлаб чўлда, тўқайда нима қиламиз? Яхшироқ ўйлаб

кўринг. дадаси.

— Э, хотин. Иморат, уй кўзга кўринадиган пайт-

ми. Не-не саройларнинг кул бўлганини кўриб келдим!

Одамлар ертўлаларда оч-нақор яшашяптн. Менга

қолса, борганимиз дуруст. Тўгри, чўлда тайёр ун йўқ.

Бу ёз чайлада кун кўрамиз. Кузга бориб битта бош-

пана тиклаб олармиз. Уйинг қам тураверади.

Ж аннат хола эрининг раъйинн қайтаролмай кўнса-

да, уйни ташлаб кетгиси келмасдн. Ҳовлининг ҳар бур-

чидан, уйнинг ҳар хонасндан Турсунбой кўриниб турган-

дек. Сандиқни очиб унипг кийимларига куядори сепгиси

келмасди. Назарида, боласннинг ҳили кетиб қолаётган-

дек. Шунинг учун ҳам кийимларнни офтобга ёймай

уйнинг ўзида қоқиб, шамоллатиб. яна сандиққа солиб

кўярди. Ошхона қурганларида дадасининг дўқи билан

Турсунбой деворга ўзи лой чаплаган эди. Қўлининг изн

шундоққина турибди. Ж аннат хола уни яқинда кўрдн.

Шундан бери ҳар гал шу девор олдига келганда: «Қўл-

!инангдан ўргулай» деб шувоққа юзларини суртарди.

Уғлининг ҳиди келиб турган, деворида боласининг

қўл изи қолган уйни ташлаб қаёққа кетади?

— Яхшилаб ўйлаб қаранг. Зирилламадан Тоға иш

топиб берар,— деди у ялингансимон.

■— Иш ҳар ердан топилади. Қаёққа борсанг бағри-

ни очнб кутиб олади. Ҳали Тоға унайдими, унамайди-

ми. Ишнинг бу томони ҳам бор. Майли, ётайлик энди.

Эртага бир маслаҳат чиқиб қолар.

Икромжон ечиниб ўрнига кирди-ю, қаттиқ чарча-

ган экан, дам ўтмай хуррак торта бошлади. Аммо

Ж аннат холанинг уйқуси қочиб кетди. Дам у ёнбоши-

га, дам бу ёнбошига ағдариларди.

Ой томдан ҳатлаб ўтиб, тут соясини арнқ бўйигз

олиб бориб қўйди. Ариқда сув қўнғироқ чалнб оқнб

ётибди. Беҳи шохида мудраётган товуқ қаиотнпи бнр

патиллатиб, жим бўлди. ,

Ҳамма нарса — жонлн, жонсиз уйқуда. Ф ақат Жан-

нат холанинг кўзига уйқу келмайди. У киприк қоқмр.й

яланғоч новдаларнинг енгнл шабадада бир-бирига бе-

озор урилишига қулоқ солиб ётибдц. Унинг хаёллари

жуда олисларда. Иўлра кирмай тупроққа қўйган бола-

294

www.ziyouz.com kutubxonasi

лари, эрининг бола етакландиган кунларини кутиб ўтказ-
ган пайтлари, ниҳоят, Икромжон Турсунбойнннг ҳўли-
дан етаклаб Знрилламага олпб чиқиб кетгани, боланинг
гузардан этаги тўла ширннликлар бплан чуғиллаб ки-
риб келгани, ана ўшанда эрининг юзидаги бир чирон-
ли табассум, Турсунбой эртага мактабга борадн, деган
куни эр-хотин кечаси билан киннм дазмоллаб чиққан-
лари, ўша оқшом эрининг боланн сартарошга олиб
чиқиб сочнни олдиргани, бола дарсдан чиққунча мактаб
остонасида ўтирганлари, эрининг фронтга кетиши, унинг
йўлига кўз тикнб ўтган кеча-кундузлари, Турсунбойга
повестка келганда йиғлаганлари, шулар ҳаммаси бир-
бир кўз олдидан ўтаверди.

Уз оёғи билан уйдан чиқиб кетиб эри ёғоч оёққа суя-
ииб кирнб келди. Уғли нима бўладн? Омонмикан? Бутун
қантармикан? Ш у уйларда тўй-томоша бўлармикан?
Боласини куёвлик сарпосида кўрармикан?

III

Уруш чақмоғи чақиб, одам ўлиб, шаҳарлар ёнаётган
кунларнинг бирида кимсасиз Найман чўлига қараб икки
отлиқ борарди.

Қамишлар орасида уларнинг боши гоҳ кўринади, гоҳ
сувга шўнғигандек йўқ бўлиб кетади.

Бўриларнинг этнн жимирлаштирадиган улиши, тўи-
гизларнинг кўксов йўталидек ёқимсиз товуши, эчкемар-
ларнинг мурда нигоҳндек совуқ боқиши, ҳар ер-ҳар ер-
да қолган илон пўстларининг ожиз йилтираши ва ниҳоят,
дўнгликларда ҳайкалдек қотган саҳро султонн— чўл
бургутларининг: бу менинг масканим, одамга йўл йўқ,
дегандек виқорли боқиши бу икки йўловчининг юрагига
ваҳм сололмасдн.

Олдинги отда Райимбердн тоға. У елкасндаги қўш-
тиғнн қўлига олиб олисларга бўй чўзиб қараб қўяди. Ор-
қада кўпдан бери сукут ичида алланималарни ўйлаб, ма-
хорка тутатиб келаётган Икромжонга ҳар замонда бир
ўгирилйблқарайди.уғупинггхаёлини ббўлмаслйк учун яиа
отга беозор қамчи тегизиб жимгина кетаверади. Иўл гоҳ
қуруқ, гоҳ ботқоқ оралаб ўтади. От ҳар ботқоқ кечганда
қорнига сарғимтир кўлмакнинг муздек суви сачраб
тегаётганидан эти дириллайди. Қулоқларини силкитади.
Тоға Икромжонга қандайдир жуда зарур бир гап айт-

295

www.ziyouz.com kutubxonasi

моқчи, аммо айтгани юраги дов бермайди. Ш у бир гапи
унинг бутун вужуднни ларзага солишп, ҳатто тақдирнни
ўша онда ё у ёқли, ё бу ёқли қилшни мумкин. Айтсинми?

Яқинда ҳарбий комиссарликдан одам келиб унга
Турсунбойнинг фронтга жўнаётган эшслондап қочганини
айтиб, бу томонларга келган-келмаганини суриштирган
эди.

Айтса, Икромжоннинг ҳолн нима кечади? ААана шу
қочоқ — унннг битта-ю битта боласи. У фақат шу боласн
учун яшаб юрпбди. У шу ўғлини юрт ишпга яроқли мард
бола бўлганндан фахрланадн. Эҳ-ҳе, унннг кўнглнда ҳа-
ли қанча орзулари бор.

Агар Тоға шу гапни айтса... Йўқ айтмагапи дуруст.
Вақти келиб, мавриди келиб ўзи билнб олар.

Тоға от жиловнни дўнгликка бурди. Еввойп жийда
шохларини, қуриб қолган қамишларнп қасир-қусур бо-
сиб от тепага чиқдн. Дўнгда чакмоннпи елкаснга
ташлаб ўтиргап одамдек турган ваҳималн бургут беозор
қанот силкнб, худдн сувда сузаётгандек тик осмонга
кўтарилди. У икки отлнқ тепасида бир айланди-ю, қа-
мишзорга санчилгандек шўнгиб кетди.

Улар турган дўнгликдан чўлнинг узоқ-узоқлари кўри-
нарди. Иилнинг бу фаслида чўлнннг ҳамма ёғи бир тус-
да бўлади. Қум ҳа.м, тўқай ҳам, ботқоқ юзида зардоб
бўлиб ётган кўлмак ҳам сап-сариқ. Сал кун ўтмай баҳор
жалаларн бошланади. Қамишзорлар яшилланади, қир-
ларда лолақизғалдоқлар гулхани ёнади. Аммо қум мал-
ла тўнини ечмай тура беради.

Ҳозир ҳамма ёқ сап-сариқ бўлгаппдан чўл қаердан
бошланиб, қаерга туташпшинп билнб бўлмасди.

Райимберди тоға бу томонга кўп келмаган. Ешлигн-
да болалар билан мол боққани унча узоқ бормасди.
Бўридан, эчкемардан қўрқардн. Қейин колхоз тузилган
йиллари бу ёқларга келишга қўлн ҳам тегмади, келиш-
га зарурат ҳам йўқ эди. Мана, ҳар иш ўз маврнди билан
бўларкан. Энди кетяпти. Бутун бошли бир қишлоқ туз-
гани кетяпти. Қишлоқ қаерда бўлади, қаерга нпма экп-
ладп, шу бугун ҳал бўлиши керак.

Соғ оёғпнн узангига тнраб от устида тик туриб чўлга
тикилаётган Икромжон унинг хаёлларини бўлгиси кел-
май, яна эгарга ўтирди. Халтачасидан махорка олиб
ўрай бошлади. Тоға ўгнрплиб унга маъноли қараб қўйди.

— Икром, илгарн келганмисан?

296

www.ziyouz.com kutubxonasi

Икромжон махоркасини ўт олднриб бўлиб бпр-икки

тортгач, бафуржа жавоб берди.

— Келганман. Кўп келганман: Қумга етмасдан чап-

га бурнлсак катта яланглик бор. Ана ўша ерда йўлдош-

бой акам икки туп тол экканлар. Қурнб қолмаган бўл-

са, катта тол бўлиб кетгандир. Канал қурганимизда, бир

кун юр, деб қолдилар. Унда кунлар исиб, лолақизғал-

доқлар қовжираб қолган папт эдн. Икки кун шу чўл-

нинг у бошидан кириб, бу бошидан чиққанмиз. Уша тол-

нп топсак бўлди. Агар бошқа колхозлар биздан олднн

келиб танлаб қўнмаган бўлса, ўша жой бизники. Ундая

ташқарн, капалга яқин жой, сув олиб келиш осон бўлади.

Кун ёйилиб, елканп офтоб қизднра бошлади. Узоқ-

яқиндан ўрдакларнинг ғақ-ғуқн эшптилдп. Қаердаднр

бўри улидп.

Райимбердн отдап тушиб, хуржупни ажрнққа ташла*

дн-да, кўлмакда қўл ювиб, белбогнга арта бошладн.

— Туш, Икром, нонушта қилиб оланлпк. Қорнннг ҳам

очгаидир.

У хуржунни титкилаб тунука чойпак билан кружка

олиб ўртага қўйдн. Икромжон қам эгардан тушди. Ик-

ковлашпб жинда шохидан уч оёқ ясаб чойнакни илиш-

ди. Хуржуннинг бир кўзндаги катта шнша баллондагн

сувни авайлаб олиб чопнакни сувга тўлдириб, тагига ўт

қалаб юборишди.

— Ж уда ов боп жойлар,— деди Икромжон.— Урдак-

пипг конн.

— Балиқни аптмайсанми!

— Ҳа. Балнқ ҳам, қуён ҳам, тўнғиз ҳам бор. Қум то-

монларга ўтсапг кийик сероб. Аввал кўчиб олайлик,

гўштга қийналмасмиз. Сув сал тахчил бўлар дейман.

Тоға ўйлаб ўтирмай жавоб қилди: ’

— Ишни каналдан ариқ очиб келншдан бошлаш

керак.

Чой қайнади. Икромжон белбоғннинг учнга тугуғлик

чойдан бир чимднмгинасини чойнакка ташладн. Тога

нон ушатаркан, Икромжоннипг ёғоч оёғига қараб бир

муддат ннманиднр ўйлаб қолди.

— Кўп қнйналдингми?— деди у аллақандай ачиниш

оҳангнда.

— Қирт-қирт кесяптиямки, тентак Турсунбоним кў-

зимга кўринади. Худдн мени кнмга ташлаб кетяпсан,

деяётганга ўхшайверадн. Пўқ, ё.тғнзимнинг толеига ўл-

www.ziyouz.com kutubxonasi

мадим, омон қолдим. Келсам, уҳам кетибди. Кетар ол-
дида дийдорини кўролмай ҳолдим. Ишқилиб, омон қайт-
син. Агар худо кўрсатмасин, унга бир ннма бўлса,
тамом бўламан...— Икромжоннинг овози титради.

Тоға унга қараб туриб ич-ичидан ёнарди.
Билмайди, билмайдн бечора, Турсунбойнинг қочга-
нини у билмайди. Қидириб юришганини билмайди.
— Ишқилиб, мен бу ёқларда юрганимда болам қай-
тиб келса уйдан тополмай сарсон бўлиб қолмасин-да.
Келиб қолса, Тоға, ўзинг Найманга бошлаб кела-
сан-да.
Райимберди бош ирғаб қўйди.
Урниларидан туришди. Яна тўқай, ботқоқ оралаб
кетишдн. Тўқай орасига суқилиб кирган қумликдан
ўтишгач, олнсда ҳали барг ёзмаган дарахтнинг новдала-
ри чувалашган қизғимтир ипдек бўлиб кўринди.
— Тол, ўша тол!— деди Икромжон.— Йўлдошбой
акам эккан тол.
Тоға отга қамчи босди. Улар етиб келган жой олти-
етти гектарлардан мўлроқ яланглик эди. Ш у сайҳонлик-
нинг ҳар ер-ҳар ерида тўдалашиб қамишлар ўсиб ётар-
ди. Икромжон от жиловини эгар қошнга омонатгина
чулғаб тол тагига келди. Иккала толнннг танаси ҳам
йўғонлашиб, шохлари тарвақайлаб кетибдн. Тоға тол-
нинг бужур танаснга шапатилаб уриб қўйди.
— ААана шу ерда қишлоқ бўлади!
Кейин у ёқдан-бу ёққа юриб атрофнн томоша қнла
бошлади. Ш у юрншида у кўп нарсаларни хаёлндан ўт-
казардн.
Бу ботқоқларда тирикчилнк қилиш осон бўлмас.
Чивинига чидашнн айтинг. Бошпана тиклаш, ускуна та-
шиб келтириш. Келишга келиб қўйиб, қочиб кетадиганлар
ҳам чиқиб қолар. Қийини шу бир йил. Бир йнлда эпа-
қага келтириб олишса марра уларники! Иморат ускуна-
сини қайдан топса экан?— Унннг хаёлига уруш бошла-
ннши олдидан девори кўтарилиб, усти ёпнлмай қолиб
кетган маданият саройн келди. Сарой учун аллақанча
тахта, ёғоч, тунука олдириб қўйган.
— Икром, эсипгда бормн, Новосибнрга икки вагои
узум, бнр вагон анор олиб борганинг?
— Эсимда, эсимда— деди Икром.— Ушанда роса
ёғоч босиб келган эдик.
— Ҳа, баллн, ўша ёғочларнинг биттасини ҳам бегона

258

www.ziyouz.com kutubxonasi

қилмаганман. Сарой қуришга асраб юрган эдим. Уруш
тугасин, сарой ҳам бўлнб кетади. Уша ёғочларни шу
ёҳҳа ташитамиз. Ннма дейсан? Етмаганига терак кести-
рамнз. Тунука бору, ет.чайди. Майли, тунука бўлмаса
ҳам, ҳозирча ҳоғоз ёпиб турамиз.

Икковларн ҳам қизишиб кетишди. Қаердан кўча очи-
лади, қаерга уй тушади, қаерга контора бўлади, қаерга
қудуқ қаздириш керак, у ёқдан-бу ёққа юриб жон тан-
лашардн.

— Пондеворга семон қунмаса, ғишт шўр босиб уқа-
ланиб кетади. Семонга қалайсан, Тоға?

Райнмберди кулиб қўйди:
— Бу томонидан хотиржам бўлавер. Қувасойдан та-
шнтамиз. Нима семон кетарди, ўн беш машина келтир-
сак бемалол етади. Эртагаёқ Абдухалилни Қувасойгл
жўнатаман. Шартнома қилиб келсин. Майли, ишчилар-
га нима керак бўлса биз ҳам юборайлнк. Қовун дейиш-
са қовун, узум денишса узум. йўқ, дейишмас. Ғишт
керакмас, семон пойдеворнинг устига пахса урса жуда
антиқа чнқади. Аммо лекин, ҳамма ўз деворини ўзи
уради. Бола-чақаси билан уннаса, бўлнб кетади. Бўлди.
Иш бнтди.
Қуёш тепага келган. Қумлик томондан илиқ шабада
эсарди.
— Бнляпсанми, Икром, кўклам шабадаси юрнб
қолди. Энди куртаклар уйғонади. Ер уруғ сўрайди. Деҳ-
қоннинг иши энди бошланади. Қани, кетдик.
Тога узангига оёқ қўя туриб яна қайтди.
— Бнтта ишнн чала қилнбмиз, шошма!
У кўкрак чўнтагидан дафтар-қалам олиб тиззасига
қўнди-да, йўгон-йўгон ҳарфлар билан шундай деб ёз-
дн: «Бу жой Заркент колхозининг Найман участкасп-
дир».
Кейнн у Икромжонга қараб, қалай дегандек ил-
жайди.
— Шундай қилмасак, бошқа колхозлар ҳам бугун-
эрта жой қидириб келнб қолншадн. Олиб қўйишмасин-
да. Охунбобоев отанинг гапларига қараганда, юздан
ортиқ колхоз чўлдан жон оларкан. У томонн Анжон, бу
томони Наманган, Қўқон тараф, хуллас, чўлни доира
шаклида ўраб, ўзлаштириб келинавераркан. Бизиики
шу жой. Тамом!
Хат ёзилган қоғозни тол ковагига еуқиб бир қараш-

299

www.ziyouz.com kutubxonasi

да кўринармикан, дегандек орқароққа қайтиб қаради.
Қоғоз бсмалол кўрнниб турибди. Шундан кепннгина хо-
тнржам отга миниб орқага қайтишдп.

Улар йўлнинг ярмига етмасданоқ, қуёш ботиб кетган,
осмонн фалакда сузиб юрган увада булутларни қнп-қи-
зил мўққа айлантирган эди. Зум ўтмай бу шафақлар
ҳам сўнди-ю, бутун олам қора чодирга ўралгандек бўл-
дн-қолди.

— Йўлдап адашмадикмн?— сўради Тоға.
— й ўқ, от адашмайди. Келган йўлдан кетяпмиз.
Болалар қўлндагн шардек қип-қнзариб ой аста кў-
тарила бошладн. Бўриларнинг ваҳимали улиши авжнга
чиқди. Чирилдоқлар темир эговлагандек товуш чнқара-
ди, қамишлар ораспдан чиябўриларнинг кўкимтир кўз-
лари ўчади, снади...
Райимберди ваҳнмали товушларга қулоқ солиб
борар экан, аллақандай гурур ё ички бир туртки олиб
чиққан товуш бплан деди:
— Эсингда бўлснн, ошна. Мана шу товушлар қуло-
ғннгда турсип. Ш у жойларда қамнш ёқиб, ботқоқ қа-
зиб, чивпнга таланиб қншлоқ қурамнз. Болаларимнз
урушда жон олиб, жон берншаётганда биз бекор турга-
нимнз йўқ. Ш у эсннгда турса бас.
Икковлари ҳамон қамншларни шитирлатиб йўл бо-
сишар, ҳали қпшлоқ чнроқлари кўринмас эди. Олдинда
ҳам, орқада ҳам бўриларнинг увиллаши-ю, чнрилдоқ-
ларнинг товуши ҳокнм эдп.
Аммо Икромжон на бўрн товушини эшитар, на юз-
ларига урилаётган қампшларнинг шитпрлашини сезар
эди. У фпкран ўғли бплан гаплашар, гоҳ унн йўқотар,
гоҳ оловлар ичидан топиб бағрига босар эди,

IV

Туманли осмонда ой худдн дока чоднр орқасида
ёқиЛган шамдек шаклини йўқотган. Знриллама гузари-
даги биттагина симёғочда электр чироқ ённб турибди.
Движокнннг бир маромда айланмаганндан у ҳам кўз
қпсаётгандек липиллайди. Четларнда тераклар ўсган
кўчадан нккн отлнқ чиқди. Уларнинг бири Тоға, бирн
Икромжон. Тоға правление олдида отдан тушди-да,
кутиб турган қоровулга отнинг жиловини тутқазиб Ик-
ромжон билан хайрлашиб қоронғи йўлка бўйдаб кетди.

300

www.ziyouz.com kutubxonasi

Икромжон совқотганидан бир пислагина аччиқ кўк чой-
га зор бўлган эди. Шунинг учун ҳам у от жиловипи са-
мовар томонга бурди.

Чойхўрлар йўқлигидан чойхона барвақт ётган, ичка-
рида самоварчи тоғорага қайноқ сув қуйиб жўмрагига
жез қоплаган чойнакларни, чегалана бериб олапес
бўлиб кетган пиёлаларнп юваётгап эдн. Икромжон отни
толга бойлаб ичкарига кирмоқчи бўлиб турган эди, сў-
рида мукка тушиб ғужанак бўлнб ўтиргап бир одамга
кўзи тушнб тўхтади. Унга яқии келди. Икромжоп бирон
йўловчи бўлса керак, ўткинчи машинанн кутнб ухлаб
қолган бўлса ажаб эмас, деб ўйладп-да, индамай ичка-
рнга кириб кетди.

— Бахайр, бемаҳалда йўқлаб қопсап, иним,— деди
самоварчи чол уни кўриб.

— Битта аччиққина қилпб дамлаб берннг!
— Хўп, хўи, иним! Эндигина дамлаб қўрга тиқиб
қўнган эдим.
У оташхонадаги чойнакин олиб, тагинн кнр сочпқ
билан артпб, Икромжоннннг олдига қўйдн.
— Совқотибсан, иним. Маълонга тушганмндпнг?
— Наймандаи келаяпман, отахои. Тога бплап ўшақ-
қа борган эдик.
— Ов қилдннглармн? Қашқалдоқ сероб пайт ҳозир.
Чол ўзининг бола пайтларнда Найман чўлига кўп
борганини гапнрпб кетди.
— У пайтларда тўқайга одам кпролмасдн. Бввойи
тўнғпз демаган қайнаб ётарди. Урдак ов қнламан деган
мерган Найманга борсин. Маълонда комбинат эндн
қурилаётган пайтлар эдн. Урнс техниклар валасапнт
миниб елкаснда қўштнғ билан Наймандан тўнғиз уриб
келншарди. Билмадим, ҳозир Найман қапдоқ бўлиб
кетган экан. Тўқайда ўн қадам олдипроқ юрган отлиқ-
нинг боши кўринмай кетарди.
Икромжон чой ҳўплар экан, ташқаридаги сўрида
ўтнрган киши эснга тушди. Биронта ногирон фроптовик
бўлмасин, тағин.
У пнёлани наматга қўйиб, ташқарига чиқдн.
Туман сал тарқаб, ғира-шира ойдип бўлиб қолган
эди. Нотаниш киши энди икки тнззасини қучоқлаб қо-
ронғнлнкка сокпн тикилганича қнмирламай ўтирарди.
— Ҳа, меҳмон, йўл бўлсин?— дедн Икромжон унга
яқин келнб.

'3 0 1

www.ziyouz.com kutubxonasi