Said Ahmad. Ufq (trilogiya)

— Ҳа, сенга нпма бўлдн? «Сувкесак»да пшлаб юр-
гандинг-ку?

Икромжон тер босган пешаналарини, бўйинларинп
қийнғи билап артаркан, Азизхон гарафга бир қараб
Цўйди.

— Полвон болани ёлғизлатиб қўймай, дебкелган-
дим.

— Э, омон бўл, бу бола ёлғизлайдиганлардан эмас.
Сени нима жин урди? Полвоннинг шуҳратига шерик
бўлгинг келдими? Зирилламаликларнинг бунақа одати
бўлмасди-ку.

Икромжон «мени Тоға юборди, Азизхоннинг кўнгли-
пи кўтариб тур, деб тайинлаган», деган гапни айтолма-
ди. Охунбобоевнинг дашноми малол келса ҳам, тишини
тишига қўйиб жим туришга мажбур бўлди.

— Менга қара, Икром. Модомики канал битгунча
ишлг(гинг кептимн, сенга бошқа иш топиб бераман.
Зирилламалмкларнииг шаьнини Азизхоннинг ўзи боплаб
туради. Олтинчи шалолага бориб бир ишлаб берасан!
Гап шу!

Икромжоннинг хўп, дейишдан бошқа иложн қолмади.
Икром олтпнчи шалоланинг нималигини билади.
Норин дарёсидан қазиб келинаётган канал «Қизил кўп-
рик» орқасига етганда Қора дарёга бориб уланади.
Ш у ерда тахминан ўн метр .баландликдан Норин суви
Қора дарёга қуйилиши керак.
Шалола қурилиши ҳозир энг орқада. Қурилиш газе-
тасида кун ора «Шалола қурилиши ўпирилишда», «Суд-
ралганлар», «Хўп бўладини еб бўлмас» деган сарлав-
ҳали мақолалар босилиб турардн.
Охунбобоев кетаркан, тўхтаб орқасига қаради.
— 'Гушдан кейнн ўшаққа бор. Сенларга ўзим бри-
гадирлик қиламан.
Икромжои, хўп, деди. Охунбобоев тепаликка тиззаси-
га таяниб чнқиб кетгандан кейин Тўланбой Икромнинг
олднга келдп-
— Ота нима деяптилар?
— Яхшиям сени кўрмадилар. Кўргаиларида сени
ҳам қувлаб қолардилар.
Тўланбой гап нимадалигини билмай кўзларини пир-
пиратди.
— Иккввимиз ажрашадиган бўлдик. Олтинчи ша-
лолага борасан, деб кетднлар. Уша ерда ишлайман, ба-

2!)2

www.ziyouz.com kutubxonasi

рибйр? сизлар билаи ётиб-тураман. Ораси икки қадам,
бориб келавераман-да.

Икромжон тушликни чала-чулпа қилиб, яктагини
елкасига ташлаганича шалола қурилишн тарафга
кетди.

Кекса қайрағоч тагнда Али полвон бнлан Эш пол-
вон ниманндир қизишиб гаплашардилар. Икромжонни
кўриб иккови ҳам бирдан жим бўлиб қолишди.

Икромжон улар билан саломлашиб, яктагини сўри-
га ташлади.

— Шеригннгиз қанн, меҳмон?— деди Али полвон.
— Бир ўзим келднм, Ота шаққа бор, дедилар, ке-
лавердим.
. — Полвон бола келмадими?
— Иўқ, Луғумбекда ишлайверсин, дейишди,— деб
жавоб ҳнлди Икромжон.
Али полвон билан Эш полвон бир-бирларига маъно-
ли қараб олишди.
— Мен сенга пима дегандим, Эш . Эпди хотиржам
ишингни қилаверасан.
Алп полвоннннг бу гапидан хижолат тортган Эш
полвон унга зардали қараб олдн.
— Нега хўмраясан? Азиз полвон келаднган бўлса,
мен кайтнб кетаман, деб ҳозир оби дийда қилиб тургаи
эдинг-ку.
Эш полвон этагнни кбқиб ўрнидан туриб кетди.
/ — Ҳеч нчингнзда гап ётмайди-да, уста.
Эш полвон Икромжоннинг бетнга қараёлмап қолди.
Яхна ичншпп баҳона қилпб, сабзи тўграб ўтнрган ош-
паз томонга кетдн.
— Ж уд а галати феъли бор-да, бу Эшнинг. Гапди
олд-орқасига қарамай айтвораверадн. Кейнн ннма де-
гани эсидан чиқпб кетади. Дилида ғубори йўқ бола.
Фонарв ёгнга ўхшаб лоп этиб бир ёнади-ю, пис эгнб
яна ўчадн.
Али полвон ўтирган жопга офтоб келпб қолган эди.
У ўрнидан туриб: «Юринг, меҳмон, бошқалар кслгунча
битта чойни майдалаб турайлик», дедп-да, чайланпнг
соя тарафпдагп супага бошладп.
Супа баландлнкда бўлиб, шалола қурнлшпнда нш-
лаётганлар бемалол кўрнппб турарди. Иккови супа-
даги шолчанп берп торгиб ўтнришди. Али полвон ўтир-
ган жойпда қичқнрди:

203

www.ziyouz.com kutubxonasi

— Ҳо„ Э ш „ қацтншингда битта аччнқ чон дамдаб

кед. .

Эш нолвои минғпрладп. .

— Оббо, ҳали бир кетмон тупроқ чиқармай ўзинн

чойга уришини қаранглар.

Чой келгунча икковн у ёқ-бу ёқдан гаплашиб ў.ти-

ришди. Алн полвоннинг гапига қараганда, шалола қурп.-

лиши зарбдор участка деб эълон қилиннбди. Охунбобо-

евнинг ўзларн бригадирлик қилармпшлар. Бригадага

Иўлдош мнроб номи берилганмнш.

Икромжоп, Иўлдош мпроб кпм бўлди экан, деган

маънода Алн полвонга қаради.

— йўлдош акапи билмайспзми? Ня, у кншинн бил-

маганлар ҳам бор экан-ку.

Шундаи кейин полвон миробни таърпфлаб кетди.

— йўлдош акам аслп Камппрровотппиг Найнаво

қишлоғидаи бўладилар. Бутун Фаргона водийсида у

кишнга тепг келадигаи мироб бўлган эмас. Русчани қи-

йиб қўярдплар- Петербургдагп гимназияда ўқиб, сув

техниги деган шаҳодатиома олганлар. У кишининг суҳ-

батлар:.да кўп бўлганман. Доно одам эднлар. «Узбекнс-

тонда хизмат кўрсатган сувчи» деган унвонлари ҳам бор

эди. Худонннг қудрати билап у кишн Қора дарёга, бу ёқ-

қа юр, десалар юрарди. Ҳар йили Йўлдош акам шу дарё-

га бнр ярим мииг, иккн мннгтадан сепоя ташларднлар.

Ж уда зийрак мпроб эднлар, у киши. Сепояга қулоқ босиб,

тагп чиригап, чнрпмаганини дарров айтиб берардилар.

Сувтўранн кўрганснз-а. Бслявскпйнн айтяпман. Ҳатто у

ҳам йўлдош акамнинг маслаҳатлари бплан иш тутарди,

Ҳозир миробларнппг зўри мен бўламан деб юрган Абду-.

самад мироббошилар у кншннннг олдпларида ҳеч гал

эмасди. Иўлдош акамнн кўрганда икки қўлнпи қовушти-

рнб турарди. Уиақа мироб бундан кейин дунёга кслади-,

мп, йўқмн худонннг ўзи билади.

Икромжоп унниг гапларини эшитиб ўтирар, сув би-

лан, тўлқпнлар билан олишпб дарё ўртаснда сепоя боғ-.

лаётган азамат, паҳлавон миробни кўз олдига келти-?

рарди.

Эш полвон иккнта пнёла бнлан кўк чой келтириб, су-

пага чордана қурдн. Эиди унинг бетндан тажанглик, боя

антган гапларидан хижолаглик изларн қочган, илжайиб

Али полвонпнпг гапларига жнм қулоқ соларди.

Араваларга кўрпа-тўшакларини ортган полвонлар

234

www.ziyouz.com kutubxonasi

кела бошлашди. Улар Шаҳрихоп, Асака, Олтннкўл
участкаларида ишлаб ном чпқазган эдилар. Икромжон
буларга мен бас келармиканман, Азизхон ҳам келганда
дуруст бўлармиди, ҳар қалай Заркент билан Зириллама-
нпнг обрўсн ошарди, деб ўнлардп.

Ошпаз йигнт қайрағоч тагидагн катта супага жой
қилнб дастурхон ёздн. Қовун-тарвузларни, узуму шаф-
толиларни тўкиб ташладн.

— Қани, ҳў, полвон акалар, бир тамадди қилиб
олинглар. Ота келганларидан кейин ошга гуруч соламан.
Ҳозирча мапавуларни еб, чанқов бости қилиб туринглар.

У гапини тугатмаган ҳам эдики, орқасидан тўзон кў-
тариб қора машина келди. Упдап Охунбобоев, Тешабой
Мирзаев тушдн.

— Уҳў, жамоат жам-ку,— дедн О.хунбобоев илжайиб.
Қейии полвонлар билан бирма-бир кўрншиб, ошпаз
қўйиб берган курснга ўтирди. Тоғпи урса талқон қилади-
гаи азамат полвонларнинг қоматига ҳавас билан бир-бир
қараб чиқдп.
— Тешавой, эндп ишинг юришадн. Бу азаматларнннг
ҳар бнттаси бнттадан тракторнпнг пшини қнладп.
У шупдай деб Али полвон узатган пиёладагн яхнани
бўшатдн-да, мўйловини кафти бплан артиб қилинадиган
ишлардан гапириб кетдн:
— Биродарлар, сизларга бир эркалик қнлдик. Хафа
бўлмайсизлар, аммо иккн юз етмнш километрлик канал-
нн қазиш ҳам бнр бўляпти, шу шалолани қазиш ҳам.
Прораб бизни алдаб юрган экан. Уни ишдан олдик.
Брнгада бошлнғн ҳам бекор бўлди. Гапнинг очигини
айтсам, бу ншда менпнг ҳам, Тешабойнннг ҳам айби
бор. Битта арақхўрга иш топшириб қўйиб, хотиржам
юрган эканмиз. Газетада ўқиган бўлсанглар керак,
Москва бизга катта ёрдам қилди. Ун мннг тонна цсмент
юборди. Иигирма миллион сўм пул берди. Икки юзта
юк машинасн бнлан олтмиш трактор олдик. Партия-
ҳукумат нима десак, йўқ, деман бериб турипти. Бирон
ҳафта ичида шалолани қазиб битирсак, у ёғн бетончи-
ларга қоладн. Ннма дейсизлар, шу ишни қпламизмн?
Бнламан, чарчагаисизлар, бола-чақаларни соғингансиз-
лар. Қирқига чидаган, қирқ бирига ҳам чидаб берсанг-
лар ёмон бўлмасдп.
Эш полвон бир қўзғалиб қўндн.
— Бпр нима демоқчимндингиз, полвоп?

205

www.ziyouz.com kutubxonasi

— Нима ҳам дердим. Биз капалга ишлагапи келган-
миз, қандоқки иш бўлса айтаверинг, йўқ дегап номард.
Эрта-индин канал ҳам битиб кетади. Ана ундан кейин
бунақа ишнн қандан топамиз, Ота.

— Гапнинг ўғил боласинн айтдингиз, полвон. Снз-
дан худди шунақа жавоб к у т г н эдим. Балли!

Шаҳрихонлик уйғур йигит гапга аралашди:
— Ота, менга бир кунгина уйга бориб келишга жа-
воб берсангиз. Болаларни жуда соғиндим. Ундан таш-
қарн, болаларнинг онасига ҳам жнндек гапнм бор
эди.
Ҳамма баробар гуриллаб кулиб юборди. Алн полвои
унинг елкасига шапиллатиб бир туширди.
— Ҳа, гапинг қурсин, қазо бўлган гапларингни йиғиб
юр, боргапда ҳаммасини бир қилиб айтасан.
Охунбобоев тиззасига уриб қотиб-қотиб кулар, боп-
ладинг, бопладинг, бу лағмонхўр Охунпи, дерди.
Уйғур мироб, қизиқчиликни бопладимми, деб ёи-ве-
ридагиларга мақтаниб қараб қўярди.
Полвонлар топшириқнн мўлжалдагидан ҳам зиёда
бажаришларнни айтиб, Охунбобоевни ишонтиришди.
Икромжон ўтирганларнинг кўпчилпгини танимас, бир
чеккада яккаланиб жимгнна ўтирарди. Охунбобоев
унинг аҳволини сезнб тургап экан:
— Биродарлар, ичиигизда менинг битта ҳамқишлоқ
қадрдоним бор. Ёлғизлатиб қўйманглар. У ҳам ишлай-
диган болалардан. Аямасдан ишга босинглар, ғиринг
демайди,— деб тайинладн.
Икромжон қўлнни кўкснга қўйиб, Охунбобоевга қул-
луқ қилди.
Охунбобоев ошга турмай кетишга отланди.
— Тешабой, сен уларнинг ётар-турарларини тўғри-
лаб, иш жойларини кўрсат. Ҳар куни битта қўй сўясан.
Пойтуқлик ҳофнзлардан уч-тўрттасинн шу ёққа юбора-
ман. Кино ҳам келади. Менимча, Али полвонни иш
боши қнлиш керак. Сен эртага штабга қочасан. Ишни
кимдан талаб қилишнмнзчи билиб оланлик. Розимисиз-
лар, полвонлар, Алининг нш боши бўлишига.
— Розимиз, розимнз,— деган овозлар чиқди.
Охунбобоев улар билан хайрлашиб машина томон
юраркан, уйғур миробпнпг гапини эшитиб қолди. «Ҳо-
физларнн ни.ма қплампз, артисткалардан келспн-да!»
Охунбобоев кулди.

205

www.ziyouz.com kutubxonasi

— Охун, ўзинг хотинингдан қочиб бу тарафларда
юрибсан-ку, нима қиласан гапни айлантириб.

Тешабой Мирзаев унга нимадир деди. Шундан кейин
Охунбобоев орқасига қайтиб трасса томонга тупроқ ке-
чиб кетди. Сал нари борганда Уйғур миробнинг қўшиғи-
ни эшитиб қолди:

«Қашқарнинг бозоринда, жинимо, ‘
Сетиб оған қулннгман...»

— Зап қувноқ йигит-да, бу Охун,— деди Охунбобоев.
Қнзиқчиликка тоқатн йўқ Тешабой Мирзаев минғир-
ладп:
— Узи яхши бола-ю, сал бачканалиги бор-да.
Охунбобоев унинг феълини билгани учун, шунақами,
деб қўя қолди. Орқа тарафдан келаётган қўшнқ ва кул-
гиларга қулоқ тутнб нндамай борарди.

У, Гулойим,
Ж ур ўги м куйдн дойим,
Қулннгману қулингман,
Богда битгаи гулингман,
Қашқарнииг бозоринда, жннимо,
Сетиб оған қулингман.

V

Иўлдош Тўхтахўжаев номидаги зарбдор брнгада

бир-икки кундаёқ оғизга тушиб қолди. «Сталинча қури-

лишда» газетаси деярли ҳар сонида бу бригада ишлари

тўғрисида катта-катта мақолалар берадиган бўлиб

қолди.

Икромжон шалолада куни билан ишлаб, кечқурун

Луғумбекка — ҳамқишлоқларн олдига келиб ётарди.

Азизхоннн шалоладаги ишлардан кўра Эш полвоннинг

қандоқ ишлаётгани қнзиқтирарди. Икромжондан унинг

қанча тупроқ қазиганм, қанча килодан юк кўтариб чи-

қаётганини бирма-бир сўрарди. ,

Икромжон ўз ишлари қолиб Эш полвондан гапирар-

ди, холос. Азизхон ҳамои ўша қайсарлигидан тушмаган.

Эш полвон уч юз кило кўтарса у тўрт юзга чиқазаман

деб уринар, айтганини қнлмасдан қўймасди.

201

www.ziyouz.com kutubxonasi

Шалолага келганда Икромжонни Эш полвон гапга
солардн. Азизхоннинг қанча тупроқ қазигани-ю. қанча
кўтарганинн суриштирардн.«Сеи тирранчага юк кўтариш
қанақа бўлншинн кўрсатиб қўпман», деб инқиллаб уч
юз килодан ортиқ тупроқнн қанорга боснб орқалаб юқо-
рига интилади. Тўрт-беш метр баландга етганда инқил-
лаб, қанордаги тупроқнинг ярмини елкасндан ошириб
тўкадн;да, қолганнни дўнгга опчиқиб кетадн. Али пол-
вон унга пичннг қнлади;

— Ҳой, Эш, олақарғанннг юришини қнламан, деб
чумчуқнинг путн йнрилгап экан, чоғинг келадиган ишни
қилсанг-чи.

Эш полвон барн бир унннг гапларига қулоқ солмапди.
Икромжон бўлса уйғур йигит билан бирга ишлайди.
Унпнг аслн исмн Рўзц. булса қам қеч ким отинн айтмай,
Охуп_деб чақиради. Агар у бирон соат кўринмай қолса,
дарров ўрни бплннади. Иш пайтнда қам, дам олиш со-
атларида қам у ширали майин товушда ўзн билган ўша
битта ашуланн айтгани айтган. Бу ашула қеч кпмнинг
кўнглпга тегмайдп. Агар Охун жпмнб қолса, пшлаётган-
лар орасидан овоз чнқадн;
— Ҳа, Охун, нега жнмиб кетдннг? «Гулойим» бўлсин!
Охун «шошмасннлар!» дейди-ю, дўиппсинн буклаб
оғзига кўндаланг қўяди-да, «Гулойим»ни бошлайди;

У, Гулойим,
Ж ур ўги куйди дойнм,
Қанлоқ қиламиз Гулоним
Қашқарнинг бозорнндан, жинимо,
Сетиб оган қулингмаи.

Мкромжон муидоқ ўйлаб қараса, бу артистмижоз
шериги билан ишлайдиган бўлса, сира косаси оқармай-
диган. Ахнр уни Охунбобоев қанча байту ғазал билап
мақтаб Али полвоннинг олдига қўйиб кетдн. Энди келса
нпма дейишади? «Манаву Охун қўшиқ айтяпти, зирил-
ламалик полвонингнз унга чирманда чалиб бериб ту-
риптн», дешшшайдими?

Мкромжон оғзи ашуладан бўшамай қолган Охунга
гапнинг очиғини айтиб қўя қолди:

— Охун, энди икковимиз қозон-товоқни бўлак қила-
ьшз. Баққа ишлагапи келганман.

204 '

www.ziyouz.com kutubxonasi

Охун нима денишинн бнлмап серрапганча қолдн Бу
гап қулоғига кнрган Али полвон ҳамма эшитадиган қи-
либ аскияга олди:

— Ҳа, Гулойим, пима бўлдн? Яна бева бўлиб ҳол-
дингмн?

Охуи ҳам гапга бўш келмайднган хнлидан эдн. Дар-
ров жавоб қилди:

— Қашқар қизинннг қўлидан дон еган чумчуқ Л\ак-
катуллодаи саккиз марта қайтиб келади. Бупинг чумчуқ
ҳам эмас, ювошгина мусича экан, Маккатуллодан қай-
тнб келиш у ёқда турсин, уйнни топиб кетса ҳам жон
деявер.

Икромжон аскияга нўноқ бўлганидан жавоб берол-
ман одамларнннг кулгисндан қип-қизил лавлаги бўлиб
кетди. Иш жойинп ўзгартириб кетмонннн чопавердн.
Азизхон Зирилламанинг бошини осмонга етказиб тур-
ганда мен оёқ ости қилмай, деб жон-жаҳди билап ншга
шўпғиб кетди. Узн тупроқ қазийди, ўзи қоплаб орқалаб
юқорига опчиқиб ташлайди. Қечга бориб қазиган ернпи
ўлчатганда Охун билан иккови қазиган, юқорига чиқаз-
ган тупроқдан бпр ярим баробар ортиб кетибди.

— Бор экансан-ку,— дедн Алн полвон.— Иш деган
мундоқ бўптн. Кучннгнн Гулойпм сўрнб ётган экан-да.
Эшга етай деб қопсан. Яша огайнн, Отанп ерга қарат-
майдиган бўлдпнг.

Бу гап Икромжопга қанот бўлди. Кечқурун Луғум-
бекка бормай шу ерда қолдн.

Дарё тепасм ажиб баҳаво жой. Кечга яқнн ҳаво бир
димлаб кейин гириллаб шамол эсади. Қора дарённнг
лойқа сувлари қнрғоққа шалоплаб урилади. Кечаси ўр-
даклар базми бошланадп. Топг отгунча гақ-ғуқ товуш-
лари тпнмайдп. Шамол эсишп билан қурувчилар пашша-
хопаларини очиб ташлаб, кечки салқинда ором оладилар.
Куни билан офтобда лунжларини шншириб, бўпин
томирларинн бўрттириб катта авжда хониш қилгаи ҳо-
физлар донг қотиб ухлаб қоладнлар. Ф ақат Охуннинг
ширалн, шикаста овози аллапаллагача эшитилпб туради.
У ҳамоп қайдадир қолган, юрагига ўчмас нзлар ташлаб
кетгап Гулойимип қўмсаб, ўртаниб, ёпнб хиргойи қнлар-
ди. Гоҳо унинг овозн худди йиғлаганга ўхшаб титраб
кетади. Икромжон қоронғилик қаъридан келаётган бу
нолишга астойдил қулоқ тутади. Ой қайрағоч
панаснга ўтиб кетади. Бир-бнрига айқаш-упқаш

I\-гп

www.ziyouz.com kutubxonasi

бўлиб кетган қайрағоч шохида унқусирагап му-
сича ҳар замон бир питирлаб қўяди. Дарё шовилланди.
Пойтуқ билан Куйганёр оралиғида оғир юк тортган па-
ровознинг кучаниб қичқиргани, вагонларнинг бир-бири-
га урилиб шақирлагаии эшитилади. Зум ўтмай унинг
ҳам овози секин-секин йўқ бўлиб кетади. Икромжопни
хаёл олиб қочади. Уйини, Жаннатни, Турсунбойни ўй-
лайди. Уларнинг ҳоли нима кечди экан. Дараксиз кетган
Икромжонни Тоға нима деб ўйладикин? Сурнштнриб
билгандир. Икромжоннинг хаёли хаёлига уланадн. Кў-
зидан уйқуни ҳайдайди. Энди у эртага қиладпган ишини,
кўпчилик ўртасида юзни ерга қаратмайднган нш қилиш
тўгрисида ўйлайди. Охири у ҳам ухлаб қолади. Куни
бнлан чанг-тўзонга тўлган, одамларнинг шовқин-сурон-
лари билан тинчини йўқотган соҳилда энди эрта куз
шамоллари, тупроқ уюмларига ўзипи урар, сирпаниб
дарё оқими тарафга йўлини бурарди.

Эрталаб ҳамма гангир-гунгир билан ўрнндан ту-
радн.

Шалолада мўлжалдаги нш ярмидан ошиб охирига
яқинлашай деб турибди. Бутун штаб, прорабликнинг кў-
зн шу тарафда. Ким қапдоқ ишлаяпти, ким қанча туп-
роқ қазиди, қапча чнқазди, раҳбарларга маълум. Охуп-
бобоев келганда Алн полвон Икромжонни мақтаб қолдп.

— Ҳамқишлоғингиз дуруст. Мақтаганингизча оор
экан. Боёқиш кучипипг борпча ишлаб, Эшта етай деб
қолди. Эш ҳозир Азнзхоп билан Икромжоп оралигида
турибди. Сал интилса Азизхонга етади, сал бўшашса
Икромжондап қолиб қетади. Хулласн, иккнта знрилла-
малик Эшни нскапжага олнб турипти.

Охунбобоев мамнуп илжайди-да, чой нчнб ўтиргап
Эш полвон олдига келпб елкасига қоқдп.

— Ориятингга балли, Эшмуҳаммад. Сеидан жуда
хурсаидмиз.

Охунбобоев шундай деб чўнтагидан кафтдек қутича
олиб очди. Б у кумуш ён соат эди.
__ — Атайип Фарғонадап исмингии сздириб келди.м.
Бу сенга каиал штабинипг мукофотп. Азизхон билан се-
нинг мусобақанг минглаб қурувчини оёққа турғизди.
Раҳмат, биродар, канал сувини ичадиган, экинини суғо-
радиганлар сени сира эсдан чиқазмайди.

Эш полвон фақат иш билан бўлиб, Азнзхондан ўта-
ман деб атрофига қарамагап эди. Бпровдан бунчалик

210

www.ziyouz.com kutubxonasi

нлиқ-иссиц гап ҳам эшитмаган эди. Охунбобоевнинг бу
сўзларидан кейин бир-икки марта киприк қоқди-ю, кўзи-
га ёш қалқиб чиқди, ҳиқиллаб гапиролмади, лабларм
титраб кетдн.

Унинг бу ҳолидан Али полвон қотиб-қотиб куларди.
— Э, нодон, нодон, ёш бола десам, болага ўхшамай-
сан, катта одам десам, каттага ўхшамайсан.
Охунбобоев уни хижолат қилмаслик учун Норин суви
қуйилиши керак бўлган каналнинг сўнгги участкасини
кўргани Қора дарё бўйига тушиб кетди.
Яна уч кундан кенин бу ерда бетон ишлари бошла-
ниши керак. Ҳозир ер қазиётганларнинг чайлаларига
бетончилар кўчиб келади.
Дарё бўйига машипа боролмайди. Шунинг учун ҳам
арава ва бричкаларда тахта, ёғоч, қоп-қоп цемент та-
шиляпти
Охунбобоев кетиши билан Али полвон Эшни қучоқ-
лаб астойдил қутлади. Дўстининг бу мартабаси, обрўси
уни чиндан ҳам қувонтирган эди. Эшнинг қўлидаги соат-
ни олиб буради, чайла учига илиб қўйган шимннинг
чўнтагидан узун занжирли соатини олиб неча бўлган-
лигини билди-да, Эшнннг соатнни унга тўғрилади. Кенин
қулоғига тутиб кўрди.
— Буюрсин, ошнам. Б у сснга, бола-чақаларнпгга
бир умр эсдалик бўладн.
Соат қўлдан-қўлга ўтди. Эш полвон энди ўзини ту-
тнб олган, соатини қулоғига тутаётганларга мампун
илжайиб қараб турарди.
Али полвоп Икромжонга имлаб қўйди.
£ — Эшнипг ишлашини энди томоша қиласан, паро-
воз бўлиб кетади, бу.
Дарҳақпқат, Эш полвон тушликдан кенин шер бўлиб
кетди. Отанипг юзларнни ерга қаратмайман, муксфотга
яраша иш қнламан, деб чунопам ишлаб кетдики, қанп
эндиуни тўхтатиб бўлса. Худди ўзидан катта ушоқкўтар-
гап чумоли сингари қанор тўла тупроқнн юқорига пил-
дираганича опчиқиб кетар, илгаригидек йўлда тўхтаб
тупроқнннг ярмнпи тўкиб ташламасди. Инқилла-
масди, қайтишда калтак егаи одамдек судралиб туш-
масди.
Икромжон ундан анча узоқда бўлганидан унинг қн-
лаётган ишларидан бехабар, у ҳам зўр бериб ишлаёт-
ган эди.

211'

www.ziyouz.com kutubxonasi

Кечцурун қайрағоч тагига келншганда ҳамма Эш

полвонни табриклардн.

— Қойил қилдинг, Эш. Азиз полвондан ўтган бў-

лишинг керак.

Тнззасига дафтар қўниб нималарнидир ҳнсоблаб

ўтирган табелчи йигит бир гап айтди. Б у гап гўё ловил-

лаб ёниб турган гулханга сув сепгандек бўлди.

— Эш акам бугун ўн тўққиз ярим кубо тупроқ қазпб

чиқаздилар. Икромжон амакн чоракам йнгирма кубо.

Эш полвон қизиқ аҳволга тушиб қолди. Боятдан бери

ғолиблик нашъаси порлаб турган кўзлари бежо бўлиб

кетдн Ғоз қомати сал букплгапдек, пешаналарига қават-

қават ажинлар тахлангандек бўлди.

— И я,— деди Али полвон,— Азнзхонпннг шернги се-

ни ясаб қўйипти-ку!

Эш полвои Алн полвонга еб юборгудек бўлиб қа-

ради. '

— Ишни снз расво қилдннгиз, Али ака- Қазибқўйгап

уч қанор тупроғим бор эди. Энди бас, етар деб менн йўлдан

урдннгиз. Агар ўша тупроқларни ҳам тўкпб тушганнмда,

бу келгинди мендан ўтиб бўптн эди.

— Оғзингни чакки қилма, нодон,— деди зарда билан

Али полвон.— Қелгинди дегапнпг нима деганннг?! Тилим

суяксиз, деб гапираверасанми?!

Эш полвон: «Э, қўйинг-е!»— деб ўрнидан туриб кет-

ди. Али полаон Икромжонга узр бплдирган бўлди.

— Хафа бўлманг, меҳмон, Эш ўзи шунақа

Икромжон хафа бўлмагапнии билдириб, қўлпни кўк-

сига қўйиб илжайди.

VI

Усмон Юсупов мухбирлар илтпмосига кўра матбуот
копференциясн ўтказмоқда эди. Азизхон билап Икром-
жон ҳам шу йиғинга таклнф қилинган, аммо улар от-
улов бўлмаганидан йўловчи автобусни кутиб, анчагина
кечикиб келишган эди. Бу пайт Юсупов президиум столи
олдига чнқиб, ниманидир қнзишиб гапирардн- Орқа қа-
торда ўтирган кексароқ бир рус скамейка четига сурилнб
Икромжонга ёнидан жой кўрсатди.

Азизхон жой излаб аланглаб тураркан, юқорнда
ўтирган Белявскнй унн имлаб юқорпга чиқишнн сўради.

213

www.ziyouz.com kutubxonasi

Азмзхоц ксппмги пайтларда президпумларда ўтир«бкўр-

гапгап, пастда қолиб кетган пайтларда мажлисга келған-

дек бўлмасди. У такаллуф қилиб ўтирмай юқорига қараб

юра бошладн. Одамлар гур этиб орқага ўгнрилнб қа-

рашдн. Юсупов қам бпр дам сўзни тўхтатнб, упннг жой

топиб ўтирншини кутиб қолди. Мухбирлар ораснда:

«Азиз полпом, Азиз полвоп шу бўлади», деган шнвнр-ши-

вир эшитнлдн. Азизхон бу гапларни эшитиб сал хижолат

бўлгандек қаддннп букпб ўзига жой изларди. Ниҳоят,

Дўнан полвон ёнпдап жой кўрсатди. Азнзхон ўтирди.

Юсупов кутплмаган бу танаффусдан фойдаланнб, стол

четмда тургап чойнакдан яхна қуйиб симирдн, кейин

қўлпдагп савол ёзилган қоғозга қараб сўзпнп давом

эттпрдп:

— ... Шундай қилиб, Сувайш каиали милоддан ол-

динроқ қазнлиб асрлар давомида қум тагнда қолнб кет-

дн. Фиръавнлар бошлаган капал 1856 йилга келиб Саид

пошшо даврида қайта қазила бошланди. Фраицузлар бу

каналдан 99 йил текнп фойдаланиш шартн билап қазиб

берадплар. Канал қазншда қирқ минг фаллоҳ ишлаган.

Ун йил мобайннда шулардаи йнгирма мннг киши оғир

меҳнат азобндан ўлиб кетади. Яқннда, яъпи яна ўн етти

йилдан кейнп французлар бу каналдан текнн фойдала-

ниш ҳуқуқнни нўқотадилар.

Яна нккннчи мисол. Жапубий Америка билап Шпмо-

лий Америка оралпгида қурилган машҳур Панама кана-

ли нрригацня тарихида катта ўрин эгаллаб келмоқда.

'Атиги 81 кнлометр масофада қазилган бу каиал ўттиз

олти йпл давомпда қуриб бнтказилган эди. Тўрт йилнипг

ўзида ўи беш мнпг қурувчидап 9800 киши сариқ вабо ка-

салидап қирнлпб кетган.

Мен бу мнсолларни нима учун келтпрянмаи? Сиз

матбуот кишиларп ҳар қапдай дабдабали сўздаи кўра

ҳақиқат юзцнц равшан кўрсатадиган рақамларпи афЗал

кўрасиз. ■

Энди ҳозпргина мен мисол қилиб айтган капаллар қу-

рилишннп ҳознр биз қазиётган Фарғона канали қурили-

шн билан таққослаб кўрайлпк.

Катта Фарғона канали Панамадан уч ярим баравар.

Суваншдан иккн баравар катта. Сувайш нккн ярим

минг йил давомида қуриб битқазилди, Панама ўттнзол-

ти йилда, Фарғона канали қирқ беш кунда... Панамада

9800 кнши, Сувайшда 20000 киши ҳалок бўлди. Катта

213.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Фарғона каналида бир киши ҳам шикастланмадн. Бун-
дай қурилишни, бундай ялпи кўтарилишнн ҳалн тарих
кўрмаган. Буни Социалистик тузумимизиинг буюк гала-
баларидан бирн деб биламан. Марҳамат, яна кимда са-
вол бор?

Урта яшар рус йигити ўрнидан турди.
— «Правда» мухбири Борис Агапов,— деб таннштнр-
ди у ўзини.— Марҳамат қилиб, айтиб берсангмз, ўртоқ
Юсупов. Сиз ҳозир жаҳоннинг энг катта камаллари қан-
дай қазилганини, қанчалаб қурбоплар берилганинн айтиб
бердингиз. Ҳозир биз ўз кўзимиз билап кўриб турган
Катта Фарғона канали ўз кўламн билан, эксплуатацня
қудрати билан ҳам буюк деб аталмиш ўша каналлардан
ўн баробар буюкдир. Қандай қнлнб бу ншга журъат қил-
дингиз? Н аввалроқ бу хил ншлар эксперименг тарнқа-
сида синаб кўрнлганми?
Ю С У П О В . Шундай саволпи кутгандим. Узбек халқн
қаднм-қадимлардан буён ҳашар усулида жуда кўп иншо-
отлар барпо қилган. Бева хотинлар, ночор оилалар учуп
маҳалла кишилари бирлашиб уй қуриб берардилар, экнн
ерларини ҳайдаб, дон еочиб берардилар. Ҳатто бевалар-
нннг қизларнни куёвга чнқариш ҳам маҳалла аҳлпнннг
вазифасн ҳисобланарди. Хоразмда лойқа босган сув ин-
шоотлари ҳашар йўли билан тозалапарди.
Биз шундай катта ишга қўл уришдап аввал Логон
каналнпи қазнб «репетпция» қилиб кўрдик. Логон канал I
жуда тез муддатда қурилиб, ишга туширнлди. Халқ жуда
улуг ишларпи ҳашар йўли бнлап бажара олишини намо-
йиш қнлган эди. Биз ана шу ажойиб ҳаракатга суяниб нш
бошладнк. Натижасини мана, ўзингнз кўриб турибснз.
Шунннг учун ҳам биз буни «Халқ қурилиши» деб атадик.
Тилла кўзойнак таққан оқ сарпқ бир йпгит ўрнидап
турди. У ўзнни «Правда»нинг махсус мухбнрп Петр Пав-
ленко деб таништирди. Б у машҳур совет ёзувчиси Осиё
мамлакатларинн кўп кезган, Урта Осиё республнкаларп
ҳаётидан анчагина ҳикоялар ёзган, яқннда унннг атоқли
кинорежиссёр билан ҳамкорликда яратгап «Александр
Невский» фильми экрапларга чиқпб жуда машҳур бў-
либ кетган эди.
— Уртоқ Юсупов, қурувчпларга медиципа хизматн
тўгрисида гапириб бсрсапгиз. Папама каналида 9800 кп-
ши сариқ вабо касалндан ҳалок бўлгапипн гапириб бер-
дпнгпз. Жанубпп Америка бплан Шимолнп Америка

214

www.ziyouz.com kutubxonasi

оралиғида жуда кўп тропнк ботқоқлпклар бор, чнвин,
пашшалар турли вабо касалликларини тарқатнб, қурув-
чнларнинг ярмидан кўпини қириб ташлади. Ҳозир биз
кўриб тургап Фарғоиа каналн трассаларн ҳам жуда кўп
ботқоқ ерлардап ўтади. Шолпкор ерларда пашша, чивнп-
лар кўп. Ялпи безгак касали тарқаш хавфи ҳам бўлиши
мумкин эди. Бундай хавфни қандан бартараф қил-
дингиз?

Ю С У П О В . Биз республикадаги энг яхши медицина
ходимларидан 700 кишини канал ишига жалб қилдик.
Беш юз қирқ икки медпункт ишлаб турипти. Уч юз сак-
сон кўчма аптека бу ҳисобга кирмайди. Шошилинч ме-
дицина ёрдами учун 260 «тез ёрдам» машннаси трасса-
лардаги медпунктлар ихтиёрига берилган- Республнка
соғлнқни сақлаш халқ комнссарн бу ншларга шахсан
раҳбарлик қилиб турипти Ботқоқлик, шолнкорлик зона-
ларида безгакка қарши чоралар кўрнлди. Ҳамма қурув-
чиларга акрохин таблеткаси берилди. Бнз уни «Акрохин-
лаш операцияси» деб атадик.

Паст бўйлн, кўзойнак таққан, қора тўридан келган
йигит ўрпидан турди. Бу «Қнзил Узбекистон» ҳамда
«Сталннча қурилпшда» газеталарининг масъул муҳаррн-
ри Сулаймон Азимов эди.

— Уртоқ Юсупов, қурилишда олиб борилаётган мада-
ний-манший ишлар тўгрисида гапириб берсангиз.

Юсупов блокнотини варақлаб бир оз туриб қолдн. Қе-
йин шошнлмай гапира бошлади.

— Узбёкистон, Тожпкнстон ва Қнрғпзнстопнинг етак-
чи санъаткорларндан нккн минг кишн трассаларда ўз
талантлари билан қурувчиларнн мамнун қилишяпти. Бу-
лардан ташқарн колхоз ва совхозларнннг ҳаваскор сань-
агкорларндан нкки мннгдан ортиқ созанда ва ҳофизлар.
аскнячи,қизиқчилар тушлик пайтларда, кечқурунлар то-
мошалар кўрсатиб туришипти- Тошкентдап келган Ҳамза
номли Акаде.чик театримиз «Бой нла хпзматчи», «Уйғо-
ннш», «Макр ва муҳаббат» сингари драматик асарлар-
ни, Свердлов номли опера ва балет театри «Лайли ва
Мажпуп», «Гулсара», «Аршип мол-олон» сингари музи-
кали асарларни очиқ саҳналарда намойнш қплмоқдалар.
Айниқса С С С Р халқ артисти Ҳалнма Носнрова, Узбскис-
тон Халқ артистлари Тамарахоннм, Қорн Еқубов, Аб-
рор Ҳидоятов, Узбекистонда хизмат кўрсатган артнстлар
Лутфихоним Сарнмсоқовалар каналчиларимпзни жуда

215

www.ziyouz.com kutubxonasi

мамнуи қшршнптп Участкздарда. очилгаи. саврдсиздик

ва чала саводликии тугатнш курсларида ўқиб 14 минг

552 киши тўла саводли бўлдм. Эмди мяншпй хизмат ма-

саласига ўтсак, бу соҳада ҳам амтмшга арзмрлм гапла-

римиз бор. 2 мммг 509 савдо тармоғм қурувчиларга ҳар

ўн кунда 35 ммллион сўмлик мол сотяптм. Қурилиш бош-

лангандан бери 1 минг 650 вагон мол сотмлдн.

Кун иснб кетгаи, қилт этган шамол эсмасди. Юсупов

иссиқдан лоҳас бўлиб, тез-тез яхна хўплаб турарди. Кат-

такон рўмолчаси билан бўйнн терлармни артнб гапипн

давом эттмрдм.

— Жавобимда рақамлар кўпаниб кетдм. Атайи 1бун-

дан қилдим. Бу рақамлар ҳар қандан балаидпарвоз гап-

лардан қудратлн ва рад қилиб бўлмас фактлардир- Мен

ҳатто иккинчи даражалн фактларин антмадим Масалан

қурилишдагн баъзп кашандаларнинг ташвишини ҳам

кўрпб қўйганднк. 75 та носвой дўкопм, 62 папнрос дўкоми

борлигими антсам ҳайрон бўлмамг. Ҳар бир қурувчининг

эҳтиёжннп олднпдам ҳисобга олган.ммз.

Кезм келгамда кутилмагам бир гапми ўртага қисги-

риб қоладпган Ғафур Ғулом бир кўзммм қиснб гап таш-

лаб қолди:

— Усмон ота, ҳар бмр қурувчимммг эҳтмёжини олдин-

дам ҳисобга олганмиз дедиигиз. Меннмча, баъзи бмр эҳ-

тнёжлар умутнлганга ўхшайди.

Ҳамма баробар гурнллаб кулнб юбордм.

Юсупов бу луқма ва кулгининг маъноснга тушумди.

Узи ҳам снлкипиб узоқ кулди. ,

— Оббо, шайтон-е, — деди Юсупов Ғафур Ғуломга

қараб.— Бумақа эҳтиёжнн ҳмсобга олгамммз. Бухун

Фаргона водийсидагм жамц арақ-вммолармн вагомларга

ортиб ташқарига чиқариб юборганмиз- Каналга сур қу-

ядиган куннмиз арақ-винолар қайтиб келадн

Кулги билам чарчоқ ҳам, нссиқ элтган ланжлик ҳам

тарқалгандек бўлди.

Шоир Ҳамид Олимжон ўрмидан турди.

— Усмон ака, Катта Фарғона каналн қанча ерни сув

билан таъммнлашнни айтиб берсамгиз.

Юсупов бунақа саволни кўпдам кутаётган бўлса керак,

блокнотига қарамай дарров жавоб берди:

— Нормн суви то Қора дарёга қуйнлгунча Учқўр1;он

адирларидан 58 минг 300 гектар ерни, Қора дарёга қў-

шилиб, Куйгамёр тўгонидан кўтарнлгандан кеймм то Ко-

ш <;

www.ziyouz.com kutubxonasi

пибодомгача 209 минг 373 гектар ерни Суғоради. Б у фа-
қат каиалнинг дастлабки нилларда суғорадиган жойла-
рп, холос. Бир-иккп ннлдан кении Толқудуқ, Бзёвои,
Лапман чўлларида минг-минглаб гектар ерлар суғорила-
ди. Бу канал Фарғона водпйспда пахтачилпкнинг кескнн
ривожланишига сабаб бўлади.

Серген Эйзенштенп ўрппдап турдн. Бу машқур кино-
режиссёрнн бутун дунё танирдп. Уиинг «Октябрь», «Пот-
смкни зирҳлн кемасн» снвгари кинофпльмлари дунё
экранларинн айлапнб чиққан эдн. Сергей Михайлович
Катта Фарғона капали қурилиши тўғрпсида Пётр Пав-
лепко билан бадиий фильм олнш учуп трассаларни кезнб
юрардп. Ҳатто у Дўнап Дўсматов ролинп ижро этиш
учун машҳур киноартист Николай Черкасовни ҳам олиб
келган эди- Эйзенштейп канал ишлари тўғрисида Усмон
Юсупов бнлан кўп гаплашган, ундан талай маслаҳатлар
олгап эди.

— Уртоқ Юсупов, мен саволнн қаҳрамоннмиз Дўнан
Дўсматовга бермоқчиман. Рухсат этсангиз.

— Марҳамат, марҳамат,— деди Юсупов.
— Уртоқ Дўсматов, сиз одлпй бир деҳқои одамсиз.
Ҳаммадан кўп ер қазишга, ҳаммадан кўп тупроқ ташиб
чиқишга сизпи пима мажбур қилди? Бошқалар қатори
кунлик топшнриқни бир меъёрда бажариб юраверсапгиэ
бўлмасмиди? Мен шупи билмоқчи эдпм?
Бақувват гавдали, аммо қарашлари мулопим, ёқим-
той чеҳралн Дўсматов ўнғайсиз аҳволга тушпб қолдн.
Бу одам гапга нўноқ эди. Довдираб Юсуповга қаради.
Ҳамид Олимжон Энзенштейннинг саволинн таржнма
қилиб берди:
— Гаппринг, Дўнанбой,— деди Юсупов унга Далда
бериб.
ДўсмаТов ўрнидаи турди. Нима дейишипи бнлман
эсанкираб турнб қолди. Аввал иккн қўлнпи белбоғпга
суқди, кейин чиқариб, негадир кафтига туфладн-
Ғафур Ғуломнинг шайтонлпгн тутпб яна гап ташлади.
— Гап кетмонмас, кафтингизга туфламай айтаверинг,
Дўнан ака.
Яна кулги бўлиб кетди. Дўсматов довдираб бутуплан
гапини йўқотиб қўйди. Юсупов бош бармоғппи силкитиб
шоирга таҳдид қилди.
— Сен жим тургнн, ннма қнласап упи гапдап чалги-
тиб-

217

www.ziyouz.com kutubxonasi

* «»
Дўсиатов шундан кейин сал ўзини ўнглаб олдл. Яна
кафпгни оғзига обориб қантариб олди.
— Биз гапга йўқроқмиз-да, Ота. Онамиз ишга туқ-
қав. Ишдан бошқасини билмаймиз. Бу сўроққа нима дсб
жавоб берншимни билмай қолднм. Гапнинг очиғипи айт-
сам, нега шуиақа қилаётганимни ўзим ҳам билмайман.
Балким сабрим чидамай шундай қилаётгандирман. Ота-
боболарим Норин бўйида яшашган. Бутун умр елкалари-
дан обкаш тушмаган. Эшикка ярим бўйра эни ўсма эк-
кан бўлсалар шуни ҳам обкашда сув ташиб суғоришган-
Ҳаммамиз дарё бўйида ташна яшаганмиз. Ҳукумаг
срингга сув чиқариб берамап, экинннг энди сувга ёлчий-
ди, ота-боболаринг ичмаган сувни сен ичасан, бола-чақа-
ларипг нчади, кетмонингни кўтариб чиқ, деди. Чиқдим.
А\ана, ишлаяпман- Агар бошқалардан кўп ншлаётган
бўлсам, бу севнпганимдан, болаларимнипг ризқинп ўй-
лаганимдан, далаларимга сув чиқишига қувонганимдан
бўлса, ажабмас. А\енинг-ку, битта жоним бор. Агар ўп-
та жопим бўлгаиида ҳам юртга сув бераман деганга ба-
1 ншлавораман. Гапим шу.
Ҳамид Олимжои унинг гапларипи Эйзенштейпга тар-
жима қнлиб турарди. У энгашиб Черкасовпипг қулоғига
нимадир дедп. Черкасов бош ирғаб қўйди-
Юсупов япа кимда савол бор, деб атрофга қаради.
Бўйпига бир йўла учта фотоаппарат осган йигит ўрни-
дан турди.
— Георгий Зельма- «Огопёк» журналипинг махсус
фотомухбириман. Ижозат берсангиз мен ёш полвон Азнз
хон Умматалисвга бир-нккита савол берсам.
Юсупов, марҳамат, маъиоснда бош ирғаб қўйди.
— Уртоқ Умматалнев, Снз энди ўн еттн-ўп саккиз ёш-
га кирганснз. Бошингизда рўзғор ташвиши йўқ Сувсиз-
лик азобинн ҳам тортмагансиз. Очиғини айтсам. сиз бнр
гўдакснз. Аммо капалда эпг кўп тупроқ қазнгапларнинг
биттасн сиз бўлиб турибсиз- Дўсматов орқасндан изма-
из келяпсиз. Хўш, сизин бупдай қаҳрамонликка нима
мажбур қилди?
Азизхон ўрнидап турди. У мухбирлар бнлан учраша-
вериб пишиб қолган, президнумларда ўтиравериб ўзини
тутиб олган эди. Довдирамай жавоб бера бошлади:
— Гапингиз тўғри. Меи дунёнинг ташвишларини
кўрмаганман. Сувсизлик нима, тирикчилик нима.билма-
ганман. Дадамиинг қарамоғида эрка ўгил бўлиб ўсгаи-

218

www.ziyouz.com kutubxonasi

лардапман. Очпгипи айтсам, каналга бир кучпмни
кўрсатиб ҳўяй, полвднларни доғда қолдирай, деб кслган-
дим. Бошида шундоқ бўлди ҳам. Аммо кейинчалик
■қилаётган ншимиинг маъносига етиб қолдим. Одамлар-
нипг завқ-шавқ билан ишлашларини кўриб, канал бнт-
гандап кейин қанақа бўлишинн, бу иш ўйин эмас,
жуда улуғ мақсад билан қилннаётганини сездим. Узим-
га ўзим: «Э сен бола чучварани хом санаб юрган экан-
сап, қилаётган ишингдан юртга катта наф тегаркан»,—
дедиму, аввалгидан ҳам кўпроқ тупроқ қазишга тушнб
кетдпм. Гап шуки, шу канал мени одам қилди. Ш у канал
мени юртга қўшди. Ш у канал менга обрў берди. Мана
бу ёгндан ўзларинг маъни чиқариб олаверинглар.

Усмон Юсупов унинг гапларнга ҳайрон бўлиб қолдн.
Б у бола каналга яигн келган пайтларида гаплари энтак-
теитак, ўзи довдиргнна эди- Энди гапларига маьни ки-
риб қоптп. Узи босиқ, бир чиройли йигит бўпти.

Мухбир саволларнга қаноатланарли жавоб олгапинн
билдириб жонига ўтирди.

Конфсренция то тушгача давом этдн- Мухбирлар ин-
жеперлардан Велявекнй, Аскочинский, Азизовларга ҳам
саволлар беришдн.

Охнрида Юсупов мухбпрларга капал қурилишини ак-
тив ва ҳаққонпй ёритаётганлари учуи Марказком номидап
ташаккур билдириб конференцияпи ёпди.

Азпзхоп шунча обрў, шунча мақтовларга сазовор
бўлса ҳам барибир.'1бола эди. У Александр Невскнй ро-
лида ўйнаган Черкасовга энгашиб қарар, қаёққа борса,
ўшаққа борарди. Икромжоп қўлндан ушлаб автобус то-
моп етаклаганда ҳам у Черкасовдан кўзини узмасди.

VI I

Бугун 25-сентябрь. Кечқуруп Куйганёр радноузели
бутун трассаларга қилииган пшлар тўгрисида ахборот
эшиттиряпти. Учқўргондап Қонпбодомгача бўлган икки
юз етмиш километрлик трассада иш бошланган купдап
буён қазилган тупроқ ҳажми 15 миллион 734 мипг 275
кубометрга етди.

Кўп қурувчилар қишлоқларнга қайтнб теримга тушиб
кетган, баъзнларн ҳали топшириқни бажариб улгурма-

219

www.ziyouz.com kutubxonasi

ган учаёткаларга ўтнб, жадал ншламоқда эдилар. Учқўр-
ғон трассасида ҳам иш тугаб, беш мииг кишпга зиёфат
берилди. Луғумбек участкаси тўққизта шалолани тамом
қплиб, от-арапа юриши учун канал ёқалаб Учқўрғопгача
ўн тўрт километрли иўл очиб, тупроқларни ётқиза бош-
лади.

Иўлдош Тўхтахўжаев номидаги ҳамда олтинчи Қир-
ғиз овул ташлама қурплпши олдинги участкаларга етиб
олиб пшнн тугатган, ажнб бнр гайрат билан ишлаган
полвонлар велоснпед, патефон, соат сингарп мукофотлар
билаи ўз участкаларнга қайтиб кетгап эдилар. Энди Қуй-
ганёр тўғони билан Луғумбек шаршараларида бетон нш-
лари жадал бошлапиб кетган эди.

Боқибоева брнгадаспнннг аёлларп аллақачоп иш ки-
йимларипи ечпб ўзларипп пардозга уришган, бнр-бирига
соч ўрдпрпб, гажак қўйпш бплан овора эдилар. Бола-ча-
қасндап кўпгил узолмаган опаларгнпа дугоналарн билап
хайр-маъзур қплиб, Избосканнипг ҳар тарафнга— ўз
қпшлоқларпга қайтпб кетпшган эдн-

Бир юз олтмиш минг кпши ажнб галати тўй бўлншп-
ни сабрснзлик билан кутардп. Прораблар, техник за
участка бошлиқларинннг гапларига қараганда, яна нккн
кундан кейпи иш бутунлай тугайди.

Лзиз.чон эрталаб чодпрдан чиққанда аллақачои кун
ёйилиб кетгап, атроф жнмжит эди. Ҳар кунн шовқпн-су-
роп, одамларпипг бақирнб-чақпришларидап уйғонадиган
Азизхоп учуп бу жнмлик ғалатп туюлдн «Оқ мактаб»дан
то дўпг орқасигачй чапг-тўзонга буркападиган жойлар
энди жимжпт, елкада қоп бнлап тердап шўралаб кетган
яктак кийиб, чодпр олдндан ўтадиганларнииг эгпиларнда
синкага солпнгап оппоқ хом суруп яктак, бошларида янгн
дўппи...

Тўланбоп сўрнда чордана қуриб ўтприб олгаи, пичоқ-
ни тахтага тақ-тақ тегнзиб сабзи тўғраяпти. Икромжон
гуваладаи омоиат ясалгап ўчоқ тепаспда, қўлида капгир
бнлан турипти-

— Қалла пншдимн, Полвоп?— деди Тўланбоп сабзи
тахтадан бош кўтармай.

Азизхон орқаснни ўгнрнб бнр керишдп-ю ариқ тараф-
га кетдн. «Октябрь ариғи»нинг сувн энди ҳар кунгпдек
лойқаланиб оқмас, Майлисойдан қандоқ чиққан бўлса
ўшапдоқ типпқ, ўшандоқ совуқ эди. Сув бўйидаги сўри-
ларда озода кпйннган чойхўрлар бамайлихотир гаплашнб

220

www.ziyouz.com kutubxonasi

ўтиришипти. Ҳар бир сўрида алоҳида ҳофиз, созанда.
Азизхон эринибгина бет-қўлпни ювиб қайтиб келганда,
Икромжон жаз-буз қилиб сабзи-пнёэ қовурардн.

— Тўлан, бу ёгини ўзим қиламан. Сеп полвонни ўтқа-
зиб, бир сочини, соқолипп қиртишлансаи. Кнночилар,
фоточилар уни қпдирнб юрпшипти. Суратга сал одамга
ўхшаб тушснн.

Азизхон кераги йўқ, деб чодпрга кнриб кетди. У бу
жимликка сира кўниколмасди. Энди пима қнлади? Қиш-
лоққа-ку қайтнб борнш нияти йўқ. Бу ерда у қиладиган
иш энди қолмагап Бирдаи-бир овунчоғи Лутфинисани
энди кўрмайди. Агар у бўлганда япа қайгадир омад из-
лаб кетарди. Азизхоипннг бугунига, эртасига Лутфиниса
жуда-жуда зарур эдн. Энди унпнг кўнгли ҳувуллаб қол-
ган, атрофда қокнмлик қилаётган жимлик совуқ, файз-
сиз эди-

Отда Ж ўра полвон келиб Азизхонни сўради. Ш у ер-
далнгинн билиб эгардан тушди-да, Тўланбойнинг ёнига
ўтирди. Ж ўр а полвоннинг овозини эшитиб Азнзхон чо-
дирдан чиқди.

— Ҳорма энди, полвон бола. Мана, канал ҳам кон-
чпл бўлди ҳисоб Яша, ўғил бола.

Ж ўр а полвон ўрнидан туриб, Азизхонни оталарча бағ-
рига боснб, қўниб юборди. Азизхон гангиб кўзларини
пирпиратганича қимирламай турарди. Икромжон қо-
зонга сув қуйиб, улар олдига келнб ўтирди.

— Полвон, шундай қилиб қурилишда кнм биринчн-
лнкнн олди? Бизнипг полвонча нечанчи ўрннда?

Ундан олдин Тўланбой жавоб қилди:
— Нечанчи бўларди, Азпзхон биринчи бўлади-да-
Ж ўр а полвон кулди-
— Ундоқмас. Дўнан Дўсматов биринчи ўрпнни
эгаллади. Тожимат ота билан Азиз полвон иккинчи
ўринда.
Азизхон шошиб сўради.
— Эш полвон-чи, Эш полвон?
— У ҳам ёмонмас. Учинчи ўринни еттн кишн баро-
бар эгаллашди. Ш улар ичида Эш ҳам бор. Аммо лекнн
Эш қаттиқ ишлади. Айниқса сендан ўзаман, деб етти
қават пўсти шилинди.
Тўланбой томоғини тақиллатди.
—- Войгвой! Катталар энди қиттак-қиттак қилншга
рухсат беришоа ҳам бўларди-

221

www.ziyouz.com kutubxonasi

Тўланбомнинг бу гаппга сабаб бор эдн- Каиалда ял-

пн нш бошланишидап уч кун олдин Усмон Юсупов сап-

До ташкилотларинипг раҳбарларинн тўплаб, пчкилик

сотишнн ман цилган, агар бирон дўконда дўкончн ич-

килик сотса, қаттиқжазога тортилишини уқтирган эдп.

Ж ў р а полвон Тўлапбойнинг гапига салмоқлаб жавоб

қилди: '

— Шундақа соғнниб қолдннгизми? Ичишга мен би-

лан мусобақа қиласизми? Беллашаман, десангиз яна

икки-уч кун сабр қиласиз. Куйганёрда етти минг киши-

лик базм бўлади. Ана ўшанда яйраб қоласнз, огайни.

Учқўрғон, Луғумбек, Куйганёр, Шаҳрихон, Асака,

Марғилон, у ёғи Қонибодомгача яна ўн тўрт жойда қу-

рувчилар учун катта зиёфат тайёргарлиги кўрилаётган-

ди. Андижон, Марғилон, Қўқоннинг энг яхши пазанда-

лари, юзлаб шогирдлари билан ўчоқ тепасида масла-

ҳатда эдилар.

Ж ўр а полвон ёнидап дафтарчасини олнб варақлай

бошлади.

— Келганпнгдап бери қаича тупроқ қазиганингпи

айтиб берайми? Ҳозир антаман. Уттиз тўққиз куп ишлаб-

сан. Ш у давр ичида 2874 кубометр тупроқ чиқазибсан,

акаси. Бу ҳазил гапмас-а

— Ҳисоблаб юрган экансиз-да, а, полвои ака?—

дедн Тўланбой'

— Усмон ота сўраган эдилар. Табелчиларга ҳисоб-

латиб, ҳозир Отанинг секретарларига бериб келяпман.

Индинга бўладигап метинкада дакалат қиладилар.

Ушанга керак бўлгандир-да. Узларн эрталаб Учқўрғонга

ҳамма катталарни, инжснеру наркомларни олиб кетгаи-

лар. Ҳамма трассаларнп сув қуйишга тайёр-тайёрмас*

лигннн кўрнб чнқаднлар. Бнрон соатдан кейин шаттан

ўтадилар. То Копибодомгача боришмоқчи. Қуйганёр

тўғонинннг бошлигнни қаттнқ койидилар. Комсомол

участкасидаги қурувчиларни эрталаб Камолов олнб

келдн. Чумолидек ншга ёпишиб кетишдн- Мен атайнн

сепн йўқлаб келган эднм, Азнзхон. Баққа ўтир!

Ж ўр а полвон шундай деб ённдан қоғоз, қалам олди,

— Менга туғилган йилинг, ишлайдиган колхозинг,

ҳаммасини айтиб бер. Яхшилаб ёзиб оламан. Фамнли-

янгпн точиий қилиб айт! Бошпутингда қанақа ёзнлган

бўлса, ўшандоқ қилиб айт. Катта рўйхатга қўшнлади

бу. Кейин Маскопга кетади.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Азизхон айтиб турди. Ж ўра полвон шошилмай, шун-
доқми, шундоқми, деб ёзиб олди-

— Бўпти, шунга келгандим-
Ж ўр а полвон ўрпидан тураркан, Тўланбой сўради:
— Нимага ёзяпсиз?
— Э, ука, шуидоқ канал қазилади-ю, ҳукумат тақ'
дирламай қўядими! Ҳукумат яхши ишлаганларга орден
беради. Шунга рўйхат тузиляпти.
Ж ўра полвон отига беозор қамчи тегизиб жиловнп
силтади. Азизхоннинг кўнгли ғалати бўлиб кетди. Кўз
олдида дадаси, қишлоқ кўчалари. болаларни тўплаб
кўрсатгап «томоша»лари, юз'кўзлари кўкариб мушт-
лашган пайтлари, Лутфиниса билан жпмжит сой бўй-
ларида кўиглига эрта келган муҳаббат тўлқининн тўх'
татолмай айтган энтак-тентак гаплари, Акбарали қўли'
нп боғлаб гузарга опчиққанндан тортиб тўқайда Лутфи-
имсанн никоҳ кўйлагп билан етаклаб юрганларигача
кўрппнб кетди. Қаин эди Лутфиниса шу топда ёнида
бўлса... Азизхоннннг кўнглн муздек бўлиб қолди- Бир-
дан ҳамма нарса рангинн, шаклини йўқотди- У бу кун'
ларга Лутфиниса билан бирга етишмоқчи эди. Шунга
аҳд-паймон қилишган эди. Лутфиниса ёнида экан, гул
ҳам, гнёҳлар ҳам куйлар, япроқларнинг шитирлашию
сувларнпнг жилдпраши унга галатн, юракларни тўлқин-
латадиган, энтиктирадигап, ҳисларии туғёнга келтира-
диган ажиб бир олам яратарди. Энди у йўқ. Бу шодлик'
ларга ким шернк бўлади? У юз олтмиш минг киши
ичидан ажралиб юрт кўзнга кўриниб турпптн. Бутун
республнка катталари унн нззат қнлиб тўрга чиқазиш-
япти. Кўксига орден тақишмоқчп. Лутфиннсасиз бу
обрў-эътнборлар унинг кўнглига шодлнк олиб кирол-
масди.
Икромжон ҳали қозонга гуруч солмаган эдн. Чойхо-
па сўрнларида маишат қилиб ўтиргап қурувчилар гур-
ра ўрииларидаи турдилар. Ҳамма сўридаи тушнб «Оқ
мактаб» тарафга қараб турарди- Азизхон ҳам беихтиёр
ўшаққа қаради.
Шаршара тепаснда ўттнз чоқли кишиу ёқ-бу ёқларга
синчиклаб қараб нималарнидир қнзишиб гаплашпшар-
ди. Азизхон қўл силтаб гапираётган кншннн дарров
таниди. Б у — Усмон Юсупов эди. У Охунбобоевга нима-
нидир гапиряпти.
Қанал четлари текисланиб сув сепилган, озода эди.

223

www.ziyouz.com kutubxonasi

Трассаии кузатиб келастгаи раҳбарларппнг киАим-бош-
ларига гард юцмагап

Юсупов шаршарани кузатгандаи кейин қаноат ҳосил
ҳилди шекпллм, йўлнинг бу ёғнда турган Усмонхўжаев
ёнига келиб тўхтади.

— Ҳа, Эшон, ишларпнг ҳалай? Ҳорма энди.
Усмонхўжаев жавоб қилгунча сабри чндамаган
Юсупов сўзпни давом эттирдн.
— Яхнанг бормп?
Самоварчн елкада сочиқ бнлан сирлангап иақирда
яхна кўк чойни кўтариб олдинга интнлди. Юсу-
пов у тутган пиёланн пақирга ботнриб Охунбобоевга
узатдп.
— Олннг, Пўлдош ака, чўллагандирсиз.
Охунбобоев, олдин снз пчинг, Усмопали, деб қай-
тарди. Юсупов унга маъноли қараб қўйди. Усмонхўжа-
евнинг шайтоп кулгиси қнстаб қнқирлаб кулпб юбордн.
Юсупов қалқиб кетди. Ен-верндагилар ҳам бирдан ку-
либ юборишдн
Юсупов бплан Охупбобоев ўзаро аския қнлиб ту-
ришардп. Уларнинг лақабларидан Усмонхўжаевнинг.
хабарн бор эди. Исми Бузрук бўлгани учуп унн ҳам
«Туя» лақабп бнлан аташарди. Охунбобоевпикп ҳам
шунақа эди. Юсупов Усмоихўжаевга қараб бош бар-
моғи билап таҳднд қилди-
— Эшои, Йўлдош акам қпрқ кунгача сувснзлнкка
чндайди, демоқчпмпсан?
Усмопхўжаев гап келганда отангни ҳам аяма, де-
ган қабплда тилга кслганпп шартта айтадиганлардап
эди. Юсуповнинг ўзини ҳам аскияга илпнтнриб ўтди.
— Энди бу бечора ҳам нима қнлсин, то ҳўк, дема-
гупча ичмайдн-да.
Тсшабой Мнрзаев Усмонхўжаевга еб юборгудек
бўлнб қарадп. Секин қулогнга пичирладп. «Шундоқ
одамга аския қнласанмп, нодоп!»
Бу гапни Юсупов эшптиб қолдп.
— Ҳой, Тешавой, унақа дема, Эшоп ҳаммапп бир
кўзда кўрадиганлардан-
Қннқириқ кулги бўлпб кетди. Тешабоп Мнрзаевнинг
бир кўзи сал қисиқроқ бўлганидан тенгдошлари аскияда
«Кўр» деб аташардн. Агар ҳозмргн гаппн Юсуповдан
бошқа одам айтганнда у албатта милнция чақирпб, бе-
риб юборншдап ҳам топмасдн. Унннг ҳазилга тоқати

22*

www.ziyouz.com kutubxonasi

йўқ, кўз аралашадиган гапни ўзи сира ишлатмасди
зир қип-цизарпб, қисиқ кўзи баттар қисилиб кетганди.

Боядан бери улар олдига келпшга журъат қилолмай
сўрида турганлар гурра-гурра кулгига қизиқиб, эндн
уларни ўраб олишдн. Давра кенгайиб кетди. Бир-

пасда уч-тўрт юз кншп тўпланиб қолди. Пойтуқ, Пахта-

обод, Ҳаққулобод аскиячиларини тортиб ўртага олнб ту-
шншдп. Аскня бошлагап Усмонхўжаевнинг ўзини буйда-
лаб кетншди. Пайровда бировга соврин олдирмайдиган
Охунбобоев талон бўлаётган Усмонхўжаевни ҳимоя қи*
ламан, дсб ўзи илиниб қолдн. Эски ҳаққулободлик Эчки
лақабли аскиячн чол мннғирлаб-минғирлаб туриб бирдан
мўлжалга урди-

— Йўлдошвой, Бузрук эшонпи маҳкам ушланг. Бўй-
нига ким қўпғироқ осса кетаверадиган бўталоқл.ардан.

Охунбобоев уни яхши танирди. Б у тарафларда халқ-
ни жонидан безор қилган Азимҳожи деган босмачқ йи-
гитларннн тутиб берншда болдиридан яраланиб Майгир
орқасидагн қамишзорда ўн тўрт кун қонга беланиб қо-
'либ кетгаи эди. Тузалганидан кейин бир оёғи оқсайдиган
бўлиб қолган. Эчки лақаби эса унга соқолининг сийрак-
'лиги-ю, оқсагапда эчкига ўхшаб сакраб-сакраб юриши
учун қўнилганди. Охунбобоев кулги босилиши билан
дарров жавоб қнлди:

— Бузрук эшонга тил тегизманг, Бузрук эшонни ша-
мол учирса, снзнп осмонда кўрамиз.

Одамлар қотнб-қотиб кулншар, Тешабой Мирзаев яна
аскпяга тушпб қолман деб ўзини панага олардн.

Чамасн ярим соатлар аскиядан кейин Юсупов кула-
кула машниа тўхтаган тарафга қараб юра бошлади.
Бпрдаи четда, бнровга аралашмай турган Азизхонга кў-
зи тушнб тўхтади.

— Берн кел, болам! Омопмисан?
Азпзхон илдам юрпб унинг истиқболига келди. Одоб
бплан салом бердн. У Юсупов билан биринчн марта уч-
рашгапда ёпнда Лутфиниса бор эди Юсупов уни гапга
солиб, тўйдаи келин опқочнб келганипи билган эди. Ю су'
пов капал бптгапда катта тўй қиламиз, деб уни юпатган
эди. Бўлиб ўтган воқеалардан Юсуповнипг хабари бор,
ёш, навқнрон қпзнпнг ўлимпдан қаттиқ қайғурган эди-
Ҳознр Азизхонни тасодифан учратиб, шунча одам олдида
уни юпатпшни лозим кўрмади. Елкасига қўлини қўйиб,
айтаднгаи гапипи ўйлаб, апдак турпб қолди.

.1 5 -3 * :) 225

www.ziyouz.com kutubxonasi

— Ра,\мат, ўглим. Қилган ишларингнинг ҳаммаеидан
хабаримиз бор, Юрт, ҳукумат, асло бу 'хизматларингни
уиутмайдп. Инсошшнг бошида кўп савдолар бўлади.
Сеп эндн ҳаётга киряпсан. Биринчи зарбдаёқ белинг

,букилмасин. Ҳали олдинда имтнҳон кўп, ўғлпм-
Лзизхон киприк ҳоқмай унга қараб турарди. Юсупов
Охунбобоевга қаради.

— Иўлдош ака, халқимизнинг қанақа азамат ўғлон-
ларп бор, а! Бунақа азаматлар бор экан, юкимиз ердэ
қолманди.

Юсупов Азнзхоннипг елкасига қоқиб машина олдига
борди-ю, ҳеч кнмга қарамай эшикни очнб ўриндиққа
чиқди-

Энди унинг юзн жиддий, бояги табассумдан асар
ҳам қолмаган эдн. Охунбобоев ённга ўтнргандан кейин
машпна жойидап қўзгалдн.

VIII

Тога одам юборпб Тўлаибой билан Икромжонни ол-

днрнб кетди. Тепгднк бплан Беншепалн оталарн бошқа

яйловга кўчганипи эшптиб, Азпзхои бнлан оға-иинларча

ханрлашдилар.

Чодирда Азизхоппинг бнр ўзи қолдн.

Луғумбек чонхопаларида ошхўрлик, аскиябозлик ал-

лапаллагача давом қилардп.

Кўп вақтдан берн ваъда қилипиб олиб келинмаган

кицо бугуп келдн Ҳамма участкаларда бу книо кўрсатиб

бўлингап, пегаднр Луғумбекка кечикиб келган эдн. Б у

кинонинг таърифини Азнзхон эшитган эдп. Қурнлиш

бошлангандаи бери ўралишиб юрган кииооператорлар

Тошкентга борнб ҳамма олннган ленталарни ишлаб ях-

лит кино қилнб келган эдилар. Ж ўр а нолвон: «Кинода

сен ҳам борсап, жуда антиқа чиқибсан», деб айтган эдп.

Ушандан бери Азнзхон бу кннони кутарди-

«Оқ мактаб» деворига чодир осиб кипочи татар ннгнт

қачоп қоронғи тушади, деб ўтирарди. Охиргн пардоз иш-

ларинн қилнб юрган қурувчиларнинг бири ерга чордана

қуриб, бири тик туриб, бошқаси ўзн кўтариб келгап кур-

сига ўтириб, кино бошланишини кутарди.

Азизхон борганда тумонат одам ҳамма жойнн эгал-

лаб олган, тиқ турнб олганлар пардани қўрсатмай қўн-

гая эдилар. ,

226

www.ziyouz.com kutubxonasi

Азнзхоп у ёқ-бу ёққа юриб, орага киришга қулай ж о !

қидира бошладИ'. Сен у ёққа тур, сен бу ёққа тур, деб

корчалонлик қилнб юрган М у л л я У м п з о к уни кўриб

қолдн. ”

— Э, полвон бола, баққа юр!

У Азизхонни қўлидан ушлаб одамлар орасини ёриб

ичкарига бошладп. Эгнида оқ халатн билан курснда

ўтиргап новвопнинг елкасига қоқиб турғпздн

— Хаҳ, сен кпно кўрмасанг нима эди. Жойни полвон

болага бер!— Новвой норозп бир қнёфада тўнғиллаб-

тўнғиллаб ўрнидан турди.

— Утмр, полвон!

Азизхон хижолатлнк бплан бнр новвопга, бнр Мулла

Умрзоққа қараб курсига ўтирдн, Мулла Умрзоқ меха-

никка қараб қичқирдп.

— Бошла! Давай, бошла!

Аппарат аввал шипирлаб, ксйнн ёнғоққа илинган кар-

найи ғнриллади- Оппоқ чоднрда ёмғпр ёғаётгандек том-

чилар жуда тез ўта бошладп. Кейпн экранда от-аравалар.

поездлар, машиналар кўринди. Поезддан, аравалар-

дан, машиналардан кўрпа орқалаган, кетмон елкалаган

кишилар туша бошладн.

Баланд бнр тепалик портладн. Чанг-тўзон осмонга

сапчидн. Норпн дарёси тоғ ораларпдан буралнб, кўпирнб

оқиб чиқяпти. Қора дарё лойқаланнб қирғоқларнн ўпн-

риб оқяпти.

Экранда ёзув пайдо бўлдн:

«Азамат халқ мана шу ўжар дарёга жнлов солгани

отландп».

Сон-саноқспз кишнлар кетмон билан ер қўпоряпти.

Ю з мпнглаб кншилар замбплда тупроқ ташпшяпти.

Экранда яна ёзув:

«Учқўрғондан то Конибодомгача икки юз етмиш

километрлик масофада бнр-бнрига занжирдек уланиб

кетган юз олтмиш минг қурувчи кечани кеча, кундузни

кундуз демай ер қазпяпти».

Кинонинг шу жойлари самолётда олннган бўлса керак.

Куйганёрдан бошлаб пардада кети узилмай, узоқ

вақтгача трассадаги одамлар чумолидек бўлнб кўрина-

верди.

Экранда яна ёзув:

«Канал қурплншн янги қаҳрамонлар яратди».

Дўнан Дўсматов кўринди. Бўйи, эни беш метрдан

www.ziyouz.com kutubxonasi

келадигаи оппоқ пардада Дўнан полвониинг башараси.
У куляпти, пешаналаридаги терларн ялтпрайдп. Кулган-
да оппоқ тишлари янада оқариб кўринадн.

Томошабинлар бирдан қарсак чалиб юборднлар- Азнз-
хоп ҳам беихтиёр чапак чаларди. Энди экранда Тожимат
ота Хидиров кўринди. Кнно шабада пайтпда олпнган
экан. Унинг оппоқ соқолларн ҳилпирайдн. Сийраклашнб
қолган тншларнни кўрсатиб куладп.

Экранда ёзув:
«Дўнан Дўсматов, Тожимат ота Хидировлар қурилши-
да кунлик топшириқни минг процентдан адо этдилар. Ь у
гжойиб ватанпарвар қурувчиларнинг олпжаноб ташаб-
буслари қурилиш бўйлаб қанот ёзди».
Экранда Азизхон пайдо бўлдп. Чапак устига чап ж
янгради. Азизхон ўзини кўрнб қайрон бўлиб қолди. Ки-
нога чанг-тўзоп ичида олишган экан, башараси ғалати-
роқ чнққанга ўхшайдп. Киприклари, қошлари тупроқдан
оқариб, икки кўзп милтираб турппти. Кулганда тишлари
ялтнрайди.
Экранда яма ёзув:
«Дўпан Дўсматовнипг ш п г п р п п . ажойпб полвон Азиз-
хон Умматалиев кунлнк нормасини тўққнз юз ўттиз про-
ментдан адо этпб, ўн минглаб ёш қурувчиларни ажойиб
меҳнат намуналари кўрсатпшга чорладп».
Яна Азнзхон кўрннди. Унинг елкасида каттакон қанор
тўла тупроқ, устндан ўртача қопда яна тупроқ билан тах-
та пнллапоядан юқорнга кўтариляпти. Атрофда одамлар
ҳайрат бплан қараб туришипти. Дпктор овози янгради.
— «Сиз кўриб турган ушбу дамда Азиз полвон бутун
қурилиш бўйнча рекорд ҳисобланган юк бплан юқорига
интплмоқда»
Азизхон шошилмай юқорплаяпти. Оёғи тагндагн тахта
лапанглайди. Ана, у бир қалқпб кетди. Елкасидагп қанор
тепаспдан тупроқ тўла қоп бир тарафга оға бошлади.
Аэизхон бир елка қоқиб унп ўнглаб олди. Аммо елка
қоққанда дўппнси пешонасидан сирпаниб икки кўзинн
беркитиб қўйди. Атрофдагилар, ташла, юкни ташла, деб
қичқирншяпти. Азнзхон йўлни пайпаслаб топпб юқорига
чнқяпти. Азизхон олдида Лутфиниса пайдо бўлди. Кўзи-
га тушиб қолган дўпписнни олпб кафтига уриб қоқдн-да,
яна кнйднриб қўйдн У ҳам Азнзхонга ннмадир деб қнч-
қирди. Азизхон унга қараман юқорига нлдам чиқиб
кетди.

228

www.ziyouz.com kutubxonasi

, Кинонпнг бу ёғида нималар бўлди, кимларни кўрсат-
(Ди, билманди. Лутфнниса кўриниши билан юраги орқата
Тгортиб, кўзи тинган, қулоқлари ҳеч нарсани эшитмай
қўйганди.

Лутфиниса тнрикдай кўринди. У Азизхон олднда ор-
қаси билан юрнб дўпписини қайта кийдирди. Нимаднр
дедн. Ушанда унга нима деганди?

Азизхон ўтирган жойнда ерга сингиб кетгандек ҳеч
иарсанп сезмасди. Кўз олдида фақат Лутфиниса қол-
ганди.

Кино тугаб чироқ ёнди. Ҳамма ўрнидан туриб Азиз-
хонни қидира бошлади. Азизхон даврадан чиқиб кетган,
ўз чоднри олдндагн омонат скамейкада панжаснни ияги-
га тираганча қимирламай ўтирар эди.

Кинодан қайтаётганлар унга қараб, яша полвон бола,
худди ўзингни тушнрипти, деб олқишлаганларга қарамас,
инятига етмай хазон бўлган Лутфинисани ўйлар эди. Эн-
ди уни юпатадиган Тўланбой ҳам, Икромжон ҳам йўқ.
Улар аллақачон Зирилламага кетиб қолишган.

Луғумбек чойхоналарининг сўриларида яна ўйин-кул-
ги, ҳофизларнинг хониши бошланди. Ҳамма бугунги кўр-
ган киносп, қнлган ишлари, эрта-мндин бўладиган катта
тўн тўғриснда аллақандай яйраб гаплашарди. Фақат
Азизхон бу суҳбатларга, бу шодликларга аралашолмай
бир четда, чироқ ёқилмаган чодир олдида афтодаҳол
ўтнрардн.

Яна унинг кўзи олдмда Лутфинисани етаклаб чиққан
кунидап бошлаб босган нзлари, қнлган ишларн бирма-
бир ўтарди.

Икковннинг қанчадан-қанча орзулари бор эди. Икко-
ви қандоқ бахтнёр эди- Ш у кичкииагина, қпсқагина вацт
упи болалнкдан, шўх, олов, фақат шўхлик билан ёмон
бтлиқ бўлган, бебош болггни юрт кўзпда номдор кишига
айлантнрган эдн. Мана шу ўтган қайноқ кунлар, олам
шодликларнга тенг қувонч, одамлар хотиридан сира ўч-
майдиган ном, сомон йўлпдек олпсларга чорлаган, йигит-
лнк қалбпни тўлқинлатган севга дақпқалари, ҳаммадан
ҳам юрт ншига яроқлп қплган завқли меҳнат дамлари
юракни ўртовчи оғир жудолнкдан хнра тортарди.

Мана у ннм қоронги дўнг устида ёлғнз ўй суриб ўти-
рипти. Кўзларидан оқаётган алам ёшларнни тўхтатолмас,
ҳеч қачон Лутфииисасиз тасанвур қилолмаган эртанги
кунни кнндоқ кутнб олишнп Ўйлапли

2 ‘А

www.ziyouz.com kutubxonasi

Азизхон узоқ вақт кўз ёшларнга эрк бериб қимирла-'

■ай ўтирди. Адир орқасидан ой салмоқланиб кўтарилди.

Аввал қип-қизнл бўлиб кўринган ой аста бўзарнб ранги-

ян нўқота бошлади. Сарғимтил тусга кирдн, ундан кейин

кўм-кўк шпша туснга кнрнб қолдп.

Азизхон нккп тиззасига тиралиб машаққат билан ўр-

иидан турдн. Қаёққа борншни ўйламан дўнгдан тушди.

Аста кета бошлади. Аллақачон чироғи ўчган чойхона

олдидан ўтдн Сўри тепасндаги тўрқовоқда бедана типир-

чнладн. Қовоқ снлкинди. Гиламга шнтирлаб дон тўкил-

ди. Новвойхона тандпрпнннг прамонидан лоп этнб аланга

кўтарнлди. Ҳамма ёқни бирдам ёритди-ю, яна сўнди.

Азизхон ҳеч қаёққа қарамай битта-битта босиб кетар-

ди. У Туячи маҳалласидан ўтганда деворлари нураган

жимжит қабристон тепасидаги чинорда бойқуш хунук

сайради.

Азизхоннинг этп жнмирлаб кетди. Тўхтади. Мана шу

деворнинг нарёғнда Лутфиниса ётибди- Азнзхон ҳозпр

девор наҳрасидан ўтнб, ҳали гиёҳ ўсмагаи қабрни қучиб

ўкириб-ўкириб йиғламоқчн. Дилдаги аламларинп фарёд

уриб чнқазмоқчи. —

Муюлпшдан чиққан машнна чироғн ялт этиб унинг

бутун гавдасинн ёритиб юборди. Азнзхон олднда пайдо

бўлган иккита нурли доирага бардош беролмай қўлларн

билан кўзларини тўсди. Машина унинг ёнгинасида тўх-

тади. Эшик очилиб, баланд бўйли бир киши тушдп.

1‘ — Нима қилиб юрибсан бемаҳалда?
Бу Усмонхўжаевнинг овози эди.
Азизхон кўзларидан қўлинн олди. Нима дейишини

билмай эсанкиради.

— Чиқ, машннага!

Азнзхон бир сўз демай машинанинг орқа ўриндпғнга

чнқди Усмонхўжаев димоғнда аллақандай бир куйни

хиргойи қиларди. У орқада Азизхон ўтнрганнни унутиб

қўйган, ҳамон ўз қўшиғи бнлан банд эдн. Бирдан эснга

тушиб қолди-ю, ўгирилди.

— Бунақа кечаларда девоналарга ўхшаб дайдиб юр-

магин. — У Азизхоннинг ннма ниятда юрганини пайқаган

эди. Гапининг бу ёғинн бирдан айтолмай туриб қолди.—

Чидамай иложинг йўқ. Қайтиб келса бошқа гап эди. Сал

эсИнгни йиғиб иш тут. ■

Азизхон индамади Иўлнинг бу сғига иккови ҳам нн-

да^Май кетишди. Машпна боя тўрқовоқ силкинган чонхоиа

www.ziyouz.com kutubxonasi

олдида тўхтадп. Иккови тушншдн. Усмонхўжаев шофер-
га: «Сен ётиб ухлайвер*,— деди-да, Азизхонни етаклаб
новвонхонага кнрди.

Тўрт-беш новвой тапир-тупир қилиб чакич уришар,
иягини қийнқ билан боғлаб олган новвой, нчи лахча чўғ
бўлиб турган тандирга боши билан шўнғиб нон узарди.

— Эшон ака, кечроқ йўқлаб қолдннгиз?— деди нов-
вой узган нонннн саватга ташларкан.

Усмонхўжаев огзининг танобн қочиб жавоб бердп:
— Янги меҳмон кўрднм, ўртоқ.
— Ия, ия, қутлуғ бўлсин! Уғилми?
— Саломат бўл. Қизалоқ. Ишқплиб умрини берснн-
Пойтуқдаги туғруқхонада, яхши гап эшитиб кетай, деб
кутиб қолдим. Битта аччиқ кўк чой дамланглар. Полррн
бола билан қаймоқлашайлпк. Болаларнинг онасн билан
овора бўлиб туз тотпганим йўқ.
Тандир оғзнга қўйплган қумғондан чой дамлаб ҳо-
аиргнна узилган ноннн ушатнб қўнишганда Усмонхўжаев
ўтирган ерида мудраб хуррак ота бошлаган эди. .
— Э, туринг, Эшон ака, чой совуб қоладн. Туққан
аямми ё ўзларимн?
Новвойнннг ҳазнлидан Азпзхон ппқпллаб кулиб
юборди. Усмонхўжаев кўзинн очди.
— Чойдан қуй, бола!
Азпзхон чой қуйнб узатдн. Усмонхўжаев қайноқ чойни
ҳўплаб-ҳўплаб уйқусинн қочиргандан кейин Азнзхонга
қарадн
— Сен боланинг ҳеч гапдан хабаринг йўқ. Бугун Қизил
Армия Польша чегарасидан ўтди. Польша ҳукумати Гер-
ман қўшинларинннг зарбасига бардош беролмай қочиб
кетди. Ҳукуматнмиз Польшага ўтиб қолган Украина ва
Белоруссия ерларини озод қилиш учун армняга фармон
бердн. У тарафда жуда кўп украинлар, белоруслар яшар
экан. Молотов радиода гапирнб ҳаммасини тушунтириб
бердн.
Азнзхон ҳушёрланди- Энтикнб сўради:
— Уруш бошлапдими?
— Шунақа деса ҳам бўлади. Аммо армияга қарши-
лиқ қнладиган Польша қўшинлари пароканда бўлиб қол-
ган. Қўмондони қочган қўшиннннг қўлидан нима иш ке-
ларди.
Азнзхоннниг ўша тарафларга боргиси келди. Шошқб
сўрадн:

www.ziyouz.com kutubxonasi

— Армияга одам олншадпми?
— Унисини билмадим,— деди Усмонхўжаев.— Яна
ким билади, дейсан. Бўпти, цайноқ-қайноқ чой ич-да, бо-
рнб ёт. Эртага қурилишда ер қазиш тугагани тўғрисида
рапорт бернлади. Ҳамма участкаларда митинг бўлади-
В К П (б ) Марказий Комитетига шонрлар шеърий хаг
ёзишган, митингларда Ғафур Ғулом, Ҳамид Олимжонлар
ўқнб беришадп. Соқол-поқолларингни олиб, яхшн кнйнм-
ларингни кийнб, тайёр бўлиб тур. Ҳамма ном чиқарган
полвонларни минбарга чиқаришади.
Азизхон қўлидагн пнёланн бўшатиб, хайрлашнб чи-
қиб кетдн. Тўппа-тўғри чодирга келди-ю, ўзини тўшакка
ташлади.
Аллақачон ой оғиб кетган. Чодпр тнрқншидан тош*
ёруғлиги аста ўрмалаб кирарди.

IX

Азнзхон кун бўйи ер парчпн бўлнб ётдн. У ўзинн бо-
шн берк кўчага кнриб қолгандек сезарди- Бир ҳафтага
қолмай каналга сув очплади. Шаршаралардан, ташла-
мадан гуриллаб оққап сув Қора дарёга қуйилади. Куй-
ганёрда яна йўли тўсилнб, асоснй канал орқали водий
бўйлаб оқиб кетади. Офтоб тпғида ер қўпорган кпшнлар
қпшлоқларига қайтнб, уйларнга, бола-чақаларинннг бағ-
рнга борадилар. Азизхон-чи? У қаерга боради? Эндн у(
Зирилламага қайтмоқчи эмас. Ҳамқншлоқлари, номард,
Лутфпни қайга ташлаб келдинг, дейишмайдпмп? Ахир
Знриллама Лутфиннеасиз унга ўз маъиосинп нўқотган,
боғлар, сой бўйлари, пастқам кўчалар, юлдуз тўла қиш-
лоқ тунлари энди файзсиз, маъносиз унга.

Буларнпнг барчасидан кўз юмнб, пима бўлса бўлди,
одамлар икки-уч кун жавраб, жағн толгаидан кейнн ба-
рини унутишадп, дейиш қам мумкипдир? Аммо нпкоқ
тўйидан опқочиб, осмонп фалакдан балапд бахт, офтоб-
дан иссиқ муҳаббат ваъда қнлгани— Лутфнниса она
қишлоғидан узоқда, жнмжит қабристонда қоладимн?
Ахпр Лутфиннса Азизхон, деб жонидан ксчмадими? Уни
ташлаб кетнш мардлнкдан бўлармикин?

Азпзхон Луғумбекдап узоққа кетмаслнкка аҳд қи-
либ қўйди. Лекин бу ерда нпма қнлади? Лутфиниса
ённда бўлганда бошқа гап эдн. Иккови ўз хаёллари, ор-
зуларпдан тиклаган нурлп қаср нчида яшарднлар. Эндн

23Э

www.ziyouz.com kutubxonasi

УҚасР қулагаи, ваГфон бўлган. ё л г и з ўзи қолган. Енида
Тенгдик билап Бейшеналн қам йўқ. Икромжон билан Тў-

ланбой колхозда пахта терими билан бапд. Ҳар замон

келиб турадиган Ж ў р а полвон ҳа.м ҳозпр Булоқбошнда.

Биргина Эшон ака ҳар замон келнб ҳолпдан хабар олнб

туради. ‘

Азнзхон каналга сув қуйилнш кунинп сабрснзлик би-

лан кута бошладп, Куйганёр'тўғонп тезроқ бпта қолса

эди, сув қўйилардп. Ана ундан кейин Азпзхон Эшон ака-

дан шу яқин орадаги колхозлардан бирнда қолиб ишлаш-

ни сўрайди.

Азнзхон шундай ўйлар билан кечқурун чоднрдан

чнқди. *

Ҳамма ёқ жимжит.

Азнзхоннинг юраги сиқплнб кетдп 111ундай кезларда,

Лутфиниса ёди ўртаган, юрагннинг туб-тубида ўт ёнаёг-

ган пайтларда самоварларнп тўлднрган кишнлар билан

овунарди. Қирғиз болалар унинг дардинп сезиб қўмизни

қўлга олнб шўх бир қўшиқни бошлаб юборпшардн. Азиз-

хон баъзан юрагинп алам ўртаганда уйқуси қочпб чодир-

дан чиқарди. Биргнна уйғоқ кишнлар новвойлар олдпга

бориб, улар бнлан гаплашиб кўнглини ёзарди.

Энди новвойлар ҳам йўқ. Азизхон ўз аламларн билан

ўзи қолгандп. У канал бўйларнда анча вақтгача айла-

ниб юрди.

Азизхон дунёда биронта яқин одамн йўқ кишидек

эзилиб қайтаркан, чодир олдида бировнинг шарпасини

сезди. Қим бўлиши мумкин? Илдам чодир олдига кел-

ди. Курсида тнззаспга тугун қўйнб бир аёл киши ўти-

рарди.

— К и м ?— дедп Азнзхон ҳайронликда.

— Мен, мен, полвон ака.

Бу Вазнранинг овози эдн. Азизхон ундан икки-уч

қадам берида тўхтади. Узини йўқотиб, тнлн гапга кел-

май қолдн. Бу хотин нима қилиб ўтприпти? Унда нима1

иши бор?

Чодир атрофн қоронғи. Қалнп толлар орқаснга ўтиб

кетган ойнннг бу ерга нури тушмасди.

— Нима қилпб юрибснз?— дея олди Азизхон.

Вазира жавоб қнлмадп. Оҳиста ўрнндан туриб ту-

гунпни курсига қўйди. Икковн анчагача сўзсиз туриб

қолишди. Азнзхон зарда билан орқасига бурилмоқчи-

бўлиб турганди, Вазира титраб-қақшаб гапира бошлади.

www.ziyouz.com kutubxonasi

— Наҳоткн сезмасангиз? Ахир бир ойдиркн юрак-
бағрнм ёнади. Ахир сиз йигит кишиснз-ку, қани эрли-
гннгнз, қани мардлнгннгиз...

Кейинги сўзлар унинг оғзидан йиғи аралаш отилнб
чнқдн. Гапиролмай ҳўнграб юборди.

Азизхоп эсанкираб қолди. Ҳў, ўша яктагига тугма
қадаган оқшомдан буён у Вазирага рўпара келмаслик-
ка, бўлиб ўтган воқеани бутунлай унутишга уринарди.
Лекин барибир баъзи-баъзпда хаёлидан лип этиб ўтиб
қолардн.

Азнзхон ўзнни куч бнлан босдн. Аста унга яқпн ке-
лнб ётиғи бнлан гапира бошлади:
, — Опажон, сиз уйли-жойли хотннсиз. Унақа ал-
дамчи хаёлларга борманг. Мендан нега умид қнласиз?
Кечагнна бошимга тоғдек кулфат тушган одамман.
Бир одам мен учун жонини фидо қилди. Наҳоткн унинг
хотираси бир ой бўлмап унутилса. Ҳали Лутфиниса-
,нинг тупроғи совугани йўғ-а! Узингнзнн тутинг!

Вазира йнғндан тўхтаб қаддинп ростлади.
, — Азизхон ака, дунёда ҳамма парса унутилади. Ким
дунёдан тоқ ўтибдики, снз ўтасиз. Снзни деб уйнмнн таш-
лаб чиқднм. Ҳеч қайтпб бормас бўлиб чнққанман. Қаёқ-
қа юр, десангиз — бораман. Дунённнг у бурчагигача бо-
ришга розиман. Фақат, фақат сиз бплан бўлсам бўлгани.

Азизхои унинг гапини бўлди:
— .Мен ҳеч қлёққа кетмайман. Лутфиннсани ташлаб
кетолмайман. Энди умримнп Луғумбекда ўтказишга
қарор қилдим.
Вазира унга томон пнтилди. Елкаснга қўлнни таш-
лади. Бармоқларидаги узуклар толлар орасидан ўтиб
тушган ой тангаларига урилнб чақпаб кетди. Азизхон-
нннг димоғнга қалампир мунчоққа омнхта атир ҳпди
урилди. Бир дам ўзинн йўқотиб эсапкнраб олди. Елка-
сидагп қўлни билагндан ушлаб аста олиб қўймоқчи
бўлдп. Вазнранпнг қўлларн оташдек қизиган, қулоқларн
остида унннг қайноқ нафасн уфурнб турарди. Ундан
ҳиссу ҳисснёт оташида куяётган аёл нси келарди. Азнз-
хон қизиб турган юмшоқ бнлакни дарров қўйиб юбо-
ролмади. Нега ушлади, нима қилмоқчи эди, унутиб
туриб қолди. Шунда рўпарасига Лутфпниса келиб ту-
риб олди. Азизхон шошиб Вазнранннг бплагнни қўйиб
юборди. Вазира ҳансирар, қисқа-қисқа нафас олардп.
Азизхон сесканиб кетди.

23»

www.ziyouz.com kutubxonasi

— Узнншзнп боспнг, опажом,— дедп у кескин то-’

вушда.

Вазпра яна унппг елкаснга қўл ташлаб, кўксига бо-

шнни қўйдп. Унпнг тўзгпб кетгап сочлари Азизхоннинг

нягпга урнлдн. Азпзхон аста тмрсагидан олиб ўзлдан

нари нтардн. Азизхоннинг бу ҳаракати аёлнинг лззат-|

иафснга теккандек бўлдн. Коптокдек сапчиб нари кет-

дн. ҲурпаГшб олди. Эндп у аламдан титраб-қақшаб га-

гпрарди:

— Сенп деб упимдап, рўзғорп.мдан кечдим. Кеча-

лари ухламан сени ўпладим. Юрсам ҳам, турсам ҳам

кўз олднмдан бир пафас нарн кетмадинг. Эндм менн

аросатда ташлаб кстмоқчнмнсан. Қаёққа борсанг ор-

қангдан соядек эргашаман. Сенн деб йўлимга жониии

тиккан не-не ўктам пигптларнп ташлаб келяпман. Не-

га бошннгга қўпган бахт қушннп калтак олнб қувдай-

сап. Сенга вафодор хотин бўламан, деган, бошпнгга ке-

ладиган бахтнн ҳам, кулфатни ҳам бпрга баҳам кўра-

ман, деб аҳд қплган аёлнп, бутун аёллик гурурини

оёғинг тагпга ташлаётгаи бнр бечоранннг кўкрагидан не-

га нтарасан, пошукур банда. Бу кўз ёшлар, бу нолиш-

ларнинг уноли тутмайднмп?!

Азпзхон бу жувонпинг ичпда шунча гап борлигига,

ўз ниятларнга етишмоқ учуп ҳар қандай снновга тай-

срлигига ҳанрон бўлиб қолган эди. Азизхон табиатан

кўнгплчан йнгит, пкки огнз гапдан ёғдек эрнб кетадп-

ганлардан эдн. Аммо Вазиранинг гапларн қанчалнк таь-

снрчап, тошнп ҳам эритаднган ҳароратга эга бўлма-

снн, Азпзхон Лутфнниса хотнраспнп оёқ ости қилолмас-

ди. Ҳозир унпнг Вазира томопга бир қадам босншн

Лутфнписапииг қабрипи босиш билан тенг эдп. У эҳ-

тирос олоипда жизгннак бўлаётган жувонга ётнги бн-

лан тушунтнрмоқчн бўлдп:

— Менга қаранг, ахир мен спзнн умпдвор қнладр-

гап бмрон гап айтмаган бўлсам, ннма қиласиз ўзингиз-

нп ҳам мепи ҳам қийнаб. Ахнр мен азадор одамман.

Ой толлар орасидап ўтпб чодирнинг олд тарафини

кундуздек ёрнтпб турарди. Вазнранинг елкалари, боши-

даги зар рўмоли, қулоқларидагп балдоқлари ялтирар-

ди. Кўйлак бурмаларинп туртнб турган кўкраклари

қнсқа-қисқа нафас олганидан тппмай қалқирди.

Азизхоп нигитлнк ҳнссиётп гирдобнга' тушиб қол-

маслпк учун: '

235

www.ziyouz.com kutubxonasi

— Қўйинг!— дедн кескин товушда.— Яхшиликча

дўст бўлиб хайрлашайлик-да, қайта юз кўришмаслик-

ка сўз берайлик.

Аммо Вазира ундан кўнгил узолмасдн. Аёллик на-

аскатн, пшвалари билан йигит қонини кўпнртнрмоқчи,

йўлдан тойдирмоқчи бўлди.

— Шунақа денг,— деди у бўшашиб.— Мен сизни

йнгит деб ўйлаган эдим. Онангиз ўғил бола қилиб туғма-

ганидан бехабар эканман. Қандоқ қилан, пешанам шу

экан. Бпровнниг кўнглига зўрлик билан эга чиқиб бўл-

майдн. Хўп майлп, хайрлашайлнк. ,.

Вазира шундай деб Азизхоннннг бўйнига осйлиб,

юз-кўзларидан ўпа бошлади. Азизхон серрайиб турар,

днмоғига эндп на атир, на қалампир мунчоқ қиди ки-

рардп. Унпнг елкаларнга, бўйпнлармга аёлнинг қайноқ

кўз ёшлари томар, нссиқ нафаси иякларн тагпда сези-

лнб турарди. Дзизхон енгнлди. Бақувват билакларини

аёлнинг белларидан ўтказиб ўзига тортди. Вазира ел-

каларннп силар, тўзғнб кетган сочларннн унинг бўйни-

га ўрарди.

Бир пайт Азизхон уйқудан уйғонпб кетгандек ҳушёр

тортдн. Аёлнннг белндан қўлнни шарт олди-ю, юлқиниб

бағридан чпқди. Худди маст одамдек гандираклаб-ган-

дираклаб чодпрдан узоқлашди. Тўхтадн. Кескин ўги-

рплиб Вазпрага қаради.

— Кетинг, кетннг, бўлди!

Вазнра ёлворгандек илтижо билан у томон қўлла-

рини чўзди.

Азпзхон унга қарамасдн. Ф ақат бир сўзни қайтарарДи.

— Кетинг! Қетинг! '

Вазира жойидан қнмирламадп. Азпзхон қўл силтаб’

қоронғнлик қаърига кприб кўздан йўқолди.

Вазпра турган жойнда пнқ-пиқ йпғлар, рад қнлпнган,'
юзага чиқмай хазои бўлган севги алампдан хўрлигп ке-

лпб, боши қунн с линганпча тақднрпнп қаргардп.

Қапчалар пшқ дард-аламлари битилган, кўз ёшлари

томган мактубларни жавобснз қолдирган, не-не бўз

йнгитларни оппоқ тонг отгунча юлдузларга тнкилнб оҳ

урдирган, не-не ошиқларни рад қилган бу гўзал жувон,'

энди бир бўз болапинг икки оғизгина ширин сўзпга зор'

бўлиб, қоронғилик қаърига умидсиз тикплиб турар-

ди. ’
Вазира бўнпга етнб кўзга кўриниб қолган йнлларн

?55

www.ziyouz.com kutubxonasi

йигптлар унинг эшиги олдидан қўшиқ антиб ўтишарди,
Ш у тоида ўша қўшпқнинг бир банди қулоғн остида
янграгандек бўлди:

Оҳ урарман, оҳ урарман,
Оҳларнм тутгай сеии.
К ў з ёшим дарё бўлнб,
Балиқларн ютган сенн.

Бир вақтлар унинг ишқида йигитларни қон-қон йиғ-
латган бу қўшиқ энди ўз тилидан учаётгандек, бағри-
ни ўртаётгандек бўлардн.

X

Шаҳар тарафдан чиққан бир юк машннасп йўл
берклиги учун чнроғини ўчнриб тўхтади. Пассажнр по-
езди гуриллаб ўтиб кетди. Азизхон шофёрдан Пойтуқ-
қача олиб кетишинн сўради. Шофёр уни танир экан,
илжайиб ёнидан жой кўрсатди.

— Ҳа, полвон бола, ҳорманг энди. Мен сизни ал«
лақачон кетиб қолган, деб ўйлаган эднм. Ҳали шатта
экансиз-да.

Азизхон капалга сув қўйнлганпдан кейин кетишинн
айтдн.

— Учқўрғондагн курашда кўринмадингнз. Эш пол-
вон роса иш кўрсатди. Икки полвонни урди. Утирган-
лар, оҳ, қани энди Азиз полвон бўлгандами, Эшнинг:
бир жиғини эзиб қўярди, деб кўп кутишди. Ҳозир тўп-
па-тўғрн Пойтуққа бораснзми?

— Луғумбекка бораман. Айрилишда ташлаб ўт-
сангиз бўлди, у ёғига ўзим кетавераман.

— Ия, қнзиқмисиз, полвон. Ғилдирак деган нарса
айланаверади. Борадиган жойингизгача оборнб қўя-
ман. Е эшикка олиб кетайми? Хоҳласангиз юринг. Гап-
лашиб ётамиз. Шийпонга жой қилиб бераман. Эрта-
лаб бир анжнрхўрлик қиламнз. Анжир роса бўлиб
берган. Жонворнинг шираси оқиб турнпти. Асал дей-
снз, асал.

Азизхон миннатдорчилик бнлдирди. Машина Пой-
туқ айрилишига келганда тўхтадн. Шофёр кабннадан
бош чнқазпб, кузовдагн тўнига ўралиб ўтирган йўлов-
чига қичқирдп:

237*

www.ziyouz.com kutubxonasi

— Хў, биродар, етдингиз. Биз Луғумбек тарафга

кетамиз.

Йўловчи йигитнинг, мен ҳам ўшаққа, деган овози

эшитилди. Машина яна силкиниб йўлга тушдн. Шофёр

орқаворатдан Азизхон билап танишишни, бир яйраб

гаплашишнн дилнга тугнб қўйганлардан экан. Оғзн

гапдан бўшамади.

— Ҳозир турган жойингизни кўриб келаман, кейин

бир келиб олиб кетаман. Боқиб юрган битта қўзим бор,

«|уни сўйиб бир меҳмон қиламан. Аммо лекинига йўқ

демайсиз. Сувратингизни кўп кўрганман, довруғннгиз-

нн кўп эшнтганман. Муни қаранг, нияти холнс бола-

ларданман-да, ўзингизга рўпара келиб турипман. ё

ҳали ҳам бўлса эшнкка қайтамизми? ,

Бу пайт машпна совхоз кўчасндан ўтиб Туячи ма-

ҳалласига кирган эдн.

Азизхон шофёрдан машинани тўхтатншни сўради.

,11. — Бу ёғига оёқнинг чигилини ёзиб, пнёда кетай.

г. I Шофёр ноилож тормоз берди.

. — Ваъдангнзни олиб қолай, қачон гаплашамиз?

Азизхон қачон келсангиз «Оқ мактаб»дан топасиз,

деб у билан хайрлашди. Кузовда мудраб келаётган

йўловчи ҳам гуп этиб ўзини ерга отдп. Машина де-

вор-тошларни ёритиб бурилди-да, орқага қайтиб

кетди.

Азнзхон икки қўлини орқасига қилиб шошнлмай

бораркан, нотаниш йўловчи унга эргашнб қорама-қо-

ра келардн.

Азизхон уни ўтказиб юбормоқчи бўлиб қадаминп

секинлатди. Иўловчи унга ёнма-ён келганда тўхтади.

— Биродар, Азизхон деган полвон болани қайдан

топсам бўладн?

Қоронғн бўлганидан Азизхон унинг бстини кўрол-

мади. Аммо овози жуда таниш туюлди.

— Нима ишингнз бор эди?— деди Азизхон қизиқиб.

— Учрашмоқчи эдим. Атайнн Марғилондан келяп-

ман. Ж уд а зарур гапим бор эди.

Азизхон дарров эслади. Б у Лутфиннсага уйланмоқ-

чи бўлиб тўйи бузплган куёв Нормат эди. Азизхон ҳуш-

ёр тортди. Нима ниятда келдикин? Лекин узоқ ўйла-

ниб турмай:

— Уша сиз йўқлаб келаётган Азизхон мен бўла-

ман. Нима гапингиз бор эдн?— дсдн дадпл.

2И

www.ziyouz.com kutubxonasi

Нормат тасодифнй учрашувдан ҳайратланиб, дарров
га'пиролмадн.

— Йўғ-э, муни ҳаранг-а, ўзингизми?
— Ҳа, ҳа, — деди Азизхон. — Гапингнзни айтаверинг.
Нормат гўё уларнинг гаплариии биров эшитиб ҳо-
ладигандек овозини пастлатиб аста деди:
— Хотпржам айтадиган гап. Аммо жуда зарур гап.
Азизхон Норматнинг Луғумбекка келганини эслади.
Ушанда у каттакон пичоқни унинг оёғи тагига ташлаб,
пиятимдан қайтдим, деб чиқиб кетган эди.
— Ҳа,— деди Азизхон афсусли оҳангда,— аҳмоқлик
қилдим. Лутфинисани асраб қололмадим. Ўзимни ўй-
лабману, ундан хотиржам бўлиб юраверибм'.:!. Энди қа-
нақа гапингиз бор? Бўлар иш бўлди. Лутфиннса тупроқ-
да ётибди.
Нормат аста келиб унинг билагндан олди.
— Э, ука, ҳали сизнинг кўп гаплардан хабарингиэ
йўқ. Бўлар иш бўлди, ўлган ўлди, қолган қолдн. Аммо ме-
нинг бошпмни балога қўйдинглар. Ш у кеча сиз билан гап-
лашнб оламан-да, орқага қайтаман. Менга жавр бўлди.
Иккови қоронғида анча жойгача индамай борншди.
— Менга қаранг,— деди тўхтаб Нормат.— У ёғнга
мен бормай қўя қолай. Айтаднган гапимдн шатта айтиб
орқамга қайтай. Келинг, ўтирайлик.
Иккови йўл четидаги ажриққа ўтиришди.
— Бир ҳафтадан бери мени мелиса сўроқ қиляпти.
Лутфннисани сен ўлднргансан, деб айб қўяяпти. йўқ,
'десам сира ишонпшмайдп. Бир ҳафта қамаб, тилхат олиб
қўйпб юборншдп. Марғилондан бир қадам ҳам нарига
«.иқмайсан, деб тайинлашган.
Азизхон Лутфинисани у ўлдирмаганини билади. Ун-
дйн бекор шубҳаланишнптн.

— Агар керак бўлса мени сўроқ қилишсин, шунДоқ

деб антаверинг. Уни акаси Акбарали ўлдирди. Узи ҳам

жазосннн тортди. Асфаласофилинга кетДи ўзиям.

Нормат бошинн кўтарди.

— Нима дедингиз? Йўқ, янглишибсиз. У тирик.

Азнзхон сапчиб ўрнидан туриб кетди.

— Нима?!

— Шундоғ, — деди афеус билан Нормат. — Акбар*

али тирик. Энди у сизнинг пайингизга тушган.

— Тирик қолишн мумкин эм а с,— деди Азизхон ўзи*

нинг гапига ўзи ишонинқирамай. '

'' • ' ;ТЧ • » ■ I

226

www.ziyouz.com kutubxonasi

Норматнинг елкаспга ой нури тушиб турар, башараси
Кўринмасди.

— Уша хунук воқеани эшитиб нима бўлади, деб таш-
вишлапиб юрган эдим. Уч кунми, тўрт кунми ўтпб, ке-
яаси мелнса олиб кетди. Сўроқ қилди. Мен Марғилондан
чиқ.маганнмнп айтдим. Уша воқеа бўлган кунн самовар-
да эдпм. Кечасп ўн бнрларда эшикка қайтиб борган
ьдпм. Самоварчпдан, ўша куни чойхўрлик қилган жўра-
ларимдан сўранглар, дедим. Улардан сўрашмапти, пақ-
қос, мсни қиннашади. Утган куни қоқ ярим тунда эшиж
тнқпллаб қолдп. Яна мелиса олиб кетганн келдп, деб
диққатнм ошмб чиқсам, Акбаралининг қайннси олазарак
бўлиб турипти: Ичкарнга олиб кирдим. Қўлимга бир хат
тутқизди. Шошиб чироққа солиб ўқисам, тезда етиб кел,
деб ёзиптп: Қаёққа бораман, деб сўраган эдим, қайниси
мен билан юраверииг, дедп. Олднга тушпб пндамай кета-
вердим.

— Хат кимдап экан? — дедн сабри чндамай Азизхон.
— Кимдан бўлардп. Акбаралидан-да.
— Упдан кейин қаёққа бординглар?
Нормат энтикиб-энтнкиб гапира бошладн:
— Катта кўчага чпқсак, тол панаспда бнтта эски
ьмка машинасн турппти. Иккпта қнзпл ўттиз сўмлнкка
гаплашиб қўйган экан. Ш у машина бизни Олтннкўлга
ташлаб қайтиб кетди. Пиёда аллақандап қишлоқлардан
ўтиб тўқайга кирднк. Қамиш оралаб анча юрганпмиздан
кейин ялангликка чиқдик. Қайниси шу ерда қамиш
бузиб қовун эккан. Тонг оқариб атроф ёришиб қолган
эди. Акбарали қумрон тагига ўт қалаётган экан. Бизни
кўриб ўрнндан турмоқчи бўлди. Туролмай инграб яна
ўтириб қолди. Унинг аъзойи бадани кўкариб кетган,
яктагининг очнқ ёқасидан елкалари боглангани кўрнниб
турарди. Бирга нонушта қнлдик. Қайниси арава қўшнб
Кечқурун узиб қўйгап қовунларини ортиб жўнаб кетдп.
Чайлада икковпмпз қолднк. У мендан сруғ жаҳонда
нималар бўлаётганипи сўрадн. Мен айтпб берднм. У бе-
тнмга қараб туриб бирдан:
— Сен ўғил бола эмассап, ҳезалаксан, деб қолса бў-
ладими?
Жон-поним чиқиб кетди. Еворгудек бўлпб бетпга қа-
радим.1
—1 Сени деб шу аҳволга тушиб ўтирибман. Сеип деб
синглняни ча»ақлаб ташладим. Сени деб қишлоқ бетнип,

2Ш

www.ziyouz.com kutubxonasi

бола-чақаларнмпи кўролмайдиган бўлдим. Сен нима
қилдннг? Нпятингдан қантдннг. Қўлингдагн пнчоқни
ташладинг. Уятсиз! Ҳезимкаш! Биласанми, яланғоч
сувдан тоймас, дейдилар. Қўлга тушсам, пешанамдан
отишадн, шундоқ-экан, биттасини ўлдирдим нима-ю,

нккитасинп ўлдирдим нима. Ярамас Азизнн ўлдирмагун-
ча армонпмдан чиқмайман. Улдирмасам, гўримда тнкка
турамап.

Акбаралннинг-ку, нняти маълум. Аммо мен унга не-
га керак бўлнб қолдим? Билолмай ҳайрон эдим. Хўш,
сиз-ку уни ўлднрмоқчисиз, мен нима қилай? Одам ўл-
дириш қўлнмдан келмайди, дедим.

У иидамадп. Ер чизнб ўтпрдн. Қейнн бетимга афсус-
лангапдек қарадн.

— Шундақамп? Чучварани хом санабсан, Азизни
сен ўлдпрасап. Агар уни ўлднрмасанг, сени ўзим ўлдпра-

ман.
Жоп-поннм чиқиб кетап деди.
— Сал кучга кирай, мепдан қутулнб бўпти, у яра-

мас.
Акбаралинпнг кўзларп чақнарди. Аламига чндамай

ўрнидан турпб кетмоқчи бўлардн-да, яна ннграб жойига
ўтирпб қоларди. Чайлада нкковимпздан бошқа ҳеч ким
йўқ. Атроф шовиллаган тўқай. Қаёқдан ҳам қайннснга
эргашиб келдим, деб ўзимпп ўзим сўкаман. Ахир мен
бу ишларга псга аралашпб юрибман? Уз аламим ўзимга
етмасмпди? Қарипдош-уруғ, маҳалла-кўй, гузарга шар-
манда бўлганпм каммидн? Энди бнр камим одам ўлдн-
рпшмиди? Э, худо қандоқ купларга қолднм, дейман.

Акбаралннинг феъли менга маълум. У ярамас, бир
кун эмас бир кун ўлдириб кетншдан ҳам топмайди.

Акбаралн бошипп кўтариб қатъий қилпб деди:
— Уч кун, ё тўрт кунда ўзимга келамап. Одам бори-
шипи кутман шатга келасан. Икковпмиз бориб унп бир
ёқлик қиламиз, Гап шу. Агар йўқ десанг, ё сотиб қўй-
санг, бу дупё билап хайрлашавер.

Ш у гапни эпмппб кўзларим тнннб кетди. Унга ёлво-
рпш., ўтипнб тавба қилишнпнг фойдаси йўқ эдн. Қўниш-
дан бошқа иложим йўқ. Хўп, деднм. Уша куни тушга
қолмай орқага қайтдим. Икки кундан бери ўйлайвериб
бошларим ёрилиб кетай деди. Ухласам ҳам, кўзимни оч-
сам ҳам аллақапдай азроиллар тўғримда туриб олади.
О.чири ўйлаб-ўйлаб бу гаплардан сизн« хабардор қи-

»6-320 241.

www.ziyouz.com kutubxonasi

лишга аҳд қилдим. Кечлатпб йўлга чиқдпм, мана, бўлган
гап шу, акасп.

Азизхон бу гаплардан ҳанг-манг бўлиб қолди. У ёқ-
бу ёққа асабнн юрнб сўкинди. Охпри бир фикрга кел-
гандек, юрпшдан тўхтади. Норматнинс тўғрисига келиб
туриб олди.

’ — Бир яхшплик қиласиз, ака. Ҳозир мен бнлан бо-
расиз. ’ Акбаралинннг олдига олиб борасиз. Ҳозироқ
олиб борасиз.

Нормат ҳапроп бўлиб қолдп. У Акбаралинннг кўзига
кўринмоқчи эмасдн. Узинн чарчагапга солиб кўрди.
Азизхон гапида турнб олди.

Ҳали тонг отишига апча бор. Он анча оғиб қолган.
Азпзхон Норматни қўлндан ушлаганнча катта Яўл ўрта-
сида судрагандек шитоб билан борарди.

— Ҳон, секин, секиироқ юринг, ука, мен чарчаган-
ман. Иккп кундан бери ухламаймаи-а!

Азнзхон унннг гапларнга қулоқ солмас, кўзларидан
ўт чақнаб, ғазаб оташида купиб-сниб югурар эди.

XI

Қайнисп бпр арава қовун ортиб тонг қоронғисида
бозорга кетнб, Акбаралпнипг ўзи чанлада ёлгиз қолди.
У кунн билан чанладан чиқмас, похол устига тўшалган
эски кўрпада у ёқдан-бу ёққа ағдарилиб ўйлагани ўй-
лаган эди. Унннг бу ерга келганига ҳам анча бўлди.
Гаплашаднган бирон одам йўқ. Қаннисп бозорга кетга-
нича кечлатиб егулик у-бу олиб қайтади. Кечасн ҳам у
билан гаплашганн қўли тегмапдн, етилган қовунларнн
узади, йигади, ж ўякка сув очади ярим кечасигача ури-
ннб, ётади-ю, дарров ухлаб қоладп. Эрталаб нонушта
ҳам қилмай жўнаб кетадп.

Бугун Акбаралининг тушнга марҳума онаси кирипти.
Эгнида аллақандай жулдур кўйлак, сочлари тўзғнб кет-
ган эмиш. Уғлнга ўпкалп қараб, пега синглннгни юбор-
динг, энди ўзинг кел, деярмиш.

Акбаралн уйқудан жуда ланж уйғонди. Худдн онасп-
нинг арвоҳи шу атрофда чирқиллаб айланиб юрганга
ўхшайверди. Юраги сиқилиб ташқарпга чиқди. Атроф
жимжит. Б у юракни сиқадиган жимликдан 'у дод деб
юборай деди. Бирдан уйига, болаларининг олдига бор-
гиси келди: Улар ннма қплишаётганикнн? Қайннси

С42

www.ziyouz.com kutubxonasi

опамга хабар қнлайми, деганда у рози бўлмаганди.
Хотин кишипинг кўнглн бўш бўладн, ичида снр ётмайди,
деб қўрққан эдн. Энди бўлса ўша тарафга боргиси ке-
либ, бирпас бўлса ҳам туғилиб ўсган уйини, онасининг
қўли теккан буюмларнн кўргнсп келди. Бнроқ у тараф-
ларга эндн умрбод йўл беркилган эди. Акбарали шулар-
ни ўйлаганда сиқилиб кетар, бу ишларга сабабчн бўлган
Азизхонни гажиб ташлагиси келарди. Синглиснни ўл-
дирган тунда у Азизхонга дуч келди. Нега унга пичоқ
санчмади? Нега қўли қалтнради? Уша тундаги еган кал-
тагини эслаганда тишлари ғпчирлаб, тани ларзага ту-
шарди. Азизхон уни тўнкага отиб урди. Ундан кейин
нима қилди, Акбаралн эслаёлмасдн. Узига келганда
дарё четндаги қумда ётарди. Оғрнқ азобидан инграб
кўзини очганда, тонг ёришиб қамиш попукларн офтоб
тиғида лов-лов ёнаётганга ўхшаб кўзни оларди. Унинг
тани зирқираб оғрир, айниқса бели шундай оғрирдики,
асло чидаб бўлмасди. Кийимларп ҳўл. Худди ёнгинаси-
да дарё суви кўпириб, буралнб-буралиб оқарди. Бу ерга
қандай келиб қолган, буни у билмасди.

Пишқириб оқаётган дарё тўлқинлари уни аллақапча
жойгача оқизиб келиб қумга ирғитиб ташлаганидан бе-
хабар эди.

Акбарали минг машаққат билан ўрнидан турди. Ат-
рофга қаради. Нотаниш жойлар. Узоқдан қандайдир
куй эшитиларди. Қулоқ солдн. Қандай куйлигини билол-
май қирғоққа чиқишга интилди. Тиззаси букилман паст-
га қулади. Илдизга осилиб қолди.

— Ҳой, эҳтиёт бўл, бола. Дарё билан ҳазиллашиб
бўлмайди-я!

Акбаралн қўрқиб кетди. Ким бу? Бу овоз қайдан
келди?

У илдизларга осилиб-осилиб тепага чиқди. Еввойи
жийда орқасида бир чэл белкурак билан аравага қум
ташларди. Акбарали унга ҳайрон бўлиб қараганча
қолди.

— Нима қилиб бу тарафларда ивирсиб юрибсан, бо-
л а ?— деди чол ишидан тўхтамай.

Акбарали индамади. Чол уни балиқчилардан бўлса
керак, деб гумон қилди шекнлли, илжайиб сўради:

— Қалай, илинаман дейдими?— деб қолди.
‘ Акбарали унинг гапига тушунмай ҳамон тикилганча
турарди. Шамол тўғон тарафдан яна бояги куйни олнб

245

www.ziyouz.com kutubxonasi

келди. Чол ўша тарафга қулоқ тутиб бошини сарак-са-
рак қилди.

— Жони жаннатда бўлсин! Каналга сув қунилгани-
ни кўрмай кетди-я!

Акбарали унинг гапларига тушунмади. Чол гапира
бошлади:

— Бир истаханопчи қизни кечаси битта ярамас ўлди-
риб кетнбди.

Акбарали бир чанқалди, гандираклаб-гандираклаб
жинда танасига суяниб қолди.

— Бола бечоранинг умри қисқа экан.
Акбарали кеча қилган ишининг бутун даҳшатини
энди сезди. Танидаги титроқии яширнш қийин эдп. Аста
сирғилиб ерга ўтириб қолди. Чол унинг аҳзолини кўриб
ҳайрон қараб турарди.
— Э, ёшлар-а, ёшлар-а, шу ичкилнк сенларпи бир
кунмас, бир кун хароб қилади. Ичкиликка мунча ружу
қилмасаларинг. Иккита қилтириқ балиқ тутиш баҳона
ичишга пана жой қндирасанлар. ДАана, шернкларинг
маст-аласт қнлиб, ташлаб кетибди-ку. Бўри еб кетса
нима бўларди? Биласанми, бу тарафларда нақ эшакдек
келадиган бўрилар бор-а. Тағинам худо бнр асрабди.
Арақ деган ўлгур шишанинг ичида жим туради. Ҳамма
ҳунаринн шишадан чиққандан кейин кўрсатади. Шўр
дарёни ҳам ютаман, деган не-не зўрлар шиша тагига
етолмаган.
Чолнинг қўли белкуракда аравага қум ташлар, тили
гапдан тўхтамасди.
— Биласанми, бу дарёда йилига нечта ўлик оқади?
Санаб саноғига етолмайсан. Битта қармоқни кўтарнб
балиқ тутаман деб келпшади, жппдек ичнб олгандап ке-
йин зўрлиги тутиб, нариги ёққа сузиб ўтгиси келади. Э,
бунақалардан қанчасинн сув ютган.
Чол «Яшил кўприк» томонга яна бир қараб олди.
— Қайси уйинг куйгурнинг қўли борди экан, тиғ
уришга. Ҳукумат анойи эмас. Топмай қўймайди. Топади.
Бунақа оқпадар, каллакесарларни пешанасидан огиш
керак.
Акбарали кўзини ундан олиб, оёғининг тагига қарадп.
Шунда бир пой этигининг йўқлигини билди. Чол қумни
ортиб бўлган, чўнқаниб шалоплаб оқаётган лонқа сувда
бетннн юва бошлаган эдн. Акбаралн овозидат титроқни
сездирмаслнкка уриииб аста сўради

241

www.ziyouz.com kutubxonasi

— Ота, манавн йўл қаёққа олиб боради?
— Э, шўринг қурсин. Роса пиёниста экансан. Келган
йўлингни ҳам билмайсан-а. Манави йўл Куйганёрга,
манави қнрғоқдан кетган йўл қамиш оралаб Олтинкўл-
га, Чинободга олиб боради. Арава юролмайдиган йўл
бу. Пиёда қатналади. М аст нима-ю, кўр нима. Ундоц
десам, кўр қам бир марта юрган йўлини топиб кетади.
Аммо, маст тополмайди.
Чол от жиловидан олиб, чу, деди. От кучаниб арава-
чи юқорига тортиб кетди. Акбарали унга анграйгаича
қараб қолди.
ё л ғ и з оёқ йўл Олтинкўлга олиб борса, Акбарали
учун айни муддао. Унинг қайниси шу тарафда тўқайдаи
ёр очиб қовун эккан. У Куйганёрга келишидан икки кун
Олдин қайниспнинг олдига от билан келган, чайлада бнр
кеча ётиб қишлоққа икки хуржун қовун олиб кетган
эди. Акбарали севинганидан бир оёғида қолган этикни
ечиб ташлашпи ҳам унутпб, оқсоқланганича қамишлар
оралаб кетди.
Кун пешиндан оққанда тўқай тугаб, яланглик бош-
ланди. Қамиш бузиб, очилган ерлар бўлса керак, экил-
ган ғўзалар заҳкашлик қилиб ола чиққан, бир-пкки қа-
рич бўлиб кўсак туккан эди. Узоқда икки-уч аёл бели-
га этак тутиб пахта тернб юрипти. Акбарали уларнинг
кўзига тушмаслик учун ўзини яна қамиш орасига
олди. Ннма қилишини билмай узоқ турди. Қаердандир
тез-тез машпна гуриллагани эшитнларди. Демак, яқин
орада катта йўл бор. Нима бўлса ҳам кеч киришнни ку-
тиш керак. У ён соатини олиб қаради. Ичига сув кириб
тўхтаб қолган экаи. Шимннинг ёп чўнтагидан чарм ҳам-
ёнини олдн. Очган эди, ичидан бнр ҳовуч сув тўкилди.
Унда саксон сўмга яқип пул бор эди. Ивиб кетибди. Ак-
барали бирон кунимга яраб қолар, деган ниятда пул-
ларни олпб офтобга ёйди. Узн пулларга тикилганича
икки тнззаспни қучоқлаб то кун ботгунча қимирламай
ўтирди. Қорпи оч, танаси кечқурунги калтаклардан ҳа-
мон зирқнраб оғрир, уйқусизликдан вужудн карахт, ҳўл
қумда ётиб қолгапидап беллари чидаб бўлмас даража-
да огрирдп Акбарали бу оғриқ, бу карахтликларга са-
бот билан тишипи тишига қўйнб чидарди. У кечаги бў--
либ ўиан ишларин ўйламасликка, ўзини алаҳситишга
уринарди.
Тўқай устига тун қоронғилнги аста бостириб келаёт-

245

www.ziyouz.com kutubxonasi

гап пайтда у қамишлар орасндап чиқди. Боя машима
овози келган тарафга юра бошлади. й ўл яқннгииада
экан. Онда-сонда от ё эшак мннган, гоҳо велосипед
эгарига бедами, ўтми ортгаи кишилар учрарди. Қоронги
тушганидан биров бировни танимасдн. Акбарали разм
солиб қараса, бу Андижондан Олтинкўл орқалн Чино-
бодга ўтадиган катта йўл экан. У Олтннкўл гузарига
етмай ўнг тарафга бурнлдн-да, қайннсинннг полизи та-
рафга қараб кетди.

Чайлада фонарь милтирардн. Атрофнн қовун ҳпди
тутиб кетган. Чайла олдидаги гувала ўчоқдан буралнб-
буралиб тутун кўтарилади. Қайннси чўнқайнб ўтириб
нимадир қиляпти.

Одам шарпасини сезган каттакон оқ нт чайла орқа-
сидан ўқдек отилиб чиқдн. Акбарали чўчиб кетди. Қай-
ниси ўрнидан туриб ит югуриб кетган тарафга қарадн.
Ит Акбаралидан икки метрча нарида тўхтаб, олд оёқла-
ри билан ер тимдалаб ҳура бошлади. Акбарали жон
аччигида Али, Али, деб қнчқирди. Поччасинннг овозини
таннган йигит югура келиб нтни қувиб юборди.
' — Ия, почча, нима қилиб юрибсиз?

Акбарали, от машинадан ҳуркиб олиб қочди, деб ба-
ҳона қилди.

Ана ўша кундан берн Акбаралн чайлада. Қайннси
қишлоққа тушганда нима гаплнгини билиб чиқди. Аммо
Акбарали унга, менннг бу ердалигнмнн ҳеч ким билма-
син, опангга ҳам айтма, деб тайинлаган.

Ҳозир Акбарали бўлган воқеаларни эслаб эндиги

ишларига рсжа тузиш бплан банд. Индинга Нормат ке-

лади. Ана унда иккови бир бўлиб Азизхоппи бир ёқлик

қилишадн. Шундагина у аламидан чиқади. Кейин боши

оққан тарафга кетади. Олам кенг, бирон жойда ризқннн

териб еб юраверади.

Акбарали эндиги ҳ аё ти н и ана шундай тасавЕЕур қи-

ларди. -

У яктагини ечиб чайла орқасидаги офтоб қиздирган

тупроққа ҳалнгача оғриб, жоннни қнйнаётгап ёнбошнни

босиб ётган эди, занжирдаги ит безовта ҳура бошлади.

Акбарали биронта одам келяпти гумон қилиб, жон тал-

васасида ўрнидан турди-ю, йўлга қарадн. ё л ғ н з оёқ йўл

246

www.ziyouz.com kutubxonasi

бошида бир одам келарди, Акбарали тикилиб қаради.
Қаради-ю, юраги шув этиб кетди. Бу Азизхон эди. Ак-
барали белбоғига қўл юборди. Азизхон шошилмай келар-
ди. Акбарали беш-ўн қадам олдинга босиб тўхтади. Қоч-

усаммикин, деган ўй хаёлидан ялт этиб ўтди. Бироқ

қочишнп ўзига эп кўрмади. Нима бўлса бўлди, бу охирги
тўқнашувим бўлади, деб қатъий ўйлади. Азизхон элли*
метрча масофага келиб қолгаи эди. Занжирдаги ит тин-
май акиллар, ер тимдалаб тупроқни тўзғитарди.

Акбарали Азизхонга қараб ғазаб билан қичқирди:
— Яқин келма, келма, жонингдан умидинг бўлса.
яқин келма!
Азизхон пинагипи бузмай уига томон келарди. Акба-
рали кескин бурилдн-ю, келиб нтни занжирдан бўшатди.
— Бос, Қоплон!
И т шамолдек учиб кетди. Унинг орқасидан Акбара-
ли бос, бос, деб овозннинг борича қичқнрарди. Ит бир
ярим метрча беридан Азизхоннинг бетига сапчиди.
Азизхон эпчиллик билан қўлини олдинга узатиб орқага
сал чекинди. Шунда панжаларн итнинг кекирдагидан
қопқондек қисиб қолди. Азизхон иккннчи қўли билан
орқа бўйнидаи тутди. Ит яғрнни билан ерга гурс этиб
тушди. Азизхон шу топпинг ўзидаёқ этиги билан итнинг
томоғидан босди. Ит хнриллаб тўрт оёғини баравар сил-
кнта бошладп. Азизхон кучпнинг борпча томоғидан
босардн. Акбарали қўлида пичоқ билан унга
яқннлашиб қолган эди. Азизхон ит томоғидан оёғини
олдн. Ит хириллади. Бошини кўтариб аранг ўнгарилди-
ю, худди нс теккандек судралиб чайла тарафга кета
бошлади. Акбарали Қоплонпи кўриб тўхтади. Юраги
шув этиб кетдн. Азизхон у тарафга тишларини ғичнрла-
тиб борарди. Акбаралн орқасига чекинди.
— Қелма, яқинимга келма!
Азизхон унга яқин келиб қолди. Акбарали бирдан
шарт бурилди-ю, орқасига қараб қоча бошлади. Чайла
яқинига етганда қумғонга қоқилиб йиқилди. Урнидан
туриб Азизхопга қаради.
— Бизни хонаванрон қилганинг етмаганмиди. Яна
нима қасдинг бор?
Бу гаплар Азизхоннинг қулоғига кирмас, алам-ситам
билан у томон борарди. Бирдан Акбаралида куч пайдо
бўлгандек дадиллашдн. Азизхон томон бир-икки қадам
босди.

242

www.ziyouz.com kutubxonasi

— Хўш, ииятиигни апт?— деди бутун ғазабини, наф-
ратини тўкиб.

Азизхон индамади. Қўзлари чацнаб унга тикилди.
Унинг бу қарашида яқии бир ой ичида тортган изтироб-
ларн, тўлғаниб чиққан уйқуснз тунлари, етолмаган орзу-
ларининг алами бор эди.

Акбарали ҳансирар, панжалари пичоқ дастасини
шундай қаттиқ қисиб ушлаган эдики, бўғинлари кўка-
риб, қон талашиб кетган эди.

— Жонингдан умидингни уз, жаллод!— деб бақирди
Азизхон.

Акбарали пипагини ҳам бузмади. Уни эрмак қилган-
дек бақрайиб қараб тураверди.

— Бир марта қўлимдан омон қутулиб кетган эдинг.
Бу охиргн учрашувимнз.

Акбарали унга еб юборгудек бўлиб ўқрайди.
— Чучварани хом санабсан, ифлос. Менн онам ўгил
бола қнлиб туққан. Бировнинг қўлида жон берадиган
анойилардан эмасмаи. Мени отам дунёга келтирган,
аммо бу дунёда туришим ҳам, кетишим ҳам ўз ихтиё-
римда!
Азизхон энди гапирмади. Қўлларини олдинга чўзиб
унга томон интилди. Шунда бнрдан Акбарали тутиб
тургаи пичоқни ўзннинг яланғоч кўксига санчди.
— Мана, мана!
У пичоқнн шарт суғурдию, киндиги тепасидан суқиб
кўксига томон зарба бплап тортди. Азпзхон қон сизнб
чиқаётган қорнига қараёлмай беихтиёр орқага чекинди.
Энди унннг қўлндан пичоқ тушгаи, ўзн чайқалиб турар-
ди. Гавдаспни тутолмай боши Азизхон томонга ўгирилди,
— Худонимга мипг марта шукур. Душманимга оёқ
ости бўлмай, тиғини танимга тегнзмай кетяпман...
У шундай дедн-ю, ёнбошига йиқилди.
Азизхоннинг кўз олди қоронги бўлиб кетди. Оёқ-қў-
ли бўшашнб гандираклади. У шу алпозда қанча турди
билмасди. Яқин орадаги тўқайдан ўқ овози эшптнлди.
Кимсасиз қамишзорда овозп қалднраб, анча вақтгача
айланиб юрди. Уқ овозидан чўчнгаи бир гала ўрдак
ҳуштак чалгандек чийиллаб, чапла тепасндан ўтиб
кетди.
Азизхон аста бурилди ю, боя келган тарафга аста
кета бошлади. Акбаралнга рўпара бўлишга юраги дов
бермай жийда орқасида қблгап Нормат боядан бери

www.ziyouz.com kutubxonasi

бўлган воқеаларни кўриб, оёқ-қўлида дармон қолмай,
қалт-қалт тнтраб уни кутиб турарди.

Азизхон унга қарамай ўтиб кетди. Тўқай ораспга
кирганда Нормат орқада қолиб кетганди.

Бирдан Азизхоннинг ўпкаси тўлиб томоғига бпр нн-
ма қадалгапдек бўлди. Хўрсипиб-хўрсиниб, ўкпрнб йиғ-
лаб юборди.

Қамишларни қайириб, қулаган жийда тўнкаларнга
қоқилиб бораркан, кўзларидан дув-дув ёш оқарди.

XII

Сувга тўймаган дарахтлар тагнда хазон оралаб қол-
ди. Ипакдек ялтироқ мезон иплари шошилмай учнб
келади-да, дарахтлар бўйнига осиладн. Тонг саҳар туш-
ган шабнам то офтоб ялаб олгунча майса қиёқларида
титраб турадн.

Боғлардан беҳи ҳидн келадн. Деҳқон чайласи тепаси-
да қнп-қизил қалампир шодаси офтоб тиғнда лов-лов
ёнади. Осмони фалакда ҳакка ёнғоқ отнб ўйнайди. Оғ-
зидап тушириб юборган ёпғоқнн илнб ололмайди, тунука
томга тарақлаб тушишини алам билан кузатиб қоладн.

Азизхон шабиамдап оғирлашган тупроқдан аста
юриб борарди. Ҳаққулободннпг пастқам кўчалари сокин.
Гувала деворларга тнрсагини қўйган олма шохлари қи-
сирлайди. Олди шох-шабба бплан тўсилган чорбоқлар-
дан мевасини кўтара ол.май қадди букилган анорлар,
сўриларга териб ташланган ош қовоқ, қирқма қовунлар
кўринади. Бнр кампир липпа уриб тандирга ғўзапоя
қалаб гугурт чақди. Тандир прамонидан аввал кўм-кўк
тутун бурқсиб, кейин лоп этиб аланга сапчиди. Ешгнна
бир жувон дорга кир ёяди. Урта яшар хотин кўйлак
енгларинн билагигача шимариб, тўқ-тўқ қилиб келпда
шоли оқлайди...

Бу уйлар, одамлар, чорбоқлар Азизхонга қадрдон
уйини эслатди. Дадасн ҳам унга шоли оқлатиб, ўзи кўз-
ойнак билан курмак терардн. Онаси тандирга ўт қалаб
то у оқаргунча супада кафтларнни иягига тираганча ни-
маларниднр ўйлаб ўтирарди. Шолн оқлаётган хотинга
қараб турпб Азизхон беихтиёр илжайдн.

У дадасининг қийин-қистовйдан кенин, келини ҳов-
лига опчнқнб зарда билан дастани тўқиллатиб шоли

249

www.ziyouz.com kutubxonasi

оқлардн. Дадаси унинг дастани зарб билан уришини
кўриб:

— Ҳой, секнн, аста-аста ур. Келини ёрворасап,— деб
ёлворарди.

Азизхон бир гал шунақа шоли оқлашда дастани шун-
дай куч билан урган эдики, тут тўнкасидан қилинган
кели иккига ажралиб кетган эди. Шунда дадаси, қачон
одам бўласан, деб уни остонагача қувиб чиққанди.

У жимжит қишлоқ кўчасндан шошилмай келар-
кан ҳассасининг учи билан йўл четларидаги
қоғоз парчаларини тнтиб келаётган чолга кўзи тушиб
тўхтади. У букчайиб қолган бўлса ҳам қўлидаги ҳассага
огирлигини ташламас, жуда енгил юрарди. Азизхон
унга салом бериб, Эш аканинг уйи қайда, деб сўради.
Чол юравер, деб ншора қилди-ю, боягнча йўлда учраган
қоғозми, гугурт қутисими, ҳасса учида титкилаб йўлида
кетаверди. Муюлишга етганда ҳассаси билан икки тава-
қали эшикнинг бир қанотини итариб ичкарига қичқирди:

— Ҳо, Эшмуҳаммад! Эшмуҳаммад ҳой, болам, меҳ-
мон келдн, баққа чиқ!

Ичкаридан, лаббай, деган овоз чиққандан кейин чол
яиа йўлига кетаверди. Ерда ётган бир бурда нопни олиб
кўзнга суртди, пахса девор ковагига қўяркан, тўнғил-
лади.

— Ҳа, боласи тушмагурлар-а, боласи тушмагур-
лар-а!

Эшик орқасида гурс-гурс қадам товуши келди, зум
ўтмай остонада Эш полвон кўринди. У Азизхонни кўриб
ҳанг-манг бўлиб қолди. Нима дейишини билмай, ия,
анавини қаранг, ия, ия, деярди, холос.

Икковн бир муддат ҳайрон қараб туришгандан кейин
Эш полвон уни қўлидан сиқди:

— Ке, ке, ука? Тинчмисан, омонмисан? Зап кепсап
да. Қани, қани, ичкарига кнрайлик.

Азизхон киришга унамади. Ҳайрлашиб кетмоқчилиги-
ни айтди.

— Жиннн бўлдингми, Эш акангникига келган меҳ-
мон бир пиёла чойини ичмай кетган эмас.

Азизхон кўнмади.
— Ш атта жиндек ўтириб гаплашайлик, ака,— деди.
Эш полвон ноилож йўлак олдидаги супага ўтирди,
ёнидан унга жой кўрсатди. У' Азизхоннинг бетига қараб
ўйланиб қолди. Азизхон у кўрган кундан бери бутунлай

250

www.ziyouz.com kutubxonasi

ўзгариб кетганга ўхшаб туюлди. Юзлари чўзилпб, кўз-
Лари сйл ичкарига чўккандек, ияклари бўртпб қолган-
дек. Азизхоп у кўргаидаги нораста болага ўхшамасди.
Босиқ овозида, ўйчан боқишларида юрт кўрган, тирик-
чиликнинг аччиқ-чучугини тотиган эркак нуқси сезилиб
қолганди.

— Хўш, гапир!— деди Эш полвон.
Азизхон пешанасини уқалаб гапни нимадан бошлаш-
ни билмай андак ўйланиб турди-да, гапира бошлади:
— Эш ака! Тентак укангизни кечира оласизмн?
Эш полвон нимадир демоқчи бўлиб лабини гапга
жуфтлаган ҳам эдики, Азизхон упи гапиргани қўймади.
— йўқ, аввал айтниг, кечнра оласизмн? Мен снзни
кўп қиннадим. Давра тўрларида юрган, бировга сўзини
бермагаи сиздек одамни юрт олднда уятга қўйдпм.
Эш полвон ялт этиб унга қаради.
— Эси йўқ бола экансан. Наҳотки Эш акангнинг
кимлнгини шу пайтгача билмадинг. Феълим шундоқ
бир пов этиб ёнаману дарров ўчаман. Аксинча, сен мени
кечиришинг керак. Нодонлик қилиб қўйиб, пушаймоним
ичимда эди. Мана бугун кўзннгга қараб туриб айтяпман.
Азизхон шу пайтгача Эш полвонни юрагида гина
сақлайдиган одам деб юрарди. Унннг ҳозиргн аптган
гапларидан жуда таъсирланиб кетди.
— Ака,— деди у кўзлари яшнаб.— Мен энди кетяп-
ман. Эҳтимол қайта юз кўришмасмнз, Қўнглингизда
мендан бир хнралик қолмасин, деб атайнн хайрлашга-
нн, узр антнб кетгани келдим.
Эш полвон қаёққа деб сўрамади. Унннг елкаснга қў-
лнни қўниб, меҳрнбон бнр товушда таъсирланиб, дедц:
— Укажон, қайда бўлсанг омон бўл. Бошнпг тош-
дан бўлсин. Мен кўп давраларда бел олншганман. Ии-
қитганман, йиқилганман. Полвончнлик ҳам бир омаднш.
Ииқитсанг пошшосан. Ииқилсанг бнр-икки кун пч-этинг-
ни еб юрасапу яна курашни қўмсаб қоласан.
Азизхон унинг гапларнни индамай эшнтди.
— Бир нлтммосим бор. Эртага Мангирда кураш бор.
Шунда охирги марта бел олишсак. Улай агар, туриб
бераман. Бир йиқитиб хумордан чиқинг. Мен ҳам хо-
тиржам бўлай. Шундай қнлинг, ака!
Эш полвон бош чайқадн.
' — Сеидек азаматни йиқитадиган полвоннинг бўйни
ўзилсин. Бу гапингни қайтиб ол. Асло елканг ер искама-

251.

www.ziyouz.com kutubxonasi