Said Ahmad. Ufq (trilogiya)

Дадасн шаънига айтилган мақтовлардан бола қуво-
ниб кетди. Ьувасининг олднга тушиб дадам манавунаца
юрадн, дадам манавунақа чопади, деб у ёқдан-бу ёққл
чопар, тўхтаб буваснга худди аскарлардек честь бернб
қимирламай турпб қоларди. Юнусали ота неварасининг
қилиқларини кўриб ич-нчидан эзнлиб кетарди.

Наҳотки Днлдор эридан ажраб кетади. Унда бола
нима бўладн? Ахир бу бола тнли чиққандан берн да-
дасини йўқлайди, келишнни кутиб йўл пойлайди. йўқ,
нима бўлса ҳам уларнннг бошнни бир жойга қовуштн-
риб қўйнш керак. Ҳеч бўлмаса мана шу бола учун улар
бнрга яшашларн керак. Ҳар қапча огирчиликка чндаб
бирлашншлари керак.

Юнусалн ота неварасини опнчлаб Оқсоқолникига
йўл олди. Кўприкнинг нарёғида ишкомга пояси кеснб
олингаи кекса тол ёнида Дилдор билан Аъзамжон ту-
рарди. Аъзамжои нимадир деб тинмай гапирадн. Днл-
дор ерга қараганча қпмирламай турибди.

Юнусали ота тўхтади. Уларнинг гапларнга халақит
бермаслик учун ўрикзор тарафга бурилаётганда, не-
вараси уларни кўриб қолди-ю, қийқирнб юбордн.

— Дада, да-аа-да!
Ота боланн ерга қўйишга мажбур бўлди. Унинг ҳай-
ҳаплашига қарамаи бола пнлднраганича улар тарафга
учиб кетди.
— Азимжон. Азимжон!
Бола орқасига қарамади. Зумда кўприкдан ўтнб да-
дасига отилди. Бўйнига осилиб фуражкасиии олиб кипдп.
Дада-боланинг бу ҳолатига ҳам ҳавас, ҳам ташвнш
билан қараб турган Юнусали ота орқасига қайтиб
кетди.
Аъзамжон Дилдорнинг кўнглнни овламоқчи бўларди.
— Ахир ўйласанг-чи, Дилдор, дадам қарнб қолган
нарса. Беш кунлиги борми, йўқми, нима қнлай, ташлаб
кетайми?
Дилдор индамасди.
— Узинг ғалатн бўлиб қопсан. Ахир дадам билап оиам
сенга нима ёмонлик қилди? Уйнм-жойим бўла туриб,
қариб, ҳассага таяниб қолган дадамни ташлаб сеннки-
га кўчиб кетайми? Бормаймаи. Хотин киши уйидан чи-
қиб кетади.
Аъзамжон эркаклик шаънн тўгриснда узоқ гапирдл.
Дилдор чурқ этмай, унинг бари гапларини эшитди.

503

www.ziyouz.com kutubxonasi

— Мана шу. Бор гапим шу. Хоҳласанг шундоҳ бўла*
ди. Хоҳламасанг ўзинг бнласан.

Дилдор бошнни кўтариб деди:
'— Бор гапингиз шуми?
— Ш у,— деди Аъзамжон.
— Бўлмасам эндн мендан эшптинг.— Дилдор бир-
дам тек ҳолди. Мана шу бнр неча даҳиқада Аъзамжон
билан учрашган бнрннчи кунндан то шу топдаги учра-
шувгача бўлган воқеаларни эслади. Ш у ўтган давр уни
кўп нарсага ўргатган, бўшашган ҳишлоқ қизнни ўз
сўзли, чўрткесар қнлиб қўйди. Кучга, ғапратга тўлпб
гапира бошладн.
— Дадам билан опам нима ёмонлнк қилди, деб сў-
радингиз. Меп жавоб берай, сиз эшитинг. Опамгиз билан
дадангиз учун снз аллақачон ўлгаи эдингиз. Аллақа-
чон сизнинг жанозангнзни ўқиб бўлишган улар. Менн
укангизга олиб бермоқчи бўлншди. Кўп олишишдн мен
билан. Яхшням, Нпзом инсофлн бола экап, ҳамма иар-
садан кечдн-ю, ўзини, сизнп менииг помуспмпи сақлаб
қолди. Агар дадангиз бплан опангизнннг гапнга кпр-
ганда кеча снз она қишлоғипгнзга келмасдингиз. Ука-
сига хотнн бўлган хотиннпгнзнинг бетнга туфлардиигпз.
Гуноҳим спзга хиёнат қнлмагапиммп? Низо.м сизга нима
ёмонлик қилдн. Кеча кўрдннгнзмн, ёт бегонадск кўча
ўртасида қолдп. На дадангпз, на опангиз уни юр деди.
Снз-чи, сиз иега унн упга чақнрмадипгиз? Сизга қплган
яхшилнгига бу мукофотингизмн? Эркаклнк шаънннгиз-
ни гапиряпсиз. Сизннпг шу эркаклик шаьнингнзнн ким
сақлади. Аёл бошим билан мен сақламадимми? Хўш,
мсиинг аёллик шаъннмни кнм сақлапди? Сизга йўлиқ-
қан купнмнн қарғаб яшаяпман. Далам қарпб қолган,
беш кунлиги қолгап дадам деяпсиз. Уша учун яшамоқ-
чисиз. Манаву, кечагнна бешикдан чиққан, ҳалн-дунё-
нинг ннмалигини бплмайдиган бола учун яшамоқчимас-
сиз. Сиз тобутга қараб эмас, бешикка қараб яшашннгнз
керак эди. Не деб урушга борнб келднпгпз. Латта-пут-
тага тўлган дадангнзнинг ҳужрасипи мудофаа қилгани
борганмидингнз? Бошқалар болаларннинг умрини сақ-
лашга борнб келганда, спз окопда ётнб шу ҳужрапи ўп-
лабсиз.
Дилдор ўртаниб, купнб-ёниб гапирарди. Унпнг ҳар
бир гапн Аъзамжон кўксига ўқ бўлпб қадалардн. Бу
гапларии унга ўз хотнни айтяпти. Бошқа одам айтган-

504

www.ziyouz.com kutubxonasi

да унинг боя ўзн антган эркаклик шаъни икки панжа«
сндан мушт тугардн. Унинг тншлари ғичнрладн, кўзлз-
ридан ўт чақнадн.

Аммо Дилдор унинг бу ҳолатидан заррача чўчима-
ди. Гапинн қандай гапираётган бўлса ўшандоқ давом
эттирдн.

— Снз бир мени эмас, уч кишини бахтсиз қилдин*
гиз. Манаву гўдак, жигарингиз Низомни ҳам бадбахт
қнлган одамсиз. Очиғини айтай, мен Низомни севардим.
Орага снз суқилдннгизу, бир-биримиздан бегона қилдинг-
из. Фронтдан ёзган хатингиз эсипгиздами? Укангизнннг
одамгарчилнгига минг марта таъзим қилган эдингиз.
«Бизнннг уннмизда ювош, бефаҳм мусича ҳам бола
очмапди» деб ёзганингиз эсингиздамн? Қани энди ҳам
1лу гапни айтиб кўрннг-чи?!

Аъзамжонпинг оёгида дармон қолмади. Ҳамон бўйнн-
га осилиб турган болани аста ерга қўйди-ю, ҳолспзла-
ниб тўнкага ўтирди. Ш у ўтпргаича қнмпрламай узоқ
жи.м қолди.

Дилдорнннг бари гаплари ҳақиқат эдн. Бу гапларга
бирон жавоб топишга Аъзамжоида сўз йўқ эди.

Ҳозир у иккп ўт ораснда каловлаб қолган эди. Да-
дасипинг феълини бнлади. Агар у Днлдор билан бўлади-
ган бўлса уни, албатта, оқ қиладн. Бутуп қишлоққа дод
солнб, номард болаин лаъпатлайдн. Борди-ю, ота уйида
қолса, боласи, қанча жабру жафоларга бардош берпб
уни кутгаи хотини иима бўладн. Одамлар нима дейи-
шадн. Шуми упинг пигитлнк шаъни?

Днлдор ҳамон тнк тургаиича ундан жавоб кутяпти.
Аъзамжон бўлса шу ўтирганича худди ерга сннгпб ке-
таётгандек боргап сарп чўкиб борарди.

Ш упча йил уруш кезган, ўққа учган мурдалар ённ-
дан эмаклаб ўтгап, кунига юз ўлнб, юз тирилган, совуқ-
қа ҳам, оловга ҳам чидаган паҳлавон йигитнинг афтода-
ҳол ўтириши, нложсиз забун ўтнрпши Дилдорнинг
юрак-бағрннн эзнб юборди.

Аёллар қалби тошдан бўлеа ҳам улардаги оналнк
ҳпссн туғён урса бас. Сув бўлиб эрпб кетади. Аёллар-
дек, айниқса, она бўлган аёллардек ҳар бир гуноҳни
осонликча кечирадиган нисон бўлмайди.

Дилдорнинг пчпдаи кучли бир хўрсиннш келдн. Хўр-
синиш эмас, олов келди. Бу олов бутун вужуднни ўрта-
ди. Кипрпкларн тез-тез қалқиди-ю, кўзндан ёш чиқиб

505

www.ziyouz.com kutubxonasi

кетди. У ўзиин тутолмади, энгашиб эринннг бошндан

цучоқлаб олди-да, сочларини ғижимлаб ҳўнграб юборди.

Ш у пайт яқин орада эшак ҳангради. Дилдор уги^

рилиб қараган эди, кўприк устида ҳанграётган эшаги-

нинг нккн биқинига кавши билан ниқтаётган Оқсоқолни

кўрди. Кўрди-ю, унга парво қилмай эрига ёпишганича ту-

раверди. Сал ўтмай Оқсоқолнинг зардали товуши келди.

— Б у қанақаси? Эр-хотннмисанлар ё ўйнашмисан-

лар? Уят, уят керак!

Дилдор билан Аъзамжон ўринларидан туришди. Оқ-

соқол уларга ҳамон ёмон ўқраннб турарди.

— Зрсираган хотин бунақа кўча-кўйда эркак ки-

шининг бўйнига оснлиб юрмайдн. Эр керак бўлса уйга

бор. Кўч-кўронингни кўтариб бор. Ана ўшанда сени

эрлик хотин дейман. Ҳе, беномус.

Б у гап Аъзамжонга ҳам малол келдн.

— Дада, огзингизга қараб гапнринг.

Оқсоқолнннг кўзларидан ўт чақнаб кетди.

— Нима, нима дединг? Яиа бнр гапир! Аҳмоқ! Ж ў и а

уйга!

Аъзамжон жойндан қимирламади.

— Ж ўн а деяпман!

Аъзамжон отасининг ўтли кўзларига бардош берол-

мади. Итоаткорлик билан бир неча қадам олдинга бос-

ди. Тўхтади. Днлдорга қараб нимадир демоқчн бўлди.

Оқсоқол яна ўшқирди. *

— Қачонгача кутиб тураман. Юрмайсанми?

Аъзамжон оҳиста деди:

— Сиз кетаверинг, ҳозир бораман.

— Иўқ, шу топда, мен билан кетасан.

Энди Аъзамжоннинг ҳам ўжарлиги тутди.

— Бормайман, бормайман, кетаверинг.

— Нима-а-я?! ,

Оқсоқол эшакдан тушиб унга ўдагайлаб кела бош-

лади.

— Жувонмарг, ўз отангга шундоқ дейсанми.

У ғазаб билан ўғлига қамчи кўтарди. Аъзамжон

унннг билагидан ушлаб қайириб ташлади.

— Мен сизга Низом эмасман. Сизга мен қўй эмас-

ман.

— Ссн жувонмаргни шу ннятда кутиб ўтирганмп-

дим? Сен жувонмарг деб кечадан бери келди-кетдига

Ьул сарф қилиб ўтирибманми? Войдод, мусулмонлар,

506

www.ziyouz.com kutubxonasi

бормисизлар, болам менга мушт кўтаряпти. Мусул-

монлар, қараб қўйинглар, отасига мушт кўтарган ота-

безорини кўриб цўйинглар.

Дилдор орага тушди. •

— Бақирманг. Шунча йил зулукдек сўргаиинги»

етар.

— Сен, манжалақи, аралашма. Сен хотинликка эмас,

ўйнашликка ярайдиган нарсасан.

Аъзамжон чидаб туролмади. Ш артта боласини кў-

тарди-ю, бир қўли билан Дилдорнинг тирсагидан ушлаб

илдам юрганча кетди.

— Тўхта, тўхта, номард бола. Қарғайман. Аъзам-

жон тўхтамади. Оқсоқол панжаларини тескари фоти-

қага очди.— Қарғайман, ёмон қарғайман, қайт. йўлинг-

дан қайт!

Аъзамжон қайтмали.

V

Аъзамжон кечга яқин уйга қайтди.
Ҳали ҳам келди-кетди бўлиб турибди. Иноят оқсо-
қол тўрсайиб олган. Ундан қаёққа бординг, нима қил-
динг деб сўрамади. Ошхонада гимирсиб юрган Рисолат
укасининг олдига бир чойнак чой келтириб, ўзи ҳам
ёнига ўтирди.
— Сен бола, нима қилиб қўйдинг.
— Нима қипман?— деди ўзнни билмаслнкка солиб
Аъзамжон.
.Рисолат гапнн нимадан бошлашини билмай бирпас
чайналиб турди.
— Ушаққа бордингми? Уша беномусннкига-я?
Юзннгга оёқ тираб кетган ўша бети қаттиқ хотинннг»
никига бордингми?
Аъзамжон қизариб кетдн.
— Бўлди! Битта фронтдан келиб яна бошқа фронтга
йўлиқяпманми?
Рисолат яна бўш келмади.
* — Менга барибир, яшайдиган сен. Менинг уйим
бошқа, рўзғорим бошқа.
— Шунақа экан, нега аралашаснз?
— Уртада қари дадамиз бор. Биттанг ундоқ қилиб
кетдинг, эндн сен ҳам чолнинг юзига оёқ тирамоқчими-
сан. Майли. Қанақа ўғиллигингни юрт билсин. Билиб

507

www.ziyouz.com kutubxonasi

қўйсин. Утиришини қара. Букчайиб, қалтироқ бўлиб қол-
ганини қара.

Аъзамжон бу гал индамади. Рисолат гапим жонига
борнб тегди деб ўйлади. Уст-устига босиб тушмоқчи
бўлди.

— Дадамни ҳурмат қилмасанг, онам раҳматликнинг
арвоҳини ранжитма. Онам бўлганда дадам шу алфозга
тушармиди?

Аъзамжон сапчиб ўрнидан туриб кетди.
— Онамни гапирмаларинг. Онамни сил қилиб ўл-
диргансанлар. Онам бечоранинг юзида бнрон марта
қувонч кўрмаганман. Дадам, сен, уни адойи-тамом қил-
гансанлар. Улдиргансанлар.
Рисолат ундан бу хил гапларни кутмаган эди, қўрқиб
ўрнидан туриб кетди. Бўлаётган гапларни Оқсоқол
эшитиб ўтирган эди. Ҳассасини дўқиллатиб ўдағайлаб
ўглининг тепасига келди.
— Урушдан шунақа зўр бўлиб келдингми? Немис-
дан ортган ўқингни даданг билан опангга отгани кел-
дингми? Б у уйда менинг айтганим бўлади.
Аъзамжон истеҳзоли кулди.
— Бу гаплар ҳу, бола пайтимда ўтарди. Эндн ўтиб
кетди у гаплар. Дада, мен йўқ паитларда бўлган гап-
ларни бир эслаб кўринг. Ҳеч жаҳонда бола ҳам ота
уйидан кетиб қоладими? Ҳеч жаҳонда ота тирик ўғли-
нинг хотннини бошқа ўғлига раво кўрадими? Қай ота
шу ишни қиляптн. Сизни нима қаритди. Бола-чақаии
боқаман деб қариганингиз нўқ. Снзни пул, мол қаритди.
— Овозингни ўчир, аблаҳ, биров эшитади.
— Майли, эшитснн. Агар хотинимга яна бирон огиз
гап айтадиган бўлсангиз, мен ҳам Низомнинг ишини
қиламан.
Бирдан Оқсоқол ўриидан туриб кетди. Унинг ранги
оқарган, соқоллари тинмай силкинарди.
— Майлн, ташлаб кет, ташлаб кет, номард бола.
Қариб бир оёқдан гўр тортаётган дадангни ташлаб кет.
Битта қанжиққа илиқиб бошинг оққан тарафга кетавер.
Оқсоқол ерга ўтириб олиб пкки тнззаснга шапиллатиб
ура бошлади.
— Дод, войдод, мусулмонлар, бормнсизлар, бола
эмас бало боққан эканман. Урдакнинг тухумини очган
эканман.
— Э, бақирманг-е,— деди зардаси қайнаб Аъзамжон,

508

www.ziyouz.com kutubxonasi

— Қаёққа борсанг ҳам топаман. Осмонга чиҳсанг
оёғпнгдан, ерга кирсанг қулоғингдан тортнб оламан.

Аъзамжон бу гапларга чидамади. Ш арт ўрнидан
турди-ю, уйга кириб опаси кеча бошига кийдирган дўп-
пи бплан дадаси елкасига ташлагап тўнни улоқтириб
қозиқдаги кителини олди. Қайтиб чиқиб худди орқаси-
дан эргашаётган мушукка қарагандек бепарво қаради.

— Мана уй, мана жой, пишириб епглар.
У бошқа гап айтман, сўрида чой ичиб ўтирган кншп-
ларни ҳапрон қолдириб чиқди, кетди.
Аъзамжон укаспга ўхшаган кўнгилчан эмас эди. У
айтган жойидан кесадиган хплндан эди. Укаси ҳар гал
уйдан чиқиб кетаётганида кўнгли алланечук бўлнб
кетар, кимдир бир оғнз нлпқ гап аптса қайтиб келгудек
бўларди. Аммо Аъзамжоннинг упдан чнқиб кетаёгганн-
да эти жимирлашмади ҳам.
Низомжоп бўлса ҳатто занжирдагн нтнинг ҳам бўй-
нига осилиб йпғламоқдан бери бўлгапди. Аъзамжон
жаҳл устида ҳар қандай ншдан тоймасди. Орадан уч-
тўрт кун ўтиб қплгаи ншидэн пушаймон бўЛнб юрган
пайтларн кўп бўлгаи. У кеча станцпядан қапгар экан,
опасининг бир оғнз гапн билан уч йил йўлига кўз тнк-
кан хотинини йўл ўртасига ташлаб кетди. Хотнпнга нис-
батан юрагида ёнган ўтни сира ўчмаса қерак Деб ўйла-
гац Аъзамжон ярим кечаси хотипинипг 'эшигига йнғлаб
кслди. У жангда кезаркан, бу уйип хаёлан неча марта-
лаб кўрган, соғпнган эдп. Ҳар қалан кеча хунук иш
бўлди. Хотини шундай қилнши керакмиди. Албатта
Диддор амдак еигиллнк қилпб қўпдн. Ннма бўлганда
ҳам эрн билан уйга кслпши, ҳар қанча гапи бўлса хо-
тиржам гаплашиши мумкин эдм-ку.
Аъзамжон бу гаплар шунчалик газак олнб кетишини
ўйламаган эди. Пўл ўртаснда ўғли кўзларини жавдира-
тиб қараб қолди. Тугилгаипда ҳам, йўлға кириб тилн
чнққанпда ҳам кўрмагап ота ўз боласнни бир неча минут
багрпга босди, холос. Афт-башарасига ҳам дурустгина
қараб улгургаппча пўқ. Кўзлари қанақа, қошлари қа-
нақа, ўзига ўхшапдимн?
Мана шундай хаёллар кечасп меҳмонлар тарқагунча
ҳам кўпглндан кетмади. Қайнатаси боланн олиб келган
эди. У пайт Аъзамжон анча кайф қилнб қолган, унинг
устига опаси укамнинг меҳрп боласига тушиб қолмасин
деб унга бийлатмади. Болада нима гуноҳ. Соғинган да-

509

www.ziyouz.com kutubxonasi

ласига яқин келолмай атрофила айланншиб юрди. Охири
бўлмади. Бола дадасига бориб суйкалдн. Аъзамжгя!
кайф билан уни ўпар, елкасига мнндириб у ёқдаи-бу
еққа чопарди.

Умрида билмаган қўланса арақ қндн болапи беқузур
қилди-ю, дадасининг елкасидан ту^ниб упимга кетаман,
деб хархаша қила бошлади. Шундагнна Юнусалп ога
уни опичиб уйга қантариб олиб келдн. Го уйга етгунча
бола бувасниниг елкасида ухлаб қолгаи эди.

Аъзамжоннинг димоғида бола \иди қолди. Чидамади.
Дадасининг, оласининг қай-қайлашига қарамай улар
кетидан кетди.

Аммо Дилдор унга эшикни очмади. Кайф ва қирс уни
бошлаб келгандек туюлган эдн. Бу хил муомала Аъзам-
х онга малол келди. Уннпг йнгитлнк ҳиссинн қақоратлаш
бўлиб туюлди-ю, оғзига ннма келса шуни деди.

Дилдор эшнк очмаган тун Аъзамжон алам-снтам
билан уйга қайтдн. Ечинмай супадаги кўрпачага ўзини
ташлади. Эрталаб тонг сақарда уйгонган Аъзамжон
кечаси бўлнб ўтган қодисаларнн бир-бир эслаб ўз қил-
мншидан ўзи уялди.

Беғубор тонг нафасини шимнраркан, болалнк йилла-
ри қайтиб келгандек бўларди. Ҳаммаёқ сокин, дарахғ-
лар қам шитирламайди. Энди кўз очган қушлар оламни
уйғотмоқчидек чуғурлашади. Тинмагур анқор қамон
шовнллайдн.

Бундай сокин ва тароват тўла тонг кишилар кўнгли-
га фақат яхшилик солади. Икки қўли қонга беланган
жаллод ҳам бу хил нафис тонгда қаётида кечган энг
лаззатли, энг мўътабар онларни эслайди.

Аъзамжон худди ёқимли куй типглаётгандек гоқ кўз-
ларини юмар, гоқ юзларида бир ажиб табассум билан
азим тераклар учига зар суркаётган қуёш шуъласиға
тикилиб қолардм.

Ш у тонгда, шу эзгу эртада у умрининг буёғини Дил-
дорсиз, ўғлисиз ўтказиш мумкнн эмаслигини туйди.

Тўнпа-тўғри Дилдорларникига қараб кетди. Қўрғон
жимжит. Аъзамжон кеча қунилган остона олдида анча
кутиб турди. Кеча тепганида дарвозанинг бнр қанотига
пошнасининг изи тушиб қопти. Шупдагнна у кеча қил-
ган иши Дилдорга қаичалнк таъсир қплгапини билди.

Андиша билан дарвозани итарган эди, очилиб кет-
ди Дилдор боласининг дорга ёйиб қўйилгап кўнлакча-

510

www.ziyouz.com kutubxonasi

ларнни олаетгаи экан, унп кўрмб жонидан қимирлаел-
ман қолдп. Қел ҳам демади, кет ҳам демади. У ўзини
бутунлан йўқотнб қўйган эди.

Икковларн шу алфозда бпр-бирларига тикилганларн-
ча анча туриб қолишди. Охири Аъзамжон дарвозанн
бекнтиб орқага чекинди. Днлдорни аллақандай куч ол-
дннга итарди-ю, югурганнча кўчага отилдн. Аъзамжон
анча узоқлашнб қолган эдн. Оёқ товушннн эшптнб. қа-
дамн секинлашдн. Дилдор унга кўпрпк устида етиб олдн.

Соғннган, хўрланган, юрагнпн алам ўртаган хотин
шу изтиробларнннг саблбчиси бўлган эри қаршисида ^ч__
нил деганда энди рўбарў турардп.

Аъзамжон унинг қўлндан ушлаб сувнинг нарёғига
олиб ўтди. Дилдорнннг вужудн сесканиб кетди. Бу қўл
бнрннчн марта уни тутзорда, саратон офтобп дала-
тошнп олов селига кўмган чошгоҳда ушлаган эди.
Унинг танидаги бу титроқ севннчданмн, қўрқувданмн
Дилдор билмасди. У маст эди. У кечалари бедор, кун-
ларни интизорлик билан ўтказганига мукофотми, ё яна
бнр бор алдамчн ҳисларга қурбон бўлишми, бнлмасдн,
билмасди...

... Аъзамжон мана энди ота уйндан узил-кеснл чи-
қнб кетдн. Фронтдан қандай келган бўлса шундай уй-
дан чнқди.

Қаёққа борадн?
У бу тўғрнда ўнламасди. Ингит кнши ҳар қандай ко-
вакка сигаверадм. Аммо Днлдорсиз у ҳеч қаёққа бор-
майди. Қаёққа борса олиб кетади. Наҳоткп бўш-баёв
Низомчалик ўзига макон тонолмаса? Топади. Бнлаги
кучга тўлган, танндан ғайрат, оёғидан ўт чақнаб турган
нигптнпнг кучига зор бўлган жойлар кўп.
Аъзамжон уйига қаприлиб қарамадп. Чунки у беш
йил соғннган уйнга бнр кун снғмади. У фронтдан қап-
таркап, ун, боласн, хотинн, ёр-биродарлари билан фақаг
осуда ҳаёг, типч тирнкчилик қилншнп ўйлаган эди.
Бўлмади. Олдинда аллақапча мушкул ншлар борлиги-
пп, оталик бурчи ҳамма нарсадан зўрлигннн, Дплдор
олдндаги ксчнрнб бўлмас гуиоҳларин ювиш, меҳнат, рўз-
ғор, ҳар қандай майда кечинмалардан, майда ҳаваслар-
дан юқори тура билнш каби каттакон ишлар борлигини
энди тушупдп. У ўзипи шунга бағишлашга аҳд қилди.
Мана шу ният уни ота уйидан олиб чнқди. Ш у ният
ўз отасннинг газабли кўзларига тнк қарашга чақирди.

511

www.ziyouz.com kutubxonasi

Аъзамжон бу гал Дилдорлар эшигини иккиланмас-
дан очди. Худди ўз уйига кириб келаётгандек тўппа-тўғ-
ри айвон лабига келди-ю, кителини сўрига улоқтириб
тут тагида бегонасираб турган ўғлини даст кўтариб
олди.

Юнусали ота нима гап эканини билмай ҳайрон эди.
Уйдан кўзларини ишқаб Дилдор чиҳдн. Боланинг дада-
сига ёпишишини кўриб чиройли жилмайди. Қизлик
йилларида Дилдор шунаҳа жилмаярди. Унинг шу жнл-
майиши, балки Аъзамжонпинг юрагига ўшаида ўт сол-
гандир.

Боланн қўйиб Аъзамжон очиқ юз билан қайнотаснга
салом берди.

— Келдим, келдим, ота. Уз боламга ўзим ота бўл-
моқчиман. Шунга қарор қилдим. Мендан ўтган бўлса
кечиринг. Шундоқ бўлиб қолди.

Дилдор унннг қарорига тушунди. Қеча қознқда қол-
ган оқ шоҳнни унинг оёги тагига ёзди. Аъзамжон қў-
лида бола билан поёндоз устидан юриб айвопга чиқдн.
Бу уй энди унинг уйи ^ди. Бироқ отасн бнлан ёнма-ён
туриш унга қандоқ кулфатлар келтиришини ҳали бил-
масдп.

Иноят оқсоқол осонликча жон берадиганлардан
эмаслигинн у биларди.

Аъзамжон аввалига бу ердан кетиш, Днлдорни ҳам,
боласпни ҳам олиб узоқроқ жойга кетишни ният қил-
ганди. Уйлаб қараса бу қочиш, номардларча қочиш
бўлади. Шунинг учун ҳам ўз қишлоғида, ўз колхозида
қолиб отага сўз бермай яшаши керак.

Аъзамжон нима бўлса, тош келса кемириб, сув келса
шимириб яшашга, аммо танлаган, йўлидан қайтмас-
ликка аҳд қилди.

Аъзамжон эсинн таниб йнгит бўлган йиллардан
буён қанчадан-қанча ниятлар қилган. У шу ннятлари-
нинг биронтасини юзага чиқазмаган, чиқазиш қаёқда,
барини унутиб юборган эдн.

Ҳар қалай, у айрилиқ кўрди, ўлим кўрди, ота бўл-
ди. Аҳдинн унутмас энди...

VI

Чаросга яна ранг кприб қолди. Чортерак богларида
шафтолилар гарқ пишган. Болалар қўлида дум бермай
узилган хандалаклар.

512

www.ziyouz.com kutubxonasi

Қишлоқда ҳар кунн Г>ир хушхабар. Кнмнинглир эри,
кимнингднр боласи урушдан келянти. Чолларнинг куни
туғди. Куннга нккн-уч хонадонда зиёфат ейдилар. Қора
хат олганларнннг уйи жнмжит. Уларнинг етим болалари
тўй бўлаётган унлар эшигн олдида елкаларини қисиб
аллақандай ҳавас, ўкинч бнлан ўйин-кулгига қараб ту-
раднлар. Дадаларининг медалларини тақиб, юлдузли
шапкаларини киниб олган болалар орҳасидан эргаша-
дилар, бир марта бўлса ҳам ушлаб кўришни сўрайди-
лар.

Бировнинг уйнда тўй, бировникида аза.
Иноят оҳсоҳолпинг иши кўпайиб кетган, бир оёғи
Маргилонда, бир оёғн Чортеракда. Ора-сира вақт топиб
арслондек ўглини тортнб олган қудаси билан сўкишиб
ҳам келадн. Рнсолатнинг ҳам эри келди. У уйида кел-
ди-кетдннп кутнш бнлан овора. Ҳовлнскда пишиб тап-
тап тўкилнб ётгап шафтолнлар увол бўлаётганидан но-
либ ҳоладн. На бпровга бсради, иа ваҳт топнб бозорга
чиқаза оладн.
Ранс опа бутун қншлоқ тўй-тўйлашиб пахта ишлов-
сиз қоластганидаи нолиб нима қилншини бнлмайди.
Кимни сўкади, кимни далага ҳайдаб чиқади.
Ахнр одамлар бу кунни тўрт йил эитпкнб кутишган.
Майли, бпр-икки кун яйраб олишснп, болаларининг дий-
дорпга тўйпб олншснп.
Опа бугун ндорага кечроқ келди. Асрора уни кутиб
ўтирган эдн. Икковлашиб пчкарига кирншди. Иккови-
нинг ҳам рапги кетган, озиб, қовоқлари салқиб қолган.
Опа қариб қолди. Сочларида битта ҳам қораси қол-
мади. Эридан урушнинг пккмпчи йплидаёқ қора хаг
келган. Уч болани ҳам она, ҳам ота бўлиб боқди. Уксит-
май катта қилди. Айниқса, уруш тугаб ҳамманинг да-
даси қайтиб келаётган найтда унинг болаларн ҳам
кўчага чиқншади, почтачининг йўлинн пойлашади. Бола,
бола-да. Нима дсб бўладн. Она уларни овутардн-ю,
ўзини овутишга чора тополмасдн. Ш у ўтган жудолик
йпллари уни қарнтди. Кўзи ҳам хнралашиб, кўзойпак
тақмаса хат ўқиёлмайдиган бўлиб қолдн.
Асрора ундан ўттиз ёш кичик. Авжи кучга, ғайратга
тўлган йиллари уруш пайтнга тўғри келдн. У бутун ку-
.чнни, гайратини колхозга берди. Кўпроқ ҳосил бўлса
урушга, аскарларимизга дармон бўлади, деди. Карим-
жоннй тезроқ келншига мадад бўлади, деб ўйладп.

ЗТ-32) 513

www.ziyouz.com kutubxonasi

Аммо Каримжонлан ларак йўқ, Ундан на хат, на хабар
бор. Урушнинг тугаганига икки ой бўлан деб қолди.
Каримжон охирги хатни тўққизинчи май куНи, ғалаба
қилдик, деб ёзган эди. Ана шундаи кейин тушупиб бўл-
майдиган телеграмма.

Уруш қинноқлари қаддини буколмаган бу иккн аёл
эл олдида ўзларини тутиб туришар, аммо танҳолйк
чоғларида кўз ёшларидан аламларини оларднлар.

Опа кеча Асрорани чақиртирган эдн, Узи кечқурун
райкомга кетиб қолганидан у бнлан учрашолмади. Кеч-
қурун унга қоровул юбориб далага кетмасдан тўппа-
тўгри правлениега келишини тайинладн.

— Менга қара, синглим, қизларингнн дадага опчиқ;
ма. Ҳозироқ боққа бор. Ҳамма ёғини ўт боснб жуда
хунук бўлиб кетибдн,: ўтларни юлиб ташланглар, гул-
ларнинг тагини юмшатиб, ариқларга сув очииглар.
Кечгача шу богнн ораста қнлиб қўйиш керак. Боғда
катта зиёфат қнламиз. Фронтдан келганларга ош тор-
тамиз.

Ҳали у гапини тугатмаган қам эдики, омбор мудн-
ри — бир қўли йўқ йнгит кирдн.

— Шошмай тур. Сен қам эшнт. Чорвага одам юбо-
рнб битта каттароқ қўй опкелтир. Новвойга бир қоп ун
юбор. Узум, шафтоли олиб келинглар. Клубдаги жамикц
гтулларни, столларпи ўшоққа олиб бор. Асроранинг
қнзлари сенинг ихтиёрингда. Энди боринглар. Тушдан
кейин ўзим хабар оламан.

Асрора билан омбор мудирн чнқиб кетишди. Улар-
дан кейин опа ташқарига чиқиб қоровулни чақирди.

— Манави рўйхатдаги кншиларни кечқурун соат ол-
тига боққа чақирннг.

Опа бухгалтерияга кирди.
Бугунги маросим одднп маросимлардан эмасди. Опа
шу масалада кеча райкомга бориб қишлоқ одамлари
тўй-тўйлашиб дала ишлари қолиб кетаётгани, уларга бир
ннма дейишга кўнгли бўлмаётганини айтган эди. Рай-
ком секретари я.чши бир маслаҳатни ўртага ташладн. Б у
опага жуда маъқул тушди.
Фронтдан қайтганларни бир жойга тўплаб, уларга
ош-туз тортнб дала ишларига ёрдам беришларинн сўрай-
диган бўлди.
Асрора опа айтгандан ҳам зиёда қилнб боғни тоза-
ладп. Супуриб сув сепнлган боғ электр ёруғида жудаям

5И

www.ziyouz.com kutubxonasi

ажойиб бўлиб кетди. Столлар ясатилган. Алкон ранг
шафтолнлар, узум, олмалар, ҳандалаклар столни пш-
натнб юборган эдн. Кабобчинннг кўрасидан кўтарилган
оҳиш тутун ларахтлар орасида сузиб юради. У н и н г
ҳиди унутилган, урушдаи олднн бўладиган колхоз тўй-
ларппн эсга соларди.

Кўкси орден-медалларга тўлган йигитлар ғижпм рў-
молга ўранган хотинларини етаклаб, болаларнни опнч-
лаб боғ дарвозасидан кириб келишарди.

Опа ҳам кийингаи. Унинг ҳам кўкрагнда бир эмас,
нкки Ленин ордени. Асроранннг ҳам пардози жойига
келиб қолган. Унинг ҳам кўкрагида «Ҳурмат белгнси»,
бир мелаль. Бригада қизларннинг ҳаммаси икки-уч
мартадан ҳукумат мукофотига сазовор бўлган эдилар.
Ф ақат ўзи бнлан ўзи овора бўлпб қолган Дилдоргина
бу ҳурматлардан четда эдн.

Боғ ичи одамга тўлди. Опа меҳмонларни дастурхон-
га таклиф қилди. Ҳамма стол атрофнга бнрин-кетин
ўрнашиб олдн. Опа тўрга чиқиб ўтирганларга бирма-
бир қараб, пўкаги очилмаган вино шишасига вилька
билан уриб шовқинпн босди-да, гапира бошлади.

— Рухсат этннг, азнз қаҳрамонларимиз шарафнга
аталган знёфатнмизнн очиқ деб эълон қилишга.— Опа
чапаклар босилгунча кутнб турди.— Азиз бнродарлар,
ҳамқишлоқ қаҳрамон жангчилар, омон-эсон галаба би-
лан қайтиб келишннгизнн бутун қишлоқ, колхоз аъзо-
ларп номидап табрнклайман. Снз чинакам қаҳрамон-
ларча жанг қилдингиз. Душмаини, ёпуз фашистнн уз
уясигача қувиб бориб, тор-мор қилдингнз. Раҳмат. Спз
бнлан бпрга кетган ҳамқишлоқларимиздан қирқ уч кн-
ши қаҳрамопларча шаҳид бўлднлар. Бнз уларнинг
номннн упутманмиз. Ҳампша эслаб турамнз. Уларнинг
сагирларипн бошинн снлаймпз. Етимликларипи бпл-
дирмаймиз.

Опанинг кўзларн нплтнраб, овози титради. Ҳамма
бпрдап жимнб қолди. Хўрсипган, пиқиллаб ппғлаган
товушлар эшитнла бошлади. Опа ўзини ўнглаб япа
гапира бошлади.

— Уруш қурбонснз бўлманди, дейдплар. Фаншст
қанчалаб оналарга, келинларга қора кийдирди. Қапча-
лаб шаҳарларнмизни ванрон қилди. Биз ёвуз фашист-
дан қасос олднк. Аммо қурбонларимнзни ҳеч қандай
қасос Қайтариб бермайди. Шаҳарлаоимизни қайта қу-

5*г>

www.ziyouz.com kutubxonasi

риб оламиз, аммо қурбондаримнзни қайта тнрилтирол*
маймиз. Кўксимизда алам, аччнқ алам қолди.

Боғ ичи сув қуйгандек жим. Опа анча вақтгача қол-
ган гапини айтолмай, кўзини бнр нуқтага тикканича
туриб қолди. Кейин паст, жуда ҳам паст овоз билап
деди:

— Шаҳпдлар қабрида гинч ётсин. Биз уларнпнг хо-
тирасинн унутмаймнз, улар нима учуп жонларнпн фидо
қилган бўлсалар уни кўз қорачиғимпздек асраймиз,
авайлаймиз. Укалар, қаҳрамоп укаларим, снз фронтда
пайтларингизда хотинларингпз, сингнлларипгпз, қизла-
рингиз сизларнннг йўқликларннгнзнн билдирмаднлар,
Астойдил ишладнлар. Ишлаганда ҳам бутун кучларини,
бутун ғайратларннн аямай ишладилар. Еб тургап нонла-
рининг ярминн ушатиб фронтга узатдилар. К аРанглаР>
ўша ўзингиз кўрган нозик бармоқларга қаранглар, бу
қўллар дагаллашиб кетди, неча марталаб қавариб, не-
ча марталаб қадоқ бўлдп. Хатларпнгнзда оп юзлигим,
деб ёзган хотинларингизпннг юзларнга қарапг, дала
шамолларн қорайтирнб, дагаллаштнриб қўйди. Улар
шу тўрт йил мобайнида мириқиб ухламаднлар, япраб
кулмаднлар, ҳамма вақт иккн кўзлари, икки қулоқлари
фронт йўлига қадалиб турдп. Қиш совуқларида ҳам,
саратон жазирамасида ҳам даладан бери келмадилар.
Сиз келдингизу, у кунлар унут бўлди. Мана шу кунни
келтириш учун сиз у тарафдан биз бу тарафдан фронт
очиб курашдик.

Опа унчалик гапга уста эмасди. Бугуп севингапи-
данми, ҳаяжонланганидаими унга гап қуйилнб келар,
сира гапининг поёпнга етолмасдп. Гапиргап сари яна
гапиргиси келарди. Меҳмонлар ҳам чурқ этмай, унга
қулоқ солншарди.

— Хуш келнбсизлар, тугнлган қишлоққа1 Пой-осто-
наларингга хуш келибсизлар, жигарларим! Қани, эндп
дастурхонга қаранглар!

То опанинг ўзи нон ушатиб огзнга солмагунча ҳеч
ким дастурхонга қўл урмади. Кабобпаз тарелкаларга
кабоб уйиб келтнриб столга қўйгандагина йигитлар
шишаларни оча бошлашдн.

Тсмнр ўчоқ олдида қпздирилган донра тараклади.
АдолаТ аввалнга уялиб, кейин қизишиб ўйинга тушнб
кетди. Опа ўрнидап туриб Аъзамжонни тортди. Аъзам-
жон нлгаридан ўйинга уста эдисУ- кўп таранг: қилнб

'510

www.ziyouz.com kutubxonasi

ўтирмай^ медалларинн жаранглатнб ўйипга тушиб кег<
ди. Қарсак, қийцириқ бошланди. Озроқ ичиб танаси
қизиб қолган йигитлар биров тортмаса ҳам ўзлари ту-
риб даврага туша бошладилар.

Кеч салқиннда чнрманда сўлпб пўкнллаб қолгунча
ўйин тўхтамади. Охири чирмапданинг пп илгаги қўлини
қавартириб. юборган доирачн бармоғини сўриб ўчоқ
олдига қетди*ю, ўиин тўхтадн. Ҳамма яна жойига
ўтирдн. Эндн •илгариги жимлнк йўқ. Келди-кетдига
алаҳсиб уйндаи [чиқолмаган йигитлар бир-бирлари би*
лан, сен қанеи фронтда эдинг, сеп қачон яраландинГ,
деб еуриштира' бошлаган эдилар.

— Укалэр, яна бир гап бор. Мана, омон-эсон қайтиб
келдинглар. Бир маслаҳатни ўртага ташламоқчи эдим.
Агар упнн согиниб қолган бўлсанглар майли, уч-тўрт
кун дам олинглар. Аммо келди-кетднни ўзларинг кута-
сизляр. Хотинларинг далага чиқиши керак. Иш қолиб
кетди,— деди опа.

Опа атайин шундай деди. Иигитларнинг иззат-наф-
сини қўзғатмоқчи бўлнб айтди. Унннг отган ўқи худди
мўлжалнинг ўзгпнасига бориб теккан эди. Ппгитлар
шивир-шивир қилиб қолишди. Бири ўрнидан туриб
кетди.

— Нима деяпсиз, опа? Уйни қанча согннган бўлсак,
манаву қўллар қам кетмонни шунча соғинган. Гапни
айлантирмай, шама қилмай айтаверинг. Энди аёллар
дам олишснн. Узнмиз ишлаймнз.

Опа кулнб юборди.
— Дуруст, қизим сенга айтаман десам, келинларим
тушуниб қолишди.
— Пя, ия, биз ҳали келин бўлдикми.
Опа икки қўлини кўтариб худди таслим бўлаётган-
дек уларга қаради.
— Тавба қиддим, ҳазпл қилиб айтдим.
Кулги кўтарилди.
— Ҳа, агар тавба қилмаганингизда нақ учинчи
фронтни очворардик.
Опа яна шовқинни босди.
— Раҳмат, укаларим. Узим ҳам худди шундай бў-
лади, деб ўйлаган эдим. Бўлди, бошқа гапим йўқ. Бу
ёғи тўй, ўйин-кулги. Ҳой, доирачи бола, опке доирангни,
ўзим ўйнайман.
Чирманда гумбурлади. Опа кексаларга хос салобат

5(7

www.ziyouz.com kutubxonasi

билан шошилмай, аммо жуда чиройли муқомлар қнлиб

йўрғалардн. ,

Бу ўйинларга аралашолмай тургаи Лсрора секин

ўрнидан турди-ю дарвоза томонга юра бошлади. Уцн

кўриб қолган Дилдор югурганча борнб қайтариб олиб

келди. Энди [уларнинг икковини ҳам ўйшца тортиб

туширишди. Асрора қўлинн кўтариб ўйипга бир чоглдндн.,

ўннолмади, дарров даврадан чнқди.

Дилдор астойдил ўйнардн. У Энди ниҳоятда очнлиб

кетган, уни кўрган одам болали хотин деб ўйламасдн.

Чақнаган оҳу кўзлари сузилар, самбитдек нознк бел-

лари эгилиб, буралиб ҳаммани маҳлиё қилганди. Унпнг

қоши ҳам, кўэи ҳам, жамики аъэойи баданн силкиннб

ўйнардн. Дилдор урушдан олдин шунақа эди. Утган

аламли ннллар, айниқса, Оқсоқол унинг бошнга кулфат

солган вақтларда у мутлақо ўзгариб кетганди. Ҳусни

ҳам, вужудидан таралиб тураднган аллақандай, йигнт

кишини маст қиладиган, унқусини ўғирлайднган таро-

ват ҳам аллақайга ғойиб бўлганди. Ташвиш қиз бола-

нинг ҳуснинн оларкан, шўхлигини ҳам, овозидаги латофа-

тини ҳам қуваркан. Дилдор ана шунақа бўлиб қолганди.

Бугун у йўқотган ҳа.мма нарса қайтиб келди. Эри,

бахти, ҳусни, шўхлиги яна у билан бирга.

Аъзамжон унинг ўйинларинн кўрмаган эди^У фронт-

га кетаётганда у сочлари жамалак қизча эди. Отпускага

келганда Днлдор тўлишнб қолган, юзига билинар-

билинмас ҳуснбузар тошган, қарашлари ишқ қидирган-

дек аллақандан сармаст, қоматига, ҳуснига андак бнно

қўйган пайти эди. Ана ўшанда Аъзамжон уни кўриб

тинчини пўқотдн. Унга уйланди, яна кетди. Уша тонгдек

беғубор, тушдек аллақандай хотнрада сақлаб бўлмайдн-

ган кунлар жангда юрган, бахтга тўймаган йигитни шу

найтгача тамшаитириб келарди. Ўша кўз очиб юм-

гунча ўтган кунларда Аъзамжон Днлдорнннг ҳуснига

ҳам, шўхлигига ҳам тўёлмай қолганди. Келди, келиб

унинг кўзнда ёш, юзида сўлғинлик ғнжимларини кўр-

ди.

Бу яқин ора қишлоқда Дилдордан гўзал, Дилдор-

дек лобар жувон бўлмаса керак.

Аъзамжон бахтиёр, ўз хотинпнинг ҳуснидан маст

эди.

Дилдор йўрғалар, муқом устига муқом қиларди.

Ғ1нгитлар қийқириб чапак чалишарди.

518

www.ziyouz.com kutubxonasi

Ҳатто тумсаГшб ўтирган Асрора ҳам беихтиёр чапак
чалар, ўртоғининг ҳусни латофатига маҳлиё эди.

Базм алла-паллагача тинмади. Чирманданинг тарак-
лаши, йигит қизларнинг қийқириғи Чортеракнинг узоқ-
узоқларигача эшнтиларди.

Чортерак бу куиларнн қачонлардан бери орзиқиб ку-
тарди.

VII

Минг тўққиз юз қирқ бешннчи йилнинг бутун сз ой-
лари темир йўл линияларида пассажир поездлари жад-
валдан ташқари ҳаракат қила бошлаган эди.

Фронтдан келувчилар, уруш бўлиб ўтган ерларга
қайтиб кетаётган халойиқнинг сон-саноғи йўқ.

Горчаково станциясига Тошкент тарафдан фақат кс-
часи соат уч яримда келадпган пассажир поезди энди
кунига уч-тўрт маҳал ўтади. Поезднинг қачон келиши.
қачон Намангаи тарафдан қайтнб ўтишинн станция
бошлнқлари ҳам аниқ билишмандн. Шунинг учун ҳам
фронтдан қайтаётган болаларинн кутганлар эртаю кеч
стаицияда. Ҳарбий комиссариат ходимлари, райком,
райисполком вакиллари вокзал биносндан алоҳида хо-
на ажратиб иавбатчилик қилишади. Вокзал майдони
атрофида омонат қурилган чойхона-ошхоналарда одам
кўп. Ер ўчоқ, темир ўчоқлар тагидап гутун бурқсайди.
Самоварчиларнинг қўли қўлига тегмайди. Ҳамма ёқ
қнзил алвон, ҳамма ёқ гул.

Икки-уч кунлаб шу сўриларда боласипи кутиб ёт-
ганларнинг сон-саноғи нўқ. Поезд келнши бнлан ҳамма
ичиб турган чойнни, еб турган ошипи ташлаб, перронга
югуради. Биров қувнаб, биров ғамгнн қантиб чиқади.
-Мана шундай қувончли кунларнинг бирида Горчаковога
келган пассажир поездидан ўн чоқли йнгит тушди. Бир
пасда перрон иювқин-суронга, кулги, ппғн-сиғига тўл-
ди. Бир зумда юк машиналари келганларни Фарғона-
нинг тўрт тарафига олиб кетди. Перронда бнр нигит
қолди. Унинг кўксида йигирма олтита орден, медаль.
Уни ҳеч ким кутгани чиқмади.

Иигит юк халтасинн ерга қўйнб, бир дам у ёқ-бу
ёққа аланглаб турди-да, халтаснни секин яна елкасига
олиб, аста вокзал майдоннга юра бошлади.

510

www.ziyouz.com kutubxonasi

Область ҳарбий комиссариатииинг вакилн унннг ҳа'
ракатларини кузатиб турганди. Икки солдат бнлан нс-
тиқболига чиқди.

— Салом, ўртоқ сержант,— деди у.— Қаерга борасиз?
йигит Чортеракка боришини айтди. Комнссариат ва-
кили унинг елкаспдагн юк халтаснни олиб четда турган
қора «эмка» машннаси олдига обориб эшикни очди.
— Марҳамат, мана, олиб бориб қўяди. ••
йигнт гангнб қолганиданми, бунақа бўлишнни кут-
маганиданми унга ннма дейишни билмай, машинага чиқ-
ди. Машина гуриллаб Марғилон тарафга йўл олди.
Қоронғн тушишига хнйла бор. Марғилон йўли уруш-
дан олдин қандоқ бўлса ҳали ҳам ўшандоқ. Бпронта
янги иморат тушмаптн. Тош йўл анча нураб қопти. .
Машина сартарошхона олдидан ўтаётганда йипит-
нинг кўзи йўлкада тўр халтани тўлатнб болалар ўйннчо-
ғи олиб кетаётган кампирга тушди-ю, шофёрдан тўхта-
тишни сўради. То машнна тўхташига ҳам сабр қнлмай
ўзини пастга отди. Қампир чойхона олдига бориб қолган
эди. Йигит ҳаллослаганича унга етнб олди.
— Буви, бувижон!
Қампир ўгирилди.
йигит турган жойида қотиб қолди.
— Нима дейсан, болам? Бувннгга ўхшатдингми?
Йигит ҳамон қимирламай турарди.
— Одам одамга ўхшайди, болам. Бувннгга ўхшасам
ўхшагандпрман.
Йигит хижолатликдан қнп-қизариб кетди. Кампир
мулойнм илжайиб, ҳечқиси йўқ, болам, деб нари кетди.
Сўрида чой ичиб ўтирган икки-уч киши уларнинг Га-
пидан хабардор эди. Улардан бири гап қотди.
— Ука, бу қоратепалик Малика деган кампир,. Узинг
қаёқнинг боласисап?
Йигит жавоб беролмади. Ҳамон кампир кетган то-
монга маҳлиё қараб турарди.
Йигит то Чортеракка етгунча чурқ этиб огиз очмади,
Қоронғи тушган. Қишлоқ уйларидан чироқлар мил-
тираб кўршшб турнбди. Қаердаднр йнгитлар қийқира-
ди, чирманда тараклайди.
Йигит машинадан тушиб тор кўчага жадал бурил*
ди-ю, энтикиб югура бошлади. Ана, уйига яқин қолди.
Айвон шифтида ёниб турган чироқ девор оша кўриниб
турибди. Демак, бувиси ухламай уни кутяпти.

520

www.ziyouz.com kutubxonasi

Йигит жон ҳолатда эшик ҳоҳа бошлади. Ж авоб бўл-

мади. Яиа қаттиҳроқ тақиллатди. Яна жимжит. Бувим-

нннг ҳулоги оғирроҳ эди, балки эшитмаётгандир. деб

деворга тирмашмб ҳовлига қаради. Ҳамма ёқ супурил-

ган, сув сепилган. Ариқ четларида намозшом гулларн

очилиб ётибди.

Қўшни ҳовлиминг эшиги очилиб биров бош чи-

қазди. Қоронғи бўлганидан кимлигини билиб бўлмас-

ди. . . . I.

— Кимснз?— деди аёл кишн.

— Мен, мснмап, Холматжонман,— деди йигит. , .

Аёл югура келпб унга ўзини Отди. .-

— Вон бўйгинангдан холанг ўргилсин, келдингми,

омон-эсон келдингми?

Холматжон шошпб сўрадн.

— Бувим қанн?

Хогин жавоб бермади. Қоронғида оғир хўрсингани

эшитилди. Холматжопнинг юраги шув этиб кетди.

— Нима гап? Тинчликми?

— Оҳ, холагинанг айлансип, бувигинанг бундан тўрт

йил олднн оламдан ўтган.

Холматжоннинг елкасидаги халта тушиб кетди. Бу

халтада бувисига атаб олган тўрт метр қора бахмал,

рўмол, калиш бор эди. Бувиси қора бахмалдан камзул

кийишни жуда яхши кўрарди. Тўрт йил бўпти оламдан

ўтганига. Ахир яқин-яқинларда ҳам ундан хат келиб ту-

рарди-ку. Бу хатларни кнм ёзган?

— Вой болам, юр, бизникига. Мен дарров бориб Ас-

рорадан уйингнинг калитини олнб келаман. Колхознинг

боғида қиёмат базм бўляпти. Ҳамма ўртоқларинг ўша

ёқда. Урушдан келганларга опа ош қилиб беряпти. Бо-

рақол сеп ҳам ўша ёққа, болам. Асрорагина барака топ-

сип, ҳар куни қизлар билан келиб уйингни йигиштирнб,

супириб-сидирнб, кечқурун чироғингни ёқиб кетади. Ум-

ридан барака топсин. У бечора ҳам куйиб-ёниб юрибди,

Каримжон яна аллақаёққа кетганмиш.

Холматжон бўшашиб кетди. Қаёққа боради. Энди

қандоқ яшайди?

— Бу ёққа кир, болам. Чой-пой қилиб бераман. Сен

дамингни олиб тургунингча мен югуриб бориб Асрора-

дан калитни олиб келаман.

— й ўқ, овора бўлманг. Узим бориб келаман.

Холматжон огир-огир қадам ташлаб колхоз боғи та-

521

www.ziyouz.com kutubxonasi

рафга юра бошлали. Кампир унинг орқасидан бошнии
сарак сарак қилиб ачиниб қараб қолди.

Кеча ниҳоятда ойдин эди. Қую қ дарахтлар орасидам
йўлга оппоқ тангачалар сочилган. Ж ўж аси кўпайиб ини-
га сигмай қолган қушлар қар замон бир патирлаб қўйн-
шади. Иўлни кесиб ўтган ариқчалардан сувлар чулдираб
омбор тагига кирнб кетади. Деворлардан осилган ол-
чалар ойдинда чақнайди. Пахса девор кавакларида йил-
тироқ қуртнинг чироги милтирайди. Қаердадир бола
йнғлайди. Холматжоннинг тепасидан бўғотни чангнтнб
мушук ўзини ерга отдн. Яқип ўртада чучнтилгаи знгир
ёгинннг қиди анқиб кетди. Чап тарафдагн деворда лоп
этиб олов сакрадн-ю, зум ўтмай сўнди. Дарахт учларн,
том бўғотлари бпр дамгина ёришди. Бнров танднрга
ғўзапоя ташладн шекмлли.

Буларнннг бари кўпдан унутилган она қишлоқ ма>1 -
зараси, болалик туйғуларини уйғотадиган қадрдоп қпд-
лар эди.

Холматжон бу манзара-ю, бу нсларга парво қнлмас-
ди. Ҳозир унинг кўнглинн қеч нарса билан ёрнтиб бўл-
масди.

Туғилиши билан она днйдоридан бенасиб бўлган,
эсинн танимай отадан жудо бўлган, онадек бўлиб қолгаи
қадрдонн, меқрибони, дунёдаги жами одамлардан яхши,
ҳаммасидан аъло бувнсидан жудо бўлиши упи тамоман
гангитиб қўйган эди.

Она қабрнга тупроқ тортплганда ҳалн унга псм қўйнл-
маган эдн. Она уни туғди-ю, ўлди. Ота узоқда, фин ўр-
монларида жон бердн. Унда Холматжон қали ёш Гюла
эди. Зндн ўзн вояга етиб, юрт ишига ярагап, қўлпга қу-
рол олиб жангга кнрганида бувиси кўз юмдн. У фарзаид
бўлиб онасини ҳам, дадасинн ҳам, бувнспни қам қабрга
ўз қўли билан қўёлмадн. Бу жудоликлар, нўқотишлар
Холматжон қалбнда қеч ўчмас доғ, армону афсус бўлиб
қолди. У энди бутун умр бўйи бу армон дардинн торта-
ди. Ш у уч муқтарам кпшпларнинг қарзн бўннида қолдн.

Холматжон атроф ой нурига бурканган, бутун дала,
бутун юрт ёз огушида янраган тунда доғу қасратда ўр-
таннб борардн. Осмонда аста сузаётган ойнинг гарднши
упга нурли баркаш эмас, қншда челак бетида қотган
муз кулчаси холос. Тун қушларниннг иағмасн унга тасал-
ли бермайди. Лксннча фарзандлнк бурчини ўтамаган бо-
лага таъпадек бўлиб туюлали.

522

www.ziyouz.com kutubxonasi

Холматжон боғ дарвозаси олднда тўхталм. Ичкари-'
дан кабоб ҳиди келарди. Қийқнриқ, ўйин-кулги. Ҳеч ким
орқасига қарамайди. Давра олиб ўртада ўйнаётганга
қийқнрнб хушомад қилишади.

Холматжон бирдан кўнглидаги оғир ҳнсларни қувиб
шу қувноқ, шу беармон одамларга маҳлиё бўлганча ту-
риб қолди.

Дарвоэа орқаснга ўтириб, кўксидаги ўн олти орден, ўн
медални битта-битта бўшатиб олди-да, халтачасига со-
лнб қўйди. Қим билади, балки одамлар жаранг-журунг-
ларнпгни писанда қилиб келдингми, деб ўйлашлари
мумкнн, деднми. Ҳар қалай, Холматжон одамларга ял-
тираб кўринншни истамади. Ичкарига кирдн. Аъзамжон
уч медалини атайин бир-бирига тегиб жарангласин деб
силкнниб, тебраниб ўйнарди. Дилдор бўлса ундан қочган?
дек ҳар турли муқом билан ўйнардн.

Холматжон тўхтади. Юрагн шиғ этиб кетди. У Дил-
дорни севарди. Севарди-ю, юрагини унга очишдан қўр-
қарди. Урушга кетаётганида атанлаб Дилдорлар эшиги
олдидан нкки-уч марта айланиб ўтганди. Дилдор чиқма
ган ўшанда. Уни узоқдан бўлса ҳам бир кўрсам деб тол
тагида қанча кутиб ўтнрган эдн. Ким билибдн дейсиз,
уруш тугагунча бу қиз Ннзомни севиб, ундан кейин сев-
маган кишисига тегишини. Энди у Аъзамжоннинг хоти-
ни. Ахир Аъзам жуда бемаънн бола-ку. Дилдорнинг бун-
дан кейинги ҳаёти нима бўладн? Аъзам уни албатта
хўрлайди.

Холматжон госпиталда яраланиб ётаркан, Аъзамжон
тасодифан учрашиб қолгандн. Ушанда Дилдор шаънига
айтган жуда ҳам хунук, огизга олиб бўлмайдиган гапнн
эслади.

Ушандан берн Холмат уни ёмон кўради. Кўришга кў-
зи йўқ. У жангда юриб ҳам, ўз хотинини ёмон гаплар
бнлан ҳақорат қилган.

Энди бўлса юрт кўзнда ўзн ҳақоратлаган, ўзн хўрла-
ган хотини билан ўйннга тушяптн. Б у қандоқ гап бўл-
ди?!

Вақт анча кеч бўлнб қолган. Ширакайф йигитлар бо-
лаларини етаклаб қайта бошлаган эдилар. Дарахт соя-
сида ўтирган Холматжонга ҳеч ким парво қилмасди.
Аъзамжоннннг кайфи жойида, тўрт-беш йигит даврасида
чиқиб келяпти. У бахтли эди. Бир гапирнб, ўн куларди.

— Немис лейтенантинннг ҳиқилдоғидан ғиппа бўғиб

523

www.ziyouz.com kutubxonasi

олдиму, бошинн деворга манавунақа қилиб, мэнавунақа

қилиб ураверибмап. Бир мақал қарасам, ўлиб қолгаи

экан. Улса қам бошинн ураверибман.

Холматжон мийнғида кулиб қўйди. Ахнр, Аъдамжон

хўжалик батальонида аравакаш эди-ку. Немисни узоқдан

кўрган бўлмаса, умуман, тирик немисни кўрмаган.

Аъзамжон худди Холматжонницг олдндан ўтибкетди.

Улар орқасидан Дилдор, Асрора, Адолат ўтишди. Дил-

дор ҳамон чиропли, ҳамон ўшандай жозибади э д и . ,Хол-

матжоннннг юраги гупиллаб уриб кетди, Рддинг;а бир-

пкки қадам ташладн. Аммо қизлар уни пайқаш^дди,

Холматжон ҳам боғдан чиқиб, аста-аста уйига.йўл ол-

ди. У шошмасди. Қаёққа шошади? Уйида уии кнм .лутиб

ўтнрнбди? ’

У остонага келганда эшнкни очнқ кўрнб ҳайрон бўл-

ди. Энди ичкарнга оёқ босган ҳам эдики, чироқ ўчди.

Ҳалн ҳам ойдин бўлгапидан чнқиб келаётган одамни

танндн. Бу Асрора эди.

— Асрорамисап?

— Вой, Холматсан-ку. Вой, ўлгуре, қачон келдннг?

Ш у топда келишингми? Юр, юр, тслеграмма берсанг

ўлармидпнг?— Асрора югуриб борцб чироқнн ёқди.

Холматжон у билан ўша болалик пилларида қандоқ

гаплашишса ўшандоқ самимнй, ўшандоқ ётсирамай кў-

ришди.

Холматжон упга тикилиб туриб, бувиси иомидан кел-

ган хатларни эслади.Ҳар куни чнроқ ёқиб, ҳовли супури-

шинн бнлди. Юрагп тўла ҳаяжон билан, чин юрагидан,

жуда са.мимий, жуда беғубор қрлиб раҳмат, дедн.

Холматжон юрагпда бу олпжаноб инсонга ннсбатан,

унинг қилган жамн яхшилнкларига қайтарадиган шу

биргнна қалб сўзцдан бошқа мукофоти йўқ эди.

Асрора жуда ҳушёр қиз эди. Холматжоннинг айтган

шу бир оғиз гапнпи у ўйлагапча тушунди. Самнмий жил-

майнб қўя қолди.

Ҳовлпни қўни-қўшни босиб кетди. Қўшни кампир

етимча ўкси.масип, деб ош дамлаб қўйган экан, дастур-

хон ёзди. Холматжоннинг бошига янги дўппи кийдириб,

елкасига чорси ташлади. Уша кезларн қоқ ярим кечасп-

ми, тонготар палласими, қишлоқларда ўзидан-ўзи тўй

бўлнб кетардн. Армиядан қайтувчилар кечасими, азон-

дами, уйларига келаверардилар. Б у хил зиёфатларга

халқ ўргаииб қолганди.

524

www.ziyouz.com kutubxonasi

Холматжошшнг уйн бирпасда тўйга айланиб қолдн,
Бир қария Холматжоннинг б уви ст-а қуръон бағишлади.
Ҳамма бир неча дақиқа бош эгиб жим қолди.

Эртасига Холматжон юртга ош бериб, бувисига таь-
зия очди. Чортеракнииг жнмжит цабристонидан бувнси-
пннг қабрини топиб кечгача тиз чўкиб ўтирди. йиғладн,
овундн. Йиғлади, овупди.

Гиёқларн қовжираган ғариб мозорга тнкилиб ўтирнб
ўтган болалнгини, етимлигинн билдирмаган мушфиқ бу-
висинннг ҳамиша ёшланнб турадиган хира кўзларини,
ажиб бир майин, меҳрибон товушини эслади. Эслади-ю,
япа йиғладн.

Қоронгн тушиб, шохлари қовжираб қолган терак учи-
да бойқуш сайраганда Холматжон ўрнидап турди. Қабр-
истон дарвозасида ўтпргап гўрковга пул бернб, ташқа-
рига чиқдн.

Холматжон катга йўлдан келаркан, негадир ҳовлиси
тарафга эмас, Маргнлон йўлига қараб кетарди.

Холматжон учун Чортеракнннг снра қизиғи қолма-
ганди. На ота, на она, на бувнси бор унинг бу қишлоқда.
Па акаси, на укаси бор унннг Чортеракда.

Чортерак деганда кўзига Дилдор келарди. Энди у
ҳам йўқ. Холматжоннннг Чортеракда спра яшагиси кел*
масди.

VIII

Пноят оқсоқол кейинги кунларда жуда озиб кетди.
1 11п кўп. Эрта баҳордан берн типмайди. Еши етмишга
етап деб қолган одамга ўн иккн километр йўл босиб, ку-
пига икки маҳал Марғнлонга қатнаш осонмн? Бозор
одамларипи ҳам худо уриб қўйган. Сал бепарво қолсанг,
молингни сув текинга пўқ қилишадн. Милиция-ку, жуда
хаддидан ошнб кетган. Бпр челак шафтолнга ҳам, кол-
хоз справкасини кўрсат, деб сўрапди. Колхоз пахта эка-
дими, шафтолн соталими? Сборчи болалар бозорда ҳам
хон, ҳам бек. Ҳар гал бозор дарвозасидан киришннг би-
лан патта оласан, деб туриб олади. Докторларнинг бош-
қа иши йўқ шекилли, куткилаганн куткилаган. Хўп, мап-
ли, шафтолнни ҳидлаб кўрсин, нега сотадиган ода.мни
ечинтириб қарайдп?!

Оқсоқол маиа шунақа бозор машмашалари билан
овора. У медалли ўғлпни ёнпга олиб бозор катталари-
нинг нафасини ичнга тушйриб юбормоқчи эди. Боласц

525

www.ziyouz.com kutubxonasi

ноқобиллик қилди. Иевараларинниг ҳам бўйи чўзилиб
бозор деса ҳочади. Айииқса, куёви фронтдан қантпб ке-
либ болаларинн қайнатаси билан бозорга боришнци
хоҳламади. Ш у туфайлп қайната-куёв, сан-манга бориб
қолишди.

Аъзамжон кслган кунларда Оқсоқол келди-кетднни
кутиш учун уч-тўрт сўм чнқнмдор бўлиб, ўлимлик пули
бузилган эди. Шунинг ўрнини тўлднриш ниятида Оқсоқол
бозор тарафга серқатновроқ бўлиб қолдн. Албатта,
супурги, помндор бнлан йўқолган пулнипг ўрни тўлмай-
ди. Каттароқ бир иш қилншни дилига тугнб қўйган эдн.
Уша катта иш кеча оёгининг остидан чнқиб қолди. Эллнк
метр қизил бахмал қўлга тушди. Оқсоқол икки соат сав-
долашнб сув текин қилиб олди. Уғли ноқобнллик қнлиб
хотипнпикнга кетиб қолганнда Оқсоқол шу парсани йўқ
қилишга овора бўлпб турган эди. Уғлининг кетидап
юрай деса, нозик молнп унда узоқ сақлаб бўлмандп.
1 йунпнг учу.н аввал молни сотиб, кейин ўғли бнлан жап-
жаллашмоқчи бўлди.

Бугун Оқсоқол ўчна бахмални эшагннинг тўқими та-
гига солиб, устпдан хуржун ташлаб бозорга нўл о-тди.
Хуржуннннг икки кўзида чнллаки узум тўлдирилган нк-
кита челак бўлганидан ўзи аввалгндек яна эшак кетндан
пиёда кетяпти.

Шаҳарга кираверпшда қатор чопхоналар бор. Бу чой-
хоналарипигсўрнларн ҳамма вақт чойхўрлар бнлан тўла
бўлади. Оқсоқол кўпинча бозордан қайтншда шу сўри-
ларнинг бирнга ўтнриб белндап ноннн олиб, белбоғини
дастурхон қнлнб ёзади. Сўри устида қолган чойнаклар-
пппг қопқоғинн очиб қарайди. Чойнаклар тагида қолган
бир пнёла, ярнм пиёла чойларнн биттасига қуйиб само-
вардан ўзн қаннаган сув қуииб келадн. Самоварчи пул
сўраса, бобиллаб бсрадп.

— Шунинг учуи ҳам сеи самоварчн халқннинг бнрннг
пккн бўлмайди. Сен аблаҳлар худонинг сувига ҳам ҳақ
сўрайсанлар. Бор, тошингнн тер.

Оқсоқол худди шу гузарга стганда кимднр,— Оқсоқол
бува,— деб чақирди.

Оқсоқолнинг пшп тнгиз. Бозор тарқалмасдан молини
йўқ қплншн керак.

У овоз келган тарафга аланглади. Қараса, фронтдан
кслгап уч-тўрт қишлоқ болалари чой ичиб ўтиришибди.
Улардан бнри югуриб унинг олдига келди.

526

www.ziyouz.com kutubxonasi

— Аъзамжон акам кебднлар, деб эшнтднм. Ссвиннб
қолДииГизми?

ОқсоқоЛ унга ^аҳмат аПтдн, аммо ўзи шошиб турар-
ди. Ингитнинг шсригн унга мой тутди. Оқсоқол эшагин'1
снмёғоч олдида қолдирнб, сўрнга омонатгпна ўтнришга
мажбур бўлди. Чунки патнисда пашмак, қанмоқ, ширмо-
йи нон бор эди. Шундоқ нарсалардан танапвул қнлмас-
лик, ношукурчилик бўлади, албатта...

Қуёштепага келган. Тупроқ оёқнн куйдираман дейди.
Оқсоқол то текин нонушта қилиб олгунча эшак ҳам бир
роҳат қплмоқчи бўлди. Қизиган тупроқни ҳндлаб пиш-
қнрган эди, тупроқ тўзиб кетди. Бундан роҳатланган
эшак пкки марта ҳиқнллаб, кейнн кучннинг борнча ҳанг-
раб юборди-да, Туйроққа ўзнни ташлади. Ҳамма ёқни
чангнтнб у ёқдан-бу ёққа ағанай бошладн. Челак усти-
дйн отилиб кетиб узумлар тупроққа қоришди. Қоринбоғ
узилнб, тўқнм бир ёққа, эгар бир ёққа отилнб кетдн. Ҳар
бИрн ўн метрдан қнлиб ўралган беш бўлак қизил духо-
би эшак тагида қолди. Эш ак ҳар ағанаганда духоба-
пинг тахи бузилнб ёзилиб кетар, баттар тупроққа қори-
шарди.

Оқсоқол чойни ташлаб ўшаққа югурди. Эшакни теп-
ди. Эш ак парпо қнлмадп. Уз ншипч қнлавердн. Думи-
дан тортди. Қари одамнинг тортганн қаёққа борарди.
Эш .ж уни ҳатто сезмади. Думалайверди. Ким кўп, бозоп
атрофида бекорчи кўп. Айииқса, болалар қнйқириб эшак
атрофиип ўраб олншди.

Тушлик қилгаин келгаи участка милициясн ҳам сў-
рида ўтнрарди. У бу ҳангомани кузатнб тураркан, эшак
тагпда эзилаётгап духобаларни кўриб ҳушёр тортиб кет-
ди. Шунча нарса... Чол шунча бахмалии қаёқдаи олди?
Б у хил молни комбииат эпдп чиқазяпти. Қомбинатнннг
моли дастгоҳдан чнқмаёқ, бу чолнинг қўлига тушибди-
да?! Милиционср шошилмай Оқсоқолнинг олдига келди.

Б у пайт эшак ишипп қилиб бўлган, ўрнидан туриб
силкинаётган эдн.

Оқсоқол чойга. чақнрган болани қарғай-қарғай бах-
малларнн йиғнштирар эди. У шошганидан молларининг
тупроғинп ҳам қоқмай хуржунга тиқди. Челакни ҳам,
узумни ҳам олмади, жаҳл билан эшагипи бнр тепиб
жойндан қўзғатди-ю, орқасидан пнлдираганича кетдн.

Чонга чақиргап йигит орқасндан қичқирдн:
— Ота, челак қолди, узумлар қолди-ку?!

327

www.ziyouz.com kutubxonasi

Оқсоқол унга царамай аламлн жавоб қилди:

— Пншириб е, катта холанг билан нншприб е, жувон-

марг...

Милиционер унга эргашиб борарди. Балкн, у шу тў-

полонда текширсам одамлар ўраб олади, гапни гапга

қовуштирмайди, деб ўйладнмн, ё бўлмаса ўртага тушиб

кўнглини юмшатадиганлар чиқиб қоладими, қар қалай, у

чолни сал нарига бориб тўхтатмоқчи бўлди.

Жақлдан ҳам кўкариб, ҳам терлаб кетган Оқсоқол

сал нари боргандан кейин холнроқ тор кўчага бурилди.

Тўхтаб эшагииинг қоринбоғнни тортаман деб тургарда

милиционсрнинг қораси кўрннди. Оқсоқол шошиб эшакка

минди. Қоринбоғ яхши тортилмаганидан узанги снрпа-

ниб ерга тегнб қолдн. Оқсоқол шошнб эшагннн яна бир

тепди. У пнлдираганича кетди. Оқсоқол югурди. Аммо

мнлицпонер шошнлмасди. Илгарн бу кўчадан Оқсоқол

юрмаган эди. Кўчанппг бошп берк экан. Тўхташга маж-

бур бўлдп. Аъзойи баданндан тер чнқиб, кпйнм-боши

шалаббо бўлиб кетдп. Оқсоқол шунча ёшга кириб бугун-

гидақа пшн юришмагап кунни кўрмагаи эдн. Иккп челак

пўсти торс ёрпламаи деб турган узумдан айрнлди. Не-не

оғир кунларинн кўтарншган эшагн бугун унга хиёнатқнл-

дн. Арзимагап псснқ тупроқпи бир ҳпдлашдаёқ упи мили-

цияга тутнб берди.

Оқсоқол бупдан ҳам позик жонлардан осоплпкча қу-

тулиб кетган эдп. Аммо бугунгиси у қадар нозик бўлма-

са-да, қутулишиннг иложн йўқ эди. Чунки қочадиган,

молпип яшнрадпган жой нўқ.

Мнлициоиер ҳамон шошнлмай келар, Оқсоқол бўлса

пима учунлигипн ўзп ҳам билмаган ҳолда илжаярди.

Ииҳоят, милпцпонер упга яқпн келди. Оқсоқол унинг

башараснга қарамаган экап, ўтган йилп кузда пккн яшик

тўқсон бешинчп кўк чон билан қўлга тушганда шу мели-

са унинг қарплигнни назарда тутиб қўйиб юборган эди.

Ҳар қалай, инсофи бор экан... Оқсоқолда аллақандай

умид учқунн пандо бўлдн. Танасига жон кирди. «Дарвоқе,

шу мелиса нос чекувчи эди». Оқсоқол шошиб белбоғинииг

қатидан носқовогини олди. Атайин тутаётганини билдир-

маслик учун ўзп чекиб ҳавасини келтирмоқчи бўлди.

Шундай қнлдп. Оқсоқолнпнг айтгани келдн. Милнционер

илжапди.

— Қанп, Оқсоқол ота, битта отайлик. Ж уд а хумориси

тутиб кетди. .

520,

www.ziyouz.com kutubxonasi

— Хўп, хўп, болангдан айланай, хўп. Нос керак бўл-

са ўзнмга айт. Мендан бошқанинг носини чекма.

Милицнонер кафтнга тўлдириб нос тўкди-да, тилпнинг

тагига ташладн.

— Иўл бўлсин, отахон?

— Шундоқ, шундоц, эшакни совутиб юрибман.

Ш у папт тўғридаги эшнкдан бир бола чиқиб милицио-

нерга ўзнпи урди.

— Дада, дада, нпма олпб келдингиз?

Мнлиционер ёнидап бнтта бодринг чпқарнб ўғлига

бердн. Бола яна югурганпча эшикка кирнб кетди.

Оқсоқол умрпда буиақа қўлга тушмаган эди. Шунча

йил бозорга апланишиб, шунча тақиқ молни қўлдан

ўтқазнб бунақа бўлмаган эди. Тумонат олдида эшаги

молини кўрсатиб қўйдп, ўзи боши берк кўчага кириб қол-

ди, ўз оёғи билан мнлициянинг эшигнга келиб тўхтади,

Оқсоқол дарров тнлга кирди.

— Кўчангни топншга топиб, уйингни тополмай турган

эдим. Яхшням ўзинг келиб қолдинг.

— Ишингпз бормиди, ота?

— Ж удаям унақа зарур ишим йўқ эди-ку, бир кўриб

қўйишим керак эди. Укапг келди, укагинанг фронтдан

омон-эсон келди. Шуни айтнб қўймоқчи эдим. Укагинанг

ордерларини жаранглатнб келди. Келди-кетди билан ан-

ча чиқимдор бўляпман, бисотда озроқ бахмал бор эди,

болангни тўй қилсанг, кўрпа қавитарсан, бегонага кет-

масин деб сенга олиб келаётган эдим.

Милиционер кулнб юборди.

— Оқсоқол ота, бу гапни қўйннг, бахмални қаердан

олдингнз? Шуни айтинг!

—. Бисотдан, бисотдап чиқдп, ука.

— Қани, бўлмасам, ўша бнсотдан чиққан молни бир

кўрнб қўяй.

Оқсоқол ўзпни у ёқ-бу ёққа ташлаб кўрди, бўлмади.

Охири эшакнинг тўқпмини кўтариб бахмални кўрсатди.

— Оббо, Оқсоқол ота-е, отингизни Иноят оқсоқол

эмас, Жиноят оқсоқол деб бекорга айтишмаган экан,

^хир бу ўзимизннпг комбннатдан яқинда чиққан бахмал-

ку?!

Оқсоқол индамай тураверди.

— Оперпунктга борамиз, ўша ерда қаернинг моли

экаплигини аниқлаб беришади.

Оқсоқол шошиб қолди. 'г

04-320 529

www.ziyouz.com kutubxonasi

— Қўй, укажон, қўй болангдан айланай, қўй Ш атта
ўзйпг бир баЛо қилнб қўя қол. Майли, озроғини ол, ўша
турқи совуқларингнинг олдига олиб борма.

. — Нима деяпсиз? Пора бермоқчнмйсиз?
— Пора эмас, падарка. Ҳа, падарка,'ука.
Милиционернннг эндн астойдил жаҳли чнқиб кетдп.
— Бўлди, майнавозчилнкни бас қилинг, кетднк.
,Оқсоқол жойндан қммирламай турарди.
— Рост айтяпсанми? Эсннг борми, ука?! Сал миясм

йўқроқ мелиса экансан... Тайёр шунча пуллик бахмални
олмасанг кўр бўласан.

— Юринг деяпман!
У ёнидан ҳуштагини олнб огзига солдн.
— Қўй, қўй, чалма, нима қиласан одам йиғнб. Узи-
мнз тил топишиб кетамиз.
Милиционер жаҳл билан эшакни бнр тепди. Эш ак
Оқсоқолдан бошқага кўнмас экан, жойидан жилмади.
— Қўнмадингмн? Пушаймон бўласан, бола. Ҳозчр
дод соламаи, бошимга одам йиғиб, мелнса мени пастқам-
га опкелнб пора сўраяптн дейман.
— Ундан баттарннн айтсангнз ҳам қўрқмайман. Кет-
днк.
Оқсоқол юришга мажбур бўлди. Сал нарига борнб
яна тўхтади.
— Вей, ростдан олиб кетяпсанми?
Милнционер жавоб қилмадн, кетаверди.
— Қарғайман,— деди Оқсоқол.
— Барибпр қаргишипгиз ўзингизга урадн.
— Бмон қарғайман.
— Қанақа қарғасангнз ҳам барибнр.
Оқсоқол пима қилишинп бплмасдп. Ннма деса бу
ўжар милиционер уни қўйиб юбораркин?
— Менга қара...
— Ҳа, нима дейсиз?
— Боланг ўлсин, деб қаргайман.
Милиционер титраб кетди. Унинг бпр боласи фронтда
ўлнб, дилидан ҳали алами кетмаганди. Пешонасида бит-
тагнна олтн яшар боласн бор эди, холос. У шу боласипи
еру кўкка ишопмас, бола ҳам отасига ўрганпб қолганн-
дан кечаси у билан ётарди. Тунги сменага кетган пайт-
ларда бола неча марта уйғониб дадасини сўрардн. Оқсо-
қол шу болани қарғамоқчи.
— Нпма дедингнз?

530

www.ziyouz.com kutubxonasi

Боланг ўлсин, деб қарғайман. Тобути шу кўчадан ао*1
пиллаб чиқсин, деб қарғайман.

Милицисжернинг аъзои баданидан тер чиқиб кетдн.
Кўз олди хиралашди. Ганднраклаб елкасини деворга
урнб олди.

Оқсоқол айтган гапн қанчалик таъсир қилганини кў-
риб яна авжга чиқди.

— Ҳа, шунақа деб қарғайман, қўйиб юборсанг дуо
қпламан.

А\нлиционер унга ўқрайнб қаради.
— Расво одам экансиз. Боринг, йўқолинг.
— Хўп, хўп. Бахмалнн оласанми?
— Иўқол, нфлос!
Оқсоқол йигитлардек чаққонлик билан эшакка
минди-ю, кавушипипг учи билан икки биқинига нуқди.
Эш ак ҳа.м шуни кутнб турган экан, пилдираганича
кетдн.
Кўча бошига етганда Оқсоқол орқасига қаради. Ми-
лиционер ҳамон қимирламан турарди. У неча йиллардан
бери милицияда ишлаб ҳали бунақа муттаҳамнй кўрма-
ган эдн. У нечалаб жиноятчиларни тутган, қеч ким уни
гапга кўндиролмаган эди. Оқсоқол унннг юрагини чан-
галлаб олдн. Ноилож қолди. Умрнда биринчи марта жи-
ноятчпни қўлдан чпқарди.
У қилиб қўнган ншпга ўзи ҳам ҳайрон эди. Ж аҳл
билан ерга бнр тупурди-ю, орқасига бурилиб кетди. У
йўл-йўлакай сўкиниб борарди.
— Аблаҳ, ифлос, ярамас, муттаҳам, ҳаромхўр, ўғри..„

IX

Правление мажлнси эрталаб соат саккизга чақирнл-
ган эди.

Одамлар бирин-кетнн ндора олдидаги сўрига ииғнлн-
ша бошлашган. Солдатлнк кнйимларнни ечиб яктак, дўп-
пи кийган жангчи йигитлар кетмонни ариққа ташлаб
нариги сўрпда ўтиришибдн. Аъзамжон ҳам ўшалар
тўдасида.

Правленне икки масалани муҳокама қилмоқчи. Опа-
нинг аризаси ва жангдан қайтган йигитларни алоҳида
бригада қнлнш ёки уларнн бошқа бригадаларга тақснм-
лаш.

531

www.ziyouz.com kutubxonasi

Зинада опа пайдо бўлди. У у ёқ-бу ёққа қараб
Аъзамжонни топди-да, уни имлаб ичкарига чақирди.
Аъзамжон нима гаплигига ҳайрон бўлиб кетидан ичка-
рига кирди. Идорада Асрора, Қишлоқ советипинг раиси
па райнжроком вакили ўтиришарди.

Аъзамжоп улар бнлан кўришиб, бир четга бориб
ўтирдн. Опа бнр-нкки марта гапга оғиз жуфтлади-ю,
гапиролмадн. Аъзамжон ҳайрон бўлди. Охири опа ўрнн-
дан туриб, унм яна ташқарига нмлади. Қоридорга чи-
қишдн.

— ДАенга қара, ука, дадапгнинг нши чатоқ, милн-
пия қамаб қўйибди. Кеча бозордан олиб кетишган
экан.

Аъзамжоннпнг эти жимирлашиб, кўзи тиндн.
— Ш у гапни айтиб қўймоқчи эднм. Марғилонга ту-
шиб бнр хабар олиб қўн.
Аъзамжон бугун правление мажлисига катта умнд-
лар, аллақанча режалар бнлан келган эди. У шунча
ёшга кпрган бўлса унипг бнроп яхши кунннн дадаси та-
титмаган. Ҳамма вақт нимадир қнлади-ю, тўпни азага
айлантирадн. Ахир тўрт йнл урушда юриб соғинган осто-
насига интилнб келаётганида ҳам эшпгига етмасдан унн
қон қнлдн. Уйниипг қораси кўрннмасданоқ хотинидан,
боласидан, укасидан жудо қнлдн.
Этнн тандан жудо қилнб бўлмас экан. Мима қплса
ҳам дадаси. Боқиб ўстпргап дадасн ахир. Урншиб бўл-
маса, сўкиб бўлмаса.
Аъзамжон бўшашиб ташқарпга чиқди. Одамларга
ҳам аралашмай бпр чеккага бориб, бошини эгнб ўтпра-
верди. Унннг бу ҳолати фронтдан қайтган жангчндан
кўра, қамоқдан қайтган маҳбусга ўхшарди. У одамлар
кўзига қараёлмасди. Уни шу топда нкки нарса эзарди.
Қари одамнинг қамоқда ётиши, шу қамалган одамнинг
боласи эканлиги.
Қоровул чиқиб ҳаммани чонхона орқасида тапёрлан-
ган жойга таклиф қилди.
Кенг майдонга скамейкалар қўйилган, юқоридаги
столга қизил алвон ёзилган.
Қишлоқ советииинг раиси мажлисни очди. У кол-
хозга янги кучлар келгани, далалар уларнипг кучига
зориқиб турганннн узоқ, шошнлмай гапирди. Шундан
кейин правление жангчи ўртоқларни бригадаларга тақ-
снмда^анини антди.

532

www.ziyouz.com kutubxonasi

Ома ўрнидан туриб кпм қайси бригалага қўиилгаиини
эълон қилди. Джаб, Аъзамжонни қеч қайси бригадага
кирнтншмабди. Нега? Балкн дадасининг қамалгани
учунднр. Ер ёрнлмадн-ю, Аъзамжон ерга кирйб кетма-
ди. Утнрган ерида чўкиб кетаётгандек, борган сари кич-
райиб кетаётганга ўхшарди.

Қишлоқ содетннпиг ранси яна ўрнндан турди. Унинг
қўлида қогоз. Ҳамма жимиб қолдн.

— Ўртоқлар, опа раисликдан бўшатишимизни сўраб
ариза берднлар. Ш у масалани сизнинг муҳокамангйзга
ташлайман.

Ғопур-ғувур гап бошланди. Бпров тушмасин, биров
ўзи яхши эди, деб луқма ташлай бошлади. Кимдир:

— Урнига кнм бўладн?— деб қичқирди.
— Шупи гаплашмоқчимпз-да,— деди Қишлоқ сове-
тинппг рансн.— Аввал опанинг аризасини муҳокама қн-
лайлик. Опа аризада қариб қолганларини, катта хўжа-
ликка раҳбарлик қилнш огирлик қилаётганини айтиб-
дилар. Биз маслаҳатлашнб опанинг илтимосини қонди-
риш кераклнгини ўйладпк. Мана, йигитларимиз қайтнб
қелишди. Эпдп бундан бу ёқ одамга ёлчнб қоламиз.
Янгп ерлар очнш масаласи олдимпзда турибдп. Хўш,
нима деймиз, арпзага хўп деймизмн, ё йўқ.
Одамлар барапарига йўқ, деб қичқиришди.
— Узи яхши.
— Опа яхшн ранс.
— Опа биз йўгимнзда болаларимизга ҳам она, ҳам
ота бўлган.
— Узнмиз ишнга қарашамиз. Қнйнамаймиз.
Ҳамма ёқ ола-ғопур бўлиб кетдн. Охири опа ўрнн-
дан турди.
— Раҳмат, укажонлар. Ш унчалик нлиқ-иссиқ гапла-
ринг учуи каттакон раҳмат. Энди бу ёғи бўлмайди. Чар-
чаднм, тобим ҳам йўқ. Колхоз катта, иш кўп, бу ёғига
кучим стмай, сизларни уялтириб қўяман. Ешлардан қў-
яйлик. Хўп денглар. Менга қийин бўлади. Уруш пайти
бошқа гап эдн. Қнмирлаган жонки бор нимадир қилиши
керак эди. Виждоним буюрганича, кучим етганича иш-
ладнм. Бу ёғнга энди ниқилиб қоламан. Хўп денглар,
укажонлар.
Опанннг астойдил ялпннб айтган гаплари одамларга
даъсир қилди.
— Ундоқ бўлса майли, қийнаманглар қари нарсани,

533

www.ziyouz.com kutubxonasi

— Аммо прапление рўйхатнда қолсин, тажрибаси

бор, иисофи бор.

Ҳар ер-ҳар ердан чиқаётган бу луқмаларга опа гоҳ

плжайнб, гоқ жнддий қараб қулоқ солнб ўтирарди.

Раисликка янги номзод эълон қилинди.

— Асрора Ҳакимова.

Бирдан жимлик чўкди. Қейнн олд қаторға ўтириб

олган қизлар, хотинлар чапакни бошлаб беришди. Ким-

днр, раис эркаклардан бўлса яхши бўлардн, деганди,

унга: бошқаси жавоб қилди. ■•

— Асрорани эркак деса ҳам бўладн. Унта йигитга

тепг келади.

Яктагининг устидан тўртта медаль тақиб олган шоп

мўнловли жангчи йигит ўрнидан турдн. Боя ранс эр-

каклардан бўлсин деган одамни тўда орасидан топнб

жапоб қилди.

— Ия, шу гапни сен айтдингми. Эсингда борми, Ас-

рора билан кураш тушганингда йиқилиб тупроққа қори-

шиб кетганинг.

Қийқириқ бўлиб кетди.

— Мард бўлсанг чиқ. Яна курашга соламиз.— Л\е-

далли йнгит хўрозга ўхшаб бўйнини чўзиб қойил қнл-

диммн, деган маънода атрофга қаради.— Асрора раис-

ликка жуда боп қиз. Агар рози бўлсанглар, жангчи

ўртоқлар, мен фронтовиклар номидан шу номзодни

қувватлайман. Қани, фронтовикларнинг гапини иккига

қнладиганни кўриб қўяйлик.

Аъзамжон гапга ҳам аралашмас, чапак ҳам чалмас-

ди. Бошпни эгиб ўтирганнча ҳеч қачон омадга йўл бер-

маган ўз тақдирнни қарғарди. Агар дадам қамалпб

қолмаганда, албатта, менн раис қилишарди, деб афсус-

ланиб ўтирарди.

Райижроком вакили сўз олди. У Фарғона область

партня комитетн ва область ижроия комитети Езёвон

чўлларини ўзлаштириш учун умумхалқ юриши бошла-

ганинн хабар қилди.

— Ҳознр Езёвон тўрт тарафдан сиқиб кадиняптп.

Бнр тарафдан Андижон, бир тарафдан Наманган ёш-

лари юриш бошлашди.Тошлоқлик колхозчиларнинг чўлга

биринчи юриши бу чўлдан яхши ҳосил олиш мумкинлигн-

ни исбот қилпб берди. Ҳозир Найманда очилган ердап

областда эпг кўп пахта ҳоснли олиияптн. Шунинг учуи

ҳам область ташкилотлари ёшларни шу чўлга чақиряпти.

534

www.ziyouz.com kutubxonasi

Истаганлар колхоз правлениесига учрашиб, хоҳишла-
рини билдиришлари мумкин.

Шундан кейин у Иаймандагн ерларга пахта экилга-
ни, ҳозир бу гўзалар парваришсиз ётганини айтиб
бердп.

— Деярли ҳамма ишни техника бажаради. Туркистон
ҳарбий округи ўз нхтиёрндаги машиналарни чўлни ўз-
лаштирпшга беряпти. Фронтчи ўртоқлар бу машина-
ларни бошқаришда актив қатнашишлари керак.

Боя Асроранн ёқлаб чиққан медалли йигит яна ўр-
нидан турди.

— Узимизнинг колхоз нима бўлади?
— Ж а н г бўлган жойлардан тинмай эшелонлар келиб
турибди. Кунига районимпз бўйича элликдан ортиқ
жангчи қайтяптн. Иигитларимиз ҳали кўп келишади.
Колхозимизга ҳам, чўлга ҳам одам етарли бўладн. Бу
тарафдан хотиржам бўлннг.
Аъзамжоннинг кўнглида умид учқуни йилт этнб
қолди. У ҳам шу чўлга кетса нима қиларкин. Б у срда
унинг қадрига етишмаяптн, хўрлашяпти.
У калласпга келган фикрнн аниқ ўйлаб кўрмаёқ,
ўрнидан туриб қпчқирди.
— Мен бораман. Мени ёзинг.
Ҳамма гур этиб орқага ўгирилди.
Асрора уидан бу хил гапни кутмаган эди.
— Снз бормайсиз. Правление сизни механизаппя
бўйича ннженерликка тайинламоқчи.
— Истамайман,— деди Аъзамжон қатъий.— Кета-
ман.— Хотин кнши ранс бўлган колхозда ишламайман.
Орқада, хотинлар орасида ўтирган Дилдор сесканиб
кетди. Аъзамжон ннма қилмоқчи. Уйини, бола-чақала-
ринн ташлаб кетмоқчими. Нега ундан, ўз хотинидан
бир оғиз сўрамади. Нима, Аъзамжон илгарнгича упн
писанд қилмоқчи эмасмн, уни ювош, бўш-баёв хотин
деб ўйлаяптнми. Йўқ, Дплдор у ўйлаганлардан эмас. У
ўз ҳақини таниган, эидп ўзнни бировга оёқ ости қил-
дприб қўймайди.
Днлдор ҳам ўрнидап турдн.
— Мен бормайман.
Аъзамжон ҳали жойига ўтнрмаган эди. Хотинилмиг
ўрнидан туриб унга терс гап айтганндан ғазаби келди.
Наҳотки ўз хотини ҳам унга қарши бўлса, наҳотки.у
ўз эрига яхмш кунин раво кўрмаса. Бу қандоқ гап.

535

www.ziyouz.com kutubxonasi

— Сен бормасапг, узпм кетаман.
У шундай дсди-ю, тўнини қўдтиқдаб йиғиндан чиқиб
кетди. Кадлада минг хид ўйлар билан дала кезаркан,
ўзидан-ўзн гоҳ Дилдор бнлан, гоҳ дадаси билан ури-
шарди. Баъзан олнсда ёнган чўғдек милт этиб Низом-
жон эсига келнб қоларди. Наҳоткн шу кнчкинагина,
ннмжонгнна укаснчалик бир сўзли бўлолмаса. Ахир у
айтган жойидан кесдн. Дадасинпнг зулмидан, қарғиш-
ларидан қўрқмадн. Кетди. Кетиб бахтннн топиб олди<
Аъзамжон укасичалик бўлолмандимн?
Низомжон унга қатъиплик берди. Унинг ншлари, бйр ‘
сўзлилиги унга қанот бўлдн-ю, агар Дилдор кўнмаган
тақдирда ҳам ўзи нўлга чиқншга аҳд қилиб қўйди.
— Кўнса-ку, ҳа-я, кўнмаса этагнмни қоқиб, чпқа-
ман кетаман.
У ўйлаб-ўнлаб, юриб-юриб чарчадп. Тегирмон олдига
келиб харсангга ўтирди.
Тегирмон гувпллайди. Сув тўзонларн унинг бетла-
рига сачрайдп. Деворлардан, ун тўзонпга беланган он-
поқ тол танасидан ачиган хамнр иси келади.
Қош-кўзн ун гардига белангап тегнрмончи чол чнқ-
ди. Этагига юз-кўзини артиб унипг ёнига келиб ўтирди.
Чолнинг қовогн солпқ. Ииғлаган бўлса керак, кўзларп
қпзариб кетган эдп. У ўтираркап, ўзндап-ўзи гапирардн.
— Э, худо, бапдаларингда шунча қасдинг бормидн?
Мунча қийнамасанг, мунча қийнамасанг.
Аъзамжоннпнг эти сесканиб кетдн. Чолнинг ўғлига
бир гап бўлган, деб ўнладн. Қора хат келдимнкин. Чол-
нинг лочнндек ўғли бор эди. Наҳоткн, наҳоткн...
Чол қимирламай ўтирар, офтобда дон талашаётган
чумчуқлардан, муснчалардан кўзини узмасди.
Тегирмончининг ўғли урушдап олдии колхозда сувчи
эди. Аъзамжон ўртоқлари бнлан қулоқ бошнгй бориб
балиқ тутишарди. Тегирмончинппг ўғли саримсоқ пиёз
билан балиқ қовуриб берарди. Тол шохида доимо дутор
илиғлнқ бўлар, сувнипг намидан ипи бўшашиб кетавер-
ганидан у бир маршнинг ярмига етмай яна созларди.
Демак, шу бола ҳам ўққа учибди-да. Ш у топда
Аъзамжоннииг хаёлидан мипг хил ўй ўтди.
Чол бошини кўтарди. Ғамгпн кўзларини Аъзамжонга
узоқ тикнб хўрсиндн.
— Қандоқ қиласан энди, болам. Кўргилнк экан. Кел-
масипгдап япа кетаднган бўлиб қолдинг.

5','6

www.ziyouz.com kutubxonasi

Лъчамжон унинг гапига туигунмади. ё ч о л унинг
Езёвоига кетишиин эшитдимикпн.

— Гитлери_флиб, ппоии чиқибдн эпдн.
Лъзамжон чолнннг гапларига' тушунмади.
— Нима деяпснз, ото?
— Ия, хабаринг йўқми? Урушдан келган болалар
гурра-гурра воёнкоматга кстпшянти-ку. Япон дегани би-
лан уруш бошлёпибди.
Аъ^амжонпннг вужудн карахт бўлиб қолди. Нима
дейипшни, пима қилншппи билмай эсанкирадн. Чол яна
гапнрдп.
— Усмонгинамлан хат олган эднм, бугун-эрта бориб
қоламан, деб ёзган эди. Яна қон, яна ўқ. Э, худо, бу
қанақаси бўлди.
Аъзамжон ўрнндан турди. Демак, уруш бошланган.
Эски фронтчилар яна сафарга отланишган.
Аъзамжон малол келиб ўрнидан турдн. Эндн чўлга
кетшп керак. Янги ер очаётганларни воснкомат Чақир-
майди. Тезроқ чўлга жўнаб қолиш керак. У орқага қай-
тар экан, қишлоқ йигитларига дуч келди. Нима гаплиги-
ни ташвишланиб сўради.
— Қўрқма, ошнам, бизпи олмас экан, сен билан биз-
сиз бир ёқлнк қилншар экан.Бориб кетмонингни чопавер.
— Ростдан урушмн?
— Япон билан ёлғондакаси урушиб бўладимн?
Йигитлар ўтиб кетишдн. Аъзамжон қаёққа борншини
билмай йўл ўртаснда туриб қолди.
Аъзамжон Бзёвонда нима қилишини ҳали билмасди.
Агар у ерда ҳам уни хафа қилишса, «қўриқ ерингни
онангга бер-е», дейдн-ю, чопоннни елкаснга ташлаб ке-
таверади.
Аъзамжон ҳали кўчиб бормагап жойида ҳалитдан
ўзини омонат сезарди.

X

Дилдор нима бўлаётганинн билолмасди.
У бошидан шунча оғир кунлар ўтган бўлишига қа-
рамасдан ҳалигача пишмаган эди. Дарров жаҳли чиқар,
бир лов этиб, яна ўчиб қоларди. Ана шу хусусияТн унга
қанча қора кунлар солди.
Бугун эрталабки тумонат орасида эрмнинг юзига оёқ
тираб, у бораман деган жойга, бормайман, деганида

537

www.ziyouz.com kutubxonasi

фикрила қатъий эди. Энди у бу фикридаи кайтди. Эр
қаёққа бошласа, хотнн ўшаққа бориши керак.

Дилдор шу ёшга кириб бировнинг дилинн оғритма-
ган. Унинг дилини оғритганлар кўп бўлган. Дилдор
ақалли жавоб учун, аламини босиш учун бирон огиз
аччиқ жавоб қилмаган. Уйига келганда, нега аламини
олмаганидан ўзини ўзи койирди. Бугун ҳам шундоқ
бўлди. Узнни унутиб, Аъзамжонни ўйлаб кетди.

Бечора, хотиним йўқ демайди, деб шу гапни айтгаи-
дир. Менинг терс жавобим кўнглига қаттиқ ботгандир.
Иигит бошини хам қилиб қўндим. Нега бунақа қилдим
ахир!..

Дилдор ана шундай кўнгилни бузадиган ўйлар билан
банд эдн. Бирдан уруш хабари келди. Б у совуқ хабар
халқнн бир чайқатди. Ҳамманинг юзида, кўзида таш-
виш. Дийдор кўришганлар, ҳижрон азобларинн орқага
ташлаб бахтдан маст бўлган кишнлар яна ҳушёр тортнб
кетишди. Ҳамманинг кўзига оловлар, қонсираб ётган
аскарлар кўринди, бомбаларнинг портлашн, ажал уру-
гини сочаётган са.молётлар гуриллаши эшитилиб қолди...

Дилдор ўзини унутди. Эри пна шинель киядими, яна
боласини тирик етим қилиб ташлаб кетадими? Нега упи
хафа қилдим, нега дилини оғритдим. Атрофида парвона
бўлиб айлансам бўлмасмидн? У албатта кетади. Шунча
олис йўлдан соғ-омон келиб нима рўшнолик кўрди. Бнр
ёқда дадасининг хархашасн, опасининг аламли гапларн.
Дилдорнинг ўзи унга нпмалар демади, нималар қилма-
ди? Остонадан қувлади. Тумонат ўртасида унинг бетига
сапчиди.

Уруш хабари Дилдорнинг кўзига дунёни қоп-қоропғн
қнлиб қўйди. Аъзамжон қаёққа борса бораман. Истаса
жангга ҳам бирга кетаман. Ундан бпр қадам ҳам жил-
майман. У нима бўлса, мен ҳам шу...

Дилдор уйга келди. Дадаси певараснни тнззасига
ўтқазпб қнмирламай ўтирибди. Бола ухлаб қолган.

— Куёвингиз келмадимн?
Дадаси боланн уйғотиб юбормаслик учун йўқ ншо-
расинн қнлди. Юнусали ота уруш хабарини эшитмаган
бўлса керак, хотиржам ўтирарди. Неварасини бағрига
босиб, пиш-пиш ухлашини эшитар, бола ҳидидан маст
бнр ҳолда оламнннг лаззатини сураётгандек эди. У Дил-
дор юзпдаги ҳаяжонни сезмади.
Днлдор яна кўчага югурди. Гузарга чиқдн, самовар-

538

www.ziyouz.com kutubxonasi

да ҳам йўқ. Тапиш билишлардан сўради, кўрдим деган
одам бўлмадп. Бирдап Дилдорнинг юрагннп ваҳм босди!
«Кетган, албатта кетган. Е фронтга, ё чўлга...»

Унинг тарвузн қўлтиғидан тушдн. Юраги сиқилиб
нўл четида ўтирганча қолди. Катта йўлдан гур-гур ма-
шипдлар ўтнб турибди. Биров ҳаяжонда, биров хотир-
жам. Эскирнб. тошбақа қиёфасига кнрган «эмка» ма-
шннасн орқасидап кўтарилган чангнн устига шопирнб
тўҳтади. Ундан Асрора тушди.

— Нима қилнб ўтирибсан?
Днлдор этагипи қоқиб ўрнндан турди.
— Аъзам қанн?
Дилдор бош чдйқади.
— Қани, чиқ машинага.
Дилдор бир сўз демай машннанннг орқасига чиқдй.
Асрора ҳам безовта кўринардн. Машина правление
олдида тўхтаб, уларни ташлаб ўтиб кетди. Иккови ич-
карпга кирпшдн. Асрора ўйчан кўзларини ўртоғига
маъюс тикдн.
— Э, ўртоқжон, сспга ҳавасим келади. Сени қара-ю...
Унинг нимасига ҳаваси келади. Аҳволинн кўрнб ту-
рибди-ку! Дилдор ҳайрон бўлиб елкасини қисди.
— Эрннг бор, боланг бор. Менннг нимам бор, кимим
бор.
Дилдор нима дейишини билмай, деди:
— Ахир сен ҳам Каримни кутяпсан.
— Карнм узоқда. Япон бнлан олишяпти. Бнр уруш-
дан чиқиб бошқа урушга кнрдн.
— Аъзам акам ҳам бекор турмас, у ҳам кетзр
урушга.
— Йўқ,— деди Асрора, ҳозир районга тушдим. Фронт-
га ҳеч кимнн олишмасмиш. Фронтчилар далага чиқиш-
син, Езёвоннн ўзлаштпрншсин, дейишяпти. Бнр-икки кун-
дан кейнн районимиздан юз ўттиз киши Езёвонга
кетишади. Уй-жой, ҳамма нарса тайёр экан. Агар боргннг
келса майли, колхоз розн.
— Нима, бизни ҳайдаяпсизларми? Сен раис бўлиб
биринчи ишни менн ҳайдашдан бошламоқчимисан? Ду-
руст. Яхши ўртоқ экансан.
Асрора унга ётнғи билан тушунтирмоқчи бўлди.
Унинг ёнига бориб ўтирди.
— Менга қара. Сен ўзинг одаммисан, нимасан? Бу-
тун уруш ичи ўз ташвишимиз қолиб сенинг кўнглингнн

539

www.ziyouz.com kutubxonasi

кўтариш бнлан опора бўллик. Очиқ аитаман, хафа бўл-

санг ҳам ўзинг биласан, хафа бўлмасанг ҳам. Укаси

билан юриб, акаснёа тегдинг — бу бнр. Сени деб Ннзом

туғилган қишлоғидан бош олиб кетди — бу иккш Акз-

ука юз кўрмас бўлиб кетишди — бу уч. Бутун звено

бўлиб болангни боқишди — бу тўрт. Сени деб ота-^бола,

опа-ука бир-бирига тескари бўлишди — бу беш. Хўш,

сендан ббшқа ташвишимиз йўқмн? Ҳаммаси сенннг эрка-

лпгингдан, кўзинг очилмаганидан. Агар кетсанг, рўзғор

бошингга тушиб одам бўласан. Кўзинг бчилади.

Дилдорннпг кўзи тпниб кетдн. Асрора ҳамиша унга

шунақа қўпол гапиради, ётиғи билан гапиришни бил-

майди. Алам билан унга қаради: •

— Қпшлоққа сиғмай қолдикми? Қутулолмай юрган-

мидинглар? Ҳали ўзим боққанман, еднрганман, ичйр-

ганман ҳам дерсан?

Асрора жидднй деди:

— Шунақалигини ҳалиям билмансанми? Колхоз боқ-

май ким боқди. Звено қизлари бўлмаса, опа ўртага

тушмаса, очдан ўлиб кетардинг. Қани, айт-чи, уруш ичи

колхозда ншлаб нимани қойил қилдинг? Қпзлар ҳам ўзи

учун, ҳам урушдагнлар учун икки-уч нормадан ишлашдн.

Сен ақалли ўзннг учун ҳам ишлолмадпнг-ку1 Майлп,

кўнгли яримта, бошида кулфат, деб аядик. Ииғлага-

нингда овутдик. Сен кнмни овутдннг? Кимнинг бошини

силадинг? Уят керак. Сени эркалатиб қўйдик. Чиройли-

сан деднк, нозиксан деднк, эриигнинг урушдагилнгини

андиша қилдпк, қайнатангнинг пастлигннн ҳисобга ол-

дик, қайнагачингнинг худо урганлигнни ҳисобга олдик,

умуман, ўзинг ўлгур сухсурдексан, аёл кишинипг ҳам

киннаси кирадиган чироиингни андиша қилдик.

Днлдор кулнб юборди:

— Э, ўле, қаёқдаги гапларни гапирасан-а?

— Куладиган гапми шу. Тўгри айтяпман. Бу срда

турсаларинг сенларга рўшнолик йўқ. Қайнатанг билан

қайнагачинг кун бермайди. Шартта кўрпа кўтариб қол-

саларинг қутуласанлар. Нима, Езёвон қочиб кетибдими,

чақирса овоз етаднган жой. Снзларни ҳеч ким мажбур

қнлаётгани йўқ. Уйлаб, яхшилаб ўйлаб кўринглар. Ме-

ннмча, Аъзамжон тўғри ўйлаяпти. Уша ерда икковла-

рингнинг ҳам бахт топиб кетишларингга кўзим етиб

турибди. Агар Каримжон омон-эсон қайтиб келса, раис-

лигини ҳам ташлайман, кетаман, кетамиз. Ана ўша ерда

540

www.ziyouz.com kutubxonasi

ўзимкзни кўрсатамиз. Миигайиб юрадиган аммамнинг
бузоги Мизом нима бўлди? Иўлннм топиб кетди. Неча
марта газетага ёзилди. Кеча раднода ҳам гапиришди.
Б у ерда деворнй газетага ҳам оти ёзилмаган эди. Хўш,
ннма денсан?

Днлдор нндамади. У Лсроранинг гапларини танига
сингдирншга уринардн. Антган гапларн рост. Уруш ичи
бошқаларга товон бўлнб яшадн. Иноят оқсоқолга ўйин-
чоқ бўлди. Укасига ўптирнб, акасига тегдн. Эридан қора
хат келганда яна укасига тегмоқчи бўлдн. Днлдор шу
пайтгача ўз қплмишнни муҳокама қнлмаган, қилган
ишинн дилга солмаган эдн, бошқалар днлга солиб
юришган экан. Дилларндан энди тнлларига чнқди.

У шу бир неча минут ичнда яшаб ўтқазгап умрннинг
тўрт йилинн кўз олдига келтнрди. Асрорапннг гапларини
рад қнлншга урнниб кўрди. Уни ёлғончи қилишга баҳо-
налар қидирдн. Аммо бнронта баҳона тополмасдн. Топ-
ган баҳоналари шу қадар асоссиз эднкн, гапнришга
оғиз жуфтлаши биланоқ ичида уқаланнб кетарди. У
фақат биргнна гап айта олди холос:

— Ҳаммасипи ичннгга ташлаб юрган экансан-да!..
— Бўлмаеам-чи. Урушга борган ҳам, бормаган ҳам
ҳнсоб берадн. Сен нима дейсап? Агар биронта баҳопа
тополсанг, ҳамма гуноҳпнгнп кечншлари учун ўзим ка-
фил турнб бераман. Қани, айт?
Дилдорннпг бошп эгилди. Асрора упп боспб-босиб,
эзиб-янчиб гапнрарди. Каримжоннинг бу урушдан у
урушга кетишпга ҳам шу Дилдор сабабчндек аламини
ундан олмоқчи бўлардн.
— Менга қара, Аъзам дуруст бола экан. Билмадим,
дурустлигиданмн, бптта боласини ўплаганнданмн, сен
билан яшаб кетди. Агар мен унинг ўрнпда бўлсам ор-
қангга битта тспиб, бор, аравангни торт, менга сендақа
хотин керакмас, дердпм.
Днлдор унга ёшли кўзлари билап зардали қара-
ди.
— Ҳа, сен шунақа қнласан, сенинг қўлингдан бунақа
иш келади. Сенн ранс қилншаётганда мен ўлгур нега
қўл кўтардим. Бошимга бало келсин деб, қўл кўтарган
эканман.
— Сен қўл кўтармасанг ҳам ранс қплишаверарди.,
Сенинг қўлинг кўтарилди нима-ю, кўтарилмади нима.
Сен колхоз учун ҳеч гап эмассан.— Асрора деразадан

( . 541

www.ziyouz.com kutubxonasi

учиб тушган чумчуқ парини столдан пуфлаб учирнб

'/^ юборди.— Мама, шунақа нарсасан.
Дилдор чндамади. Овозининг борича, ғазаби, наф-

(\ рати, асабининг борича қичқирди.
— Бўлди. Бўлди, бас! Кетаман. Мутлақо кетаман.
^х Қораларингни кўрмайдиган бўлиб кетаман.

— Ж уда яхши қиласан,— дсдн Асрора хотиржамлнк
^билан.
д Дилдор шарт ўрпндан турди-ю, эшнкии қарсиллатиб

епиб чиқиб кетди. У уйига кўз ёшларини шашқатор тў-
ьиб йиғлаб борарди. У нега йиғлаяпти, ўз қилмишигами,
Асроранинг тўппа-тўғри юракка бориб санчиладнгяи
найзадек тиғдор гапларигами, ўзн билмасди. Ҳар қалай,
Асрора унга кимлигини айтди. Ойна тутиб ўз башара-
сига қарашга мажбур қнлди. Дилдор ҳали ҳам ўзини
ўзи танпмасдм. Қандайдир ўч, ниманингдир алами деб
билардн. Ахнр у Асрорага бирон оғиз гап билан жавоб
қилолмади. Ана шуниси унга алам қиларди.
У Дилдор уйга йиглаб кирди. Ариққа олма оқизиб ўй-
^аётган ўғли онаспнннг важоҳатини кўриб ҳар галгича
унга отнлмади. Тургап жойида қора тугмадек кўзларинн
қнмирлатмай қараганча тураверди. Аъзамжон айвон да-
ҳанида нягнга қўлини тмраб ўтирар, сочлари бошидан
ошиб, пешоналарини, қош-кўзларини тўсган. У тинимсиз
чанқалар, гоҳ-гоҳда отга ўхшаб пишқирардн.
' Аъзамжон маст эди. Самоварнинг оташхонаснга маҳ-
>3 » кийдирнб, ўт олднраётган дадасн ҳайронликда туриб
қолди. Нима бўлди. Куёви фронтдан келгандан бери
бу уйнинг осойишталиги бузилди. Ҳар куни урнш, ҳар
куни йиғи. Бугун куёви ғирт маст бўлнб келдн. Кетидам
қизи ниғлаб кнрди. Нима гап?

Юнусали ота шу кунгача уларнинг борди-келди гап-
ларига аралашмай, чидаб келардн. Энди чндамади. У
оҳиста юриб куёвинннг тепасига келдн.

— Нима гап болам? Тинчинглар бузилиб қолли?
Аъзамжон бош кўтармади. Ж авоб ўрнига бошнпп
чайқаб пишқирди. Чол жавоб кутиб узоқ турди.
— Бунақада турмушларингнинг шираси кетадн. Ав-
жн ўйнаб-куладиган пайтларингда жанжалдан бўшама-
санглар, кейипи қийии бўлади. Эркак одам бир сўзли
бўладн. Хотннннгиз енгиллик қилаётган бўлса, сиз оғир-
лнк қилпнг. Келганингизда бағримиз бутун бўлиб қолди,
деб бошимиз кўкка етгап эди. Мен-ку майли, бола но-

542

www.ziyouz.com kutubxonasi

тннч бўлиб қолди. Снзга қараб бир жавдирайди, аясига
қарлб бир жавднрайди. Бўлмайди бупақада, болам,
Ўзннгпзни ушланг. Рўзгорчиликла ҳар гап ўтади. Бн-
рйпглар енгил бўлсанглар, бнринглар оғир бўлннглар,
Қарсакнн иккн қўлдан чиқарнш керак.

Аъзамжон яна индамади. Ундан жавоб бўлаверма-
гач, чол уларни ўз ҳолларнга ташлаб чиқиб кетмоқчи
Йўлдй. Нёварасйни эндп оппчлаётган эдй Дилдор чиқди.

— Дада, б.оданн қўйиб кетинг.
Чол қнзнга ҳанрон бўлнб бир қаради. Кейнн, ҳай,
майлп, дегапдек ҳардамхабл кўчага чиқиб кетдп. Бола
^омуш бориб супага ўтирдн. Дилдор келпб эрпнпнг ёни-
(а ўтнрди-да, елкасига қўлини қўйдн. Аъзамжон қўлнпн
'9 ^ 1 1 6 ташлади.
, — МенГа қаранг, менгй қаранг, деяпман.
' Аъзамжон қарамади. Днлдор унн мажбурап ўзнга
[қаратди. Аъзамжоннинг кўзларп қнзарган, нягпга тира-
либ ўтирганидан даҳанпнинг четларн бурушиб қолган
эдн.
— Хўп, майли, кетамнз. Мен ҳам бирга кетамаи. Снз
қаёққа борсангнз меи ҳам қолмайман. Тамом.
Аъзамжон тнззасига таяпиб ўрнндан турди-да, ннма-
ларнндир ўйлаб у ёқдан-бу ёққа юра бошладн.
— Қаёқда эдингиз?— дедн Днлдор.
Аъзамжон дарров жавоб бермади. Малол келгандек
қийналиб жавоб қнлди:
— Дадамнинг олдига бордим. Қамалиб ётнбди. Бах-
мал билан қўлга тушибди.
Дилдор ҳайронлнкда қотиб қолди. Аъзамжон дадил
келиб унинг икки қўлидан ушладп.
— Тезроқ кетиш керак. Тезроқ. Биласанмн, мелиса-
дан дадамнинг эшагнни ҳайдаб келаётганимнн ҳамма
кўрди. Одамлар уруш ташвишида, мен отамнинг эша-
гини ҳайдаб юрнбман. Шармандалнк, бу қандоқ шар-
мандалик. Гузардагилар менн эрмак қнлишди. Оқсоқол-
нинг меросхўри келяпти, меросга эшак тегнпти, деб
аския қилншди. Орқамдан анча пайтгача кулги эшити-
либ турдн. Қетайлик, жон Дилдор, кетайлик.
— Дадангизнннг иши бир ёқлик бўлмай туриб-а?
— Нима бўлса бўлдн, жазасиин тортсин. Узи жавоб
берсин. Кетамнз. Дадамнинг овози, қплмиши эшитид-
майдиган жойга кетамиз.
— Хўп. Хўп, Аъзамжон ака. Снз нима десангиз шу.

543

www.ziyouz.com kutubxonasi

Аъзамжон отасинипг қилмиши кўзини очган бўлса,
Днлдорнинг кўзинн Асрора очди. Агар Асрора унга
бояги гапларни айтмаганда у ўз қишлоғидан қимнрла-
мас эди. Тинч, бежанжал яшаш учун кетншлари албатта
керак.

Дилдор бу гапга энди тушунди. Қаёққа боради, нима
қилади, қандоқ яшайдн, бу ҳали номаълум эди. Енида
арслондек, тогни урса талқон қнладнган азамат эрн
турганда ташвиш қплишга ҳожат йўқ эди.

XI

Аъзамжон фронтдан қайтаману, уч-тўрт ой қишлоқда
медалларимни жаранглатиб юраман, деб ўйлаган эди,
Хаёлнда бутун қншлоқ томга чиқиб уни кутиб турибди,
Бири қўлнга сув қуйган, бири сочиқ тутган...

Ундоқ бўлмади. Хотин тепа тўнннп тескари кийиб
уйига келмади. Ота эр-хогин ўртасига қора ботир бўлиб
тушди. Опаси икковини гиж-гижлашдан бўшамади.

Устпга чиқнб тепкиласа ҳам жигарники ўтмас экан.
Аммо хотнннннг бемаврид чимирилганн рўзғорда кўп
аччнқ-чучукка сабаб бўлади.

Аъзамжон қўлнни ювиб қўлтиққа урганди. У ҳознр
алам оташнда ёнарди. Узинн қншлоқдан — тугилиб ўс-
ган қишлоғндан қувилган ҳисобларди. Наҳотки тўрт
йил қоп нчида ксзиб, не ўлимлардан омон қолган солдат
ўз уйига сиғмаса. Унга чўл йўлинн кўрсатиб қўйишди*
Мана кетяпти. Ҳали кўрмаган, бнлмаган ёқларга кетяп-
ти. Бир ўзн бўлса ҳам майли эди. Хотини, боласи билан
қувилиб кетяптн. Қайси гуноҳи учун?

Аъзамжон кеча эрталаб Езёвонга бориб, қаерда ту«
ради, қап вазифада ишлайди, шуни билиб келиши керак
эди. Ужарлнк қилиб бормади. Хаёлида кимднр: Аъзам-
жон бормасин, қишлоғимизга Аъзамжон керак, Аъзам-
жон кетса қишлоғнмизнинг ҳоли ннма кечади, дейди-
гандек эдп. Аммо ҳеч ким бу гапни айтмади. Мана, у
юк машинасининг тепасида бнр ўзи кўрпа қучоқлаб
тебрапиб-тебраниб кетяпти. Хотини боласи билан каби-
нада — шофёр ённда.

Бир палакда неча хил қовун, дегандек Аъзамжон
ўсган онланннг болалари бир-бнрига ўхшамаган чиқди.
Ота мол-дуиё олдида ҳар қандай пасткашликдан той-
майди. Онаси раҳматлик мунгли, қобил хотин эди. Опа-

511

www.ziyouz.com kutubxonasi

си фақат отага тортдп. Низом бўлса тўнг, кечгача оғзини
пойласанг ҳам бир сўз чиқмайдпган камгаи бола бўлди.
Аъзамжон ўжар, сал гапдан қизишиб кетаднган, иш
қилса охири нима билан тугашини билмайдиган, қилгак
ишидан, айтган гапидан кимдир озор чекиши мумкипли*
гини хаёлига келтирмайдиганлардан эди.

Ҳознр чўлга бола-чақаси билан кетяпти. Чўлда ннма
қилади? Қаерда туради? Бир гап бўлар!

Чўл осмони бир хнл турмайди. Бнр нафасда мнпг
хил рангда товланади. Ким бнлади, ерда кўзнн оалай-
диган бирон ранг бўлмаганидан осмон шундоқ кўринар.
Чўл булутп ҳам бошқачароқ. Қоп-қора. Оғир, жуда
оғир. Худди қўрғошнндек. Олнсда кўринадиган бир-икки
туп қайрагоч ҳам одамга қандайдир умнд туғдиради.

Аъзамжон тушгаи машина олнсда паранжи ёпинган
хотипдек кўрииган бпр туп қайрағоч томонга интилар-
ди. Аъзам унга ҳам қарамас. У ўз ўйлари билан банд.
Кўзлари лип-лнп ўтаётган туз босган ерларга маъноснз
тикилгаппча, аламда ўртаннб борардн.

Агар Дилдор бўлмаганпда у аллақачон узоқ жой-
ларга кетпб қолардп. У оёғига кишан бўлнб ёпишиб
олган...

Пўл-нўлакан қамнш бўйп пиҳоллар учрай бошладн.
Бу дарахтлар шу баҳор ўтқазилган бўлса керак, кўи-
ларп ҳалн барг ёзман сўрраниб турнбдн. Аҳён-аҳёнда
кўк чойнинг шамасидек япроқчалар ҳам кўрнниб қо-
лади. Кўчатлар тагн қор ёққандек туз босган. Умуман,
шўр қоплаган кенг чўл овқатн чала ейилиб ювилмай оф-
тобда қолган лагаига ўхшарди. Иўл четларида аҳён-
аҳёнда учраган артезнан қудуқларидан отилпб чиқаёт-
ган шаффоф сув осмонга учпб кетаётнбдими, ерга
кириб кетаётибдими бнлиб бўлмасдп. Ақалли бир бўйра
ерни намласа-чи.

Аъзамжон ичидан, бу ерлар қачон сув ичади-ю, қа-
чон бир гпёҳ унади, деб дилпдан ўтказардн. У йўлга
чиққапда шамоллар, бўронлар қутурган чўлда ё бўри-
лар билан олишиб, ё тошқинларни тўснб икки кундаёқ
кимлигимни кўрсатаман, деб ўйлаган эди. Ҳознрги ман-
зара тамоман ҳавфсаласини пнр қилди. Агар хотини би-
лан боласини олакелмагаида аллақачон орқага қай-
тардн.

А\ашина шу кўйи тақирликлардан, қоракўл териси-
дек живнр-живир қумликлардан олиб ўтиб канал бўйнга

3 5-320 545

www.ziyouz.com kutubxonasi

чиқдн. Кўприк устида баланд пошнали туфлнсини ечиб
влган бир аёл машинага қўл кўтарди. Шофёр тўсатдан
тормоз берган эди, орқадан кўчган тўзон Аъзамжонниьт
устига ёпирилдн. Машина жойидан қўзғалгандагина
тўзон тарқалди. Ёнида бояги аёл ўтирарди. Аъзамжон
зимдан унга кўз қирини ташладн. У қўрқибми, ётсираб-
ми унга қарамасди. Сумкасинн қучоқлаганича сув ёқа-
сидаги танлари бўжмайган толларга тикилиб борарди,
Унинг эгнида қора кўйлак. Шундоқ иссиқ кунда қора
кўйлак кнйишидан азадорлиги билиниб турарди. Йши
ўн тўққиз-йигирмалардан ошмаган. Бола оғиз солмаган
кўкраклари машина тебранишидан эркак зотини безов-
та қиладиган ғалати силкинарди. Аёл Аъзамжоннииг
кўксидагн медаллари жнринглаганнданми, ё бошқа са-
бабданми беихтнёр ўгирилди. Шунда Аъзамжон унинг
кўзларини кўрди. Бу кўзлар... унча-мунча кўзлардан
эмасди. Аъзамжон бнринчн марта вокзалда Дилдорнинг
кўзларини кўрганда ҳам бунчалик бўлмагандн. Юраги
шув этиб кетди-ю, нафас ҳам ололмай қолди. Оппоқ
томоқларга шамолда тегиб ўйнаётган ўримга кўнмагаи
сочлар. Шамол ёқасини ҳар силкиганда очплиб ёпилаёт-
ган елкалар, ҳамон титраб турган кўкраклар, ҳознргнна
йиғидан бўшагандек нам тортиб тургап кипрпклару,
чнмчилаб қўйгандек бежирнм бурун, айнпқса, оқ ўрнк
пўстидек бнлинар-билинмас сепкили бор томоқларн
Аъзамжоннинг йигитлик қоннни кўпиртириб юбордн.
Қайдадир яширннган бўндоқ ваҳшннлпги юзага чиқди.
Машина нўлни кеспб ўтаётган подага сигиал берганда
чўчнб ўзнга келди-ю, атрофга қаради. Машпна қишлоқча
ўртасида борардн. Аёл кишн ҳар нарсани билади. Ай-
ниқса ённда бегона эркак ўтирганда уцннг кўнглида
нималар бўлаётганинп ва нималар бўлншини аввалдан
билади. Кўзидан, овозндан билади.

Машина сувснзликдан дарахтга ёлчимаган қншлоқни
оралаб япа чўл қўйнига кнрдн. Бип дала. Зоғ учмайди.
Аёл Аъзамжоннинг кўзидаги ваҳшнй ўтпи кўргандаёқ,
кузовнинг бир четига тиқилиб олган, унга қарамасликка
уринарди. Узоқ йўл. Токай шупдай кетадн. Аёл ўгирилнб
бир қаради. Зум ўтмай яна қарадн. Яна...

Кенг яғрнн, фуражка четидан чиқиб турган жинга-
лак соч, ҳар қандай қпзнн бнр қарашда ўз йўлига сола-
диган ғар кўз. Билакларда куч тошпб турнбди.

Аёл бекорга қўрққан эканман. дегандек мулойим бнр

515

www.ziyouz.com kutubxonasi

боқиш қнлдн. Аъзамжон бснхтиёр илжайди. Бу илжаппш
ораларидаги совуқлик ва қўрқинчнн қувгандек бўлли
Аёл қамон туфлиснни ушлаб турганннп эндн сездн. Бу
ҳолндан хижолат бўлиб туфлинн киймоқчи эди, машина
силкинншидан кузов охпригача мункиб кетли. Агар
Аъзамжон уни қучоқлаб қолмаганда боши билан борпб
тахтага урнларди. Аъзамжон уни анча вақтгача қучоги-
дан қўйиб юбормадн. Аёл зардали қарагандагина қўйнб
юборди. Аёл туфлнсннн кнйиб хижолатликда нндамай
пастга қараб ўтнрарДи. Аъзамжоп эса яна шундай та-
соднфнп кутарди. Йўл текнс, машина снлкинмасдн.

Аёл ўрпидан туриб кабина тепаснни урмоқчн бўл-
ганда, Ат.замжон унинг билагидан ушладн.

— Шопзманг. Огпнгйзпп айтиб кетннг!
— Нима қиласнз. отимни? Емон кнши экагЛ-нз-ку*
— Айтпб кетниг. Кнм бнлан бнрга келганнмни бнлнб
қолап.
Аёл тубсиз уммонларпи бағрига сИнгднрган нилдек
қора кўзлариин унга тикканча бирдам туриб қолди.
Аъзамжоп ўзпни тутолмади. Пигитлик ўти қайнаб тур-
ган кўксини упинг кўкснга боспб томоқларинипг тагига
бошпнп суқди. Аёл ундан қутулиш учун қарчапд урпнса
ҳам бақувват бплакларни белидан айириб ололмасдн.
Аёл охири зарб билан кабпна томинп шапнллатиб урл
бошлади. Ҳансираган Аз.замжон уни бағридап бўшатпб
аламданми, эҳтиросдапмн тепиб тургаи кўксига қарадн.
— Отппгизпп, кнмлигингпзни айтиб кетннг. Қндирнб
топамап. Албатта топамап.
Машнпа тўхтади. Аёл сакраб пастга тушди-да, сум-
касинп ковлаб пул қидпра бошладп. То у пул чиқаз-
гунча машина жойпдан қўзгалди. Бир зумда аёлнинг
қорайиб, кичрайиб ортда қолаётгап гапдасипи чанг бо-
снб кетди.
Кун тепадан тиғ ураётгапда машина ободгипа бир
қншлоққа кнриб келдн.
Устн шифер бнлан ёпнлган пишпқ ғишт уйлар, та-
насн этик қўнжидек бўлнб қолган толлар қишлоққа
бинойидек ҳусн бернб турарли.
Аъзамжон ўзнни пастга отиб, кабина эшигнни очди-ю,
қийналмадингмн, жоним, деб Дплдорнннг қўлидан бо-
лани олди.
Чортеракдап келганлар самоварнн тўлдириб гурунг-
лашиб ўтиришарди, Аъзамжон ҳам юкларини тушпрнб

547

www.ziyouz.com kutubxonasi

улар тўдасига қўшилди. Келгапларпинг кўпчилигн эр-
каклар эди. Днлдор улардан сал нарнга бориб Аъзам-
жон орқалаб туширган кўрпа-тўшаклар ёнига ўтирди.
Сўриларни тўлдиргап чортеракликлар Аъзамжон келиши
билан сал жонлапгандек бўлишди! Уни дарров даврага
олиб аскияга тутншди. А ъзам ж о^ гапга аралашолмас,
ҳамон ўша қоп-қора чақноқ кўзлар унга аразлп қараб
турар, оқ ўрикдек бақбақалардан ажпб ғалатн ҳид ди-
моғига урилиб турар эди.

Одамлар орасндан, раис келяптн, рапс келяптп, деган
гап чиқиб қолдп. Жуссасн кнчпк, анча сўлиб қолган олт-
миш ёшлардагп кишн келиб одамлар билан омонлаша
бошлади. Иўлда қпйиалмай келдинглармн, хуш келиб-
сиз, дегап гаплардан кейин раис мақсадга кўчдп.

— Оралариигдан бпр кишппи вақтппча бригадир қи-
либ кўтарсак. Ким қандайлигн ўзларпнгга маълум. Чор-
теракликларга ажратган унларимнз бор. Сизлар учун
экнб қўйган пахтамиз ҳам бор. Снра камлнк кўрмансиз-
лар. Бригадирликка кўтараднгаи ўртоқ билан янги уй-
ларни бориб кўрсак-да, кнм қайси уйда турншппн аниқ-
ласак, нима дейсизлар?

Раиснинг гапп чортеракликларга маъқул тушди. Ким-
дир Холматжоп бригадир бўлсин, яна биров Аъзамжон
бўлсин, деган таклифнп ўртага ташлади.

Раис ҳар иккала таклпфни ўртага ташлаганда Хол-
матжон саккнз овоз ортпқ олди.

Бирпасда кимпинг нечта боласи бор, онла аъзосп
қанчалпги рўйхат ҳам қнлппдн-да, Холматжон билан
раис икковп мотоциклда жўнаб кстпшди.

Аъзамжон қип-қизарпб кетдп. У ҳамқншлоқларинипг
бунчалнк қилишларини ўйламаган эди. У ўзини кслгап-
лар ичида энг уддабуроси, ишбилармонн деб билардп.
Йўқ, ундай эмас экан, кўпчилнкпппг кўнгли Холмат-
жонда экан. Б у гапларнп хотини Дилдор эшптиб ўтир-
маганда ҳам бошқа гап эди. Нега келднм, кўтариб
келган кўрпамнп'ҳалн ерга қўнмаснмдан дплимнп огри-
тишди, деб ўкипардн.

Аъзамжон ер остндап хотпнпга қаради. Днлдор жў-
жасининг огзнга дои солаётган мусичага қараб ўтирар,
бўлаётган гапларни эшитмаганга ўхшардн.

Пншиқ ғиштдан қурнлган қатор уйлар, йўлнинг икки
четида аллақачон танасинн тутиб олган толлар, ораси-
дан одам бўйи қампшлар ўсиб кетган бўлса ҳам, ҳар

5-18

www.ziyouz.com kutubxonasi

ер-ҳар ерда гулзорлар учраб қоларди. Ажиб дид билан

қурилган бу шаҳарчада одам яшамагачш шундоққпна

билиниб турардн. Одам яшамаган жой файзсиз бўлади.

Одам бпр кеча тунаб ўтган ғорга ҳам файз киради.

Ҳамма нарса одам билан.

— Исмингнз Холматжон-а,-деди ранс.— М ежш г ис-

мим Меливой. Сиз энди чортеракликларннпг правление-

даги вакплисиз. Нимага зориҳсалар, ннма пстаклари

бўлса менга айтпб турасиз. Ннма гаппмиз бўлса биз ҳам

сизга айтчмиз. Япгн жон, ўрганиб, бпр-бнримизга снн-

гишиб к.етгунимизча шундоқ бўлнб туради-да, акасн.

Меливсш ака мотоциклнн кўча бошида қолдириб ко-

ляскадан о.тга,н бнр халта калитни аранг кўтарганича

биринчи, уннинг эшигини очди. Ичкарига кирншди.

Икки уй, бнр айвон. Орқасида рўзғорхонр! Айвон

таги подвал. 1

— Қани, бу уйни кимга берамиз?

Онла аъзосн тўрт кншиликни қидириб рўйхат ёпига

уй номернни ёзнб қўйишди.

Ш у йўсин бир соат чамаси ўттиз оилага уй тақсим

қилишди. Холматжон ўзнга теккан уч хонали уйнн ол-

мадп.

— Мен бинонндек ўриашиб олганман. Л^алика аям-

нинг уйн менга жуда боп-да. Ш у уйни Аъзамжонга

берайлик. Боя бригадирликка номзодн ҳўйилган , йигнг.

Назарнмда сал днли оғриб қолгапдай туюлди.' Зора уй

баҳонаси бпдан дилинннг чпгилн ёзилиб кетса.

Икковлари калит бандндаги картон қогозлЬрга уй

эгаларининг номларннп ёзнб чиқншди.

Чортеракликлар ҳамон . гурунглашиб ўтирнШарди.

Самоварчи тол тагндаги столга ^изил алвон ёзиб, ат-

рофга кў^обл^гиб сув сепиб қўигап эди. Холматжон

калнтларни ша,лд1,1 ратпб столга агдарди. Мёливой 'ака,

қанп, бригаднрлнгннгнзни бошланг, деган ншора қплди.

Холматжон столга икки қўлпни тираб гап бошлади;

— Биродарлар, андек қулоқ беринглар. Ҳозир раис

бува билан турадиган ўйларимизнн кўрнб келдик. Очи-

ғини айтсам, келнб ёмон иш қнлмабмиз. Узшйиз бнр

маҳалла б.ўлднк. Иморатлар янги. Пншнқ ғиштдан қу-

рилган. Ҳалп борганда ўзларингиз кўрасизлар. Илло

қишлоққа хат ёзганда кўчпб кирган уйингизни махта-

манглар, чортеракликлар кўрпа кўтариб гурра-гурра

кўчиб келнэоришм,асин.

549

www.ziyouz.com kutubxonasi

Кимдир луқма ташлади.
— Иноят оқсоқол ҳамми?
Аъзамжоннинг дами ичнга тушиб кетди. Ғозга ўхшаб
бўйнини чўзиб қаради. Қим айтганини билолмади. Гур
этиб кулги кўтарилдн. Гап Оқсоқол тўғрисида бўлди-ю,
ҳамма Аъзамжонга қарадн..
Аъзамжонни шайтон ғалаба қилиб, тур, Чортера-
гингга жўна, бу ерда сени хор қилишади, кўряпсан-ку,
бир пнёла чой ичмай тепкилашяпти, деб туриб олди.
Аъзамжон ўрнидан туришга бир ҳезланди-ю, номус кучи
яна ерга сингиб ўтираверди.
Холматжон қўлига чиққан калит бандидаги ёзувнн
ўқиб чақира бошлади.
— Асқар акага уч хонали, Фаттоҳга икки хоналн,
Аъзамга уч хонали...
Уй эгалари ўрниларидан туриб калитнн бла бошла-
дилар. Аъзамжон арзимаган нарсага қўл узатаётганден
калитни олди-ю, писанд қилмай Дилдорнннг олдига
ташлади.
Олти юк машинаси йўл четида қатор турарди,- Ким-
дир омин, дедн. Қимднр, шу жойда ўспб-унинглар, то-
мир ёйинглар, деб фотиҳа бердн.
Кўрпа-тўшак юклаган олти машина бприн-кетин йўл-
га тушди. Ёмғирда қолгандек бошини қнсиб Аъзамжон
энг кейинги машинада борарди.
Ш у оқшом чўл бағрида янгп қад кўтарган янги уп-
ларда биринчн маротаба чироқлар ёнди. Учоқларга
ёқилган биринчи ўтнинг тутунини чўл шамоллари олис-
олисларга учириб кетарди. Баланд симёғочларда-
ги радиокарнайлардан то ярим кечагача қўшиқ тип-
мадн.
Аъзамжон жиҳозснз қуп-қуруқ уч хонали уйнинг унн-
сидан бунисига кириб папирос чекар, уйига, қишлоғига
қайтиб кетгисн келарди. Бир чеккада боласннн бағрига
босиб мунглигина бўлиб ўтнргап хотипинипг тепасига
келиб ўдағайлади.
— Сен қилдинг, сен шупдоқ қилмаганингда меп ксл-
масдим. Иззат-нафсимни мана шу пасткашлар оёғи та-
гига ташладинг.
Дилдор индамади.
— Ҳали шошма, кимлигимнн уларга кўрсатиб қўя-
ман.
Дилдор унинг гапларнга парво қилмай. айвондаги

550

www.ziyouz.com kutubxonasi

тугунни ечиб кўрпаларни олдп-ю, боласи билан ўрига

жой солиб нчкарн уйга кирпб кетди.

Аъзамжон айпонга чиқлн. Қўшнилар уйида ҳам чи-

роқ ўчган. Ф ақат кўча бетндаги симёғочда радио чўлни

бошига кўтариб гапирарди. Шамол унинг овозини чўл

бўйлаб айланГириб яна олиб келар, деразаларга

урарди.

Аъзамжон остонага ўтнрнб олиб папнрос чекар, ту-

туп буруқсатиб чўл шамоллари ҳайдаб келган туннинг

сирли, сеҳрли товушларига қулоқ тутардн.

Тун қоронғилиги қора кийган нотаниш аёлни ёдипа

соддн. Унинг шу тундек қора, шу юлдузлардек чақноқ

кўзларп бир лип этиб унинг қалбини ёрнтиб ўтдн.

, Аъзамжон бутун борлиқнн унутиб хаёл билан чўл-

ларни кезар, гўзалликда тенги йўқ, ўша мотамсаро аё$-

и11 изларди. .

— Ким бўлди, у? ,

X I I ■"

Эрталаб кун ёйилганда Аъзамжонпи Днлдор уй-

готди. (

— Турннг, Холматжон сизнисўраяптн. ’

Аъзамжон апил-тапил кпйиниб ҳовлнга чиқди. Хол-

матжон ҳовлнда ўйнаб турган Азимжоннн гапга солнб

ўтирарди. Холматжон гапни лўнда қилиб қўя қолди.

— Нима қпласан, кетмонга тушасанми, трактор мн-

насанми?

Аъзамжоп елкасини қисди.

— Агар хўп десанг менга ёрдамчн бўл.

Бу гап Аъзамжоннинг нззат-нафснга теккандек бўл-

дн. Қўрслик билан жавоб қилди.

— Бошқа бригадага ўтиб кетаман.

— Жиннилик қнлма. Мен ҳам вақтннча бригаднрман.

Ким қанақа пш қилишини правление мажлиси ҳал

қнлади.

Аъзамжон тинчлик нплларида ҳам ундан ўзини бир

поғона юқорн қўниб юрарди. Умуман, Аъзамжон бошқа-

ларни оғзига қаратишни яхши кўрарди. Ҳознр ҳам Хол-

матжонни назар-писанд қилмагандек бепарво жавоб

қилди.

— Битта грузовой берса минаман. Касбим шу. Агар

йўқ деса Чортеракдаги кўрпам ҳали совигани йўқ.

Холматжон Дилдорга қаради.

м!

www.ziyouz.com kutubxonasi

— Аъзамжон ака минмайман деган тракторни мен
минаман. Боламни боқчага олишса шундоқ қиламан.

Бу гап эрининг иззат-нафсига тегди. Елкасидаги со-
чиқни қамчиндек ҳавода бир силкиб айвондан пастга
тушди.

— Нима дединг?
— Эшитгандирснз, ннма деганимни?
— Одатда, эр-хотнн ораснда гап қочганда, бегона
ёнида бўлса, данакдек жанжал ёнғоқдек бўлиб кетадн.
Узларннг бир қарорга келарснзлар,— деб Холматжон
чиқнб кетдн. У чиқпши билан Аъзамжон хўрозга ўхшаб
бўйнини чўзиб хотпни олдига келдн.
— Трактор минасизми? Мен хотин кишидан қора
мой қидн эмас, атир қнди келишнни яхшн кўраман.
Дилдор ҳам унинг гапига муносиб жавоб қилди.
— Мен ҳам соқоли чиққанда отага бола бўлнб юр*
гаи йнгитни эмас, боласига ота бўлган йнгитни яхши
кўрамап. Атир ҳиди эмиш-а...
Аъзамжон ўдағайлаб яна хотинннинг тепасига келди.
— Мен йигитман деб бош кўтариб юрган одамман,
Буларга починайса қилмайман. Қаёққа борсам нш то-
иилади. Хотин ҳам топилади. Нпмам бор? Шундоқ чи-
қиб кетавераман.
— Ҳеч нарсангиз йўқми? Йўқми? Болангиз-чп?
Аъзамжоннинг кўтарган қўли ҳавода муаллақ қолди.
— Битта бола деб шу тарафларга келиб юрибман.
Фақат шу бола.
Дилдор ўт чақнаб турган кўзларинн эрпнннг бетига
тнк қадади.
— Бола оёғнмга кишан бўлади деб ўйламанг. Уч
йил сизсиз яшадик, яна бу ёғига ҳам яшайверамнз.
— Шунақами?
— Шунақа!
— Бўпти, бўлмасам.
Аъзамжон шундай деди-ю, шарт бурнлиб уйга кириб
кетди. Кителннн елкаснга ташлаб, зум ўтмай чиқди-да,
орқа-ўнгига қарамай кўчага отилди.
Дилдорнинг ичидан бир нима узнлнб кетганден
бўлди. Киприк қоқмай туриб қолдн.
Кўчада машина моторннннг гуриллагани эшитплдн.
Кимларднр ғўнғир-ғўнғир гаплашишдп. Сал ўтмай оёқ
товуши келди.
— Қизим, қаерга бўшатай?

5Т2

www.ziyouz.com kutubxonasi