кирнб ётардн. Эрталаб қизиқчи келинчак $’ Р н и Д а н тури'
ши билан Лутфинисанинг чойшабнпи очиб ташлар, «Хо-
тинлар, ревнзня!»— деб қнчқнрарди. Лутфннисанинг
иягидан кўтариб томоғини кўрарди. Хотинлар уйқудан
кулги бнлан бош кўтарншардн. Лутфиниса уялганидан
бошига чойшаб тортиб ғужанак бўлиб оларди.
Чайла ёнбошида душхона бор эди. Хотинлар трасса-
дан қайтишгандан кейин сочиқларини, тоза кўйлаклари-
ни олиб душ тарафга кетишардн. Бир куни Лутфиниса
бошндан душнпнг игнадек ингпчка ёмғиринп оқизиб,
яйраб чўмилаётган эди. Қизиқчи келинчак кириб қолди.
Унинг қуйиб қўйгандек бегубор, қўл тегсз қайтариб'
ташлайднган баданига, ҳали бола огнз солмагаи чаранг
кўкракларига қараб илжайди.
— Полвон боланинг омади бор экан. Ҳа, жонинг-
д а н !— дедию белпдан қучдп. '— "
Лутфиниса нима қилишини бнлмай эсанкираб қолди,
унинг олдида эркак киши бордай, унга таҳднд қилаёг-
гандай, панжаларнни ёзиб, кўкракларини тўсдн.
Келинчак ҳамон ҳазил қилардн.
— Агар эркак кнши бўлганнмда, ўлай агар, опқочиб
кетардим.
Ана шу воқеадаи кейнн яиа икки-уч кун Лутфиниса-
нинг қадди-қомати ётоқда достон бўлди.
Қизиқчи келипчак гапга қанчалнк чечан, шаддод
бўлса, ишга ҳам шундоқ эди. Бирга замбил кўтариш-
ганларпи шошириб қўярди. Агар ўзи замбилнинг олд
тарафидан кўтарса орқадагнни судрар, орқа тарафдан
кўтарса замбилгалтак қнлиб итариб олиб кетарди. У
қайнанасн билан тотув турса керак, қайнанасн унинг
бўйнига туморлар осиб ташлаган, нимчасида ҳам, кўй-
лак ёқасида ҳам кўзмунчоқ ялтираб турарди. Унинг
қайнанаси кунора «Қнрғнз овул»га келиб чайлага ҳам,
хотинларга ҳам исириқ тутатиб кетарди. Бу ерда иш-
лайдиган хотинларнинг ҳаммасидан гуп-гуп исириқ ҳиди
келарди.
Баъзан чайла олди тўйхонага ўхшаб кетади. Хотин-
ларнннг эрларн, қайнана-қайнаталари, болаларп, келин-
куёвлари келншарди. Ҳаммасннинг қўлида тугуп, тоғора.
Уртага катта дастурхон ёзилиб, уйдап келган танснқ
овқатлар қўйпларди. Ф ақат бпргнна Лутфпнисага ҳеч
кнм ҳеч нарса олпб келмас, бошқалар овқатига ҳадеб
шерик бўлаверишга пйманпб, ўзмни четга оларди. Бо-
152
www.ziyouz.com kutubxonasi
қибоева унннг мнманаётганини сезиб, қаида бўлса топиб
дастурхон тўрига ўтқазарди. Лутфнписа бир кунп Азпз*
хонга шу тўғрида оғиз очиб қолди.
— Ж уд а хижолат бўляпман. Ҳаммаларинннг унла-
ридап овқатлар келадн, мендаи қеч ким хабар олмайди.
Овқатларпга шернк бўлишга уяляпман.
Азизхон уни юпатди.
— Қўявер. Эртага ҳамма қарзларннгни узамнз.
Азизхон аптганинн қилди. Уша куни кечаси чодирда
ётмай Орзихон аяникнга кетди. Нон ёптпрди. Куйганёр-
даги дўкондан ўн бештача атир, ўн бештача «Гулжа-
ҳон» деган совун, аллақанча дастрўмол олди. Кабобпаз-
нинг қўраспдаги ҳамма кабобни каттакои тогорага сн-
диртирпб бошига қўйдию «Қирғиз овул»га олпб
келди.
Кабоб тўла тогорапн, дастурхондаги нонларнн сўрп-
га қўйиб, бир қиннқ совун-атнрларни чанладагп кара-
вотга сочиб юбордн. Хотпнлар қий-чув қилиб талашиб
кетишди. Қизнқчи келии бунга ҳам гап топди. Атпр-со-
вунни Азизхоннпнг олднга қўйиб ўзи каравотига бориб
тескари қараб ўтириб олди.
— Ҳа, ая, опкелган нарсам ёқмадпми? Яхшп со-
вун-ку.
Келин лабларнни атайин буриб мингпллади:
— Эримнинг димоғи ҳид билмайди. Тўпимизнпнг
эртасига совғага икки бўлак кирсовун олиб келган. Бир
куни қоронғида оқ ёғ ўрнига лампа мойни қозонга қуй-
воргап эканман, билмади. Маставанн хўрнллатпб ичнб,
боплабсан хотин, жуда ширин бўпгн, деса бўладпми.
Лампа мой билан оқ ёғнп билмаган одам атнрсовупни
билармпди. Майли, совғангизни оламап, полвон бола.
Ф ақат битта шарт билан. Штабдан суратчи чақиргап-
миз, ҳаммамиз эсдалнкка битта суратга тушиб қўймоқ-
чимиз. Эртамн-ннднн ҳар тарафга тарқаб кетамиз.
Шунга рози бўлсангиз совғангизни оламап.
Аёллар брнгадасининг табелчпси эркак киши эди.
Азизхон унга ер остндан қараб қўйдн. Келипчак буни
сезиб дарров жавоб қилди:
— Вой, Латифжоннинг олднда нч кўйлакда ўтира-
миз-ку. Бирам юмшоқ, бирам ипакдек майин нарсаки,
Агар эркак бўлса Луғумбекка борпб ер қазимасмпди.
Хотипларга табелчи бўлармиди. Бу тарафдан хотиржам
бўлинг. Боқибоева опам упга соч ўрдирадилар-ку.
www.ziyouz.com kutubxonasi
Ъўлиб' КулгиГ 'ўСтиҒа кулгикетдк. Аэиэхон кўпдан
бери бунақа кулмаган эд«. Қорнини ушдаб мукчайиб
қолди. Бўпти, бўпти, деворганини ўзн ҳам билмай
қолди.
Азизхон кетаётганида Лутфнписа адир этагигача ку-
ватиб борди. Азизхон унннг елкасига қўл ташлаб борар-
кан, ҳамон илжаярдн.
— Ж уда қизиқчи хотин экан-ку, а?
— Ж уда антиқа жувон, — деди Лутфиниса елкасида-
ги қўлнинг бармоқларини ўйнаркан. — Ш унақа қизиқ
гапларни топиб гапирадики, кулавериб ичакларимиз
узилай дейди. Айтганча, сизга ҳам лақаб қўйган.
— Ия, — дедн Азизхон. — Қанақа лақаб?
— «Хнра почча» дейди. Бир марта кўйлагини ечиб
ётганда кирнб қолган экансиз. Ҳалигача айтнб кулди-
ради.
Азнзхон қам, Лутфиниса қам бахтиёр эдилар. Агар
қўйиб берса то оппоқ гонг отгунча шундоқ, снра тўхта-
май кетавергудек эднлар. Аммо эрталаб уларни зўр, жу-
да ҳам зўр иш кутардн.
Адир орқасида машъалалар порлайди. Қайдадир но-
ғора-чмрманда тараклайди. Яқин орада чирилдоқнинг
бир мақомда чириллаши эшнтилиб турипти. Азизхон-
нннг қўли ҳамон Лутфинисапинг елкасида.
X
Лутфинисаиннг кўйлакларнга ямоқ тушди. Азизкон
аёл кишининг кийим-кечаклари эркакнинг бўйнида
эканидан бехабар эди. Лутфиниса ҳам кийимларим тў-
зиб кетди, деб бир оғиз гапирмади. Улар ишдан чиқиб
'қоронғи тушганда учрашиб юрганлари учун ҳам Азизхон
кўйлаги қай аҳволдалигини билмасдн.
«Оқ мактаб» олдида Ҳалимахонимнинг кониерти бў-
ладнган кун хотинлар ишни вақтли тугатиб, бош ювиб
бир-бирларига соч ўрдириб қолишди. Тугундан атлас,
шоҳи кўйлакларнни олиб, чўян дазмолга ўт қалаб юбо-
ришди.
Азизхон тнззасигача тупроққа ботиб Лутфинисани
концертга обораман деб келиб қолди. Қараса Лутфини-
са чайла олднда мунғайиб ўтирпбди.
15»
www.ziyouz.com kutubxonasi
— Бўлмайсанми, воҳлироқ бориб олдидан жой олиб
қўяйлик.
Лутфиниса ердан бошнни кўтармай секин деди:
— Қизиқснз-а, шу аҳволда ҳандоҳ бораман. Кўйла-
гимнн ҳаранг, концерт у ёҳда турсин, шатта кийиб
юришга ҳам ярамай қолдн-ку.
Азизхон бундоқ қараса, Лутфиписанинг устидаги кўй-
лак бир аҳволда. Ҳайрон бўлиб қолди.
— Нега шу пайтгача индамадинг?
— Айтишим шартмидп? Кўзннгиз бор-ку, ахир.
Азнзхон тнлипи тишлаб қолди. Ахир дадасига юбор-
ган еттп юз сўмдан ташқари яна юз саксон сўм пули бор.
Бтоқда болнш тагида турибди. Чскмасам, ичмасам, нима
қиламан пул йиғиб, деб ўзппи койнди,
— Кечир мени, Лутфи. Башарангга, қош-кўзингга қа-
райвернбману, бу ёғи эсимга келмапти. Бу хатони дар-
ров тузатамиз. Мен кетдим. Луғумбекда «бозори шаб»
бўладп. Сайёр дўконлар ярим кечасигача совда қнлн-
шадн. Бўпти, ўшаққа кетдим. Сен қимирламай, мени
шатта кутиб тур.
Азизхон пнлдираганича орқаснга қайтиб кетди. Л.ут-
финнса умрнда бировдан тамаь қилмаган, келин аяси-
нннг эскп-тускиларнга қаноат қилиб келганди. Акаси шу
бечора стимча спнглпм-ку, онагина.мдан ёдюр-ку, дсб бо-
шнни спламагапди. Ҳайит, байрам кунлари ҳам Лутфи-
ниса ўксиб қолардн. Бугун Азизхонга аҳволими айтдию
юрак-бағри эзилиб кетди. Азизхон кетган тарафга қа-
раб ўтирнб, бир-икки киприк қоқди; кўзларидан дув ёш
тўкилди. Бу вақт ташқарида хотинлар бир-бирига гап
қотиб кулишар, дазмол талашиб, жиқиллашишарди.
Бирон соат чамаси вақт ўтиб ташқари жимиб қолди.
Нш жувонлар гажак қўйнб, кексароқлари соч фар-
қини тўғри очиб, одмигина кийиниб концертга жўнаб
кетишди. Бир гапнрпб, ўн қнйқнрадпган келинчак уни
қўлидан тортиб, турмайсанми, нима қилиб ивирснб ўти-
рибсан, деб бирга боришга қистади ҳам. Лутфиниса чар-
чаганини баҳона қилнб, ўрнидан турмади.
Келинчак:
— «Хира поччам»пи кутаётгандирсан. Ичингдан пиш-.
гансап-а, — деб маъноли илжайиб, чиқиб кетдн.
Ошпаз кампир фонарь ёқиб, ўчоқ бошша кетдн. Куни
билан офтоб тиғида ишлаб чарчаган кексароқ хотинлар
ўринларини ташқарига опчиқиб ётиб олишди. Ошпаз
www.ziyouz.com kutubxonasi
хотиншшг, концертга бормайсизларми, деган сўроғига:
концертни ёш-яланглар кўришснн, деб цўя қолишди.
Ташқаридан Азизхоннинг; ҳо кампир аялар, ҳорманг-
лар, деган овози, гурс-гурс ҳадам ташлаши эшитилди.
Лутфиниса ўрнидан турди. Чайла оғзнда қўлида тугун
билан Азизхон кўринди.
— Лутфи, қаёқдасан, ҳоронғнда нима қилиб ўтириб-
сан, чиқмайсанми?
Лутфиниса ташқарига чиқди. Азизхоп тугунни фо-
нарь тагида еча бошлади.
— Мана, мана, топднм.
У шундай деб иккита шиппак, кўйлак, рўмолларни
унга узата бошлади.
— Ичкарнда кийнб чиққин. Пойтуқ дўконида яхши
кўйлаклар бор, дейишяпти. Эртага бнрга борнб оламиз.
Ҳозирча сатин бўлса ҳам шуни кийиб тургин.
Лутфинисанинг кўзларн яшнаб кетди. Азизхон олиб
келган нарсаларни бир ҳучоқ қилиб нчкарига кўтариб
кирнб кетдн. Сал ўтмай кпйиннб чиқдп.
— Ана, айтдим-ку, ўзингга лойиқ деб. Шиппакка ғарч
солинган, деб айтди. Юриб кўргнн, ростмпкин?
Лутфиписа у ёқдан-бу ёққа юра бошладп. Сотувчи-
нинг гапи рост чнқди. У юрганда шиппак ғарч-ғурч қи-
ларди.
Лутфиниса онаси оламдан ўтгапдан буён энди оҳорли
киннм кийиши эди. Тўғри, тўйда унга янги либослар кий-
диришганди. Аммо у кийимлар кафапдек совуқ гуюлган
эди. Унинг устига ўша кнйимлар эртасигаёқ тўқай қа-
мишларига нлиниб, тилка-пора бўлган. Бугун читдан
бўлса ҳам, сатиндан бўлса ҳам бу кийи.мларни унга энг
яқин кишиси олиб берган эдп.
Азнзхон яиги кнйинган Лутфннисанннг қадди-қомати-
га, юз-кўзларида яшнаган қувончга қараб дили ёрншиб
кетди.
— Ҳалп қараб тур. Ж уд а ғалатн нарсалар оламиз.
Уҳ-ҳў, ҳалн пулим кўп. Яна юз қирқ сўм бор. Биласанми,
унга қанча кўйлак келади? Роса кппннтираман.
Азизхон шундай деб шимннинг чўнтагига қўл суқиб
•бир қисим пул олди.
— Манавунга нимани хоҳласанг шуни ол! Узингга
нима кераклнгини ўзпнг биласан.
— Узпнгизга ҳеч нарса олмансизмн? — деди Лутфи-
ннса хижолатлик билан.
156
www.ziyouz.com kutubxonasi
— Э, ғалатимпсанг* Мукофот устнга мукофот олиб
турибман. Пкки-учта янги тўннм, яктакларим бор. Битта
ғарч солинган этик олсам бўлди. Пул кўп ҳали.
Уларпинг болаларча суҳбатларига қараб пиёз тўғраб
ўтирган ошпаз хотин бошини сарак-сарак ҳнлпб куларди.
Арҳон каравотларда ётган хотинлар бошларини буркаб
ухлашолмасдн. Охири биттаси бошини кўтариб бақириб
бердп:
— Ухлатасанларми, йўқми? Ишқивозлик қилншга
бошқа жой тополмадингларми?
Лутфпписанинг дами ичига тушиб кетдн. Азизхонни
қўлндан ушлаб оёқ учнда трасса томонга юра бошладм.
Атроф қоромғи. Ҳали ой кўтарилмагап. Дўнг орқасн-
дан оппоқ шуъласигпна ёйилпб келарди.
— Сизга бир гап айтмоқчи эдим. Кеча Орзи.чон ая
бир гап антдилар. Ҳайрон бўлиб қолдим.
— Ннма дейди? — деди қизиқиб Азнзхон.
— Маҳаллада қўни-қўшнилардан хнжолат бўляпман.
Никоҳснз остона ҳатлаб кириб-чиқишларинг қандоқ бў-
ларкин, гап-сўзга қўйманглар мени, дедилар. Куёвингга
айт, битта ошнннг харжнни чорсига тугиб келсин. Маҳал-
ладан уч-тўрт эркакни чақнриб, олдига битта тавоқда
ош қўйиб, никоҳ ўқнтиб қўяйлик, деднлар. Бу гапга нима
дейсиз?
Азизхонпинг бу гапдан дпли ёрпшиб кетди.
— Аянинг гаплари тўғри. Нпкоҳни ўқптиб қўяйлнк,
тўй қочманди.
Икковп шу оқшом ой тиккага келгупча айлапнб юриш-
ди. Азизхон канал битгандан кейип нималар қнлишини
тўлнб-тошиб гапирарди.
— Эшон ака шатта қоласнзлар деяптилар. Райвод-
хозга ишга оламан, уй бор, маоши ҳам яхши, келпп бо-
лага ҳам иш топилади. Боқчагами, яслигамн ншга ўрна-
тиб қўяман, дедилар. Совхоз директорн бўлса бизга кел,
хоҳласанг қурилиш бригадасида ишлайсан, хоҳласанг
бўлимга ишга юбораман, дейди. Хуллас, икковнмиз из-
босганлнк бўлиб қоладиган бўлдик. Совхозда қоладиган
бўлсак икки ойлик маошни икковимизга олдиндан бе-
рармиш. Совхоз янгн уйлар қурган, рўзғор буюмлари
ҳам тахт.
— Олднидап ҳовлиқманг-да, Эшон ака билан масла-
ҳатлашинг. У кнши сизга ота ўрнпда оталнк қнляптнлар.
Ҳар қанақа иш бўлса у кишинииг чпзиғндан чнқмаиг.
457
www.ziyouz.com kutubxonasi
— Бу гапипг ҳам тўгри,— деди Азизхон.— Аммо
сен боқчада ишлаёлармикансан?
— Нақотки шу ишни эплолмасам. Қасқдаги кампир-
лар эплашаётган иш-ку.
Ш у пайт «Қирғиз овул* тарафдан хотинларнинг қий-
чуви эшитилиб қолди.
— Концерт тугапти, — деди ташвишланиб Лутфини-
са. — Энди кетинг, хотинлардан балога қолдим.
— Шошма, шошма,— деди Азизхон уни қўлидан тор-
тиб. — Битта, биттагина ўпиб қолай.
Лутфиниса силтаниб унинг қўлидан чиқдн.
— Бўлди, ҳаддингиздан ошманг.
Азизхон тўлиб турган эди. Уни қўлидан силтаб ўзи-
га тортди.
Азизхон уни қучиб юзларидан, томоқларн тагндан
тўйиб-тўйиб ўпди. Кетмон дастаси қабартирган дағал
кафтлари билан сочларинн силади.
Одатда ошиқ-маъшуқлар учрашганда ювиниб-тара-
ниб, атирга беланиб келишади. Қиз сочидан галатн хуш
бўй соч мойи, атнрсовун иси келади. Булардан эса ачим-
сиқ тер қиди гупиллаб кслиб турипти. Аммо уларга бу қид
сира унутиб бўлмас балоғат қиди, ёшлик, навқиронлик
қидн бўлиб туюларди.
Бир вақтлар келиб, бола-чақалик, кексалар айтган
ола хуржин бўйинга тушган пайтлар келганда қам бу
қид днмоқда туради. Ажиб хотираларни уйқудан унғо-
тадн. Хўрсинтиради. Бу кунлар кўзни тиндираднган ал-
лақандай биллурий нур ичида тушдек, эртакдск олисдан
кўринади. Кўзларни қамаштиради. Имлаб ёшлик кўча-
ларига, қайноқ бағрига чақиради.
Уларнинг бу дамлари тирнк қўшпқ эди. Бу нурдап,
қўшиқдан, камалакнинг етти хил рапгидан, бақор ёмғи-
ридан, кўз очган чечаклар'бағридан, тошқнн сувларга
тўш уриб учаётган қалдирғочнинг оппоқ кўксидан, норас-
та гўдакнинг нафасидан лралган онлар эди.
Бироқ бу нкки бахтиёр ошпқ-маъшуқ олдинда тақднр-
нинг қандоқ ўйинлари борлигини билишмас, қозир азим
чўққилар сари сузнб бораётган бир товоқ қаймоқдек оп-
поқ ой эртага яна чнқаднмп, Лутфннисанинг сочларпга,
елкаларига яна кумуш ёғдуларипн сочаднми, бу улар-
нинг хаёлларига асло келмасди.
Улар бир-бирларинннг нафасларидан маст, сарқуш
эдилар.
15»
www.ziyouz.com kutubxonasi
XI
Қурилиш штаби аёллар бригадалари учун алоҳида
кўчма қизил байроқ таъсис қилгаи эди. Боқибоепа бри-
гадаси қанча уринмасин, байроқ ололмасди. Штггб Уч-
қўрғондаги бригадаларнипг ишига алоқида аҳамият бе-
рар, у ернинг табиий шароити огнрлиги сабабли тош-
шағал қазиш ишидагиларни тез-тез рагбатлаптириб
турарди. Боқибоевз Тешавой Мирзаевни кўнчилик ўрта-
сида ўсал қилиб қолди.
— Кўзингиз Учқўрғонни кўраркан-да. Бу ўн кунлик-
да ҳам спзни Учқўргондан кўрадиган бўлсак, нақ Усмоп
отанинг олдиларида пўстагингизпи қоқамиз. Қанн, кўра-
миз, қайси бригада олдимизга тушаркан?
Боқибоева бригадаси ҳақиқатап ҳам бу ўн куПлйкда
жами аёллар бригадасидан ўзнб кетган, ўн Қунлнк ер
қазиш ва тупроқ ташиб чиқиш иормасини тўрт юз қирқ
нкки процент бажариб қўйгап эди. Штаб уларнннг юту-
ғига тан берман иложи йўқ эди. «Сталинча қурнлишда»
газетасида «Байроқдор бригада» деган мақола ҳам
чиқди.
Бугун тушлик пайтида штаб вакилларп ипжеиер Ле-
бедез, бош инженер Азнзов, Избоскан райнжрокомннинг
раиси Усмонхўжаевлар трассадагн жамн қурувчпларни
сада тагига тўплаб, кўп илпқ-иссиқ гаплар билап байроқ-
ни Боқибоевага топширншдн. Боқибоева байроқнн қа-
бул қилиб олди-да, икки оғизгина гап айтди:
— Энди бу байроқни то канал битгунча биздан ола-
ман деганлар номаъқул Оузоқнинг гўштини епти. Мана
шу жойдан Норин суви Қора дарёга етиб боргунча сув-
цинг олдида шу байроқни кўтариб канал нчидан кета-
миз. Гап тамом.
У байроқ билан давра четига чиқаркан, Усмонхўжа-
евга шама қилди:
— Ҳимматингиз шуми, Эшон ака? Бу қизларга совға-
повға олиб келмадингизми?
Усмонхўжаев ҳазил билан қутулмоқчи бўлди.
— Ҳаммасининг бошида биттадан эри бор, нега мен
уларга совға берарканман.— Давра аҳли қиқирлаб ку-
лнб юборди. Эшон ака каттакон қутичани кўтариб ўрта-
га чиқди. — Синглим, совғанинг зўри бизда-да.
У шундай деб ёнидан бир қогоз олиб ўқий бош-
лади:
159
www.ziyouz.com kutubxonasi
— Катта Фарғоиа каиали қурилпши трассаларида
алоҳида жонбозлик кўрсатгани учун қуйидаги ўртоқ-
ларни Узбекистон Олий Совети президиуми « Б Ф К » деган
канал нишони билан мукофотлайди.
Усмонхўжаев йигирма аёлнннг номини айтиб чақир-
ди. Эҳтиётлик билан уларнииг кўкракларнга нишон тақа
бошлади. Навбат Хаприниса Боқибоевага келганда у қи-
зиқчилик қилиб пкки билагини шнмариб олди.
— Кураш тушмоқчимисиз, Эшон ака? — деди қизиқчи
келип.
— Боқибоева катта орденларга ўрганган, буни пнсанд
қилармпкии. Агар менн савалаб қолса, ҳушёрроқ турай,
деяппан-да, синглим.
У нишон тақаётганда нимадир қилди шекилли, Боқи-
боева сапчиб орқага чекпндп, унннг қўлини туртиб таш-
лади.
— Ҳа, шўхлигингиз қурспн, снра қолмадн-да.
Даврада қнйқирнқ, кулги бўлиб кетди Усмонхўжаев
кулгмдан ўзини аранг тнйиб унга қаради.
— Эскн жазманингнзман-да, қўлнм қалтираб кетпб-
ди, кечпрасиз...
Бу бригада аёлларииинг иши ҳам, митннги ҳам, ов-
қатп ҳам кулгн билан, ҳазил-мутойнба бнлан ўтарди. Бу
ҳазиллар, кулгилар зумда тандан чарчоқни қочирарди.
Айниқса Усмонхўжаев келган пайтларда улар жуда-
жуда яйраб кетншардп. Бу одам Избоскан районнда
кўп йиллардан берп ижрокомга раислнк қилар, аҳолининг
каттадан-кичигипн ху.гди ака-укаларидек яхши танирди.
У қатнашмаган тўй, маърака йўқ эдн. Азаларда тобутни
елкага олар, тўнларда бош бўларди. Бнрини опа, бирини
ака деб сийлардп. Эшон ака келди, деган даврага зум-
да файз кириб кетардн. Хотиилар ҳам даладами маж-
лисдами у бнлан баробар аскня айтишаверишарди. Ҳеч
қайси аёл бегонасирамас, эридан шикояти бормн, қайна-
насидан ҳасрати бормн, идорасига бориб ўтирмай кўча-
кўйда ҳам арз қилаверарди. Бугун байроқ топшириш
маросимида Эшоп аканинг келиши, ўзи нишон топши-
риши уларпи жуда «суйилтириб» юборган эди.
Хайрнниса Боқибоева районда каттадан-кичикка га-
пини ўтказадиган, ҳатТо Охунбобоев, Усмон Юсуповлар
билан бемалол гаплашадиган шаддод аёл. Бундан уч
кун олдин бориб колхоз рапси Абдусамад Тиллабоевни
гап билан узиб-узиб олган эди.
16Й
www.ziyouz.com kutubxonasi
— Уялмайсизми, оқсоқол. Аёллар рўзғориии ташлаб,
бола-чақасннннг кнр-чирига қарамай тупроқ қазияпти.
Бошқа колхозлар ишлаётган аёлларни бошларига кўта-
ришяпти. Сиз-бўлса нимайнки мукофот бўлса эркакларга
сочяпсиз. Велосипед борми, патефон борми — эркаклар-
га. Ҳалн қараб туринг, канал ҳам битар, ундан кейин
«Ҳой хотинлар, қайдасиз, пиллага қаранглар, чеканкага
чиқинглар», «Аёллар — колхозда катта куч, чаққон-чақ-
қон қимнлланглар», деб қоларсиз... Снз билан ўшанда
гаплашамнз.
Тнллабоев лом»мим деб оғиз очолмай қолди. Унннг
жавобини ҳам кутмай Боқибоева кабннет эшигини қар-
силлатиб ёпиб чиқиб кетди.
Бугуиги маросимга Тиллабоев ҳам қўлтиғига катта-
кон тугун қистириб келган. Навбат кутнб турипти. Бо-
қибоева, ҳа, гапим жон-жонингдан ўтиб кетган экан, дсб
ўйлади.
Эшон акадан кейнн кўкрагига канал нишонини тақ-
қан хотинларнинг елкасига Тиллабоев биттадан атлас
ташлади. Қизиқчи келин яна гап қистириб қолди:
— Раис бува, бу атласнинг поми нима?
Тпллабоев хотинлар билан пачакилашишни ёқтирмас-
ди. Келипчак атайин упинг шу феълини билиб гапга торт-
моқчи бўлганди. Тиллабоев қип-қнзариб кетди. Сўзга
ботир Эшон ака уннпг ўрнига жавоб қнлди:
— Билмайсанми, пучуқ, буни «қичиқ атлас» дейди-
лар. Ж а , сен боп атлас.
Яна кулги бўлиб кетди.
Эшон ака кетпш олдида Хайрнпнсани четга ча-
қнрдн.
— Полвон боланинг қаллиғи қайси бири? Гапим бор
эди.
Боқибоева чугурлашиб бир-бирининг атласини торт-
қнлаб кўришаётган хотннлар орасидан Лутфннисани
чақнрди. Эшон ака унга маҳлиё бўлганча қараб
қолди.
— Полвон болапинг дидн зўр-ку. Опқочса арзнйди-
ган сулув экансан. Эҳтиёт бўл, анжан йигитлари шўх
бўлади, отга ўнгариб опқочмасин, қизим. Э, Хайрп, шун-
доқ нарсага тупроқ ташитиб ўтирибсенми. Менга қара,
қизим, сенга битта секрет гап айтиб қўяй. Бугун брига-
дир сенга ишдан вақтлироқ жавоб беради. Қечқурун
Куйганёрда метинка бўлади. Усмон ота қайлиғингга от
1 1— I 161
www.ziyouz.com kutubxonasi
ииндираднлаг)^ Атайин Самарқанддан иккита цораба-
Гтр олдириб"" келганла|!>. Биттасн Дўнанбойға, биттаси
Азиз полвонга. Кийиниб, тараниб, метинкага бор, хўпмн,
қнэим.
Шундан кейин Усмонхўжаев Тиллабоевнииг извошига
ўтириб жўнаб кетди. ■
Лутфннисанинг юраги гупнллаб урар, кўкраклари қу-
вончдан қалқиб турарди.
Хотинларга сир айтиб бўлмайди, деган гап ростга
ўхшаб қолди. Усмонхўжаевнннг секрет, деб айтган гапи
бирпасда бутун бригадага тарқади. Иш устида ҳам, дам
олиш пайтида ҳам Лутфннисага маслаҳат берадиганлар
кўпайиб кетди.
— Сочингни майда ўрдир. Учига пилик қилмай, нам-
лаб туриб қаламга ўрасанг жингала бўлади.
— Фарқингни сал чап тарафдап оч.
— Баланд пошна туфли бўлса жуда боп бўларди-да.
Ш у куни Боқибоева, митингга бораднгаи бўлсанг
ювпннб-тараниб ол, деб унга ишдан жавоб берди. Лут-
фпписа тугунчасини қўлтиқлаб пиёда қизи.ч кўприк
тарафга кетди. Қизил кўприкнинг у ёғи пнёда ярим
соатли йўл эди. Ундан ташқарн, Куйганёрга бу тараф-
лардан тинмай от-арава, машиналар ўчиб туради. Қў-
шариқ қочиб кетибдимн, бирпасда етиб олади.
Хотинлар яна ишга шўнғиб кетишди. Қизиқчи келин-
чак кимга тегажаклик қилишни билмай эркакча юрнш
қилиб замбилғалтакда тупроқпи юкоригз опчиқар, бом-
ба, деб бақириб тупроқни агдарардн. Тўкилган тупроқ
тўзғиб, орасида ўзн кўринмай кетарди.
Боқибоева қизил бахмал байрокнн чайла тепаснга
ўрнатган. Шамол йўқ, қаво дим бўлганидан банроқ
ҳилпирамас, зардан ясалган оғнр гажимлари у.нча-мун-
ча шабадага ҳилпиратгаии қўймасди. Боқибоева табел-
чи Латифжонни байроқ тагига ўгқазнб қўйди.
— Табелчи қиладиган иш қслгани йўқ. Бекорга
пашша қўриб ўтирма, манави байроқни қимирлатиб
тур.
У шундай деб байроқни олдн-да, манавундоқ қил,
деб Латифжоннинг қўлига бердн. Эндн Латнфжбн дўнг
тепасида байроқни у ёқдан бу ёққа силтаб ҳилпирата
бошлади. Боқибоева икки-уч кетмон уриб байроққа қа-
раб қўяр, чаққон-чаққон қимирланглйр, деб аёлларни
ишга ундарди. ■
152
,1
www.ziyouz.com kutubxonasi
.Кечқуруи Эшон ака бутун Фаргопа волипсмга маш-
ҳур Оўлган, қўшиқлари пластпнкаға тушгаи Бпдонхон
бнлан Раҳима Эрматованп иккн ўпипчпгп бплан юбо-
рибди. Чайла олдндаги ялантликка гулхан ёқнлиб алла-
паллагача базм бўлди. Бндонхон Фаргона яллаларини
ажиб бнр хуш овоз бнлан нжро этар, уига Эрматова
жўр бўлиб, қпйқирнқларга, олқишларга кўмцлиб
кетарди. Раққосага қушилиб қурувчн жувонлар ҳам
ўйинга тушишар, ҳар хнл муқомлар қнлиб йўрғала-
шарди.
Агар Боқнбоева, эпди бас, тонг азондан ншга чиқаг
сизлар, деб базмни тўхтатмаганда ўйнн-кулғи. тонг отар-
га уланиб кетиши ҳеч гап эмасди.
Қизиқчи келинчак ўрпига ётаркан ёнидаги арқон
карапотга қараб қўйди. Бу каравотда Лутфиниса
ётарди.
— Бугун келмайди, бу ўйинқароқ. Ошиғн бплан ҳо-
зир дарё бўйидами, дўнг тепасидами ойга қараб хўрсн-
наётгандир.
У жавраб-жавраб ухлаб қолгандн.
Эрталаб кўзини очганда дарров ёпнга қаради. Лут-
фиииса келмагап, ўрни бўш эдн. Атрофига қарадн. Эи-
ди тонг ёришиб келаётганидан чапла ичн ғира-шира
ёруғ эди. Боқнбоева чайла устунига суялнб, оқариб ке-
лаётган уфққа қараб ннмаииднр ўйлаяпти. Қелпнчак
унга қаради.
— Лутфиииса келмаптн-ку! Ҳали келсин, томоқларп-
шшг тагини қарайман. Агар кўкарган жойи бўлса газе-
тага ёзаман.
Унинг бемаврид ҳазнлидап Боқибоевашгнг қошлари
чимприлди.
XI I
Орзихон ая Лутфинисани гинахонлик бнлан кутиб
олдн.
— Холагинанг ўргилснн, шунақаям ҳаяллаб кета-
санми? Довриғингни эшитаман, ўзингни кўрмайман.
Полвон болам-ку қорасипи кўрсатмай, сувга тушгандек
ғойиб бўлди. Сеигина келиб дийдорингни кўрсатиб кет-
санг нима қиларди.
Лутфиписа бу очиқ кўнгил, борини меҳмон олдига
сочиб ташлайдиган, бир оғиз гапи билан бегонани ҳам
163
www.ziyouz.com kutubxonasi
ўз жигаридек қилнб оладнган камппрпи опасидек кўрар-
ди. У билан гаплашганда олнсларда Қолпб кетган бо-
лалнк онлари бпрдан жонлангандек бўларди. Кампир
холанг ўргилснн, тептаккина, норастагина, деб у бнлан
гяплашаркан, Лутфинисанинг кўз олдига лоп этиб она-
си келар, бир дамгина унинг овозн эшитилгандек бў-
лардп, ,
Қурилпш ишларн жадаллашнб кетгандан бери у ке-
лнб Орзихон аянииг ҳолидан хабар ололмагаи эдн. Кам-
пир унга ўрганиб қолганидан нўлига кўз тнкиб
ўтнргап эди.
, — Мепи зориқтирмай лип этиб бўйннгни кўрсатпб
кстс,анг-ку бўлади-я. Эртага ўзим бориб келмоқчп эдим.
Кампир упи бағрпга босиб кўришаркан, озиб кетнб-
сан-ку, чўп-устнхон бўлиб кетнбсан-ку вой болам-э,
ҳамма ёгннгдан тер ҳиди келяптп-я, бош-мошннгни ювиб
олмасаиг бўлмайди, дедн.
Лутфнннса унинг бағрндан чикиб тугунчасини ай-
вопга улоқтирди.
— Аяжон, сув иситиб берсапгиз бош ювиб олардим.
Бугуи Куйганёрда метпнка бўлади. Азпзхон акамларга
Усмон ота от миндирадилар. Ушанга бсраман.
— Вой, хўп, хўп, болам. Сен бош ювасану мен сув
нснтиб бермайманмп.— Орзнхон ая пилдираб ўчоқ бо-
шпга кетди. Самоварга сув қуйиб теша бнлан тараша
учпра бошлади.— Сочннгни ўзпм қирқ кокил қилнб ўриб
қўяман. Ҳой болам, ўсма узиб офтобга ташлаб қўй.
Сўлиб турсин.
У самоварга тараша ташлаб ўт олднраркан оғзи
гапдан бўшамасди. ■
— Ш у десанг, канал битгандан кейнн ҳамманглар
ҳар тарафга тарқаб кетаспзлар. Бир пвирспқ энам бор
эдн, деб эслармнкансизлар?
Лутфиниса шарақлаб кулиб юборди.
— Ахир холажон, бнз ҳеч қаёққа кетмаймнз. Шатта
қоламиз.
— Қани энди шундоқ бўлса, бпттагпна қнзим иккита,
бнттагина куёвим нккита бўлиб бағригннам тўлнб қо-
ларди-я!
Самовар ўтн гуриллаб кетдн. Ҳатто қувуридан ҳам
ўт лоп-лоп қнлнб, бир қарич юқорига ўрлади. Лутфи-
ниса тугунни ечиб, буғуп колхоз раиси елкасига таш-
лаган атласни кампнрга кўрсатди. Орзнхон ая атласни
164
www.ziyouz.com kutubxonasi
ёриққа солиб товланишини кўрди, негадир чет тарафинн
кафтлари ораснга олиб уқалади.
— Яхши атлас. Кудунги ҳам жойида. Яхши кун*
ларингга буюрсин.
— Бугун берншди. Тнллабоев ака топширдплар.
Иигирма уч аёлга шунақасидан беришди.
— Буюрсин, буюрснн, болагииам. Тўнларингда кий,
яхшп кунларипгда кин. Бу томонларга келмаганингда,
юртга аралашмаганннгда сенга бу иззат-икромлар қа-
ёқда эди. Утирардниг сочинг супурги, қўлинг косовбў-
либ. Ҳукуматдан айланай, ҳукуматгинадан ўргилай,
сен билап менга ўхшаган мунглнларни одам қаторига
қўшиб қўйди. Умрипшанг узоқ бўлсин, тўйларингда
ўзим кўрпаларннгни қавий.
Самовар вақирлаб қайнаб кетди. Кампнр Лутфини-
санинг ўзим қплай, деганига қарамай, икки пақир ча-
пиштирилган сувнн ўра олднга қўйнб, пиёлада қатиқ
олиб чиқдп.
— Қатиқлаб ювманман, аяжон, эртага яна тупроқ
қазиймиз, чапг ёппшиб тўпғиб қолади.
Кампнр ўзпнг бпласан, болам, деб қатнқнн қайтариб
олпб кетдн.
Лутфиниса бош ювпшга тушди. Узун сочларн боши-
дап, юз-кўзларидап ошнб тогоранн тўлдпрган эди.
Кампнр айвон лабпда ўтпрнб ундан кўзларини уз-
масдп. Лутфнннсанннг сув тегиб шалаббо бўлган кўй-
лагн елкаларига ёпишган, олд тугмалари ечиб ташлан-
ганндан очпқ ёқалари оралигида кўкраклари тебрапнб
турипти. Чўккалаб ўтириб ювннаётганидан этакла-
ри кўтарилмб, тирсиллаган сонлари тиззаларининг
.букплншидап гарапглашган. Унннг бутун вужудндан
ёшлик, навқиронлик, балоғат тантанасн акс этиб ту-
рарди. '
Лутфиннсанннг авжн гулга кпрган баҳори эди, кўз-
лари ҳам аллақапдай мастопа, лаблари бўсага нптпл-
гандек қовушиб турар, овозп титраётгандек нотекис
чнқардн. Кимдир ўн саккиз яшар қиз ўтган кўчадан
муҳаббат ҳидп келади, дсган эди Лутфиниса аиа шу
ёшда, айни ширага тўлган, йнгит-яланг кўксида ишқ
уйготадпган фаслни кечпрарди.
Орзихон ая унга тикилпб ўтнриб бу гўзаллИК, бу
тароват. анқнб турган навқиронликнн еезмасди. Аёл ки-
шиниш кўзи бу жозибадан тўлқинланмасДи. Маст бўл-
1 155
www.ziyouz.com kutubxonasi
моц учун, қонларни жунбушга келтирмоқ учун айпи
кучга тўлган ййгит кўзи кёрак эй«. 1 1
Лутфиниса сочини тароқлаб сочнқни боШига чамбар
»(йлДи. Орзихон ай бевикли қизн куёвникидан келиб ўз
уйида, Қадрдон ҳовлисида яйраб юргандек цувонарди.1
Ҳали офтобнинг дами қантмаган, Қўшариқнинг кат-
та кўчасидагн азамат тераклар томдан ошиб ҳовлига
тўрт энликкина соя ташлаган пайт эди. Орзихон ая
Лутфинисани айвоннннг қоқ ўртасига ўтқазиб шошил-
май соч ўра бошлади. Кампирнинг ўз қизн Сабохон ҳар
жума уйга келиб шунақа бош юварди. Қампир худди
шунақа қилиб ўтқазиб ҳафсала билан сочларини ўриб
қўярдн. Ҳозир у қизи келгандек меҳр билан соч ўрарди.
— Унақа қирқта қилиб ўтйрманг. Йигнрмата бўлса
ҳам майли, барибир бошимга чамбар қилиб оламан,—
дерди Лутфиниса.
Соч ҳам ўрнлди. Офтоб тераклар орқасига ўтиб
ҳовлига беқасам соя ташлади. Қуйганёр тарафдан одам-
ларнн митингга чақириб карнай ғатиллаб қолди. Лут-
фиписа шошиб ўрнидан турдию кнйннгани ичкарига
кириб кетди. Сал ўтмай атлас кўйлак, амиркон шиппак
билан чиқди.
— Шуни айтади-да, болам, одамга либос, деб. Олов-
дек ёняпсап-а.
У шундай деб лапанглагапича ошхонага кириб кетдп.
Куракчада бмр сиқим исириқ билан чиқиб уни ерга қўй-
ди. Кейин самоварни кўтарнб оташхонаснни куракчага
тўғрилаб силкнтди. Икки-учта чўғ исириқ устига тушдн.
— Ҳозир, ҳоЗир, қизим. Емон кўздан асрасин.
У чўғни пуфлаб-пуфлаб Лутфиннсанинг олдига кел-
ди. Куракчадан буралиб-буралиб тутун чиқарди, Орзи-
хон ая уни Лутфиниса атрофида айлантнрдй, этакларн
остпга тнқпб тутунга тўлдирди.
— Ана, энди борсанг бўлади. Ҳар қандоқ ёмон на-
зарнн даф қилади бу нснриқ.
Орзихон ая куракчани йўлакка қўймоқчй бўлиб
кетаётган эди, эшикни кимдир журъатсизгина тақиллат-
ди. Қампир қўлнда куракча билан кўча эшигпга югур-
дй. Кўчадан от туёғининг тошга урилгани, кейин киш-
наганй эшитйлди. '
Лутфиниса ўзи билан овора бўлганидан бунга эъти-
бор қилмади. Кампирнинг, вой, шунақами, ундоқ бўлса
хўш келибсиз, кирйнг, кйринг, ўргилай, деГДнийи эши-
www.ziyouz.com kutubxonasi
тиб ббш кўтарди, эшнкка қаради. Қарадию ҳайкалдёк
қотио қолдн.
Иўлакдаи Акбаралп кириб келарди. Уз акасиии кў-
риб жойидан қимирламай турган Лутфиннсага кампир
таъна қнлдн.
— Вой, болам, аканг келди. Ж о й қил! Кўрпача
солмансанмн?
Акбаралнппнг башарасида бнрон ёмон ният пиц^она-
сн йўқ эдн. Илжайиб синглиси томон келавердн.
— Бормисап, Лутфи? Тинч юрибсанми? Биттагина
акангман-а, шунақа бемеҳрмисан?!
Лутфнниса бирдан бўшаг^иб кетди. Тили 1;апга ксл-
май бир-нкки қадам олдинга босди.
— Атайин йўқлаб келдим,— дедн Акбаралн.
Орзихон ая шошнб айвопга якандоз солдн. Уни ўтн-
ришга таклнф қилди.
— Келипг, ўргнлай, келинг. Болагппам мусофпрлар-
га ўхшаб қолган эди. Иўқлаб келцб, заб иш қилдингиз.
Акбаралн кампир солган якандоз четини қайириб
омонатгина ўтирди. Лутфиписа ҳамон бирон гап айтишга
тилн айланмай, мўлтпраб унга қараб турарди.
— Утир, синглим,— дедн акаси,— сенга айтаднган
гапларим бор.
Лутфиписа беихтиёр акасшпшг қаршиснга ўтнрди.
Акбарали гапни пимадан бошлашипи билмай анча пақт-
гача тил чайнаб ўтирдн. Охнрн бошшш кўтариб сииг-
лнсига қаради.
— Ш унча санқнб юрганинг етар. Тапбапгга таяигап-
днрсан. Эпди бас. Олнб кетгани келдим.
Лутфиннса бош кўтармай деди:
— Кетолмайман, ака. Эндн менга Зириллама ҳаром,
— Унақамас. Раҳматли онам сени менга ташлаб
кетгаи. Эл-юрт олдида бошимии хам қилиб кетдинг,
орқангдан қувмадим. Марғнлон йўлнни менга берк қи*
либ кетдинг, индамадим. Жигарчилик, деб чндадим.
Энди эсингни йиғ.
Лутфиниса акасининг бетнга тик қаради.
— Қистаманг, ака. Қетолмайман. Бирон ҳафтадан
кейин каналга сув очилади. Мен шу ерда бўлишим
керак.
Акбарали нстеҳзоли кулди.
— Тавба, сен бўлмасанг каналга сув келмай қолар-
канмн. Аҳмоқ бўлма!
167
www.ziyouz.com kutubxonasi
Орзихои ая гапга аралашди:
— Болам, шунча иш қилиб, энди оғзн ошга етганда
ташлаб кетадими? Бу ерда катта тўП бўлади. Уйнаб-
кулсин-да!
Акбарали кампирга ёмон қаради.
— Сиз аралашманг, кампир, сиз бегонасиз, жигар
жнгар билан тил юпишади. Икки ўртада сизнинг ара-
лашганингиз қолади. Тўйни ташлаб кетмасин, дейснз.
Бу ўзи шунақа, тўйларни ташлаб қочишга ўргапган. Бпз-
ни ўз қолимизга қўйинг!
Орзпхон ая нима денишини билмай турнб қолди,
кейин ака-сингилнинг гапига мен нима қилнб аралаш-
япман, деб чорбоққа чнқиб кетдн. Қампирнпнг оёқ то-
вуши тингандам кейин Акбарали кўзларини олайтприб
сннглисига қаради.
— Кетмайсанми?
— й ў қ !— деди Лутфнннса қатъин қилиб
— Яна бир марта сўрайман, кетмайсанми?
— Кетмайман!
— Энди ўзингдан к ў р !— дедию Акбарали шарт ўр-
нидан туриб кетдн.
Лутфиниса қам ўрнидан турди. Акасининг авзойи
бузуқ эди. Аммо Лутфиписа ҳам қнзишган, сарсон-сар-
гардонлнкларининг алами бутун вужудига ҳокпмлик
қнлнб қўлларини муштга айлантирган эди.
Акбарали этнгининг қўнжига қўл юбориб пичоқ су-
ғурди.
— йнгит бошимни эгдинг, онамн1шг арвоҳини чир-
қиллатдинг, бутун авлодимнзни иснодга қўйдинг. Ма-
на шулар учун, мана шулар учун...
Акбарали синглиснни қўлндан бураб снлтаДи, Лут-
финиса гандираклаб акасининг кўксига елка тнраб
қолди. Акбарали пнчоқнп зарб билан унпнг кўкрагига
икки марта санчдию қўйнб юбордп. Лутфиниса бура-
либ-буралиб ерга йпқнлди.
Акбаралн мушукдек сапчиб нўлакка борнб қоЛдН.
Орқасига ўгирилиб қаради. Лутфнниса муккасн бплан
тушган, бош кўтарпшга уринар, аммо дармони етмас-
ди. У бор кучини йиғнб бош кўтарганнда акаси йўлак-
да нўқ эди. У алам билан бнр ннгради-да, бошини таш-
лади. Унинг кўксидан спзиб чиқаётган қон ерда худ-
ди илондек ўрмалаётганга ўхШардн. '
169
www.ziyouz.com kutubxonasi
XIII
Куйганёрнинг «Яшил геатри»да ҳар купи гомошя .
қўйиладн. Тошкент театрлари навбатма-навбат спек*
такллар кўрсатишадн. Бугун эса теагр залида катта
тантана. Кейинги ўн кунда яхшн ишлаб .юм чиқаргая
нкки юзга яқин қурувчига янги таъсис қилинган канол
нишони топширнладн. Саҳна тепасига «Катта Фарғона
канали қурувчиларнга алангали салом!» деган шиор
илпнган. Саҳнанинг бир тарафида Дўнан Дўсматовнинг
чап тарафда Азизхон Умматалиевнинг сурати икки
метр узунликдаги оҳ сурпга ишлаб осиб қўйилган.
Ҳамманннг кўзи шу суратда. Зални тўлдирнб ўтирган-
лар бу иккн донгдор қурувчини кўришга бўй чўзиб қа-
рашадн. Саҳнада ҳукумаг раҳбарлари, халқ комиссар-
лари, нпженерлар ўтиришнптп. Ииғинни қурилиш бош-
лиғи Тешавой Мирзаев очаркан, залга қараб кимнидир
қиднрардн.
— Дўиан Дўсматов билап Азизхон Умматалиевларни
саҳпага таклмф қнламиз.
Дўнан Дўсматов ўрта қатордан, Азизхон орқа қа-
тордан кўтарилиб саҳна томон юра бошладп. Театр ичи
говур-ғувур бўлиб кетди. Улар то саҳна ппллапоясига
етгунларича чапак тннмади. Усмон Юсупов уларга
ённдан жой кўрсатдп.
Азизхон умрнда бунақа нззат-ҳурмат кўрмаган.
Кўриш қаёқда, ҳатто колхоз клубининг саҳнасига ҳеч
кнм йўқ пайтида ҳам чиқмаганди. Ҳамманинг кўзи
унда. Пастдагиларнипг шивир-шивир гаплари қулоғи-
га чалиииб қолади.
«Ҳали ёш экан-ку», «Эшни йиқитганига одамнинг
ишонгнсн келмайди», «Усмон ота ёнига ўтқазди-я1»,
«Худо кучдан берган экан», «Э, гап кучдамас, омадда,
омадинг келса нимжон бўлсанг ҳам полвон қаторига
ўтаверасан...» . ,
Аэизхон бу гаплардан маст эди. Қулоғига ўзининг
номи аралашма/ан гап кирмасди. Қурнлиш бошлиғи
мажлисни очнб нима деди, бу ўн кунликда еттинчи
участка қайси ўринга чиқди, у яхши эшитмадн. Фақат ўз
номн аралашган жойлари қулоғига кирди, холос. У
ўтнрган ерида залдан Лутфинисани қиднрарди, Аммоу
кўринмасди. Қўриниб қолса албатта, кўряпсанми, де-
гандек бнр ншора қилнб қўярди. Биринчи қаторда ўтир-
www.ziyouz.com kutubxonasi
гян Эш полвон ҳар замон унга ўқрайиб қўяр, сен бо-
ла, мен ўтиришнм керак бўлган жойга чиқиб олдинг,
туш пастга, деётгандек бўларди.
. Азизхон Тешавой аканннг гапи тугагандан кейин
»нди нишон топширишса керак, деб турган эди, бош
инженер Лебедев минбарга чиқиб узоқ гапирдн. У ким
қандай ншлагани тўғрисида лом-мим деб оғиз очма-
ли. Ф ақат қайсн участка лойиҳадан чиқиб кетаётгани,
қаерда ишнинг сифати ёмонлиги тўғрисида гапирди.
Бу гаплар Азизхонни унчалик қпзиқтирмасди. Тезроқ
кўкрагига нишон тақишнн истарди. Лебедев ярим соат-
ча гапнриб Белявскийни бир-икки туртиб ўтди. Белявс-
кий ўтирган еридан унга жавоб қиларди. Иккови андак
қизишиб ҳам олншди. Юсупов ўрнндан туриб Белявский-
ни тартибга чақирди.
— Уртоқ Лебедевнинг гаплари тўғри. Учқўрғон ло-
йиҳадан чиқиб кетипти. Снздан лойиҳага аниқ амал
қилншингизни сўраймиз. Агар зътирозингиз бўлса, мар-
ҳамат, чиқиб гапиринг.
Белявский ўрнидан турди.
— Майли, гапирай. Уртоқ Юсупов, лойиҳани ҳам-
мамиз тасдиқлаганмиз. Мен ҳам қўл кўтарганмаи.
Аммо маҳаллий шароит билан ҳисоблашмай иложимпз
иўқ. Лойиҳа қоғоздаги нарса. Иш ерда. Тошлоқ ерда.
Шагалли ер лойиҳада кўрсатилган миқдорда сув ўг-
казмайди. йнгирма процентдан ортиғини ер остига тор-
тиб кетади. Шунинг учун канал таги шиббаланиши
керак. Тупроқ билан шағал қатламини текшириб кў-
риш учун мутахассислар беришннгиз керак. Ундан таш-
қари Қорадарёдан лойқа сув келади. Ш ағал жойларга
лойқа ўтириб шиббалаши мумкин. Аммо Норин сувн
булоқдек тнннқ. Ш ағал бетини лойқа босмайди.
Саҳнанпнг орқа тарафида ўтирган инженерлар тўғ-
ри, тўғри, деб Белявскийнинг гапларини тасдиқлашди.
Юсупов Лебедевга қаради:
— Бу гапга нима дейсиз?
Лебедев жавобга тайёр эмас ‘экан шекилли, андак
довдираб қолди.
— Бунн иш тепасида текширнб кўриш керак, ўртоқ
Юсупов.
Юсупов Белявскийга қаради.
— Сиз нима қилиш керақ: деб ўйлайсиз? >
Белявский ўйланиб ўтирмай жавоб қилди:
170
www.ziyouz.com kutubxonasi
— Мен бир усулнн таклиф қилмоқчиман. Агар биз-
гп Гшғирмата нучли насос береаннз, шу насослар ёр-
дамнда бир ярим километр масофада тошлоқ трасса-
лар тагига лонқа оқнзсак. Лойқа оққан жойларнн
шиббалаймиэ. Кейпнчалик сув оқизилганда бу лойқа-
лар шағал ораларига кириб сув шимплишпдан сақлаб
қолади.
Залдагнлар қолиб сақнада тортпшув бўлиб кетдн.
Эртадан бошлаб Учқўргонда қазилган канал йўллари
алоҳида ўрганпладиган, Белявскнннинг таклнфи тек-
ширнб кўриладпган бўлдп. Ана шундан кенин катта
гина қутичани саҳнага кўтариб чиқншди. Президиум
столига қизнл қутнчаларни териб ташлашдп. Охунбо-
босв бнринчн бўлиб Дўнан Дўсматовнннг кўкрагига
нишон тақдм. Азизхон ҳозир меин чақиради, деб юраги
дукиллаб уриб турганда Охунбобоев уни эмас, Белявс-
кийни чақирдн. Азпзхонга еттн кишндан кейин навбаг
келди.
— Дўнан Дўсматовнннг шогирди, юк кўтаришда
ҳеч кнмнн олднга ўтқазмаган, донгдор қурувчи Азиз-
хон Умматалпев!
Азизхоп ўрнидан турди. Эсанкнраб Охунбобоев то-.
моп юра бошлади. Пастда қийқнриқ, чапак типмасди.
Олий Совет рапсп унинг кўксига нишон тақаркан, яша
азамат, пишон қуллуқ бўлсин, деб уни бағрига босдн.
Азнзхон жойига борнб ўтираркан бнрдан дадаси, она-
сн эспга келди. Нега уларга кетаверинглар деди. Қо-
лишганда бугун улар бу тантапаларнн ўз кўзлари билап
кўришарди.
Охунбобоев юзга яқин кишига нишон топшириб чар-
чади. Кейин у ҳар қайси участка бошлнқлари нишон-
лдрни трассада, иш тепаснда Узбекистон Олин Совети
иомндан топшнришларини антди. У гапннн тугатиб жо-
й ц га ўтнраётганида . эалга иккнта ясатилган қора от
однб киришди. Ҳамма бирдан жимиб қолди. Усмон
Юсупов ўрнндан турнб залга мурожаат қилди.
— Ҳурматли дўстлар. Азамат қурувчнлар. Бугун
биз канал қаэишда ажойиб ҳаракат . бошлаб бергаи,
канал қазиш суръатинн ошнришга, қаэиш муддатннп
тезлдтишра ташаббуекор бўлган икки донгдор! қурув-
чнга от мнндирмоқчнмиз. Узингизга маълум, қурилишн-
мизнпнг энг донгдор ер қазувчиси Д ўнав Дўсматов-
дир. Қурилиш штабй' Дўсматовга от миндиради.
www.ziyouz.com kutubxonasi
Тешавой Мирзаев саҳнадан тушиб от жиловидан
олди.
— Қани, Дўпанбой, келинг!
Дўсматов саҳнадан тушиб келаркан, ҳаяжонлана-
ётгани билиниб турарди. Иккн йигит унн билагидан олиб
от минишнга қарашиб юборишди. Юсупов ажойиб
мақтов сўзлари билан Азизхонни от ёнига чақирди.
Азизхон бунақа бўлншини кутмаган эди. Қўрқиб
кетди. Менми, бошқа одамми деган ўй билан ён-вери-
га қаради. Орқасида ўтнрган Ж ў р а полвон «Турмай-
санми тентак», деб туртдн.
Азнзхон турай деса орқасн стулга ёпншиб қолган-
дек сира узилмасди. Охнри у турди. М аст одамга ўхшаб
гандираклаганича саҳнадаи тушиб от олдига келди.
Қайдаидир пайдо бўлган Тепгдпк бплан Бейшенали уни
тирсагндан кўтариб эгарга олишди. Елларига ҳар хнл
ленталар тақилган от бошнни снлкиб олдинга бир нн-
тилди. Азизхон қалқнб кетгандан кенингнна ўзини ўнг-
лади.
Зални тўлдирган кишилар қийқиришар, тинмай ча-
пак чалншарди. Тешавой Мирзаев иккала отнинг жило-
' вини жуфтлаб зални бир айлантнриб чиқди-да, яна
саҳна олдига келиб тўхтадн. Илдам юриб саҳнага чнқ-
дн-да, Юсуповга ннмадир деди. Шундан кейин залга
қараб баланд овоз билан мажлис тамом, озроқ танаф-
фусдан кейин катта концерт бўлади, деб эълон қилди.
Азизхон нима бўлаётганини билмас, табрнклашга
узатилган сон-саноқсиз қўлларни сиқарди. От бош сил-
киб олдинга интилмоқчи бўларди-ю, аммо даврадап чи-
қолмасди.
Ж ў р а полвон одамларни у ёқ-бу ёқ қилнб отни
етаклаб ялангликка олиб чиқдп. Қекса тол тагнда кўп-
чпликка аралшмай хомуш турган Эш полвонга Азиз-
хоннинг кўзн тушди. Қўнгли алланечук бўлпб кетдп.
Агар Азизхон бўлмаганда, албатта, бу отни Эш пол-
вонга минднрншардн, Азизхон унннг йўлига тўганоқ
бўлди. Бирдан Азизхоннннг одамгарчилиги тутнб от-
дан тушдшо илдам бориб Эш полвонни белидан кў-
тарди. •
— Эш ака, хафа бўлмайсиз. Сизга тан бераман. Сиз
менинг устозим бўласиз... •
Азизхоннннг гапи огзнда қолди. Эш полвон уни кўк-
>•..■■сидан итариб дўнғилладн:
•• 172
www.ziyouz.com kutubxonasi
• — Тирранча,, сен ҳали чучварани хом санаяпсан.
Мени майна қиляпсанмн?
У шупдай дедшо ерни гурс-гурс босиб чойхона та-
рафга кетди.
Азизхон ўсал бўлди. Эш полвон унинг одамгарчн-
лигини пнсанд қнлмади. Майли, алам устида шундай
қиляпти. Урнида Азизхоннинг ўзи бўлганда, у ҳам шун-
дай қнлармпди?
«Яшил театр»да концерт бошланнб одамлар ўшақ-
қа қараб гурра-гурра кета бошлашди. От жиловидан ҳа-
мон ушлаб турган Ж ўр а полвом Азизхонга яқин келди.
— Қўявер, Эшнпнг ўзи шунақа. Бир кун совиб қола-
ди. Мен концерт кўрмоқчпман. Сен участкага кетавер.
Ж ўр а полвон от жиловини тутқаздн. Азизхон нима
қплишини бнлмай хаёл суриб қолди. Участкада шу топ-
да нима қилади. Лутфинисани топиши керак. Бугун у
мажлнсда кўринмади. Кўрганда қандоқ яхши бўларди.
Нишон таққанини, от мннганини кўрганда бу тараф-
ларга бекорга келмаганини бнларди. Азизхон уни ал-
батта қидириб топишга аҳд қплдн. Лутфинпса Куйган-
ёрга келмаган. Келганда албатта ҳозпр рўпарасида
илжайиб туриб оларди.
Азизхон шартта отга миниб, от бошнни Қўшариқ та-
рафга бурди. От яхши совутилган, яхши отбоқар қўли-
дан чиққани билнниб турарди. Юриши ҳам жойида.
Туёғини ерга чирманда чертганга ўхшатнб уради. Азиз-
хон кўприкдан ўтиб узангига оёқ тираганича қаддини
ростлади-да, толдан навда синдирди.
Барглари ерга тегай-тегай деб бир ўтов ерни энлаб
ётган мажнунтол тагида тўрт-беш улфат сирланган
тоғорани ўртага қўйиб шопирнб-шопириб қимиз ичиб
ўтиришардн. Улардан бири чинни косани тўлдириб қи-
миз узатди.
— От қуллуқ бўлсин, ука. Узи ҳам отмисан от экан.
Пойгаларга ярасин, яхши йўлдош бўлснн, укам. Мана
шу қнмизин бир оқ уриб беринг.
Азизхон қўлини кўксига қўйнб узр айтди.
— Мен ичмайман, акалар. Умримда ичкилнкни оғиз-
га олган бола эмасман.
Улфатлардан яна бири ўрнидан турди.
— Укажон, бугунги сиз кўрган обрўнн Рустами дос-
тон ҳам кўрмаган. Ичинг буни. Б у огнинг сути. Огнинг
ўзи ҳалолу сути ҳароммн? Олинг!
)73
www.ziyouz.com kutubxonasi
Лзизхон бугунги обрў гаранглиги, ёшлик ғурури қан-
наб турганидан қамчи ўрнига ушлаб турган навданн та-
қимига босиб туриб косани олди.
— Бўптн, акалар. Бунақа кун ҳадеб бўлавермайдн.
Умрда битта бўладиган гап. Ичсам ичибман-да.
У шундан деб қнмнзни шимириб, косани йигитга
қайтариб берди. Йигнт косани оларкан, ҳавас билан
отнинг бўйнини силади. Яғрннига шапиллатнб уриб
ҳам қўйди. I
— Омадннгиз келаверснн, ука.
Азизхон отга беозор новда тегизди. От аста жойп-
дан қўзғалди. йўл-йўлакай одамлар унга ҳавас билаи
қарашар, айниқса «от жиннилари* ундан кўз узолмай
қараб қолишарди.
Азизхон Қўшариқ йўлидаги дўнгга чнққанндан кейнн
орқасига ўгирилди. Узоқда одамларнинг қийқириқлари
бақирган-чақирган товушлари эшитилиб қоларди. Азиз-
хйн энгашиб от бўйнидан қучоқлади. Ёлларини силади.
У ўз бахтига, ўз обрўсига ншонмасдн. Тушимми, ўнгим-
ми, деб ўзидан ўзи овоз чнқазиб сўрардн.
У от йўрғасини, чопишини билмоқчи бўлиб биқинига
ниқтади. От сапчиб олдинга интилди. Кимсаеиз тош йўл-
да от туёқлари тарақ-тарақ овоз чиқазар эди.
Қимиз кайфи, от миннш завқи унга гўё қанот пай-
до қилиб учирарди. Ҳозир дунёда ундан бахтли одам
йўқ. От елдек учар, яктагининг барлари шамолда ҳил-
пирар, қимиздан қизиган бетларига оқшом салқннн те-
гиб яйратарди.
Азизкон Қўшариқ гузарини кесиб ўтиши билан Ор-
зихон аянинг эшигига кўзн тушди. Эшик олдида бир от
ер тепнниб турибди. Қнм келди экан, деб дилидан ўт-
казди Азизхон. Аянинг куёвн келднмикан? У ҳали ўй-
лаб ўйига ҳам етмаган эди эшикдан бир кнши бесаран-
жом чиқиб отга минди, икки-уч аччиқ қамчн босдн. От
жон аччиғида олд оёқларини девор баравар кўтариб
сапчиди. Бир зумда ғойиб бўлди. Азизхон нима гапли-
гига тушунмай эшик олдига келди. Ичкаридан Орзихон
аянннг аламлн фарёди эшитилди:
— Вой болам, бемаҳал хазон бўлган болам...
Азизхон отдан сакраб тушиб ичкарига кирди. Ай-
вон олдида Лутфиниса қонга беланиб ётарди. Азнзхон
югуриб бориб уни кўтарди. Лутфинисанинг кўзи ҳалн
очиқ, танаси совимаганди. У Азизхонга нурсиз кўзлари-
174
www.ziyouz.com kutubxonasi
-Iнн қадаб нпмаднр демоқчн бўлдн. Лаблари қимирла
*мадн. И як ташлади.
•Азизхон нима цилишинн билмай шердек ўкириб а.т-
рофга қаради. ■.
— Ким, ким у номард?!
Орзихон ая титраб-қақшаб жавоб қилди:
— Акасн, акаси келганди. Гаплашнб олншснн, деб
чорбоққа чиқиб кетибман-а. Бир лақза, бир лақзаги-
нада...
Азизхон Лутфннисанинг жасадпни кўтарнб айвонга
олиб чнқди. Кўрпачага ётқизди. Орзихон ая бошига сс-
тиқ қўйди.
Азизхон коптокдек отилиб ташқарига чиқди. Бир
сакраб эгарга мнндию боя отлнқ киши кетган тарафга
ог бошини бурнб, қамчи босдн.
XIV
Акбаралн ҳар қанча уринса хам отнн ўзига бўй-
сундиролмасди. Қон ҳидини туйган от безовталанар,
орқа оёқлари билан сакраб устидаги эгаснни снлкнб
ташламоқчи бўларди. Аммо эгарга маҳкам ўрпашиб
ўтпрнб олган Акбаралн уни ўз ҳолига қўймасди. Ог
кишнар, бошларини силкиб худди маст кишидек йўлнинг
гоҳ у тарафига, гоҳ бу тарафига ўтиб борарди.
Акбарали Сой маҳалласига етгунча қора терга тушиб
кетди. Олдинда шаҳар чироқларн йўлларни кундуздек
ёритиб турипти. У жаҳл билан жиловни тортдн. Шунда
у бармоқларининг бир-биркга пилч-пилч ёпишаётганинн
сезди. Кафтинн кўзи олдига келтириб тикилди. Тикил-
дию бнрдан бутун вужудига титроқ кириб сесканди.
Унинг қўлларн, кийим-бошларида синглисининг ҳали
қотмаган қони шундокқина кўриниб турарди. I
1Ш у алпозда шаҳар оралаб ўтиш хавфли. Дуч келган
кнши унннг нима иш қилганини дарров билади. У шо-
шиб от бошини чап тарафга бурди. Бу Харкўп йўли эди.
Бу йўл Наймэн, Дардақ, Ж алақуд уқ тарафларга олиб
борарди. Аммо Акбарали бу тарафларни яхши билмас-
ди. Нима бўлса ҳам шаҳарга кирмаслнк учун йўлни шу
тарафга, солди. •>
Дала йўли жимжит. Қўрғонларда чироқлар милти-
раб ёниб турипти. Онда-сонда ўт орқалаган кишилар-
175
г
www.ziyouz.com kutubxonasi
Ъишг қораси’ кўрнниб қоладп. Дуиёда итДек қон исинн
тез пайқанднган жоннвор бўлмаса керак. Йўл-йўлакай
неча марта унга ит эргашди. Акиллаб отни қуркнтар,
анча жонгача қувиб бориб, кепин орқаснга қантарди.
Шундоғам безовта юраётган от эгасига бўйнн бермай
устидан ирғитиб ташлашга уринарди.
Акбарали минг азоб билан дала йўлпга чиққандан
кеййнгина кўнгли хотнржам бўлди. Ҳозиргина аднр ор-
қасидан кўтарилган катта мис баркашдек қнп-қпзпл ой
унинг қонга беланган кийимларини янада қизил қнлиб
ёритарди. Биронта ариқмн, соймн учраса ювинпб олиш
ннятида Акбарали отни ўз ҳолига қўйиб шошилмай кета
бошлади. Аксига олнб йўлда на бир ариқ, на бир кўл-
мак учрарди. Акбарали орқасидэн ҳеч ким таъқиб қил-
маётганнга ишонгандан кейин отдан тушиб жиловни
ушлаганча бигта-бигта босиб кета бошлади. Ҳозир у
қаёққа кетаётганпни ўзи билмасди. Ш у алпозда у анча
йўл юрди. Боя қонга белангандек қнзарпб чнққан ой
энди сутдек оқариб тсппага келган эдн.
Акбарали қилнб қўйган ишинннг даҳшатнни эндн
сездн. Лутфиниса уйдан қочиб кетган кундан буён у фа-
қат «йпгитлик» иомусннн, бу «беномус» сннглпсппн ўл-
дириб, эгплган йпгитлнк қоматнни кўтарншни ўйлагандп.
Мана, у ниятига ҳам етди. Аммо қадДи кўтарнладнми
знди? У бу «йигит қаддпнн» қайси кўчада, қайси гу-
зарда гоз тутиб юрадн? Ш у пайтгача у ўзига ўзи буна-
қа савол беролмаганди. Ш у топда кимсасиз қоронғи ке-
чада, киним-боши қонга беланган пайтда шу саволни
ўзига беряпти. Б у саволнинг жавоби ғоятда даҳшатли,
гоятда аянчли эди. Акбарали йўлдан тўхтади. Бепхти-
ёр қўллари от ёлини сплашга узатилди. Қон ҳиди анқиб
турган қўлдан от бошини тортиб силкинди.
Эндн у ҳеч нарсанн ўйламай, нима бўлса ҳам узоқ-
роқ манзилга етиб олмоқчи бўлди. Бир сакраб эгарга
қўнди. Алам билан пккн-уч аччиқ қамчи босди. От олди
оёқлариии осмомга пргитиб сапчиди-да, шамолдек учнб
кетди. Акбарали кўзларнни чирт юмиб олган, фақат қу-
лоқларига тупроққа тегяётган туёқ товушигипа эшнти-
лар, қўллари тинмай огга қамчн босарди. Ш у аҳволда
у анчагина йўл босдн. Олисдап келаётган товушлар ҳу-
шини ўзига келтирди. Қўзннн очди.
Иўл бошида сонснз чнроқлар порлар, дарё устндаги
Яшнл кўприкдан гупиллаб поезд сосгави ўтарди.
176
www.ziyouz.com kutubxonasi
Акбарали жоп-жаҳди билан ткнловнд тортди.
Ахнр бу Купгаиёр-ку! Айланиб яна ўша, синглиси-
иинг қонипи тўккан жойдан чиқибди-ку. Одамларнинг.
қотнлпн қон тортадп, тўккан қони чақнраверади, дегаи
гаплари ростга ўхшайди. Акбарали ҳозиргина шу ердан
қочган эди. Яна қайтиб кепти. У эпчиллик билан от бо-
шини орқага бурди.
Терлаб кўпириб кетган от эндп унга ортнқча бўй бер-
май қўйдн. Ҳар қанча қамчиламасин қадамини тезлат-
мас, баъзап тўхтаб, туриб оларди.
От гоҳ юриб, гоҳ тўхтаб Куйганёрдан анчагина узоқ-
лашдн.
Қаршпдан бнр отлнқ келардн. Бегона йўловчи олдн-
да ҳаяжоиини сездирмаслик учун Акбарали ўзипи ўнг-
лашга, хотнржам кўрсатншга уринди. Отлпқ борган са-
ри яқпнлашардп.
Яшнл кўпрнк тарафдан кетма-кет икки-уч марта му-
шак отнлди. Қизил, кўк, яшнл нурли чизнқ осмони фа-
лакка чпқиб поп-поп қилпб ёрилдп. Кўзни қамашти-
радпган нур ҳамма ёқнп ёритпб юборди. Акбараяи отлиқ
йўловчини тапнди. Бу Азизхон эди.
Иккови ҳам бир-бнрини таниди. Акбаралн шошнб
отнинг бош-кўзи аралаш қамчн босдп. Аммо от жойи-
дан жилмадп. Азпзхон шошнлмай у тарафга бемалол
келарди. Акбаралп отнн жплднролмаганидан ғазаби тош-
ди, эпчпллпк билан этигипнпг қўнжпни пайпаслаб пи-
чоғини тонди. Пичоқ қнни билан чиқди. Пнчоққа тек-
кан қон қинда нвиб қолгап экап. Акбарали зарда билан
қпинн ажратиб улоқтпрди. Азизхон уч-тўрт метр яқинга
келиб қолган эдн.
— Яқин келма! Улдираман! Кўряпсанми? Қонипгга
ташна бўлиб турнптн.
Акбарали пичоқни гижинглаб турган от бошн устигл
келтириб унга кўрсатди. От қон ҳндини яна туйдн, сап-
чиб кетди. Акбаралп унга япа аламлн қамчн босдп. От
силкнниб-сплкшшб унн устидан ирғитиб ташлади. Ак-
барали тупроққа ёнбоши билан тушди. ё м о н сўкинди.
У ҳозир Азнзхон мени қамчи билан савалайди, отига
бостиради, деб ўйлаган эдн. Азизхон ундай қилмади.
Шошплмай отдан тушдп. Акбарали эмаклаб нари кет-
ди. У эпчнллпк бнлан бпр сапчнб йўлнинг нариги тара-
фнга ўтдию кучипинг борича чопа бошладп. Азизхон
пзма-нз қувнб бораверди. Чунки у бу ўтлари қовжираб
12-320 177-
www.ziyouz.com kutubxonasi
цолгам даланинг охнри қайга олиб борншннм яхшн бн-
ларди. Орзнхон аяннкида ётиб юрған ксзларида у Лут->
финиса билан шу далага келпшарди. То дарё бўйипач»
бориб ўша ерда соатлаб ўтнришарди. Йўлда териб
кслган ясси тошларни дарс тўлқннларнга отиб тошин
сув устида ким кўп сакратнш ўннашардн. Акбаралм ча-
маси ўн беш минутларча қочиб дарё бўйидан чикиб
қолди. Энди қочаднган бошқа жой йўқ эди. У сув1 а ор-
қа ўгирнб Азизхон келишини ҳансираб кутарди.
— Яқин келма. Жонянгдан умндннг бўлса яқиннм-
га келма!
Азизхон жавоб бермади. Яқим келаверди. Акбарали
шердек ўкириб унга ташлаиди. Азизхон жон аччигцда
унннг қорнига тепди. Акбарали чалқанчасига йиқнлдн.
Азизхон эпчиллнк билан пнчоқ ушлаган қўлинн осги
билан босди. Акбарали ингроқ аралаш сўкинди. Азнзхои
кўкрагинн чап тиззаси билан босиб кўзларига қаради.
Ой нурида унинг кўзлари мушук кўзндек саргимтил нур-
ланиб турарди.
— Номард, жаллод! — дедн газаб билан Азизхон.—
Ахнр Лутфнниса марқум ота-онангдан ёдгор эдн-ку! Уз
қонннгни ўзннг тўкдннгми, ифлос!
Акбарали хириллаб жавоб қилди:
— Унақа синглим йўқ! У фоҳиша!
Азизхон қўли қандай қилиб Акбаралининг кекнрда-
гига борнб қолганини бнлмай қолди. Бор кучм билан
уни бўға бошлади. Кейнн бнрдан ўзн қилаётган ншидан
ўзи чўчиб қўлннн олдн. Еқасидлн тортиб ўрнидан тур-
ғиздн,
— Йўқ, йў-ў-ўқ, сени осонликча ўлднрмайман. Ав-
вал қилган ишингни кўзингга кўрсатнб қўяман... Қанн
юр! Юр, оллимга туш!
Акбарали жойидан жилмади. Азизхон упи ёқасндан
олиб судради. Акбарали юришга унамай орқага тиса-
рнлар, аммо бу забардаст, бутун гавдасида куч қайна-
ётган йнгнтнинг темирдек бақувват қўлларига монелнк
кўрсатишга ожизлик қнларди. 1
Яшил кўприк тарафда қамон мушак отилиб юсмонн
фалакни рангларга бўяр, дала-тошнн бир дамгш •> ёрн-
тнб сўнарди.
Акбарали қолдан тойиб ерга утпрнб олди. 1
■— Т ўхта!^д ед и у қорғин товушда.-! -Нг ' *нл-
моқчисан? Гапларимга қулок сол Сен. Лгкггяг рслик
• 'I | •• п - 1;-; чимигн» 'I н М г IIV н. •: г •/'.
173
www.ziyouz.com kutubxonasi
қиляпсан. Лутфи сенга муноспб эмас. Уз акасини к>з«-
1 а оёқ тираган қнз сенга вафо қилармиди.
— Яна ннма гапинг бор, айт, айтиб қол! — деди
алам билан Азизхон.
— Сенга онаси ўпмаган қизларин топиб берамаи.
Кел, ога-инн бўлайлик. Сенга қиёматлик ака бўлай.
Катта тўйлар қплпб уйлаб қўяман. Лутфп ит ўлимини
топди. Истасанг Қашқарга олиб кетай. Жияним ўша ёқ-
да. Тнш доктори. Ш у кучинг билан сен у ёқларда тилла-
га ботасан. Юр, кетайлнк. Кўп ишлар қилампз.
* Азнзхон қаҳр-ғазаб билан дедн:
— Овора бўласан! Сен ўйлаган хоинлардан эмас-
ман!
Азизхон ғазабидан титраб-қақшаб унинг дуч келган
жойига мушт тушнра бошлади. Акбаралн ҳар гал мушт
зекканда бир-икки қадам нарига учиб тушарди. Охири
у ўрнидан турдию орқасига қараб тирақанлаб қоча
Сошлади. Азизхон уни қирғоққа ярим метрча қолганда
тутди. Эпчиллик бнлан белидан кўтардию бошидан
ошнриб қачондир кесилган кекса тол тўнгагига қ.з-
раб отди. Акбаралн тўнгакнинг шундоққпна ёнгпна-
сига бориб тушди. Шошиб турдию сувга сапчиди. Азиз-
хон уни тутпб қолишга улгурмадн. Оёғндан ушлаган
эди, холос. Бир пой этнги қўлнда қолдню сувга шалоп-
лаб чўкиб кетди.
Ойпинг совуқ шуъласида тўлқинлар муз парчасндек
бир чақнаб сўнди.
Азизхон сув мавжларига тикилиб турди-да, қандан-
дир бир жирканиш, ғазаб, қониқмай қолган ўч алами
билан орқасига кескин бурилнб, қуриб-қовжираб қолган
гиёхларнн шитнрлатиб орқага қайтдн.
Он оғиб қолган, адирларнипг ойга терс тарафи қоп-
қора девордек бўлиб турарди. Кимсасиз далада икки
от бир-бирига яқин келолмай ўт чнмдиб юрипти. Азиз-
хон чарчаган, асаблари бпрдан бўшашганндан ҳолсиз-
ланиб от тарафга юриб эмас, судралиб борарди. Канал
трассаларн жимпб қолган, Куйганёр тарафдан шовқин-
сурон эшитилмас, машъалалар ҳам сўнган эди.
Қанал бошлангандан буён бунақа тинчлнкни Азиз-
хон энди кўряпти. ё бунақа пайтда трассага чиқма-
ганидан билмаганмикан? Балки гонг отарга яқин ҳар
... гкуни шунақа бўлар.
^
Азизхон отга мннмади. Жиловидан ушлаб аста юриб
•I I
179
www.ziyouz.com kutubxonasi
Найман йўлига чиқдп. Яшнл кўприк чнроқларн милти-
раб кўрина бошлади. У ярим соатча юргандан кейин кўп-
рик устидан ҳанқнриб поезд ўтди. Паровоз олдндагч
прожектор кнмсасиз далани қиличдек кеснб борардн.
Сал ўтмай яна жнмлнк бошланди. Бу жнмлик Азиз-
хон учун ниҳоятда даҳшатлн эди. Қаршнсида Лутфини-
санннг хиралашаётган кўзлари папдо бўлар, Акбарали-
нинг хириллаши қулоғига эшитплардп.
Азизхон ҳар қалай ҳалп ҳаётнннг аччнқ-чучугини
тотмаган, ўлнм нима, жон бериш пима кўрмагаи эди.
Ҳозмр эса, кеч кмриб, қоронғнлик туша бошлагандан
тонг ёришгунча икки ўлимнн кўряпти.
Азизхоп қандайдир ваҳима, қўрқинчлн ўйлар гирдо-
бида қоронғн кеча қўйнида келяпти. Ҳали Лутфиниса
хиралашаётгап кўзларинм унга тикиб алвидо, деяётгап-
дек, ҳалн Акбарали хириллаб ўлим билан олишаётган
бир ҳолатда кетидан эргашардп.
Бу аҳволда имнллаб юрадиган бўлса хаёллар уни
эзғилаб ташлаши турган гап. Азизхон отга минди. От
ҳам шуни кутиб тургандек олдинга интнлди. Яхшнлаб
совнб, тўйнб ўт еган от энди Азнзхон тагида ўйноқлаб
йўрғалардн.
Тонг отар пайтда Азизхон Қўшариқ гузарига етиб
келди. Битта муюлпшдан кейин Орзихон аянинг эшиги
кўрннади. Азизхоннинг юраги хаприқиб кетди. Бнрдан
ҳулогига хотин кишмнинг мунгли йиғиси эшнтилдн. Ьу
Орзнхон аянинг товушн эди. Азизхон ич-ичндан эзнлиб
кетди. Бўшашпб от жиловинн силтади. От оёғи нлдам-
лашди.
Эшик олднда икки-уч кишининг қорасн кўринди.
Азизхон отдан тушиб жнловни эгар қошнга ташладн-да,
мотамсаро бир қнёфада эшик томонга юра бошлади.
Ичқари жимжит. Азизхон йўлакдан ўтиши билан ай-
вон ўртаснда устига оқ чойшаб ёпилган Лутфннисанинг
жасадини кўрдн. Узини тутолмай ичндан бнр олов кел-
дию томоғига қадалнб туриб қолдн. Бирдан бу ўт порт-
лагандек томоғидап йиғи бўлиб отилиб чнқиб кетди.
Аэизхон алам-ситам билан Лутфиниса жасадига ўзи-
ни отди. Қнмднр уни тнрсагндан олпб кўтармоқчи бўл-
ган эдн, Орзнхон ая:
— Майли, қўйиб беринглар, улар бамисоли Лайли-
Мажнун эдилар. Майли, йиғласин, тўйиб ниғласнн. Ар-
монларини тўкнб йиғласнн,— дедп.
180
www.ziyouz.com kutubxonasi
XV
Тоға бошчилигида келган ҳамқншлоқлар белппи боғ-
лаган Лзнзхонга таъзия изҳор қилиб, бнр четга борпб
турдилар. Икромжон бўлгап воқеани Тоғадан эшитгапи
учун ундан, нима бўлди, қачон бўлди, деб сўраб ўтир-
мадн.
Тоға Азнзхонга қараб турнб, кўнглн бузилнб кетдн.
Симобдек беқарор, куч-ғанрати танига сиғмаган ўт-
олов пигнт эидн сўлган, тақдирнинг бемаҳал зарбаси-
дан эсапкнраб қолганди.
Юртга оталик қнладиган, кўп азаларда етнмларнинг
бошипи снлаб, кўз ёшинн типднргап Тоға Азизхонни
овутиш учун бисотидан бирон жўяли гап тополмасдн.
Нима дейди? Нима деса бу боланинг дарди енгиллаша-
ди? Бупдай сўзни топиш қнйнн эди. Тоға Азизхопиннг
елкасига қўлини ташлаб: «Қандан қнласан, болам, одам-
нинг умри шу экан-да, чидашдан бошқа пложнмиз
йўқ», дейншдан бошқа гап тополмадн.
Йўлакда тургап тобут устига сарнқ атлас спилган.
Бу атлас Лутфипнсаиинг бпринчи меҳпатига келган
мукофот эди. Тнллабоев упнпг елкасига атласни таш-
ларкан: «Яхши кунларингга буюрсин, қизнм, яйраб-яш-
наб, тўю томошаларда кнй», дегапди.
Ичкарнда Зирилламадан келган хотинлар бпровга
аралашолмай худдп гуноҳкордек мунғайнб турншарди.
Азизхопнинг онаси айвон лабнда бир нуқтага тикилгап-
ча қнмнрламай ўтирпптн. Чайладамн, иш тепасндами,
овқат пайтидами Лутфнннсага гннмай тегажаклик қн-
ладнган қизиқчи келин эпди дастрўмолипи лабига боснб
пиқ-пиқ йиғлайдп. '
Ташқарида Эш полвоп офтоб тнгида терга ббтиб,
оғир гавдаснни аранг кўтариб турнптн. У белбоғн бнлан
бўйни, юзндан қуйилаётган тернн дам-бадам артадн.
Эшнинг икки кўзи жпққа ёшга тўлгап, тпнмай ҳ|иқил-
лардп. Не-не курашларда соврип олпб, не-не курашлЬр-
дан бошинп эгнб чпқпб кетган, қаҳрп қаттиқ, бировнннг
дарднни билмайдпгаи, ҳпсснз бўлиб кўрннадиган бу
одам аслнда бунақа эмасди. Салга кўзига ёш кёлади-
гаи, муҳтож-ночор одамлар олдидан ўтгапда кўпгли
бузплмб, ■' юраклари эзнлиб кетадиганлардан эди.
Куйганёр тарафдан одамлар тўда-тўда бўлиб 'к£ла
бошладилар. Тўгопда ишластганлар тўппа-тўғрй тфас-
'181
www.ziyouz.com kutubxonasi
садам чпқпб таъзмяга келаётган эдмлар. Уларммнг чамг-
тўзонга беламгам кнймм-бошлари тердам қўл бўлнб лой-
га айланиб кетгам эди. ,,Г
Ҳаво қизигандан қизиб, деворлар, тому тошлардан,
лип-лип аланга учарди.
Бир зумда кўча бетнми одам босиб кетди. Ҳамма
лпчнрлаб гаплашар, бел боғлаб, бош эгиб турган Азиз-
хонга эзилиб қараб қўярди. Ичкаридам хотинларнмнг
амтиб йиғлашлари бу жимликми бузар, сукунат бағрмнм
тилиб мотамсаро кишиларнинг елкасидан эзарди.
Кеча оқшом юрт катталари олдида, минглаб қурув-
чмлар олдида меҳнат тантамасидам маст, қорабайир от
миниб ҳаммадан баламдда кўрммган Азмзхомга қамма
қавас қилгамди. Унга яқим келиб қўлимм қисиб қўГшшга,
бир оғизгима млиқ гап билам муборакбод қилмшга им-
тилган кишилар эндм унинг гам-атам эзиб ташлагам
қоматига йиғндам қизариб кетган ёш тўла кўзлармга
ачиниб қараб туришарди.
Тобут кўтарилдн.
Мотам мароснмн Қора дарёнинг «Яшил кўпрнги»дам
ўтиб Поитуқ томон йўл олди. Трассаларда ишлаётгам-
лар тупроқ дўнгларидам ошиб юқорнга чиқа бошлади-
лар. Ер қўпораётганлар, қои-замбмлларда тупроқташи-
ётганлар маросим олдидам чиқнб галма-галдан тобут
дастасини елкага олишар, сал нари бориб узатмлган
бошқа қўлларга беришарди.
Луғумбекдагн Туячи қабрнстонига етгумча тобут ўм
мннгдан ортиқ кишинииг елкасидан ўтди.
Азизхон каловлаб қолган, вужуди карахт, нммалар
бўлаётганини идрок қилолмасдн. Лутфинисани қабрга
қўмиб тупроқ тортаётгамларида у ғайри табиий бир то-
вушда фарёд уриб ўзини қабр дўнгига отди. Халойиқбир
дам жимиб қолди. Қабрни қучиб мола қмлаётгам Азиз-
хонми Тоға келнб билагидан кўтарди.
— Бўлди, бўлди, ўғлим. Узингни тут. Ахмр сен мард
боласан-ку| .
Азизхон бошини чайқар, юлқиниб қабрга ннтиларди.
Умматали бўлса эсанкираб қолган, ўғлининг орқасндам
қалтираб эргашар, атрофдагилардан мадад сўраётган-
дек кўзларини қасратли жавдиратарди.
Қабристом дарвозасидан чиқишганда Тога Икром-
жонни ёнига чақирди. 1
— Дўстим, мана, ақволни кўрибтурибсан. Азизхонни
:11 ч7
182
www.ziyouz.com kutubxonasi
. :>I
ёлғиз ташлаб кетгим келмаяпти. Сеи Тўлан билан қод.
То канал битгунча ённда бўлинглар. Узинг биласан, бу-
гун-эрта теримга тушнб кетамиз. Шундоғам колхозда
одам кам. Иигптларимиз найманликларга қарашгани
трассага чиқиб кетишган. Азизхонни шу ақволда таш-
лаб кетсак, қишлоқ ақлипинг маломатига қоламиз. Упи
юпатиб, ишга чиқариб юбормасанглар бўлмайди. Едгиз-
Ликда ғам еб қўядн. Бўптими? Уйларингдан хотирасам
бўлинглар. Узим хабар олиб тураман, Эшон ака билан
гаплашдим. Ж ў р а полвон бригадасига сизларни ўтказнб
қўядиган бўлди.
Икромжон бош ирғаб хўп ншорасини қилди. Тўланбуй
ҳам рози эди.
Ана шундан кейин Тоға Азизхонни бағрига босиб
хайрлашди-да, зирилламаликлар келган автобусга чнқдш
Умматали боласининг олдида қолдн.
Бир одам оламдан кетди. Аммо ҳаёт ўз оқимидан бнр
нафас тўхтамасди. Офтоб — ўша офтоб. Кеча қандай бўл-
са бугун ҳам ўшандай порлаб турипти. Дарё ҳеч нарса
сезмагандек қнрғоққа бош урнб пишқириб оқяпти.
Бироқ, биринчи муҳаббатини тупроққа кўмган Азнз-
хон кечаги Азизхон эмасди. Упинг назарида қуёш қоғоз-
даги ёғ томчисидек хира, буғдойи ўриб олинган сап-сарпқ
адирлар тобутга ёпилган малладек совуқ, хунук эди.
УЧИНЧИ БУЛИМ
I
Д
**зизхон камгал бўлиб қолган, биров билан очнлиб
гаплашмас, эрта билан қопини судраб трассага чиқнб
кетар, кечқурун ишдан қайтиб бировга аралашмай, чо-
дирига кириб кетганича қайтиб чиқмасди. Унинг нчидл
нималар бўлаётганини билиб турган Икромжон ўз ҳолн-
га қўйиб берардн. Кечқурун Тенгдик қўмизини ташқа-
рига опчиқиб аллақандай мунгли бир куйни бошлар,
Икромжон ҳам, Тўланбой ҳам жимгина ўтириб ўй ўйлаб
кетишарди.
Икромжоннинг кўнгли нотинч. Хотининипг огир оёқ-
лигидан хаёли қишлоқда, уйида эди. Қайтиб кетай деса,
Тоға уни атайип қолдириб кетган. Қолай деса, хотинидан
кўнгли тинчимайди. Турсунбой оиасини қпйнамаётганми-
кин? Уй ишларига қарашаётганмикин?
183
www.ziyouz.com kutubxonasi
Бу ёқда Азизхоннинг илгаригн шашти нўқ. Уз ғамн
билан бўлиб ншга ҳам қўли бормай қолди. Дўнан полвон
билап Тожимат Хидиров қурнлнш бўйича энг олдинда
боришарди. Эш полвон улар орқасидан изма-из қувиб
боряпти. Ҳар кунп газеталар шу пкки полвонипнг қанча-
дан тупроқ қазпганнни ёзнб турибди. Ора-сира Эш пол-
вон ҳам газетада кўрнннб қолардн.
Кунпга янгн-янги қаҳрамонлар пандо бўларди. Эрта-
спга яна янгнси чнқнб кечагнсини орқада қолдирнб ке-
тарди. Ф ақат биргпна Дўнаи Дўсматов ҳеч кимнн олднга
ўтказмай, бир мақомда ишлаб, кубометр устига кубометр
жамлаб борардн.
Аммо Азизхон бўлаётган воқеаларга бепарво. Ким
қанча пшлаяпти, радио нпмалар деяпти, қизиқмасдп.
Чодирпинг бир чеккаснда ғужанак бўлиб, икки кўзннн
бнр пуқтага тнккапича қимнрламай ўтирарди. Икром-
жон яхшн гап бплаи йўлга солмоқчи бўлди, Азизхон
унииг гапларнни эшитишга эшитдию лом-мим деб жавоб
қаптармади. Тўланбой унинг елкасига қўлипи қўйиб, дил-
днлпдап чиқазнб, наснҳат қпла бошлаган эдн, Азизхон
шарт ўрнидан турди-ю, ташқарига чиқиб кетди. Анҳор
бўйидагн толга суянганича яна қнмирламай туриб олдн.
Сувнинг нариги бетнда ўтирган Вазнра Азизхонни кўриб
кўзлари яшнаб кетди. Пимадир, деб қўл снлтади. Азизхон
қарамадн. Вазира қўлндаги ойнакчаснда офтоб шуъла-
спни қаптариб унга туширди. Азизхон юзнни тескари
ўгирди. Вазира жаҳл бнлан чодирга кириб кетдн.
Вазнра барпбир чодирда узоқ ўтнролмади. Сочларини
тузатиб, ҳарнр— «Роҳати бадан» кўйлагинн кннпб, та-
қннчоқлар бнлан ялтнраб чиқдп. Унинг атрОфнни йнгит-
яланг ўраб олди. Вазира бир гапириб, ўн кулар, кўз қири
бнлан дам-бадам Азизхонга қараб қўярдн.
Азнзхон ҳамон унга қарамас, ҳатто шу яқпн орада у
борлигнни билмасди ҳам.
Курсида бемалол ўтириб олган Бейшенали аллақан-
дай шўх бпр куйни қўмнзда тнмдаларди. Тендик қош-
ларини, елкаларини учирнб мннг хил муқом билан қўшиқ
айтардн. Тўланбой э, бўлдп-е, деб жсркиб ёнидан ўтиб
котдн. Ака-ука Тўланбой орқаеидан ҳайрон қараб
қолишди.
Икромжон Азизхонпинг аҳволпни кўриб унп қапдай
қилиб йўлта сблйшнн билмас, қандай бўлмасин унп иш
184
www.ziyouz.com kutubxonasi
билан овутиш йўлини ўйларди. Бпроқ озиб, қорайиб ,
кетгап Азизхон шу алпозда нлгариги мавқеини тнклаб
олиши қийинлигини билганидан кейин ўзи енг шимарнб
ишга киришмоқчи бўлди. Ш у пиятда Тўланбонпи чо-
дирдан ташқарнга чақирнб чиқиб дўнгда узоқ гапла-
шишди.
— Тўлан, бу юришимизда зирилламаликларнинг об-
рўсннн уч пул қилиб қўямиз. Азизхон бу аҳволда. Сен
билан биз уни овутишдаи бошқага ярамаймиз.
Тўланбой чаккасини қашиб анча пайтгача индамай
ўтнрди. Қейин бир йўталиб Икромжопга қаради.
— Сен билан биз елка ташлаб Луғумбекка келганн-
мизда, ана, Азпз полвоннинг ҳамқишлоқларн келишдн,
полвон зоти эндн уларга тенг келнб бўпти, дейпшган
эдп. Тўғрнми?
Икромжон тасдиқ ишорасини қилиб бош силкиб қўйди.
— Унннг бошига тушган ташвишии билмаганлар
ораспда шивир-шнвир гап ўрмалаб қолди. Зириллама-
дан кслган полвон қарқиноқдан чиққан булбул экан.
Кечагп келганлари пўкиллаб қолдп дейишяпти. Капал
бнтншига жиндек қолдн- Наҳотки «ё, пирнм», деб бнр
кетмон уролмаймнз.
Ь — Битта шарт бор. Азизхон Эш полвонпн олдига
ўтказмагаи эди. Азизхон учун уни қувиб етамиз, олднга
ўтиб оламиз, бўптнмн?
— Э, «ми»спни олиб ташлаб гапир, оғайни.
Икки ҳамқишлоқ дўнгда ўтириб гапни бир жойга
қўйиб чодирга қайтишди. Тенгдик ҳамон қўмизнни гин-
ғиллатнб паст, ширали овоз билан хиргойи қиларди. Тенг-
дик тоғлар чўққисига тўш уриб учаётган бургутлар,
пастлпкка шиддат бплан оққан шаршаралар, чексиз яй-
ловлару, сўнгсиз ўрмонлар тўғрисида куйлардн.
Икромжон чодир ичига кирганда Азизхон иккн қўли-
ни боши тагига қўйиб кўзларини бнр нуқтага тиккани-
ча қимирламай ётар, пешанасига қўнган пашшани ҳам
кипрнк қоқнб учирмасди. Икромжон тўшакка омонатгн-
на ўтириб унга қаради.
— Менга қара, полвон. Бунақада бўлмайди. Улим
ҳақ. Ҳеч ким ундай қочиб қутулмайди. Бир кун келиб
ҳаммамиз ҳам кетамнз. Ҳеч кнм дунёга устун бўлмай-
ф ш . Беш кунлик ўмрни иш билаи, дунёнинг нашъу намо-
сн бнлан ўтказиш керак. Ахир ўзинг танангга бир ўйлаб
кўргнн. Лутфн шу каналдан сув оқишини кўрмоқчими-
185
www.ziyouz.com kutubxonasi
ци? Сени жами полвонлар олдига ўтиб олганингдан, ном
чиқарганннгдан қандоқ қувонган эди-я. Бу аҳволда сув-
га тушган бўлка нонга ўхшаб бўкиб ўтирганингдан руҳи
ранжимайдими? Арвоҳи чирқнлламайдими? Қўй, бу
ишингни. Лутфининг арвоҳи шод бўлсин, десанг ўзингни
меҳнатга ур! Аввал қапдоқ бўлган бўлсанг, энди ундан
ўн чандон юқорига чиқ.
Азизхон индамади. Аммо бнр-иккн кнпрнк қоқиб, то-
моқ қириб қўйди Бу Икромжоннинг гапн мўлжалга
бориб теккани эди. Гап билан яна босиб тушмоқчп
бўлди.
— Учқўргонда Эш полвон орқангдан жиртак чалпб
юрибди. Бузоқнинг югургани сомонхонагача, зирнллама-
ликлар инига уриб кстди. Эндн кавагидан ҳали-вери
чиқолмайди, деяптн.
Азизхон сапчиб ўрнндан турнб кетдп.
— Ким инига кнриб кетган экан? Менмп? Йўқ, мен
ҳали у тнрриқ полвоннниг елкасини яна тупроққа қо-
риштираман. Бошимга тушган ғам-ташвишларимдан
фойдаланмоқчи бўптими? Овора бўлади. Азизхон кнмли-
гини унга кўрсатнб қўяди.
Азизхон чодирнинг у бошидан-бу бошига икки-уч
асабий бориб келгандан кейин оёқ остида турган
бўш пақирни даранглатиб тепиб ташқарига чиқиб
кетди.
Икромжон бунчалнк бўлишннн билмаган эдн. Эш
полвонни ўртага солгани Азизхонпинг қитиқ парнпи юл-
гандек бўлганди. Упинг орқасидан чнкдн. Азизхон дўнг
тарафга шитоб билан кетарди.Орқасидан ҳайрон қараб
турган Тўланбой Икромжонга ўгнрилди.
— Нима бало қилдннг?
Икромжон нимаднр деди. Тенгднк куйпинг авжини
олаётган эди.
— Нағмангни тиринглатмай тур!— деди Тўланбой
унга зарда билап. Қейин Икромга юзланди:— Нима ба-
ло қилдинг?
— Бўлди. Суриштирма,— деди Икромжон ҳамон
Азизхон орқасндан қараб тураркан.
Трасса тарафда машъалэлар ёнди. Қечки смена
аллақачон иш бошлаган. Одамларнинг шовқик-суронла-
ри барала эшитилиб турнпти. Купдузи саратон офтобнда
яғриннни куйднрнб ер қазиган каналчилар чойхона сў-
риларини тўлдириб дам олишарди. Ҳар қайсн чойхонада
166
www.ziyouz.com kutubxonasi
алоҳида созанда-ю, ҳофизлар концертларини бошлашган
эди.1 Бейшенйли каттакон тоғорада' лағмон олнб келиб
чбдир олДНга омон&тгйна ЦйлИб йўНИЛгаН тахтадан ясал-
ган столга дастурхон ёздй. Азизхонни кутиб овқатга қўл
урмай узоқ кутишди. Аммо АзизХондан дарак бўлмади.
Шуғгдан кейин унинг овқатини алоҳида чиннига сузиб
ўзлари ошпазми мақтай-мақтай овқатлана бошлашди.
Икромжон боя Тўланбой билан қилган маслаҳатига кў-
ра, эрта саҳарлаб ишга чиқишлари, Азизхон даражасида
ер қазишларн керак. Шунинг учун ҳам вақтлироқ ёт-
моқчи бўлишди. Аслида ўйинқароқ бўлган Тўлан-
бой концергга бормоқчи эди. Икромжон уни жеркиб
ташлади.
—■Концертда нима бор, тентак. Ет. Эртага саҳарлаб
ишга чиқамиз.
Тўланбой гапини қайтаролмади. Ечиниб ётаркан тўн-
ғиллади:
— Тамарахоним роса оляпти. Аммо боплайди-да, шу
хотин.
Икромжон индамай бошига чойшаб тортди.
У кўзини юмгани билан дарров уйқу ола қолмади.
Хаёли уйига қараб учди.
— Тентаккинам нима қилаётганмкин? Баққа келаёт-
ганда эшикка кириб ўтолмадим ҳам. Жаннатнинг ҳоли
нима кечдийкин? Ишқилиб омон-эсон қутулсин-да.
Битта Турсунбойим ёнига қўчқордек ўғил қўшилса бў-
ларди-да. Ишқилиб, омон-эсон дунёга келсин-да!
Икромжон шундай хаёллар билап ухлаб қолди.
Луғумбек уйқу нималигини билмасди. Кечасию кун-
дузи лойларнинг гурсиллаши, кетмочларнинг тошга те-
гиб қарсиллаши, одамларнинг бақириқ-чақирпқлари,
бир зум бўлса-да, тинмасди. Кеча туғғга, тун тонгга ула-
ниб кетарди.
Икромжон безовта ухлар, ҳар замон Тўланбойнинг
хуррагидан сапчиб. боғи кўтарар, андек гангиб туриб
яйа ухлаб қоларди.
Ниманингдир тарақлашидан у бирдан кўзини очди.
Азизхон қоронғида тик турганча шапиллатиб совйб қол-
ган лағмонни ерди. Ундан тер ҳидн анқирди. ИкромжоН
чойшабни елкасига илиб ўтириб олди. -н
г ' ■ Қаёқаа юрган эдннг, тентак? Соат неча^бўлди?
■—* Ҳалшзамон тонг ёрғ^шиб қодади, амаки. |-
— Қаёқларда дайдиб юрган эдинг деяпман?
л | с 1: •: 1 1 (йН( 1 - ..II н Оп п ь Л с . ■
'т ''
www.ziyouz.com kutubxonasi
Азизхон дарров жавоб қилмади. Оғзидаги лағмонни
ютиб жавоб қнлдп:
— Трассада эдим. Эш полвонни ннига тиқиб келяп-
ман.
Икромжоп унннг жавобини бошқача тушунди. Энти-
кпб олдинга интнлди.
— Урдипгми? Вой эсн пўғ-э.
Қоронғпда Азизхон отга ўхшаб пншқириб жавоб
қнлди.
— Тупроқ қазиб дўнгга ташндим. Иигирма тўрт кубо
тупроқ ўпнрдим. Упирганимнн юқорига ўзим ташидим.
Техниклар ўлчаб кўришди.
Икромжон ўрпидан турнб елкасидан қучди.
— Вон азамат-э. Вой эси йўғ-э.
Азизхои турган жойнда мудраб борарди. Икромжон
гугурт чақиб тошфонарни ёқдн-да, ўрниии солнб берди.
^зизхон ечннмай ўзнни тўшакка ташлади.
Боши ёстиққа тегнши биланоқ донг қотиб ухлаб қол-
дп. Икромжон устига чопонини ташлаб тошфонарни
ўчирди-да, чодирдан ташқарига чиқдп.
Уфқ чети аста ёришиб келардн. Эрталабкн салқин
шабада кўк бетндагн сонснз юлдузларни бир-бир пуфлаб
ўчираётганга ўхшарди. Ой чўққнлзр томопга оғиб бо-
рарди. Трассаларда пювқин товснлиб қолган. Иш норма-
синп тугатганлар аллақачон чодирларига, қўраларига
қайтншган, кечикканларнгина тонг салқпнда сўнгги ку-
бометр тупроқларпи тепага тўзнтиб отншарди.
Икромжон эидп Азизхондап кўнгли тинчигандек бўл-
ди. Чункп Азизхон Эш полвоп номпни эшитганидан кейин
орияти қўзиб япа ўзини пшга урдн. Бир кечадаёқ ни-
гирма тўрт кубо тупроқни қазнб чиқарнбди. Бу уича-
мунча одамнинг қўлидап келадиган нш эмас. Б у брдада
шер кучн бор. Аммо ҳознр дармопдан кетган, ҳолдан
тойган, бу ғапрати қанчагача чпдаб бераркнн? Чидай-
дп! Авжи кучга, ғайратга тўлган пайтн.
II
Тупроқ тўла қанорни уч кишнлашиб Аздзхоннинс, ор-
қаснга қўйишаркан, Икромжон: ,
— Энди бас,,ишни тамо.м қнлайлик,— деди,. ,
Азизхон ўгцрилмай жавоб қилди: .
133
www.ziyouz.com kutubxonasi
— Яна икки 'ходка қилаЛ, шуйдан Кенин бас. Икки
мартадан кеГшн кечагндап тўрт кубо ошади.
УнИнг бир гапини йккй қилиб бўлмаслигини Икром-
жон яхшн биларди. Индамай янги қанорга тупроқ сола
бошлади. Белкурак бнлан Беншенали қанорга тупроқ
ташларкан, гуп-гуп тушган тупроқ Тўланбойнинг баша-
раснга урилар, дам ўтмай акса урарди.
— Тупроқ яДаб, гувала туфЛайдиган бўлдим,
ошна.
Икромжон ҳазнл қилди:
— Бугун эрталаб оғзингдан балчиқ ҳиди келаётгап
эди. Ичингда лой бижгиб қолган шекилли.
Атрофдагилар ишни тугатиб юқорига чиқнб кетнш-
ган, трассада фақат шу беш кишн ишлаяпти. Терлаган
бетнга тупроқ чангларидан фақат икки кўзию оғзигина
лой бўлман қолган Тўланбой дод деворай деди.
— Э, рикордингдан ўргилдим. Нима, мени ўлдир-
моқчимисан. Бўлди-да.
У шундай деб қанорни четга иргнтди. Кейин юқорига
чиқа бошлади.
— Тўлан ака, жон Тўлап ака, бу охиргиси. Ш у бпт-
тапн опчнқай, йўқ демапг, ака!
Тўланбой тўхтамади. Қўлини силтаб тупроқ уппми
орқаснга ўтиб кетди.
— Майли,— деди Икромжон.— Тўлап чарчади. Бур-
нннинг икки тешиги тупроқдан битнб қолиб, оғзи бнлан
нафас оляпти, бояқиш. Бу ёғини ўзпмиз тўлдириб бера-
мпз.
Азизхон охирги қанорнн юқорига олпб чиққанда Тў-
лап қилган пшидап пушаймон бўлнб, кеголмай дўнг
орқасида аразлаган боладек ҳпқиЛлаб ўтнрарди.
Икромжон келиб уни қўлидан торгнб ўрнидан тур-
ғаздн.
— Юр, юр. Ҳали ҳам боласан-да, Тўлан Бнламан,
чарчадинг!
Тўланбой индамай унинг орқасидан эргашиб кета-
верди. Икромжоннинг негадир бугун кайфн яхши. Иигит-
ларга ҳазнл қилгани қилгап эдп.
— Тўлан, жинннвой, Зирилламага борганда ҳам
пиқиллайверма Хотининг эрим мушук бўлнб қопти,
деб таёқ билан урнб юрмасин.
Тўланбой оғзи билан нафас олнб лоп орасида аранг
кўрнниб турган кўзларини йнлтиратнб, бу гапГа кулиш-
189
www.ziyouz.com kutubxonasi
ни ҳам, кулмасликни ҳам билмасди. Икромжон
ҳазнлини цуймасди.
— Тўлан, эртага сени офтобда ишлатмаймиз. Лгар
офтобда ярим соат турсанг нчагипгга тўлгап лой қуриб
қотиб қолади. Эгнлолмай юрмагин.
Энди Азнзхон қам гапга аралашди:
— Ташвиш қилманг, Икром амаки, Тўлан тоғамни
қурнтиб қўймаймиз, қар ярпм соатда сув пуркаб тура-
мнз.
Булар сув бўйпга келишганда трассадаи қайтгаи
қурувчилар аллақачон ювиниб бўлишган, арнқда фа-
қат бир-нккита одам қолгандн. Бирипчн бўлиб Тўлан-
Оой кнйнм-боши билан ўзини сувга отди. У шўнгигап
жойдан бошлаб қуйига лойқа сув оқа бошладн.
— Узпнг қам бир кубодан ортиқ тупроқнп олиб кел-
ган экансан, Тўлан.
Сувдан бош чнқазган Тўланбой эндн илгариги, эрта-
лаб ишта чпққан Тўланбойнинг ўзи бўлнб қолгэн1эдн.
Икромжон қам сувга тушди. У сувни шалонлатиб юви-
наркан, булардан сал олдип ювннгани чнқиб кетган
Тенгдик қирғоцқа келди.
— Оғай, сизга қат бор.
У қўйнндан қоғоз олнб Икромжонпинг суйдан чнқи-
шини кута бошлади. Икромжон шошнб ктвпнди-да, с.ув-
дан чиқди. Белбоғига артнннб Тенгдикнииг қўлидаи
хатни олдн.
«Икром, Знрилламага қайт! Жаннатни тўлю қ тугнб
туғруқхонага олиб кетншдн. Умматали».
Икромжон ҳайрон бўлнб қолди. Унннг қисобида
Жаннатнннг кўзи ёришнга қзли вақт бор эди. Еки...
Ж аннат етти боласини тупроққа қўйган. Иккитаси
ўлик туғилган. Бештаси бир-пккн ёшга етиб-етман
оламдан ўтган эди. Шунинг учун ҳам ёлғизн Турсунбой-
га шамолни раво кўрмасдилар. Ннма бўлли зкаи?
Узи омонмикан? Бола соғ-омон дунё юзини кўрган-
микин?
Зириллама бу ердан олис. У ёққа на поезд боради,
на автобус. У нима қилишини билмай ҳайрон бўлиб
турганда Лзизхон унинг қўлидан хатнн олиб ўқиди.
— Менга қаранг, амаки, албатта боришингиз ксрак
экан. Ҳозир Қўшариққа тушингу Орзихон аяникидан
менинг отимни олиб нўлга чиқинг. Қайтишда отнн да-
дамга ташлаб келарсиз.
т
www.ziyouz.com kutubxonasi
Икромжоннинг кўзлари яшнаб кетдн. Лзизхоннинг
<эт мукофот олганини биларди. От слларини снлаб йўр-
ғасини ҳам кўрган эди. Аммо шу топда от мутлақо ха*
ёлига келмаганди. .)
— Раҳмат, ўғлнм. Отинг куннмга яраб қолдн. Бўл-
масам мен кетдим. — У шундаЛ деди-ю, ечнниб тоза
яктагини кнйгани чодирга қараб кетдн.
I' .
•■ ...Икромжон кун ёйилмай Зирнлламага етнб келди.
Қишлоқ хар галгидек ўз ташвишларию ўз тнрикчи-
лпгн билан банд. Ҳамма далага кетиб бўлган, самовар-
лар ҳувиллаб ётибди. Қпшлоқнннг бўз ннгитлари Най-
ман йўлидан ўтадиган канал трассасида. Аёллар дала-
да, болалар мол-ҳолларни ўтлатганн олиб кетншган.
Икромжоп ўз кўчасига бурнлганда Расул буваннпг
ғарнб супасига кўзи тушди-ю, юраги шув этнб кетди.
Икромжон ўз ташвишларн, ншлари билан бўлиб Расул
буванинг оламдан ўтганннн эсидан чнқазнб қўйган эдн.
Супани кўриб кўнгли алланечук бўлнб кетди. Расул бу-
ва эрталаб шу супада нонушта қилар, кун қизнб кетган-
дагина андаккина мизғиб олиш учун нчкарнга кнриб ке-
тарди. Супа ён-верига кўлоблаб сув сепнлган, супурнл-
ган, ораста бўларди. Энди кампир бувини ўртанча ўғли
Қопчиғайга олиб кетган, эшнкка қулф тушнб, супа усти,
атрофларини хазон босиб кетнбдн.
Икромжон от жиловидан ушлаб супа олдндан эзн-
лнб ўтдн. Ҳамма вақт гавжум бўладиган кўчадан аста
■юрнб уйи остонасига келдп. Эшнк очиқ, ичкаридаи ни-
манингдир тиқиллагани эшитилардн. Икромжон от жи-
ловидан пастга тортиб, пастак эшикдан энгаштирнб
олиб кирди. Жиловнн эгар қошига ташлаб, ўз ҳолига
,қўйди-да, у ёқ-бу ёққа аланглади.
,
Турсунбой ошхона олдига ерга ўтириб олиб велоси-
педига ннқиллаб ел берар, орқасига қарамасди.
— Турсун! — дедн Икромжон.
Дадасннннг овозинн эшитнб Турсунбой бошини кў-
тпрди. Ҳознр, деди-ю, яна ғилднракка ел бераверди.
Ҳозир мени соғинган болам югуриб келиб бўйнимга
осилади, деб кутиб турган Икромжон ўғлининг бунақа
нияти йўқлигнни б1ииб, ҳа, феълн шулақа,. деб уни
койиб ўтирман тепасига келди.
I
191
www.ziyouz.com kutubxonasi
— Нима қиляпсан? ' ""
— Камер тешилиб цопти, 'тузатяпман." ! •
— Ойингни аҳволи қалай? . ■■.. .
— Яхши, — дедн Турсунбой ишидан бош кўтармай.
Икромжон атрофга қаради. Ҳовли супурги бетини
кўрмаган, ҳамма ёқ ивирсиб ётибди. Икромжон уйга
кирди. Жаннатнинг ўрни ҳали ҳам йиғилмаган. Овқат
юқи идиш-товоқлар хонтахта усгида. Икромжон
яна ҳовлига чиқди. Девор тагидаги ўчоқда қозон
тувоғи очиқ қолганидан иккн-учта мусича бир-бирига
ҳурпайиб қозон нчнда қотиб қолган овқатни чўқи-
лаяптн.
— Аянг қачон касалхонага кетди?
— Беш кунми, олти кун бўлди.
— Сен нима еб, нима нчнб юрибсан?
Турсунбой нши битнб ўрнидан турди. Ариқнн чатано-
ғи орасига олиб, қора бўлиб кетган қўлини юваркан,
жавоб қилди.
— Умматали амаки овқат чиқазяптилар.
Икромжоннинг кўнгли сал тинчигандек бўлди.
— Аянгнинг касалхонага кетганнга беш кун бўпти,
нега менга хабар қилмадинг, эсн йўқ?
Турсунбон дадасининг бетига қарамай жавоб қнлдн:
— Ишим кўп эди-да.
— Э, ишинг қурсип! Ишинг иима бўларди, кўча чан-
гитиб велосипед минишми?
Турсунбой нндамади.
— Бор, қозоппи юв! Бнрон нсснқ овқат қилайлик,
аянгга оборамиз.
— Бугун ўзлари келадилар.
Икромжоннинг юраги шнғ этиб кетдп.
— Нима?.. Тинчликми ўзи?— Икромжон журъатсиз-
лик билан секин сўради.— Аянг ўзн тинчмн?
— Тннчлар. Укамни Умматалн амаким билан қўш-
нилар кўмиб келишди.
Икромжон турган жойнда бир қалқиб кетди. Б у бо-
ла нималар деяпти? Наҳотки, наҳотки боласи яна нобуд
бўлган бўлса. Икромжои ўзини тутолмай бақириб
юборди:
— Дурустроқ гапнрсанг-чи, нпма гап бўлди?
Уғли довдираб жавоб бергунча сабри чидамай кў-
чага югурди. Умматалпиинг эшпгини қоқди. Умматали
бир оёғида этик, бир оёғида калиш билан чиқди.
192
www.ziyouz.com kutubxonasi
— Ия, ия, келдипгми? Келдннгми? Эш гимш ш г пош-
насига нағал цоқаётган эдим. Қани кир! Кир! Азизхон
тинчмп? Хайрият кепсан. Эшитганднрсан, шунақа иш-
лар бўлиб кетди.
Икромжон нчкари кирмади. Нима бўлганини сў-
радн.
— Ж анпат оғпрроқ юк кўтариб қўйипти. Турсунинг-
га болохонадап озроқ шоли оп тушиб, келида оқлаб
бергин, дсса кўнмапти. Узи салкам бир қоп шолини шо-
тнда елкасида олиб тушиб, келида оқлаган экан. Кечга
бориб тўлғоқ тутиб қопти. Келининг шунақа хабар то-
пиб чиқди. Дарров арава топиб балнисага ўзим обориб
қўйднм. Эрталабга борнб бола ўлик туғилипти. Узимнз
уч-тўрт киши бўлиб жойига қўйиб келдик. Узинг нега
бунақа кечикнб келдинг? Балнисага жўнатибоқ Турсу-
нннгга хат ёзиб берган эдим. Сақарлаб дадангга етказ
дегандим. •
— Хатни кеча кечқурун олднм. Олдиму Азизхон-
нинг отини елдириб келаётганмм шу.
Иккови жим қолишди. Икромжоннинг папжалари
тугилиб муштга айландн. Яна ёзилди. Умматалига бир
оғиз гап айтмай орқаспга қайтди. Турсунбой кийиниб
велосипедига суянганпча эшик олдида турарди.
— Дада, мен кетднм.
— Тўхта!— деди Икромжон.— Умматали амакннг
хат ёзиб берган экан, нега ўша купи менга етказма-
динг?
— Ишнм бор эди.
— Ақмоқ, ярамас. Онанг шу аҳволда ётса-ю, сен...—
Икромжоп гапнни давом эттиролмади. Агар ўғли бир
нима деб огиз очгудек бўлса, қулоқ-чаккасига шапалоқ-
лаб юборнши ҳеч гапмасди.
— Иўқол. Кет, кўзимга кўринма!
Турсунбой гуноҳим нима экан, дегандек елка қиспб
эгарга мннди.
Икромжон ҳовлнга кириб этигнни ечди. Яктагини
беҳи шохига плиб ҳовлн супуришга тушди. Учоқ кулини
олди. Қозонни ювиб тагига ўт қалади. Уйларри йпғиш-
тнрди. Ҳамма ёққа кўлоблаб сув сепди. Супа ёнбошида-
гц райҳон, қашқар гуллар экилган гулхонага ариқдан
су.в очди.
Ҳовлнга фанз киргандек бўлди. Ошхонага кириб у
ёқ-бу ёқни титкилади. Гўш т қолмаптн. Томорқага чиқиб
»3-320
www.ziyouz.com kutubxonasi
бпр гала бўлиб юргаи товуқларии тирқиратиб қувиб,
бмрини тутди. Сўйиб, патларини юлди. Қозонга ташлаб
боятдан бери молхонада м аърабж аги тинмаётган сигир-
бузоққа сув бериб, олдига ўт юлиб ташлади. Кейин отни
етаклаб кўчага чиқдн-да, эшикка қулф урди. Отни
Умматалига топшириб, ўзн касалхона тарафга қараб
кетди.
Касалхона қовлисидаги тол тагнда Ж апнат тугунча-
снни тиззасига қўйиб эшикдан биронтасн келиб қолар,
деб кутнб ўтирган экан. Эрини кўриб қувониб кетди. У
анча сўлиб қолган, кўзлари пчига ботиб кетган, овозн
ҳам аллақандай ҳазин эшитилаётгандек эди.
Икромжоп бўлиб ўтган гапдан хабардор бўлганн
учуп ортиқча суриштириб ўтирмади. Ф ақаг аҳволинг
қалай, қийналмадингми, мен бу гапдан кеча кечқурун
хабар топдим, деди, холос.
— Боламнинг аҳволп қалай? Ичига нссиқ кирмай
раиг-рўнн бир ҳолатда бўлиб қолганднр.
— Болангга жин ҳам урмайдм. Умматали овқатндан
хабар олиб турнптн.
Икромжон унинг қўлидаи тугунннп олиб, катта кўча-
га олнб чпқди. Уткинчи машнпаларга қўл кўтарнб, тўх-
татолмадн. Аслнда идорага кирнб Тоғадан машина
сўраса бўларкан. Ҳеч бўлмагаида извош берардн-ку.
Устига икки-уч боғ беда ташлаган арава келиб қол-
дн. Аравакаш Икромжонннпг илтнмоеини қайтармади.
Жапнатпи аравага чиқазди да, ўзн пиёда арава орқаси-
дап гузарга қараб кета бошлади.
Кўчада одам кўпайнб қолгаи. Бу йўл Найманга олиб
борардн. Каиал трассасц шу тарафда бўлганидан от-
арава, машина тнннмснз қатнаб турарди. Арава шағал
тўкнлган йўлда қалдирнб силкинарди, Икромжон
хотппипппг рангнга, аҳволига қараб ичи эзилнб бо-
рардн.
Ж аниат эрниннг авзойидан нимадандир тажангли-
гнни бплиб турардн. Нпма бўлдп, ота-бола ўртасида
бирон гап ўтдими? Дадасн болагинамни койиганн койи-
ган. Ахир Турсунгипам бола-ку. Уиинг нимасидан гина
қнладн? Бнр кун эсн кириб, қуйнлиб қолар ахир! Уғил
бола деган шунақа бўлади. Бирдан ялт этнб, олам бў-
либ қолганини бплман қоласан.
Арава эшик олдида тўхтадн. Икромжон хотннининг
тушишига ёрдамлашиб эшик қулфини очдн. Ж аннат
нл
www.ziyouz.com kutubxonasi
уйим нвирсиб кетгандир, ҳовлига супурги тегмай ҳамма
сқ хазонга тўлгандир, деб ўйлаганди. Кириб ҳайрон
бўлиб қолди. Эрига таънали қаради.
— Болагинамдан хафа бўлишингиз чаккн, дадаси.
Мапа, кўрдингизми, ҳамма ёқнн ораста қилиб қўйипти.
Узига қолса ҳамма ишни қилади. Сиз билан биз бор
эканмиз, эркаланадн-да, дадаси. Мапа беш кунгагнна
рўзғор қўлнга қолганидики, бинойидек ўтирибди.
Икромжон хотинининг қувончини бузгиси келмади.
Ечинмай томорқадан сабзи юлиб чиқдн-да, супа лабида
ўтириб арча бошлади.
— Жнндаккина товуқ шўрва ташлаб қўйган эдим.
Ҳознр тагига ўт қалаб юборамап.
Икромжон арчган сабзпларини арнқда ювиб қозонга
ташлади. Учоқ тагига шох ташлаб пуфладн. Кейнн жам-
бил кертди.
У ҳозир нима қилса ҳам бутун умидлари пучга чнқ-
қаи, сал кам тўққиз он бағрида асраган боласидан жу-
до бўлган, изтироб, аламдан ранги заъфарон бўлган
хотннининг кўпглпни олнш пайида эди. Ж аннат эса эри-
нн аяр, унинг кўзларига тик қараёлмай ерга боқарди.
Ахир у еттн марта фарзанд ваъда қнлиб уйга мотам
олиб келди. Ҳар гал боласнни тупроққа қўйганида, шу
хил, бпр-биринннг кўнглннп олнб, аламларини яшнриш,
йигидан ўзнни типпб, пч-этини ейиш уларни эзғилаб
ташлардн. Ҳознр ҳа.м пккови шундай алам оташнда ёни-
шарди. Иккови бир-бирннп аяшардн.
Икромжоп чинни кўтариб ўчоқ бошига кетаётганда
Ж аннат упи тўхтатдн,
— Қўйинг, ўзпм сузиб келаман. Снз ўтиринг, узоқ-
дан чарчаб келгансиз. ДАен анча дармонга кириб қол-
ганман, ўтиринг. дадаси!
Икромжон қўлпда чпнни билан ҳовли ўртасида тўх-
таб қолди.
— Болагннамга битта чиннида олиб қўйинг.
— Етади, етади, ҳаммампзга етадн, хотнн. Наҳотки
арзандангни эсимдан чнқазсам.
Ж аннат аста юриб келиб чнннпларни Икромжоннипг
қўлидан олдн-да, ўчоқ тарафга кетди. Эшик орқасидаот
кншнади. Сал ўтмай Умматали кнйнм-бошларп шалаб-
бо бўлиб кнрди.
— Э, кел, кел, Умматали, қайнананг суйган экан.
Опқат устига келиб қолдинг.
www.ziyouz.com kutubxonasi
Умматали ариқдаи қўлинн ювнб белбогига артина-
артниа супа ёпига келди.
— Ш у десанг, отни анҳорга обориб чўмнлтирдпм.
Жонвор яқнн орада сув кўрмаган шекилли, снра анҳор-
дан чиққнсн келманди.
Иккн қўлида чиннп билан келаётган Ж аннат Умма-
талини кўриб кўзлари яшнаб кетди. Эрн бу одам билап
жуда чнқпшадн. Кириб қолгани яхшн бўлдн. У ёқ-бу
ёқдан гаплашнб юрагининг чпгилипи ёзадн.
Умматали бўлса отпи таърифлаб Икромжоннп гапир-
гани қўймасдп.
Уларнинг олдига овқат қўйган Жаннат, Умматали от
олибди гумон қнлиб: «Вой, от қуллуқ бўлснн, қанчага
олдннгнз?»— дедп. Умматалн билан Икромжон бир-бир-
ларига маъполи қараб олпшди.
— Мснда отга пул қаёқда, синглим, Азизхонимга
Усмон ота минднрпптплар. Тумонат ичида, юрт катта-
лари олдпда иззат-икром билап от миндирпшиптп.
Ж апнат эрпга ялт этпб қарадн.
— Боя сизга нпма дсганднм. Угнл бола шўхлнк қп-
либ, шўхлик қилиб, бирдап қуйнлиб, эл қаторига кир-
ганипп билмай қоласан. Азнзхошина ерга урса осмонга
сакрайдиган бола эди. Мана қарабспзки, лоп этиб кўз-
га кўринди-қолдн. Ишқплнб Турсунбонгинамга ҳам ху-
до инсоф берспн-да.
— Ҳа,— деди Умматали.— Болани жудаям эрка қи-
либ қўйдннглар.
— Пешанагинамизда бнтгагпна-да, ўргилай, бнтта-
гина. У ҳам ўртоғига ўхшаб қуйилиб қолар.
Умматали таъналп оҳангда деди:
— Сипглим, сен балннсага кетншинг билан, даданг-
га етказ, деб хат битнб бергандим. Турсунбой тўрт кун-
дан кенпн бпровдан берворипти.
Икромжон бошини кўтаролмап дастурхон попугини
ҳнмарнб ўтирарди. Ҳаммалари бнр неча дақиқа сукутда
қолншдн. Умматалп яна гап бошлади.
— Икром, табпб табиб эмас, бошидап ўтган табиб
дсйдилар, болангпи сал тартнбга солиб қўй. Ҳозир қа-
йнриб олмасанг, кейин ўзларпнгни қийнаб қўяди. Мен
бегона одамман. Аммо айтиб қўйиш қарзим. Жигарим-
дек бўлнб қолгансизлар.
Умматалн чипни тагида қолган шўрвани хўрнллатиб,
юзнга фотнҳа тортдп.
190
www.ziyouz.com kutubxonasi
— Мен эндн борай.
Умматали шупдай деб кўчага чиқиб кетди. Сал ўт-
май унииг чуҳ-чуҳ дегапи, туёқ товуши эшитилди.
Эр-.хотин бир-бирларининг бетларига қараёлмай қо-
лишганди. На ундан, па бундан садо чиқади. Бу жим-
ликпн охири Ж аннат бузди:
— Гапини қаранг-а, бировнинг боласини ундоқ-бун-
доқ дейиш осон. Ахир Азизхоннинг қилган ишлари эсин-
гиздан чиқдими? Ҳамманн жонидан безор қилган эди-ку1
Икромжон нндамади.
III
Бугун тушки овқат пайтида нигирма бир агитатор
чойхона-ошхоналарда, агитпунктларда дунё хабарлари-
ни газеталардан ўқнб бердилар.
С С С Р билан Германия ўртасида бмр-бирига ҳужум
қилмаслик тўғрисида битим тузилибдн. Германия ташқи
ишлар мипистри жаноб Фон Риббентроп Л\осквага ке-
либ бнтимга қўл қўйибди. 24 август куни Риббентроп
Москвадан жўнаб кетибди. Уни кузатиб қўювчилар ора-
сида Германиянннг Москвадагн фавқулодда ва мухтор
элчнси граф фон-дер Шуленберг ва Италиянинг Л\осква-
даги элчиси Руссо жаноблари бэр экан.
Биринчи сентябрь эрталаб соат ўнда Берлинда рей-
хстаг мажлиси бўлнбдн. Гитлер кеча Москвада Герман-
Совет битими имзоланганлигнни ва бу битим Германия
ҳуку.чати томонндан ҳам ратификация қилинганини
расман эълон қнлнбди.
Тўртннчн сентябрькуни Гитлер рейхстагда Герма-
ннядаги янги совет элчиси ва ҳарбий атташе вакили
Шкворцов билан Пуркаевни қабул қилиб, Совет— Гер-
ман битими юзасидан узоқ суҳбатлашибди.
Анқарада чиқаднган «Вақт» газетасн С овет— Гер-
ман битими Туркиянинг советлар билан чегара район-
ларида ҳам тинчликпи таъминлайди деб ёзибди. «Нью-
Иорк геральд трибун» газетасининг сиёсий шарҳловчнси
Маккензн бу битнм Европада тинчлнкка гаров, дебди,
Германня ташқн ншлар министрлигининг расмнй органи
«Дейче днпломатнш политише корреспондентс» газета-
'си бу бптим Германия аҳолисида чуқур қониқиш ҳосил
[^нлди, деб ёзибди.
Ю заки қараганда дунё тинч, осоништа кўринарди.
197
www.ziyouz.com kutubxonasi
'Аммо ер куррасиницг кўп қитъаларнда бомбалап порт:
лар, минглаб қурбонлар кўксидан қон оқарди.
Хнтойпинг ҳамма вилоятларида япон босқинчиларигн
қарши жанглар давом этар, Ғерман — Пальша чегара-
ларида тинимсиз жапглар бўлнб турган эди.
Аммо совет юрти ўзннннг тинч ижодий меҳнатибн-
лан банд эди. Донбассда Алексей Стаханов рекорд
устига рекорд қўйиб, мамлакат меҳнаткашларипи янги
меҳнат зафарларига чорлар, граждан хаво флотинииг
учувчиларп Шебанов, Матвеев ва Байкуловлар «Стал
— 7» аэропланнда ерга қўнмай беш минг олтмиш саккиз
кнлометрлик масофани 12 соату 30 минутда учнб ўтиб
жаҳон рекордини ўрпатган, муддатли хизматда бўлган
оддий аскарлар составипинг ишчн-деҳқон Қизил Армия-
си сафларидан узоқ муддатли отпускага бўшатиш тўғ-
рисида С С С Р Мудофаа Халқ Ко.миссари Ворошилоспинг
фармони чиққан осойишта кунлар эди
Узбекистонда мевалар ғарқ ппшган. Полизларда
қовун-тарвузлар ширага тўлган, ишкомлар ҳосилдан
бели букилиб қолган — тўкин, баракали куз боши эди.
Бутун халқ Конибодомдан Учқўрғонгача чўзилган қури-
лишда тиним билмай меҳнат қилар, ер билан, тошу
шағаллар билан олишарди.
Жаҳоннннг қаерида ўт чақнаяпти, қаерида офат —
ўлат одам боласини қийратяпти, қасрда замбаракларга
ўқ қуйиляпти, ҳеч кимнинг хаёлига келмасди. Улар
асрлар бўйи қақраган чўл билан олишар, сувга қон-
днриш ниятнда тер тўкишарди.
Азизхон нима бўлса ҳам атиги бнр ҳафтагинада би-
тадиган қурилишда иш кўрсатнб қолиш, Лутфиниса
хаёлан тасаввур қилган манзарани чинакамига барпо
қилиш ниятида ҳаммадан кўп тер тўкар, ҳаммадан кўра
кўпроқ ғайрат қиларди.
Бундан бнр ойгипа олдин кеч кириб, атрофни аста
қоронғнлнк босиб келаётган, ой шом еб адир устига
энди ўрмалаб чиқаётганда улар икковлон дўнгга чиқиб
Нушкон адирларига жимгина қараб ўтиришганди. Бола-
лар қўлидан чиқиб кетган пуфакдек ой аста ҳаволанар-
ди Сада қайрағочлар орқасидан ой нури тушпб, худди
кумуш ҳошия тутгандек кўрннарди. Иккалаларн ўз ўн-
лари билан банд эдилар. Иккалалари ҳам узоқ истиқбол
193
www.ziyouz.com kutubxonasi
эмас, шу бугун-эрта, атигп икки ой кейинги кунларинй
кўэ олдиларига келтиришарди.
Ой теппага чиқиб олиб даминн олгандек қимирламай
турарди. Қайсидир трассада ер портлатишди. Унинг
кучли овози адирлардан адирларга қайтиб, анча вақт-
гача қалдираб турди. Икковининг ҳам хаёли узилди.
— Нимани ўйладииг?— деди Азизхон Лутфиниса
томюнга сурилиб.
Лутфиписанииг юзлари ой ёруғида ажиб кўринарди.
У жавоб бермади.
— Узннг нимани ўйладинг?— деди жавоб ўрнига.
Азизхон гапни орқа-олдига қарамай айтиб юбораве-
рарди. Дарров жавоб қилди:
— Эш полвон билан яна беллашибман...
Лутфнниса ундан ишқ-муҳаббатга алоқали гап кут-
ган эдн. Худди менга ўхшаш бир хнл ўй суряпти, деб
ўйлаганди. Ҳафсаласи пир бўлиб, э, гапирмай қўя қол,
дегандек қўл силтади.
— Иўқ, йўқ, шошма-да. Б у ёғини ҳам эшит. Тўйимиз
бўлгапига бир ойми, икки ойми ўтганмиш. Мана шу ер-
да турпб қаерга уй қурамиз, деб маслаҳатлашаётган-
мпшмиз. Сен маиави ерга,— у ердан кесак олиб икки-
уч метр нарига отди,— уй қурамиз, ёнига айвон сола-
миздебсан. Тандирни ҳу анави ерга, айвонни ёнига қуриб
берганмишман. Сен нон ёпяпсан. Ҳиди бирам зўрки.
Лутфиниса шарақлаб кулиб юборди...
...Лутфипнсанн дафн қилганларидан буён у бир дақи-
қа бўлсии унп хаёлидан нари кетқнзмади. Юрса ҳам.
турса ҳам Лутфиниса шундоққина рўпарасида гоҳ ил-
жайиб, гоҳ гина билан қошларини чимириб қараб тура-
ди. У 1иа ойдип кечадаги шарақлаб кулиши қулоқларида
доимий қолиб кетгандек.
Икромжон ёпида бўлганда ҳар хил гаплар билан
упннг хаёлини қочирпб, алаҳситиб турарди. У Зирил-
дамага кетиб қолгандан бери, яна ўз хаёллари гирдобига
шўнгиб кетганди. Тўланбой сергашина йигит бўлса ҳам
Л 1Изхон билан унча иши бўлмай қўндн. Ишдан қайтди
дегунча марғплонлик аскиячилар тўпланган жойга ке-
тиб қолади. Қоқ ярнм кечада келиб уни уйқудан қўяди.
Қўқоилнк аскиячилар марғилоиликларни боплагани бор-
ми, масхарабоз Ака Бухорнинг ҳикоялари борми, ҳи-
рпнг-ҳнринг кулиб гапириб беради. Эрталаб яна эл ка-
199
www.ziyouz.com kutubxonasi
горн гуради ю, мшга тушиб кетади Мана ҳозир ҳам,
айнн дам о.падиган пайтда кпно олаётганларнн томоша
ҳилгани пастлнкка гушнб кетган.
Танаффус тугаб ҳамма ўрнидан турдм. Азизхон совнб
ҳолган кўк чоГши снмприб пндамай пш жойпга қараб
кетдн. Икромжон Зпрплламадап қайтнб келпб чодпр-
да иш кнйимларннн кияётган экан. Икромжон амаки-
нинг қарашлари жпддий, нимадандир хафароқ кўринар-
ди. Азнзхон ботнниб, нима бўлди, деб сўраёлмади. Ик-
ромжон ичпда гап яшнролмандиган одам Бир фурсати
келиб ёрилади.
— Даданг, аянг салом антиб юборишдн. Тоза кўй-
лакларпнгпи, янгн этик тиктириб қўйишган экаи, ўшани
бериб юборишди. Апавн тугундаги тоғорачада сомса
бор. Еб ол!
Азнзхон тугупдагп этнкпи олиб ҳавас бнлап қаради.
Қўнжларннп гижпмлаб кўрди.
— Ишларинг қалай, болам?— деди Икромжон қнйм-
гини таранг қилиб богларкан.
— Емонмас, амаки. Сиз кетган купп ўп тўққиз кубо
чнқазганмидмм? Кеча йигирмадап оширдим.
— Бу ишинг дуруст, азамат. Қурилншда ер қазнш
сакеон процентдан ошибдн. Сал кунда иш тугайди.
Отингни қамчилаб қол, болам.
— Бўш кслмаймнз, хотиржам бўлннг, амаки. Қиш-
лоқда нима гап?
— Қпшлоқ сув қуйгандай жимжит. Каналга келма-
ганлар пахта бнлан олишиб ётишибди. Кундузи Зирил-
ламада қуш ҳам учмайди. Кечга бориб самоварларда
сал-пал одам гавжумлашадн, холос.
— Турсунбойнн ола келмабсиз-да. Уртоғимни бир
кетмонга солардим. 'л
Азизхопиинг бу гапи Икромжоннинг яраланган жо-
йнга туз сепгандек бўлди. Иккн қошининг ўртаси тугун-
чак бўлиб, бетида э, уни қўйсанг-чи, деганга ўхшаш
ифода пайдо бўлди. Буни Азизхон дарров сезди.
Икромжон сир бой бермай гапида давом этди:
— Зирилламада ҳамманинг оғзида сен. Каттакон
сурупга ишланган суратингни клуб темасига илиб
қўйишипти. Тоғанинг гапига қараганда, шунақа суратинг
Шаҳрихонда, Қўқону Қувада кўчаларга илинган
эмиш. Айтганча, даданг от юборганингга жуда қувоциб
кетдн. Гижинглатнб миниб юрипти. Ҳар кунн сойга
200
www.ziyouz.com kutubxonasi
оп тушиб ч\милтирлди. Бояқиш шуича сшга кирнб отга
етишолмагандн. Ьитта от дардпда неча марта пул йиғиб,
неча марта рўзгорга кириштириб юборган эди. Барақал-
ла, дадангнинг бошн кўкка етдн.
Иккови у ёқдан, бу сқдан гаплашнб трасса томонга
кетишардн. Икромжон яна битта гап айтди.
— Акбаралндан ҳалигача дарак йўқ. Топишолмаяпти.
Азизхон нндамади. К ўз олдига ҳу ўша даҳшат ва
аламга тўлган тун, Акбаралпнинг қон қотиб қолган пан-
жалари, ондинда ялтираган карки сопли пичоғи кўри-
ннб кетди.
Пешанасини қийиқ бплан боглаб белкураккабағрнни
бернб кутиб турган Тўланбой уларни кўриб қнчқирди:
— Мунча имиллайсизлар, чаққон-чаққон юрсанглар-
чи. Олд одамлар икки кубодап тупроқ қўпориб қўйди.
Икромжои ишга муккаси билан кетган Тўланбой-
га мамнун қараб қўйди.
— Ҳа, дуруст, капал ншқи юрагингни ўртаб қопти.
Энди одам бўласап, Тўлан.
Икки том бўпи кўтарнлгаи тупроқ дўнги тагида яна
иш бошланиб кетди. Тупроқ гўзғнб бнровни бировга
кўрсатмай қўйди. Худди булут орасидан бургут учиб
чиққандек, чапг-тўзонлар ичидан Азизхон елкада туп-
роқ тўла қанор билан юқорпга кўтарплар, ўзи тўккан
тупроқ тўзонида ўзи кўринмай кстарди.
Тўланбойнинг кўксопга ўхшаш йўтали, Икромжон-
нинг «ҳа бўл, ҳа бўлп», Азнзхоннинг «бос, яиа бос»,
деган товуши эшитиларди.
Ш у чанг, шу тўзон, шу шовқин-сурон орасида бугун
яна бнр янги рекорд туғилаётганди.
Тахта пиллапоя оғир лапанглайдн. Қанор оғзидан
қупилаётган тупроқ тўғонни ўпирган тошқпн сувга
ўхшандн.
IV
Иўлдош Охунбобоев Икромжоннинг Луғумбекда иш-
лаб юрганндан бехабар эди. Бундан ўн кун аввал Зар-
кентга борганида Икромжон ҳамқишлоқлари билан
Сувкесак участкасида ишлаётган эдн. Заркентлнклар
ер қазнш ишларинн тугатиб, аллақачон далага чиқиб
кетганлар. Охупбобоев Икромжонни ҳам терим тарад-
дудида юриптп, деб ўйлаган эди. Бугун уни ялангоч
бўлнб ер қазнётганипп кўрди-ю, ҳайрон бўлнб қолди. —-
5СГ
www.ziyouz.com kutubxonasi
The words you are searching are inside this book. To get more targeted content, please make full-text search by clicking here.
Said Ahmad. Ufq (trilogiya)
Discover the best professional documents and content resources in AnyFlip Document Base.
Search
Said Ahmad. Ufq (trilogiya)
- 1 - 50
- 51 - 100
- 101 - 150
- 151 - 200
- 201 - 250
- 251 - 300
- 301 - 350
- 351 - 400
- 401 - 450
- 451 - 500
- 501 - 550
- 551 - 600
- 601 - 650
- 651 - 686
Pages: