Said Ahmad. Ufq (trilogiya)

ўзидан бошқа овута олмапдп. Икромжон шунннг учун
ҳам ўзннн ўтга-чўцца уриб, ўтли хаёллар ёлқинидан
чиҳишига пнтиларди.

Мана, Низомжон, куйиб кулга айланган тўқайда
танҳо кезиб, умидлари саробга етаклаган шу киши тўғ-
риснда ўйламоқда. Ҳувиллаб қолган чўл гўё Икромжон-
нинг қалбнга чўккандек. Бўш, унннг хаёлларидек, унинг
истакларндек бўш чўл ойдинда ўлпксимон сокин ётибди.

Ш у ҳувиллаб ётган сокнн чўлни уйғотиш учун билак
шимарган кншилар зора Икромжоннинг ҳам юрагига
қўл солиб унда янги умидлар уйгота олишса, зора Ик-
ромжон чўл билан баравар яшнаб кетса, Низомжон
унинг қўлтиғига тирак бўлади. Юрагидан изтироблн
ўйларни қувиб чнқаради. Атрофга умнд билан, одам-
ларга очиқ юз билан қарайдиган бўлгунча ёнидан
жилмайди.

Юлдузлар милтираб турган чўл кечаснда Низомжон
дилига ана шундай беғубор ннятни тугнб қўйди.

Олисдан дераза пардаснни шамол силкитгандек
галати овоз келди. Низомжон қулоқ тутди. Бу овоз
бора-бора кудунги кетмаган атлас кўйлак этагннинг
елпннншига ўхшаб эшитилаверади. Ннзомжон уфққа
қаради. Олнсдан бнр гала ўрдак учнб келаётган эдн.
Ўрдаклар галаси палаткалар тепаспга келпб, ғақиллаб
айлана бошлади.

Низомжон уларнинг тиннмснз айланншп сабабига
тушунолмади. Урдаклар ўтган йили ташлаб кетган ин-
ларини олис юртлардан излаб келншган эдн. Улар тарк
этган тўқайнинг бир чети энди йўқ эдп. Урдаклар кар-
вони пастлаб учнб қорайиб ётган ер устида яна бир
айланди-ю, ғақиллаб қумлик четида сокин шовуллаган
қамишлар устига шўнғиб кетди.

Ннзомжон қайтиб келганда Икромжон қўлини бо-
шига қўйиб палатка тепаспдаги туйнукдан тушиб турган
нурга тикнлганча кнприк қоқман ётарди. Низомжон
фонарь пилигинн баландлатганда уиинг ажинли юзла-
рндан кўз ёшларп думалаётганини кўриб дарров пи-
ликни пастлатди. Фонарь икки-уч марта липиллаб ўчди.

У ечиннб кўрпага киргач, Икромжонга нимаднр де-
моқчи бўлиб бошини кўтарди. Кўтардн-ю, нима дейиши-
ни бнлмай тирсагига тиралганича анча туриб қолди.
Низомжон бирон гап айтиб унга жуда-жуда таскин
бергиси келарди. Аммо нпма дейди? Қандай гап айтса

352

www.ziyouz.com kutubxonasi

Икромжон амакмнннг кўнглн таскин топаркин? Низом-
жон шунча ўйлаб арзигулик гап тополмадн, ниҳоят:

— Мени ўглим дейсизмн?— дедн.
Икромжон индамади.
Сал ўтмай ҳоронғида Низомжоннинг ҳам пнқ-пнқ
йиғлаСани эшптнлдн.

II

Область ижроия комптетининг мажлислар залида
чўлдан ер олгап колхоз раҳбарлари иштнрокида кен-*
гаш бўлаётган эди. Республика Олий Советининг раисн
Йўлдош Охунбобоев. Езёвон чўлларининг нстиқболи
тўғрисида гапирмоҳда. У яқин йнгирма беш йил ичнда
чўл бутунлай ўзлаштирилнб, Урта Оснёнинг йирик пахта
базасига айланнши, ҳозир колхозлар айрим участка тар-
тибпда ҳўриқ очаётган ерлар вақти келиб алоҳида
колхоз, совхоз бўлиб ажралиб чнқиши, уруш тугашн

билан Катта Фарғона канали кенгайтнрилнб бутун чўл
бўйлаб айланиб ўтншини содда, деҳқончасига тушун-
тирарди.

— Ёлғиз канал суви бплан чеклаппб қолмапмиз.
Мипгдан ортнқ артезиан қудуқларп қазиймнз. Ҳар бнр
қудуқдан икки тегирмон сув отилиб чнқади. Ҳар бнр
звенонпнг ўз артезиан қудуги бўлади. Ҳозир геологла-
римиз чўлда разведка ишлари олнб боришяпти. Ёзёвон
Фарғона водийеинннг марказига айланиши керак. Ш у
кунларда Наманган, Қўқон, Шаҳрихон, Чнмён, Тошлоқ
тарафдан чўлга ҳужум бошландн. Бир умр қақраб ёг-
ган чўлдан олган биринчи ҳосилнн фронтчи болаларн-
мнзга совға қиламиз... Иттифоқдошларимизнинг имил-
лашларини кутнб ўтпрмай иккинчи фронтни Езёвондан
очамиз. Эндиги гап ўзларингда қолди. Бир ёқадан бош
чиқаринглар. Фронт тарафлардан яхши хабарлар келнб
турибди. Немиснинг кавушига қурт тушиб, чиқиб кел-
ган тарафга қараб тирақайлаб қочяпти. Ғалаба куннни
Езёвон гурупчидан ош дамлаб кутиб оламиз. Кимда-
ким, фашистга шу ердан туриб ўқ узаман деса, кимда-
ким, душман қўлнда қолган шаҳарларимизни озод
қиламан деса Езёвонга чиқснн!

Охунбобоев шундай гапирардикц, у минбарда эмас,
бир пиёла чой устида гаплашнб ўтирганга ўхшарди. У
ўзидан катталарни сизлаб, ўзи тенгпларпи сенлаб, ки-

23- *2) 353

www.ziyouz.com kutubxonasi

чикларни болам-бўтамлаб гапирардн. У гапинпнг. охнри-
да залда ўтирганларга бирма-бнр қараб олдп. Гўё шу
ўтнрганлар орасидан кимнидир қнднраёггапга ўхшарди.

— Қанал қазиганимизда ҳаммани қонил қолдирган
Дўсмат полвон қани?

Пастдан кимдир жавоб берди:
— Фронтда ҳалок бўлди!
Охунбобоев овоз чиққан жойга тикилиб қолди. Қўли-
даги қалами қоғоз устига тушпб думалаб кетди-ла,
стол қирғоғига келиб тўхтади.
— Омон полвон шу ердами?— дедн у яна бошнни
кўтариб.
Урта қаторда ўтирган қора соқол, ягриндор киши
ўрнидан турди:
— Ш у ердаман, ота.
— Омонмнсан, полвон. Мажлисга соқолннгни олди-
риб келмабсан-да. Сенга неча марта айтганман, соқол-
ни олдириб юр, деб.
Залда қийқириқ, кулги бўлиб кетди. Омон полвон
қўпол гавдаснни тебратиб туриб ўзи ҳам кулиб юборди.
— Ота, эндн шу пайтда танбеҳни қўйинг. Пўримлик
кўнгилга сиғадимп.
— Урушдан олднн ҳа.м шунақа эдннг.— Охунбобоев
ғовурни босиб ўрнидан турдп-да, саҳна четнга кслиб
кула-кула гап бошлади.— Полвон бнлан ёшпмиз тенг.
Болалигида ҳам шунақа бепарвороқ эди...
Полвон ҳам ўрнпдан туриб саҳна яқиннга келиб, қў-
лини кўксига қўйди-да, ялинди:
— Ж он бнродар, бу ёғини айтмай қўя қол.
— Иўқ, айтамаи. Ш у денг Омопнн уйлантираётган
эднк. Тўй кунн ҳам соқолни олдирмаган экан. Райим
икковимиз чимилднқ олдига ўтказнб, роса ивитиб оо-
қолинн олгаимнз. Қелиннинг олдига нкки лунжнга шўр
пахта ёпиштириб кирган. Тўғрими, Райимберди?
Саҳна четида ўтирган Тоға кулиб бош қнмирлат-
ди.
— Тўппонча полвон борми?
— Бор,— деб паканагина, серҳаракат, кўк кўз йигит
ўрнидан турди.
— Бу ёққа кел!— деди Охунбобоев.
Тўппонча полвон пилднраб Омон полвоннинг олдига
келди.
Охунбобоев унга бир зум завқ билан, ҳавас билан

951

www.ziyouz.com kutubxonasi

тикнлнб тургандаи кейин пастга тушиб. ҳар икки пол-
аолни олдинма-кетин ҳучоҳладн.

— Езёвонга икковинг командирлнк ҳиласан. Икко-
винг чўл маршаллари бўласан. Қани. розимисизлар?

— Розимиз, ота. Сен буюр, биз нима десанг тапёр-
миз.

Омон полвоннинг гапидан Охунбобоев завқланиб кет-
ди.

— Баллн, азаматлар. Чўл жиловнни қўлларингта
бердик.

Кўм-кўк кўзларини ўйнатиб турган Тўппонча полвон
мийиғида кулиб қўйди:

— Бнр гап айтсам майлнми? Хафа бўлмайсизми,
ота?

— Айт, айт, Тўппонча.
— Тавба, снра катталарга ўхшамайсиз-а. Шундоқ
одам ўзимизга ўхшаб жўнгина гаплашаспз-а. Ранспол-
комимиз билан гаплашиш учун энг камнда бнр ҳафта
овора бўламнз. Аризани почтадан юборамиз.
Охунбобоевнннг чеҳраси жиддийлашди:
— Шунақа дегии?
У яна саҳнага чиқнб жойига ўтирди. Райимбердн
зприлламаликларнинг чўлга бирннчн бўлнб юриш бош-
лаганларини гапирди. Ота жимгина ўтириб, унинг гап-
ларига қулоқ солди. Райнмберди гапини тугатиб эндн
ўтираётган эди, Охунбобоев тўхтатди.
— То кунлар иснб, ёғингарчиликлар ўтиб кетгунча
хотнплар чпқмасин дейилган эди. Нега хотннларнл чўл-
га олнб чиқдпнг?
Тоға нима дейишини билман туриб қолди.
— Қандоқ қилай, ота? Узлари келишяпти. Утнраве-
райми?
— Ш ошма!— деди Охунбобоев.— Иш шунақасига
кўчган бўлса, бу ёғини тўғрила. Иморатларни тезлат.
Бнр ойдан кейнн хабар оламан. Агар энг камида йигир-
мата уй битмаган бўлса, хафа бўлиб қоласан.
Область партия комитетининг секретари чўлдан ер
олган колхозларга, колхозчиларга бериладиган ёрдам
ҳақида гапиргач, кенгаш тугади.
Охунбобоев залдан чиқишда Тоғаин қўлтиқлаб олди.
Кўчада кета туриб ундан ҳол-аҳвол, қишлоқдаги қария-
ларнинг тирикчилигини сўради. Тоға ҳаммасини битта-
битта гапирнб берди.

355

www.ziyouz.com kutubxonasi

— Ҳаммасп жойида, ошнам. Хотиржам бўл.
— Икром кепти, деб эшитдим. Қалай, тинчми?
— Тинч, тинч.
Тоға шундай деди-ю, кўзнни яшнролмай жавднради.
— Бир гап борми?
— Иўқ, ўзим...
— Айтавер. Яширма!
Тоға ноилож гап бошладн:
— Икром бир оёқсиз бўлиб келган. Бу ҳам етмаган-
дек ўғлн...
— Ннма? Ҳалок бўлганми?
— Ҳалок бўлса кошки эди. Армиядап қочган. Икром
бошинн кўтаролмай қолдн. Одамларнинг юзига қараёл-
маяпти. Найманга чиқариб юбордим. Зора дарди енгил-
лашса.
Охунбобоев нима дейншини билмай тўхтаб қолди.
Уни кузатиб чиққанлар сал нарпда унннг нзтнроб билан
уҳ гортганини кўрнб турншарди.
— Емон бўпти,— деди у анчадан кейнн.— Жаннат-
нинг аҳволи қандай?
— Телбага ўхшаб қолган.
— Боласи фронтдан қочибднми-я?
— Назаримда, фронтдап эмас, йўлда поезддан тушиб
қолган бўлса керак.
Тоға қиннала-қийнала сўрадн:
— Уз болам бўлса орага тушмасдим. Болам тупроқ-
да ётибди. Ш у Икром учун, урушда оёгнни йўқотиб кел-
ган большевик ўртоғим ҳурматн орага тушмоқчиман.
Афв қилиб бўлмайдими? Дадасн ўз қўли,билан олиб
бориб топширса. Орага тушинг. Урушга бориб, қони
билан оқласин. Орага тушинг!
Охунбобоев яна жим қолдн.
— Қнйин, қийин, дўстим. Халқ бор, халқ билади.
Уни халқ суд қилади. Аммо...— Охунбобоев яна ўйланиб
қолди.— Икром адойи томом бўладн. Бутун борлиғини,
умрини Совет ҳукуматига бағишлагап киши шу бола
туфайли ерпарчин бўлади. Майли, келсин! Икром кел-
син! Бнр маслаҳат чиқиб қолар. Э, аттанг...
Тоға у билап хайрлашиб отда Зирплламага қараб
кетди. Ш у куннёқ Найманга бормоқчи, Икромпн топиб
у билан ўғли тўғрисида гаплашмоқчи бўлди.
У йўл-йўлакай ўйлаб борардп. Бу гапларни отагл
айтиб тўғри қилдимп? Юрт иши билан банд, усиз ҳам

Зг/>

www.ziyouz.com kutubxonasi

бошнда қапчадан-қанча ташоиши бор одамга бу гапни

антгани дуруст чнқдимикан? Эқ, ярамас бола, ҳаммани

хнжолат қнлдинг. Уз боласи бўлганида илтимос қилиб

ўтирармпдн? Баҳридан ўтарди-қўярди. На килсинкн,

бир беғубор, тоза юрак дўстининг арзандаси. Шунча ёш-

га кириб биринчи марта ёмоннинг ёнини оляпти! Тоғани

ҳам қийнаб ташладинг, ярамас бола.

Ш у кунпёқ Тоға ҳавонинг айниб қолганнга қарамай

Наймапга қараб кетди. Кеч қороигисида ҳориб-чарчаб

тол тагига етиб борнб, Икромжонни тўқайдан чақнртн-

рнб келдн. ’

Икромжоп аввалпга, Тоға бпрои иш бплан чақиртир-

гандир-да, деб ўйлаган эдп. Икковн чодир ичига кирган-

дан кейнн унннг жиддий гапп борлпгини билпб қолди.

— Тинчликми, Тога?— деди безовталаниб.

— Тинчлнк, тинчлнк, ошнам. Ссни бир қувонтирай,

деб келдим. Ш у бугун Пўлдош ота билан гаплашдим.

Турсунбонннгнн афв этишни ўйлаб кўрадн чоғи. Эрта-

лаб Фарғонага борасан. Тайинладилар.

Икромжониннг бошн эгилдп. ё г о ч оёғииинг тасмаси-

ни чертиб нндамай қолди.

— Ҳа, нега нндамайсан?

— Бормайман, дўстим. Бормайман. Нима деб бора*

ман? Қай юз бплан бораман? Иўқ. Мепи кечир. Мен учун

юзпнгпи сидириб, минг хпжолат билан илтимос қилга-

нипг учун раҳмат. Раҳмат, дўстнм. Аммо боролмайман.

Дўстим бўлсанг, нккинчи бу тўғрида менга оғиз очма<

Мснинг унақа болам йўқ.

— Қатта кетма, оғайни. Ҳарна қилса ҳам боланг.

Майли, фронтга борснн, ўзини оқласин. Сенинг ҳам

юзииг ёруғ бўлади.

Икромжон қатънй бош чайқади:

— Фронтга мард боради!...

Тоға Икромжоннинг умрида ҳеч кимга ҳеч қандай

илтимос қилмаганлигини, шаънига доғ туширадиган

ишга қўл урмаслигпнп биларди. Шундай бўлса ҳам уни

шу оғир изтироблардан қутқариш учун атайлаб келган

эди. й ўқ. Бўлмади. Бир сўзли Икромжои унинг масла*

ҳатларини рад қилди.

— Яна ўзннг биласан. Унлаб кўр. Танангга яхшилаб

ўйлаб кўр. Борди-ю, гапларнм маъқул бўлса, Йўлдош

ота Тошкентга кетиб қолмасларндан Фарғоиага стиб бор,

Тол тагиаа чироқ ёниб сўрида одамлар гавжумлашиб

357

www.ziyouz.com kutubxonasi

цолган эди. Улар икковлашиб ўша тарафга қараб ке-
тишдн.

Икромжон ҳеч кимга аралашмай, бир чеккада бош
эгиб ўтирарди.

Эрталаб Тоға Зирилламага ҳайтаётганда Икромжон-
нинг оғзини кўп пойлади. У бир сўз демай нонуштадан
кейин Тоға билан хайрлашиб тўқайга кирнб кетди.

Икромжоннинг сўзндан қайтмаганига ишонгап
Тоға ноилож отни эгарлади-да, қишлоққа ёлғиз жў-
пади.

Тушга яқин қишлоқдан тўққизта арава келди. Тоға
бешта плуг, тандир, ошқовоқ, лавлаги юборибди.
Тўланбойнинг хотини, Зебихон билан биргаликда кўч-
кўронни аравага ортиб келди.

Низомжон куйган тўқайда терлаб-пишнб кетмон чо-
паётган эди. Палатка томондан одамларнннг ғовур-ғу-
вурини эшитиб қаддини ростлаб қараган эди, Тўланбой-
нинг аравадан кўч тушираётганини кўрди. Арава устида
ўтган куни йўлда қўлини силкптиб қолган қиз турардм.
Низомжон кетмон дастасига кўксини тираб унга қараб
қолди. Зебихон, поччаси юкни ташлаб қайтгунча, қўли-
ни пешонасига соябон қилиб, олисларга тикиларди. Чўл
шабадасн сочларини тўзғитаверганидан қиз зарда билаи
орқасига отиб ташларди. Қизга анграйиб қараб қолган
Низомжон йўтал товушини эшитнб орқасига ўгирнлдн.
Сарпойчан оёғига эски калиш кинпб, кўйлагини лнппа
уриб олган қирқ беш ёшлардаги бир хотип челакда сув
олиб келаётибди. Низомжон, қизга тикнлиб турганимни
кўрган бўлса керак, деган андиша билан ерга қаради-да,
салом берди. Хотнн алик олдимн, йўқмп, Низомжои
эшитмади. Кетмонини қўлига олиб қора нлдизларни па-
лахса-палахса қилиб кўчираверди.

Қор сувнга тўйган ер хамирдек юмшоқ эдн. Аммо
Низомжоннинг қўли кетмондан чиқиб кетганндан салга
чарчаб қоларди. У пешона терпни дам-бадам сндириб
тўхтамай кетмон урарди. У ярим соат чамасн тинимсиз
ншлаб, жуда ҳолдан тойди. Қаддини ростлаб орқасига
қарамоқчи бўлганида бели қотиб ўзини ўнглаёлмадн,
кетмонга осилгандек аранг ерга ўтирди.

Палатка томонда жом чалинганда ҳам у ўрнидан ту-
ролмай ўтирарди. Одамлар бирин-кетин овқатга кела
бошлашди. Чопонини елкасига ташлаб олган Икромжон
келганда ўрнидан турмоқчи эди, бўлмади. Белида бнр

358

www.ziyouz.com kutubxonasi

нима тортишнб қолгандек башараси тиришиб яна
ўтирдн.

— Нима бўлди? Чарчадингми?
Икромжон шундай деди-ю, орқасига қаради. Ағда-
рилган ердан ҳовур кўтариларди.
— Бир ўзинг ағдардннгми?
Низомжон бош силкитди.
— Оббо, азамат-эй! Тўрт ярим сотих келиб қолади.
Бунақа қилма, ўғлим. Бунақада ўзингни чақиб қўясан.
Ҳар қанақа деҳқон ҳам қишдан чиқиб қўлнга кетмон
олганида ишга бунчалик зўр бермайди. Кетмон ёмон
нарса, чақиб қўяди. Бир-икки кун белни, қўлни ишга
ўргатиб олиб, кейин зўр берилади. Қани тур, ўғлим,
тушлик қилиб келамиз.
Низомжон кетмон дастасига осилиб аранг ўрнидан
турдн-да, белннинг зирқирашини Икромжонга сездирман
секин-аста юра бошлади.
Ҳамма овқатга келиб бўлган эди. Рандаланмаган
тахтадан ясалган омонат узун стол атрофида кишилар
чақчақлашиб ўтирншибди. Улар иккови ҳам бир чеккага
келиб суқилишдн.
Низомжон уйдан чиққанидан бери бировнинг овқати-
га шерик бўлиб еган-ичгани татимай келарди. Бугун у
ўз ҳақини, меҳиат ҳақнни кутнб ўтирибди. Бугун у бема«
лол, хнжолатсиз овқатланса бўлади. Ошпаз сопол коса-
да ичига муштумдек лавлаги солинган шўрва келтнрнб
қўйди. У қозон тепасига қайтаркан, баланд овоз билан
шанғиллади:
— Болалар, шошилмасдан тушираверинглар. Бугун
первой-иптаравон. Янгам қўш ошига палов дамлаб кеп-
тнлар.
Ннзомжон косага қошиқ соларкан, ошпаз олдида
дастурхонга ўралган тоғорани очаётган Зебига бир қа-
раб қўпди. Зебихон унга қарамасди, ўз иши билан
банд эдм.
Овқат устида бугунгн иш тўгрисида гап кетди. Тў-
ланбой одати бўйича мақол қўшиб гап бошлади:
— Шоли деҳқонга айтган экан: тўқсон кун лой ке-
часан, кспин мой ичасан. Бугун нш бошланди. Лой кечпб
бошладнк. «Пўшт, мой бўласан»га саксон тўққиз куп
бор, ҳали. ААен бугун уч ярим сотихни уриб қўйдим.
— Тушгача уч яримни ясаб қўйган бўлсанг, кечгача
ерни тнмдалаб ташламасанг, дейман,— деди Икромжон,

559

www.ziyouz.com kutubxonasi

— Иўқ, бу ёғи унчалик бўлмасов. Бел қотиб қолдн.
Бу ёғи секин-аста. Белни алдаб-алдаб ишга солмасак
бўлмас. Қишда сандалда ётавернб дангаса бўлнб кетган
эканмиз, оғайни.

Икромжон унга пичинг қилди:
— Ш у соқи-сумбат билан уч яримта деб мақтаниб
ўтирнбсанми! Манави бола тўрт ярим сотихни бажариб
қўйди.
Ҳамма ўгирилиб Низомжонга қаради. Унинг бу то-
монларда бнринчн марта иш билан одамлар эътиборига
тушиши эди. Кўнглн яйраб кетди. Секин Зебихонга қа-
ради. Зебихон ҳамон унга қарамас, муштннн иягига ти-
раб ўнг қўлидаги қамишни ерга уриб ўтирардн. Тўлап-
бой ўзнни оқлай бошлади:
— Биз қариб қолдик, ошнам. Навбат энди кадр бо-
лаларга. Буларга тенглашиб бўлармиди!..
Икромжон сўради:
— Янгам қишлоқдан нима гап топиб келибди? Яхшн
хабарлар борми?
— Янги мактаб биносини шошнлннч госпиталь қи-
лишаётганмиш. Эртага ярадорларни олнб келишади, де-
ган гаплар бор, деяпти. Эвакуация бўлганлардан саккиз
хонадон келибди. Тоға шуларга жоп топнб бериш билан
оворамиш.
Икромжопнинг миясидан, шулардан бирини уйга кў-
чирнб кела қолсаммикан, деган ўй ўтди. Ж аннат хотнр-
жам бу ёққа келаверарди.
— Ж ой топганмикин?— деди у Тўланбойга қараб.
У, билмасам, дегандек елкасини қисди.
Тушликдан кейин ҳамма ўз ишига кетди. Икромжон
Низомжоннинг қўлидан ушлаб тўхтатди.
— Энди бас, ичкарига кирпб бир оз ором ол. Бугуп-
ги ишинг етади. Қолганини эртага қиласан.
Низомжон ётса ётгудек эди. Ҳамма ёги ҳалп ҳам
знрқираб оғриб турибди. Унинг устига ишлаётганида
тўнини ечиб ташлаганидан терлаб дам олганида биқи-
нини шабада олиб қўйибди. Бироқ у кўпчиликдан ажра-
либ қолишга юзи чидамади. Узини чарчамаган кўрса-
тиб:
— Иўғ-э, ҳалн-верн чарчамайман, амаки,— деди.
Икромжон упга қараб туриб:
— Майлн, ўзннг бнласан,— деди-да, олдпга тушпб
кетаверди.

350

www.ziyouz.com kutubxonasi

Бу ёғига Низомжоннииг ишн унча юрншмади. Кечга-
ча аранг бир ярим сотпх ер ағдарди. Бориб ётай деса,
одамлардан уялади. Кетмонни ташлади-да, қамиш ға-
рамига ёнбошлади. Озроқ мизғиб олмоқчи бўлди-ю,
танасининг зирқираб оғришидан кўзи нлинмади. Чалқан-
ча ётиб осмонга тнкилганнча ўй суриб кетди.

Осмон кўм-кўк. Онда-сонда салмоқланиб сузиб юр-
ган оппоқ булутлар четига оғиб қолган қуёш нури ту-
шиб турибди. Узоқ-яқиндан одамларнинг овози қулоқка
чалиннб қолади. Бирдан шабада унга ғалати бир овоз
олнб келди. Қаердадир аёл кншн куйларди. Унипг қўши-
ги дам эшитилиб, дам йўқ бўлиб кетади. Низомжон бо-
шнни кўтариб у ёқ-бу ёққа қаради. Ҳеч кнм йўқ. Б у
атрофда Зебихон билан унинг опасидан бошқа аёл йўқ.
Албатта, Зебпхоп қўшиқ айтаётгап бўлса керак. Овозн
бирам ширали эканкп.

Низомжон ўрнидан турди-да, кетмонни елкаснга таш-
лаб бир дам атрофга қулоқ солпб турди. Қўшиқ тўқан
томопдан эшитнлардн. У беихтпёр ўша томонга қараб
юра бошлади. Куйган ерлар тугаб, ғуж-ғуж бўлнб ўсган
савағичзор бошланди. Низомжон савағичнинг бунақа
ўспшини билмасди. У ҳам қамншга ўхшаган бўлса ке-
рак, деб юрарди. У бола вақтида варрак учириб юрган
кезларида ўзидан катта болалар қамиш ўрнига савағич
ишлатишарди. Демак, улар савағични шу тарафлардан
олиб кетишар экан-да.

У энгашиб нккита савағичнн пнчоғи билан кесиб
олди. Ш у пайт бнрдан қўшиқ тиндп. Нпмадир шитир-
ладп.

Зебихон ўралашиб қолган этакларнни тузатиб сава-
гич орқасида ўрнидан тураётган эди.

Икковлари бнр-бнрларнга сўзсиз қараб қолишди,
Қизнинг кўзларида аллақандай ғам, сўлгинлик бор эди.
У Низомжондан кўзларини олиб нари кета бошлади.
Низомжон ннма қилишинп билмай туриб қолди. Охирн
дудуқланиб гап бошладп:

— Ашулани жуда яхши айтар экансиз. Бугун кел-
дингизми?

Қиз бош қнмирлатди. Нпзомжон гапнинг бу ёғини
қандай давом эттнришни билман тутилди.

— Бу ерда менннг битта ҳам танишим йўқ.
Қнз тўхтаб унга бошдан-оёқ қараб чиқди.
— Нега?

361

www.ziyouz.com kutubxonasi

— Кейин айтиб бераман.
— И я,— деди Зебихон,— сиз Икромжон амаки-
нинг жиянлари эмасмисиз? Шунақа дейишган эди-
ку!
Демак, бу қиз уни суриштирган, кимлигини билмоқ-
чи бўлган. Низомжонда кутилмаган аллақандай ишонч-
га ўхшаш бир нарса пайдо бўлди.
— Жиянлари эмасман. У кишига ўғил бўлднм.
— Ҳеч кимингиз йўқмиди?— Зебихон ачинишга ўх-
шаш бир қараш қилди.
Низомжон хўрсинди. Нима дейишнни билмай икки-
ланиб қолди.
— Бор, дадам, опам бор. Достоним узоқ. Қўшиқни
яхши айтар экансиз.
Зебихон унга қараб туриб, кейин савағичлар орасига
кириб кетди. Ннзомжон унинг орқасндан қараб қолар-
кан, юришига, энгашиб ўзига йўл очаётганида белининг
чиройли эгилишга маҳлиё бўлиб қолган эди.
«Б у қиз ким бўлдн экан?» деб ўйларди у. Кўзлари
ғамли, гаплари ҳам худди йиғидан бўшаган одамнннг
овозидек титраб чиқади.
Низомжон унинг хаёлидан бўшамай қолди. То қуёш
ботгунча яна ўз жойига келиб, кетмон чопди. Ажаб,
бу гал негадир бели ҳам, билаклари ҳам оғримади. Сал-
кам бир сотих ерни қандай қилиб ағдариб қўйганинп
сезмай қолди. У палаткага фонарлар милтираб қолган
пайтда қайтди. Икромжон ялангликдаги бордонда ён-
бошлаб ётарди.
— Энди қайтишннгми, болам?— деди у бошинн кў-
тармай.
Низомжон унинг қаттнқ чарчаганини сезди. Егоч
оёқ билан юриб кетмон чопиш осонми? Тагин ҳам бу
одампинг жони пўлат экан. Ишламай уйида ётса бпров
бир нима дермиди?
Низомжон елкасига сочнқ ташлаб ташқарига чиқ-
қанда, Зебихон шу тарафга келаётган эди. У Низом-
жонга сирли бир қараб қўйди-да, Икромжоннинг тепа-
сига келди.
— Овқатга борармишсизлар.
Икромжон ўрнидан турди. Низомжоининг келишини
кутиб у ёқдан-бу ёққа юриб турди.
— Қани юр,— деди Низомжон артиниб келаётган*
да.— Чақиришяпти.

362

www.ziyouz.com kutubxonasi

Икковларн бошлашиб бояги ошхонага келишди.
Икки тол оралиғига тортилган симга машъала осиб,
ёндириб юборишдн. Ҳамма ёқ бирдан ёришнб кетди.
Машъала ёруғида юрган кишиларнинг сояси чўлнинг
олис-олнсларида судралардн. Тога бугун келганлардан
бнр даста газета бернб юборган эди. Зебихон ўртага
тушиб ўқишдан ийманиб газеталарни Низомжонга
бердн.

— Сиз ўқиб беринг!
Низомжон буни Зебихоннннг унга кўрсатган зўр
илтифоти билиб дарров ўрнидан турди. Газетанинг бн-
рннчи бетпда Азизхоннннг сурати босилган эди. Сурат
тагнга унинг фронтда кўрсатган қаҳрамонлнги батаф-
спл ёзилган. Унда яна зирилламаликларнинг Азизхонга
юборган мактублари ҳам бор. Низомжон дона-дона
қплиб ҳаммасипи ўқиб берди. Тингловчиларнинг юз-
ляридаги фнкр, ҳаяжон машъал иурида аниқ кўриниб
турарди. Газета қўлдан-қўлга ўтди. Азизхоннинг ҳам-
мага таннш кўзларк кулиб турарди.
— Учта танкнн ёнднрнб, олтнта немнсни асир олиб-
ди. В'оп жонингдан, жнгар!— деб юборди Тўланбой.—
Юрагинг ҳам отнпнг калласпдай бор экан.
— Хўш, яна қанақа хабарлар бор?— дедн аллақа-
чон совиб қолгап чойпи хасл нчида пуфлаётган чол.—
Уқи, болам, ўқп!
Низомжон газстани яна қўлнга олиб Совет Информ-
бюросннинг ахборотларини ўқий бошладн.
Унда Ленипград қуршовдан чнқишга интилаётганн
сзилган эди.
Газета, олис чўл багрпда ер билан олишган кишилар
юрагнга аллақандай сруғлнк олиб кнргандек, узоқда,
тўплар гулдуросн остпда эмаклаб кетаётган болаларнн
кўриш дамларинн яқинлаштиргандек бўлди.
Одамлар ишлаб чарчагапларндан ксчагидек ярим
тунгача ўтиришолмади. Машч>ала сўниб, муштдек чўққа
айланганда ҳамма ўз палаткаснга кнрнб кетган эди.
Икромжон кўрпага бурканаётганда:
— Болам, эртага эрта бплан қншлоққа хат ёзиб
бср. Кетадиганлардан бериб юбораман. Уйда батареяли
приёмнигим бор: Фронтдап олнб келганман. Аянг жў-
патворсин. Бу ерда зарур буюм экан,— дедн. Низомжон-
дан жавоб бўлмадп — у аллақачон ухлаб' қолган эди.

зез

www.ziyouz.com kutubxonasi

III

Баҳор серёмғнр келдн. То ой оёқлагунча олти марта
жала қуйди. Шундай ёгпнгарчплик кунлари одамлар
чодирдан чопон ёпипнб чиқнб бнр-бнрларнпикпга чоиар-
днлар. Ж ан н ат хола бериб юборган прнёмпик ҳамма-
нинг эрмаги эди. Икромжон прнёмннкда фақат фронт
хабарларпни эшитпшгагина рухсат берар, концерт иап-
тида Ннзомжоннинг қўлидан олиб ўчнрпб қўяр эди.

— Батареясн топилмайди. Тугаб қолса оламдан бе-
хабар қоламиз.

Бнр вақт гапдан гап чиқиб, у прпёмиикпи қаидай
қўлга туширганини ҳикоя қилиб берди:

— Олти танкни мажақлаб ташлаганмпз. Кунган
танк орқада қолиб кетди. Душманни ҳу анави кўринпб
турган дўигчалик жонга қувиб борган еримизда ўрнашнб
олганмиз. Кеч кириб штабга хат ташлаб қайтаётган
эдим. Узпмпз дабдала қнлган танк ёнидан ўтаётсам
пчидан одам овозн келяпти. Немисча гапиряптн. Оббо,
деднм, падар лаънатлар ўлмай қолган экан, чнқпб жуф-
такпн ростлашнп маслаҳат қилишяпти, деб ўйлалим.
Автоматни бўйпнмдан олиб, секин танк ёнига ўрмалаб
бордим. Яна қулоқ солдим. Рост, битта немис ўзннннг
тилида роса вайсаяпти. Кайфн бўлса керак, бўлмаса
қуршовда стиб шапгнллаб гаппрадими! Нпма қплишлм-
ни билмай анча турдим. Уқ чпқарай десам комапдирдан
балога қоламан. Раз гаплашяптими, изначит ёнпда ше-
рнги ҳам бор. 'Гаваккал, деднму танкка эмаклаб чиқиб
қопқоғипи кўтардим. Автоматнннг учини люкка тнқнб,
хальт, дедпм. Яна боягича, ўша шапғннипг овози тин-
маяпти. Бор, нима бўлса бўлди, дсб пчкарига битта ўқ
узиб қўйднм. Немис парво қилмайди, гапини бўлмай,
эзмаланаяпти. Узбекчалаб қотнрнб бнтта сўкдиму, та-
ваккалчининг ишини худо ўнгласин, деб ўзнмни пчкарп-
га ташладпм. Ёнимдап зажигалканн олиб чақпб қара-
сам, пккита немис тарашадек қотпб ётпбди. Аммо ҳали
ҳам овоз тннгани йўқ. Яиа у ёқ-бу ёққа қарадпм. Тўи-
қайиб қотиб қолган немиснипг икки путн орасида мана-
ви прнёмннк гапирнб ётибдн. Дарров олднм. Қаеридан
ўчиришни билмайман. Шинелимга ўраб окопга қараб
чопдим. Қани бу овозинг ўчк.ур секинроқ гапирса. Блин-
дажда «Алло! Алло!» қилпб ўтирган алоқачнга кўрсат-
ган эдим, ўчириб берди. «Бу ҳеч нарсага ярамайди, ба-

364

www.ziyouz.com kutubxonasi

тареяси тугагандан кейин баҳоси бир тийин бунннг,—''
дедп. Кейин ўйлаб туриб қўшиб қўйди.— Уша жойни
қара, немис мумсик халқ бўлади, запаси бўлмаса буюм
тутмайди». Орқамга қайтиб, яна танкка кирдим. Немис-
нннг бўйнидаги сумкасини очиб қарасам, чой қутига ўх-
шаган тўртта нарса бор экан, батареяси шу бўлса керак
деб олдим. Пўқ, адашмаган эканман. Опкелиб сумкам-
га ташлаб қўйДнм. Битта батарея госпиталда эрмак
бўлди. Учта қолган. Эҳтиёт қилиб тутайлнк. Биттаси
уч опга етади.

Бугун ҳам ёмғнр қуйиб тургандан одамлар ишга
чиқишмадп. Катта палатада яна шу радио эрмак бўлди.

Фронтдан неча мпнг кнлометр олисдаги чўлда, баҳор
ёмғирн савалаб турган чодир ичида одамлар гўё ўз
болаларинннг ёнаётган шаҳарларда тутунда қорайиб
олдинга иптнлаётганларини кўриб тургандек, жпмгина
радиога қулоқ тутиб ўтирардилар.

Радио эндн Тошкентдан ахборот эшиттира бошлади.
Қорасув районпдагп колхоз ўз бўлинмас фондидан аж-
ратиб самолёт қурпш учун Давлат мудофаа комитетпга
пул юборибдп. Санъат арбоблари лауреатлик пуллари-
нн, кўп корхоналарнннг ишчилари бир ойлик маошлари,
заём облнгацняларини топширишибди. Самарқанд пио-
нерлари темпр-тсрсак йиғнш ойлиги эълои қилишибди.

Низомжон радиога қулоқ солиб ўтираркан, ўзн қи-
лаётган ва эндн қиладнган ишлари тўғрисида ўй сурарди.
«Еш болалар ҳам фронтга мадад беряпти. Қурол уш-
лолмаганларга ҳам иш топиляпти!» дея пичнрлаб қўйди.

Бу фикр унипг қарорини янада қатъийлаштириб
юбордн. Ишлашн керак. Ж уд а кўп ишлаши керак. Токи
қмладнган иши жангчига мадор бўлсин. Қилган меҳна-
тидан жангчпнинг қорнн тўқ, устп бут бўлсин. Низом-
жон худдн шундай қилади. Ишлайди, ишлаб чарчамай-
дн. Чарчаса ҳам ншлайди. Етиб қолса ҳам ишлайди.
Шовқинсиз, пнсандасиз ишлайдп.

Ннзомжон сафда турган янги жангчи^дек қасамёд
қилди: Энди у ўзнни катта қўшиннинг содиқ жангчиси
деб билади!..

***

Икромжон Знрилламага етнб келганда отинннг чови
кўпирнб кетган, ҳамма ёгпдан буғ кўтарнлар эдн. У отнп
самоварчпга қолдирнб ндорага кнрди. Тоға қаёққадир

365

www.ziyouz.com kutubxonasi

Тслефон қилаётган эди. Унн кўриб, бошини силкитди-да,
шошиб гапини тугатди.

— Ленинградга совға жўнатиляпти. Областнмнз сов-
ғасини Тошкентгача ўзинг кузатиб келасан.— Тоға бир
юзиннб олди-да, Икромжоннинг юзига эмас, тўнинннг
қўлгиқтаёқ тешиб юборган жойига қараб гапни давом
эттирди:— Уйга бориб кнйиниб кел. Кечқурун Горчако-
вадан эшелон жўнайди. Сендан бошқалар ҳам бор.
Қечикма, ошнам.

Икромжон ҳеч нарса демадн. Нима ҳам дейди. Инда-
май чиқиб, уйга қараб кетдн. Раис бугун Ж аннат холани
кўрган. Икромжоннннг Тошкентга кетишини айтган эди.
Шунинг учун ҳам у эрининг шундай ёғингарчиликда
келганига ажабланмади. Кийпм-бошларинн тайсрлаб
қўйган экан. То эрн киннпнб бўлгунча қозонда қанчадан
бери қайнаб ётган маставани сузиб келди. Икромжон тик
турганича бнр-икки қошиқ нчган бўлдн.

— Хотин, мен кетяпман. Хавотир олмай ўтир. Келга-
нимдан кенин чўлга бирга чиқиб кетасан. Хайр, яхши қол.

Ж аннат холанинг чўлга кетишнга ҳали ҳам кўнгли
йўқ эдн. Эринннг сафарга кетаётганида кўнглини алағ-
да қнлгнси келмай:

— Аввал келинг, чўлга бориш бир гап бўлар,— деб
қўя қолди.

Идора олднда юк машннасн турибди. Тоға кузопга
чиқиб Икромжонга қўлини чўзяпти.

Ж аннат хола эрининг машина кузовига қийналнб чи-
қаётганинн кўрнб турарди. Агар Тога қўлидан тортнб
олмаганда албатта чиқолмасди — ўнг тпззаси букнлман-
ди-да1

Икромжон чпқиб олиши бнлан машпна гурпллаб,
жойидан қўзғалди. У орқасига ўгнрилиб, хотинига қўл
силкиб қўпдн. Ж аннат хола унинг орқасидан маъюс қа-
раб қолди.

У Икромжонни, Турсунбойни фронтга ана шундап ку-
затиб қолган эди. Бири ногирон қайтди. Бирн қочдн.
Улик-тириклиги номаълум... Бормикан? Бормикан? Бор
бўлса қаерларда сарсон-саргардон бўлиб юрган экан?

Она хасли яна болага кетди. У Икромжон чўлга кет*
гандан бери ёлғиз уйда ўйлайвернб қон бўлиб кетди.
Эринннг Тошкентга кетиши яна юрагнга аллақандан
айрилиқ солаётган бўлди.

— Тоға ҳам қизнқ, муича энди бу одамга ёпишиб ол-

366

www.ziyouz.com kutubxonasi

маса? Битта боласини тийиб ололмаганга бутун бошлм
бригадани бсриб қўйибдн. Ой чиқса ҳам шунга, кун чиқ-
са ҳам...

Ж аннат хола машина кетган томонга қараб турган
хўжалик мудири Абдухалилнн кўрди. Абдухалил ёнида-
гилардаи тап тортмап гапирарди:

— Аввал болангни эпла, кейин бизга ватанпарвар-
ликдан дарс бер.

Ж аннат холанинг ичи куйиб кетгандек бўлди.
У кўчада эл кўзида телбага ўхшаб юришдан истиҳола
қилиб уйига қайтди. Уша, ўша жимжит уй. Худди юта-
ман, дейди.
Смғир тннган бўлса ҳам тарновлардан чак-чак сув
томнб турибди. Ариқдан айқириб бўтана сув оқяпти.
Шамол булутларни тўзғитиб аллақаёқларга олиб
кетди. Ялтираб офтоб чиқди. Теракларнинг яланғоч нов-
даларига зар суртгандек бўлиб кетди. Томлардап, ивиган
деворлардан буғ кўтарила бошлади.
Чарақлаган офтоб Ж аннат холанинг дилини сал ёрит*
гандек бўлди.

IV

Ой чиқди. Сербулут осмон худди сиёҳ сачраган зан-

гори кўйлакка ўхшарди. Ҳовли бетидаги чуқурчаларда

ҳоснл бўлган кўлмаклар бети ойдинда шишадек йилти-

рарди.

Ж аннат хола юравернб чарчади. Тинкаси қуриб ода-

ти бўйича айвон лабига келнб энди ўтирган ҳам эдики,

эшнкнн кнмдир жуда секин журъатсизлнк бнлан тақил-

лата бошлади.

— Ким?

Эшик яна тақнллади-ю, ҳеч кнм овоз бермадн.

Ж аннат хола ҳайрон бўлиб эшик яқинига бориб яна;

— К и м ?— деди.

Ж авоб бўлмадн.

— Ким деяпман?!

— Очннг, очннг, мен. ^

Ж аннат хола титраб кетди.

Ж аннат хола эшик ҳалқасини қандай туширганини

билмайди. Уғлининг ачимсиқ ҳиди буруқсаб турган бўй-

нига оснлиб тинмай гапирарди:

367

www.ziyouz.com kutubxonasi

— Вой болагинам, болажонгинам. Бормисан? Қаёқ-

ларда қолпб кетдинг? Емонлар ўлсин, ёмонларни қора

ер ютсин! Не-не гапларни тарқатишмади. Бор экансан,

омон экансан.

ТурсунбоЯ ана гапларига парво қилмай уиннг қўлла-

рини бўйнидан олиб ташлади-ю, орқаси билан эшикни

тўсди.

— Секин, секнн, ая, биров эшитиб қоладн.

— Эшитсин, билснн! Не-не гаплар қилишмади. Эрта-

лаб бошимга тумоматин йиғаман. Дадагинанг бечора бо-

шинн кўтаролмай қолди.

— Бўлди, бўлди!

Турсуибой эшик ҳалқасини шошмб илдп-да, жонса-

раклнк билаи ичкари унга қараб югурди. Ж аннат хола

эсанкираганича унинг орқасндан чопди. Шошиб чироқ

пилигинн кўтарди. Турсунбой уй ўртасида қнмирламай

турарди. Она боласининг юзига қарадн. Бу ўша Тур-

сунбоймн? Е бошқа одаммн?

Она қаршнсида юз-кўзларнни соқол босиб кетган,

озиб, қорайиб, таниб бўлмас ҳолга етган Турсунбой ту-

рарди. Унинг юзига кўпдан совун тегмаган, тўниб овқат

емаган. Онанннг юрагп жнз этиб кетдн. Бнтта-ю битта

боласм-я! Ш у ҳолга етдими? Емай едирган, киймай кий-

дирган эркаси, шамолпн раво кўрмаган ёлғизн шу кўйга

тушдимн?

— Сенга пнма бўлди, болам?

— Қўявер, ая.

— Қаерларда юрнбсан?

■— Сўрама, сўрама. Овқатннг борми? Қорннм оч.

Ж аннат хола ҳозир, ҳозир деди-ю, боласи олдпдан

кетмай унга тикилганича туравердн. ,

— Овқат деяпман, олиб келсанг-чи!

Она бўшашиб ташқарнга чиқдп. Нима қнлпшнни

билмай ошхона эшиги олдида бирдан хаёл суриб туриб

қолди. Қейин қоронғида тимирскиланиб қозон тагида

қуйилиб қолган маставанн косага сузди-да, йиғлаб-йнғ-

лаб уйга олиб кирди.

— Болам, шупн еб тургин, ҳозир бошқа овқат қилиб

бераман.

Турсунбой дераза рафйта ўтириб коса четндан хўрнл-

латиб ича бошлади. Она тнк турганича ундан кўзинн

узмасди. ■

368

www.ziyouz.com kutubxonasi

Турсунбон бошнни кўтарнб онага танбеҳловчн оҳанг-
да деди:

— Келганимни биров билмасин!

— Қочганинг ростми?
Турсунбой дарров жавоб бермади. Лабларннн анча
вақтгача ялаб туриб дедн:
■— Поезддан қолиб кетднм.
— Қочганинг рост экан-да?
— Ҳа. Гап тамом!
Онанинг вужуди қақшаб кетдн. Тиззаларнда дармон
қолмай, шолчага ўтириб қолди. Кўзлари жавдираб,
бирпасда кпприклари пнрпиради-да, ҳўнграб йиғлаб
юборди.
Турсунбойни қочоқ дейишганда, Ж ан н ат хола ишон-
қирамаган эди. Кўнглининг бир чеккаснда, бу гап ёлгон,
деб ўйлардн. Эндн бу гапнн боласининг ўз оғзндан эшн-
тиб ҳуши бошидан учди. Бутун истаклари, орзу-умидларн
шамолда тўзпб кетгандек, кимсасиз чўлу биёбонларда
қолпб кетгандек, чорасиз бир аҳволда дунё кўзнга қорон-
ғн бўлиб турарди. Еш думалаб турган кўзларннн боласн-
га қададн.
— Куч-қувватдан қолган отанг ҳам қўлпга милтиқ
олиб урушга борди-я! Бир оёғинн урушга ташлаб кел-
ди-я! Сен, шу гавданг, шу кучннг билан қочдингмн?
Отапгни тирнклай ўлдирдинг-ку, мени адойи тамом қил-
динг-ку! Эртага юртнниг кўзига қандай қарайман? Да-
данг қандай қилиб кўчага чиқадн? Шуни ўйламаднигми?
Турсунбой дадасининг фронтдан қайтганинит бир
оёқсиз бўлиб келганини эшитмаган эди. У уйга қайтар-
кан: «То уруш тамом бўлгунча ертўладами, ўрадами кун
кечираман», деган ўйда эди. У қочишга қочнб қўйнб,
энди офтоб кўрмай яшашга ҳам рози бўлнб қолган эди.
Дадаси келган бўлса энди уйда қололмайди. Дадасининг
феълини билади. Эртагаёқ қўлидан етаклаб чпқиб топ-
ширади. Ш у топда онаси; «Даданг бнр оёқдан ажраб
келди!» деганида, у сесканмади ҳам, юраги ҳам ачима-
ди. Аксиича, унннг қайтиб келганидан ранжнди. Унга
ота урушдан қайтиб келмаганн дуруст эди. Уйда жоп
сақлаб, кундузи ертўладамн, болохонадаги шох-шабба-
лар орасидами яшириниб, кечаси томорқада ётиб кунини
ўтказарди. Эндп режаси бузилди. Қетиши керак. Қаёқ-
қа? Турсунбой шошиб сўради:

— Дадам қанн? Қелиб қолмасидан кетай.

24-320 369

www.ziyouz.com kutubxonasi

— >Дада дсма!.. ■<

— Кнйнмларимни топиб бер. Кетаман.

— Қаёққа? Ҳеч қаёққа кетмайсан. Даданг келсин.

— Икковларинг бир бўлнб мени тутиб бермоқчими-

сизлар?

— Эсингнн йиғ, болам. Она ўз боласига ёмонликни

раво кўрмайди. Маслақатлашиб, бирон чорасг 1 и топай-

лнк. Ахир даданг кўпни кўрган одам. Бнр маслаҳат чн-

қиб қолар.

Турсунбой умидснз қўл силкндн:

— Дадамнн биламан.

— Билсанг бўпти-да. Ж он болам, гапнмга кир. Эгил-

ган бошни қилич кесмайди. Ҳалн ҳам бўлса бориб тавба

қнл. Узингни урушда оқла. Дадангнинг ўзи бориб, узр

айтади. Унинг гапини ерда қолдиришмас. Ҳукуматга

кўп иш қплган одам. Гапи инобатга ўтади.

Турсунбойнннг кўзларидан ўт чақнадн.

— Нима? Нима?— у ўрта бармоғинн пешонасига ну-

қпб кўрсатдн.— Мана шу ернмдан отнб ташлашсинмн?!

Жаниат хола қўрқиб кетдн.

— Унақа қнлишманди, болам. Сен фашистмидннгкн,

шунақа қилишса. Тавба қнл, ялин, фронтга бориб ўзим-

ни оқлайман, деб ялин.

'Гурсунбой яна қўл снлкиб юзини тескари ўгирди.

— Кетаман.

— Қаёққа кетасан?

У қаёққа боришинн билмасди. Оиа сўроғнга жавоб

тоиолмай, бўшаган косага қарагаича индамай қолди.

— Қим сенга жой беради? Кнм сенга овқат беради?

Қароқчилик қиласанмн? Қай ковакка сиғасан? Тнрик

ўлик бўлиб юрасанми? Яхшисн, гапимга кир. Даданг би-

лан Тоға бориб тушунтириб топширсин. Тоға обрўли

одам. Депутат одам, гапини қайтаришмайди. Тоғага

ялинаман. Ииғлаб-йиғлаб ялинаман. Ж он болам, даданг

келгунча кетма. Шундай қил, жон болам, ўргулай бо-

лам. йўқ дема.

Ж аннат хола шундай дедп-ю, шошиб ҳовлнга чиқнб

кетди. Катга самоварни айвондан олиб тушиб сув қуйди.

Ут ташлади. Ошхонаничг орқасига совун олнб бориб

сочиқни беҳига илнб қўйди. Сандиқни очиб Турсунбой-

нинг кўйлакларини олди.

— Ювин. Соқолларингни қириб, бошқа кинимла-

рингни кийиб ол. Ж уд а кир бўлиб кетибсан.

370

www.ziyouz.com kutubxonasi

Она токчадаги қутнчадаи Икромжониииг устарасипи,
ойнакчани олиб чироқ олдига келтириб кўйди.

— Мана, болам. Бўла қол.
1урсунбой хонтахта олдига тнз чўкиб ойнага қаради
У ўз акснни кўриб бирдан ҳайрон бўлиб қолди. У росг
исқирт бўлиб кетганини энди билган эди. Илгариги Тур
сунбойдан энди фақат чақнабтурган иккита кўзгина қол-
ган эди. У онаси келтирган бир пиёла илиқ сувга чўткапи
ботириб совун қутида кўпиртирди-да, бетларига суртдп
Она унинг қирт-қирт қилиб соқол қиришига қараб пч-
этини еб ўтирарди.
Эндн боласининг ҳоли нима кечаркнн? Тоға орага
тушншга кўнармнкан? Узи олнб бориб топширса яхшн
бўларди. Зора фронтга юборншса. Кўнмаса нпма бўла-
дн? Борди-ю кўнса, кўнса-ю гапи инобатга ўтмаса, унда
нима бўлади? Э, худо, қандоқ кунларга қолди-я!
Турсунбой соқолинн олиб бўлгач, ошхонанннг орқа-
сига ўтиб кетди.
Турсунбой ювиниб, кийиниб келди. Унинг днйдорига
қараб она юрагидан боягн иақималар нари кетгандек
бўлди. Турсунбой янгн, тоза лнбосларда бегуноқ, покиза
бўлнб кўриниб кетди. У келншган, юзларн, кўзларн яш-
наган йигит эди. Ш у топда она кўнглида ҳам меқр, қам
ташвиш, қам ғазаб бор эди. Ш у уч қнс орасида қолгаи
опа қалбн қай тарафга ён босншни билмасди.
Турсунбой ўтирган ерида мудран бошлади. Она упппг
спбошига болпш келтириб қўйди. Турсунбой болншнн
нарн суриб бошинн қўйди-да, дам ўтмай уйқуга кетди.
Она унинг устнга кўрпа ташлаб бош томонига тиз чўк-
каннча юрагида бир дунё ташвиш билан киприк қоқмай
тикилиб ўтнраверди
Қоп-қора осмоннинг бир чети билинар-билинмас оқа-
риб келаётганини, сақархез хўрозларнинг олис-олислар-
дан қичқираётганини сезмасди. У қамон ёлғиз боласи-
нннг днйдорига тўймай тикилардн.
Қалби вайрон бўлган, умидлари совун кўпигидек
сассизгииа ўчган онанннг хаёллари сўнгсиз эдн. Самара-
спз эди...

V

Тошкент станцнясида одам қайнайдн. .
Платформаларда устига брезент ёпилган танклар,
юк машиналари. Қизил вагонларнинг очиқ эшикларндан

371

www.ziyouz.com kutubxonasi

жангчилар кўринади. Қўлтиқтаёққа тпралган, қўлини,

бошинн боғлаб олган ярадорлар у ёқдан-бу ёққа ўтиб

турибди.

Икромжон фарғоналиклар олиб келган тўрт вагон

совғани топшириш учун станция бошлиғининг олдига

кирмоқчи бўлиб йўлакка бош суққан эди, тумо-

нат одам... Ш у пайт раднокариайи хириллаб, эълоп

қилди:

— Фарғона вакили комендант ёрдамчнснга келиб

учрашсип. Қайтараман...

Икромжон комендантнн қидириб кетди. Олдинги ва-

гон ёнида бир неча ҳарбийлар билан қнзил фуражка

кийган станция навбатчиси турарди. Икромжоп унга

ўзини танитди. Навбатчи унинг қўлидагп қоғозларни

олиб ўқнй бошлади:

— йигнрма қоп туршак, ўттиз қоп майиз, қирқ қоп

олма қоқи. Саксон яшик қанд, қирқ қоп ёнғоқ, минг

банка беҳи мураббоси, уч юз банка қулупнай мураббо-

си... Ҳаммаси шуми?— Навбатчн бошқа қоғозга

кўз ташлади.— Ҳа, яна олтн юз пахталик ннмча, сак-

киз юз қулоқчин, беш юз кирза этик. Мана бу бошқа

гап. Навбатчи Икромжонга қарадн.— Кузатувчи

борми?

Икромжон иккиланнб ўтирмай, жавоб берди:

— Мен ўзим кузатнб бораман.

— Бўпти,— дедн навбатчи.— Ҳарбнй комендантга

учрашиб ҳужжатларни расмийлаштиринг. Билиб қўйинг,

фронт линияснгача кузатнб борасиз.

— Хўп.

Қомендант ёрдамчисн унга бошдан-оёқ разм солнб,

бошнни сарак-сарак қилди:

— Йўқ, сизни юбора олмаймиз. Кузатувчиларимиз

бор.

•— Оёғимга қараб шуидай деяпсизми?

— Ҳа.

— Фронт кўрган одамман.

— Барнбир,— деди комепдант ёрдамчиси.

Ҳарбийлар бир сўзли бўлади. Икромжон ялнниб-

ёлворишдан фойда йўқлнгинн билиб бошқа гап айтма-

дн. Майнблигига ачнниб, кўпгли алланечук бўлиб кетди.

Навбатчи у билан вагонга келди-да, бор нарсаларнп

бир-бпр кўздан кечириб, унга жавоб бсрдп:

— Эртангн поездда қайтпб кстпшингнз мумкнн. Ко-

372

www.ziyouz.com kutubxonasi

манднровка гувоҳномангизга бир оздан кейин келиб,
белгн қўйдирииг-да, қайси поездда кетишингизни билиб
олинг.

Икромжон аста юриб перрондан катта майдонга
чшуш.

Ҳаво очнқ эдн. Трамвай остановкасидан сал берида
элликка яқин кнши негадир ғуж бўлиб уймалашишяптн.
Икромжон ҳам беихтиёр ўша тарафга юра боШлади.

Давра ўртасида ярадор офицер турардн. Унинг кўк-
рагида 0'лтин юлдуз. Армияга чақирилган йигитлар
уни ўраб олиб кетишга йўл беришмасди. Тинмай сўроқ-
қа тутишарди.

йўл четндаги скамейкада бир чол билан кампнр ҳар-
бий форма кийган йигитга термулиб ўтиришибди. Улар
ўз болаларппи фронтга жўнатаётган бўлсалар керак.
Кампнр дам-бадам болапинг пешонасини силайди. Улар-
дан сал нарпда ўрта яшар бнр киши тўрт ёшлардаги
болани тнззасида олнб ўтнрибди. Унинг ёнида ҳомила-
дор хотинп бошини ерга экканича чурқ этмайди. Бола
дадасинпнг юлдуз тақплган фуражкасини кийиб олнб
нималардир деб жаврайди.

Сув дўкопи олдида — қиз билан йигит. Қизнннг эгни-
да дазмолланмаган крепдешнн кўйлак. Лабига билинар-
билннмас элик сурган. Иигит унга ўпкаси тўлиб тики-
лади.

Икромжон ҳаммага бир-бир қараб айланиб юрарди.
Бирдан у урушга кетаётганида хотини, боласи Зирилла-
мада машина кетншини кутиб апа шундай ўтирганлари-
ни эслади.

Кечагина эди. Дарров шунча вақт ўтиб кетибди. Бу
орада у жангга кирдп. Яраланиб госпиталда ётди. Қиш-
лоққа қайтиб келди. Чўлга чиқди.... Умр ўтиб кетаверар-
кан.

Эшелон жўнашнни билдириб паровоз қичқирди.
Ҳамма ўзини станция ичига урди. Икромжон ҳам одам-
лар орқасида знналардан ҳатлаб чпқиб борарди...

Икромжон қаттиқ чарчаган, купи билан станцияда
эшелон пойлаб ҳолдан тойган эди. Шунннг учун эшелон
жўнаши билан ётоққа қайта қолдн.

Етоқ эшиги олднда упн Тоға кутнб турарди.
— Сепн қидприб станцияга ҳам бориб келдим.
— Узинг қачон келдинг, Тоға?— деди.ҳайрон бўлиб
Икромжон.

373

www.ziyouz.com kutubxonasi

— Кеча келган эдим. Пленумга чақиришган эди. Ҳо-
зир тамом бўлди. Эртага бирга кетайлнк деб қидириб
келдим. Ишларинг битдимн?

— Битди, Тоға.
Икковлашиб ётоққа киришди. Икромжоп каравотга
чўзилиши билан иситмаси ошиб кетганини билди. Тоға
уни безовта қилмаслик учун девордаги раднокарнайи-
нн ўчирмоқчи эди, Икромжон кўнмади. Радио Ташқи
ншлар халқ комиссарлигининг немис босқипчилар вақ-
тинча боснб олган совет ерларндаги аҳолига қилннаётган
зулм, ваҳшнйлик, ёппасига қирғиилар ҳақидаги ахборо-
тини эшиттирмоқда эди.
Икромжон иситмасини ҳам, танининг знрқнраб огрн-
шинн ҳам унутиб, ўтириб олдн. Тоғанинг лабларн титраб
турибди. У муштини тугиб, кўзини бнр нуқтага тиккани-
ча қимнрламасди. Охири у алам бнлап дедп:
—■Аблаҳ Гитлер ҳалн бу қилмишларнга жавоб бера-
дн!
— Қанча шаҳар ванрон бўлдн. Қанча бола етнм қол-
ди. Қанча одам қон ичнда кезяпти.— Икромжон гап то-
полмай столга муштлаб юборди.— Майлн, қасос оламиз.
Қани энди оёқларим бутуп бўлса. Ш у бугун кетарднм.
Бу оёқ билан энди қаёққа борамаи?
Тоға унга тасаллн берарди:
— Сен бориб душманга ўқ узнб келгансан, ошнам.
Эндн фронтнн ўйламай қўя қол. Сен жапг қиладигап
фронт эпди Езёвопда, Наймаида.
Икромжон унга тик қараб деди:
— Юрагимда уруш ёққан ўтнн ҳеч ким ўчиролмайдп.
У ўт туташиб ўзимпи куйдиради. У ўт ўчириб бўлман-
днгап ўт.
— Жннии бўлма!— унн жеркиб ташладн Тоға.
— Бугун ўзимга ўзнм савол бердим. Истансада у ёқ-
дан-бу ёққа юриб ўзимдан ўзим сўрадим. «Икром, дунё-
га келиб нима нш қнлдннг», деднм. Сўроғимга жавоб
тополмадим. Ҳеч нарса қилмабман, оғанни, ҳеч нарса!
Ҳеч нарса қилмай ўлиб кетадиганга ўхшайман.
—' Кўп ншлар қилдинг. Сен бўлмасанг Зирилламада
колхоз қуришимиз қийин бўларди. Қадалган пичоқлар-
дан қўрқмадинг, пистирмада ётган босмачидан ҳайиқ-
мадннг. Фарғона каналида, областда эпг кўп тупроқ
қазнгаи ким эди? Сен эдинг! Уша сувнн нчаётганлар,
экинини суғораётганлар кнмга миннатдорчилик бИлди-

374

www.ziyouz.com kutubxonasi

ришни ўзлари билишади. Бир оёқни қайга ташлаб ксл-
динг? Ш у бир оёғинг учун неча фашистнинг калласини
уздииг. Ш у ҳеч нарса қилмаганингми? Гапингни қара-я!
Уладиган бўлсанг ўзим белимни бойлаб, «вой отам»лаб
товутингнинг олднга тушаман. Сен ҳали-бери ўлмайсан.
Аҳмоқона гапнн ҳўй. Яшашимиз керак. Кўп ишлар ҳи-
лишимиз керак. Уруш тугаганини кўрайлик. Уруш ну-
ратган деворларимизни урайлнк. Эҳ-ҳе, ҳиладнган нши-
миз кўп. Улимдан гапирма. Ишнн чала ҳолдириб ўлиш
номардлик бўлади... Хўп, бўлмаса сен ётиб дамппгпи ол.
Эртага кетадиган бўлсак, чала ншларимнн битказиб
келай.

Тоға бир оз иккиланнб тургач, чиҳиб кетди. Сал ўт-
май, эшикнн тақиллатман, мўйловдор бир йигит кирди.
У Икромжоннинг ҳўлини сиҳнб кўрпшаркан, маъноли
плжайиб ҳўйди. Унннг бу илжайишига Икромжон ту-
шунмади. Бу одамни Икромжон унча хуш кўрмасдн.
Илгарн Заркент сельпосида кассирлик қиларди. Ксйпн-
ги йилларда кўринмай қолган эдн. Атлас артелида экс-
педиторлик қиляпти, деб эшнтган эди.

— Мол олиб келган эдик, зинадан чиқиб келаётсам
Тоғага дуч келиб қолдим, сизни шу ерда, деб қолдилар.
Бир кўришиб ўтай, деб кирднм.

Икромжон бу жини севмаган одам билан қандай қи-
либ, нима тўгрисида гаплашишини билмасди. Кўнгил
учун «Бола-чақа тинчми?» деб сўраган бўлди.

— Михдек, михдек. Ҳаммаси тинч. Қирқ йил қир-
гин бўлса, ажали етган ўладн, дейдилар. Наснбамиз
фронт томонларга сочилмаган экан, ризқимизнн Маълон
дан териб еб юрибмиз. Айтганча, севиниб қолдингизмн?
Турсунбой келнб севиниб қолгандирсизлар. Хайрият бу-
тун қайтибди.

Бу одам ннмалар деяпти. Мастми? Икромжон унга
қараб анграйганча турарди.

— Уч кун бўлднми, ҳа, уч кун бўлди шекнлли. Гар-
чакопда пиво нчиб турган эдим. Бир маҳал қарасам,
Турсунбой ёнимдан ўтиб қолди. Чақирсам эшнтмадп.
Орқасидан бораётган эдим, кўпчиликнинг орасига кириб
бирпасда қаёққадир гойнб бўлди. Узи шунақа, феъли
шунақа болангизнинг. Одамга аралашмайди. Ш у одатн
фронт кўриб ҳам қолмабди, деб қўя қолдим.

Упинг ҳар бир гапи Икромжон юрагига ханжар бў-
либ ботарди.

375

www.ziyouz.com kutubxonasi

Демак, Турсуибой Маргнлон атрофларида яширинпб
юрибдн. Зирплламага борншга юрагн дов берматан у
ярамаснинг. Қочиб қаёққа боради? Шармандалигини,
хоннлигини кимдан яшпрмоқчи? Қачонгача қочпб
юради.

Мўпловдор йигит ғоз патпдан қилинган тиш ковла-
гичи билан мўйловинн тараб яна илжайдп:

— Тўйни бошлавораверинг. Ҳа, бу кунлар ғанимат.
Тўйни кўриб қолинг. Худо хоҳласа ўзим самовар қўйиб
чорсн боғлайман.

— Қачонгача шунақа қилиб юрасан. Юрт бошида
уруш, сен нимани ўйлайсан, нималар қиляисан. Уз фой-
дангнн кўзлаб, ўз жонингни аяб юрибсан.

Мўнловдор йнгитнинг қалин қошлари маъноли ке-
рилди.

— Ғимпрснб бўлса ҳам халқнпнг кўзида юрибмиз,
ака, қочоқликдан худо сақласин. Ҳа, номард қочади...

Икромжон сапчиб ўрнндан турдн. Турди-ю йнқилган-
дек шплқ этпб яна ўтнрди.

Мўйловдор йнгит унннг бу ўтирншини кўрпб, қойпл
қилдим, дегандек тарс-тарс юриб чиқнб кетдн.

Икромжон кўкрагннп чангаллаб қаттнқ уҳтортдн.
У то қишлоққа етнб келгунча Тоға билан очнлиб гап-
лашмади. Тоға ҳам авзойинн билнб турганп учун ннда-
май қўя қолдп. Бупдай пайтларда одамнн ўз ҳолпга
қўйиб бериш керак.

Эндигина тонг ёришпб келарди. Тоға қайрағоч таги-
га стгач, унга қўлини узатди.

— Жнндак мизғиб олганннгдан кейин идорага чи-
қарсан. Хайр.

Тоға кетдн. Икромжон ўз хаёллари билан ўзи қоЛ-
ди. Вужудинн дард ғнжнмлаб ташлагандек букчайиб,
ўз кўчасига бурилди

Одамнипг нши бпр орқага кетмасин. Кетма-кст фа-
локат оёғннннг тагидан ўрмалаб чнқаверадн.

Мана, Икромжон шунча йил яшаб, шунча савдо-
ларни бошидан кечнриб ҳали бу хнл даҳшатга рўпара
келмаган эди. Уз уйн олдида, ўз деворида унга эиг оғир,
энг даҳшатли ҳукм битнлган эди.

Деворга кнмдир оҳак билан «Хопннинг уйн!» леб
ёзиб кетнбди.

Икромжон ўз кўзлармга ншонмай қолдп. Назарида,
бугун тонг ҳар галгндан кўра барвақтроқ ёршпаётган-

376

www.ziyouz.com kutubxonasi

дек, шу ёзувни тезроқ одамларга кўрсатишга ошиқиб
вақтлн ёришаётгандек эдн.

У бнр муддат турган ерида эсанкнраб қимирламай
қолди.

Қишлоқ жимжнт. Эл ҳали уйқуда. Ф ақат эрннчоқ
хўрозларгина ҳар замонда олис-олислардан овоз бериб
қўйишади.

Оламга нур таратаётган, куртаклар бағрнга баҳор
шабадасини қуяётган бу тонгда ҳамма нарса: жонли-
жонсиз мирпқиб ором оларди-ю, фақат бир киши — Ик-
ромжонгина алам, даҳшат, изтироб оловида куйиб
ёнардн.

Нима учун?
Бошпга бу фалокатларнн солган номард бола қани
энди шу топда олдида бўлса .. Улдирарди! Қарилигини
ҳаром қнлган, дунёяи кўзига қоронғи қилган боланинг
баҳридан ўтарди^Уғқандай бола боқдн ўзп? Уз бошига
бало қилиб бола боқдн. Энди унн қўлнга тушган кунн нт
боласидек ўлднради.
Оппоқ бўлиб одаётган шу тонгда ота ўз боласшш
ўлимга ҳукм қилдн.

VI

Найман чўлларига, тўқайларнга чинакам баҳор кнр-
дн. Қамишзорлардан, ботқоқликлардан қурбақаларнпнг
тннимснз вақиллаши эшитиларди. Тиниқ фируза осмон-
дан икки марта арғимчоқ солиб турна ўтди. Қиш ичи
бўронларни кўкрак билан тўсган нкки туп толнинг нозик
новдалари оч писта мағзидек баргчаларга ўралди.

Қумли тарафдап бадапга хуш ёқаднган илимилиқ
шабадалар эснб қолди.

Зебихон ҳам шу баҳор бнлан бирга яшнаб борардн.
Унинг чеҳрасидаги сўлғиплик ўрнини аллақандай қиз-
лнк таровати эгаллагаи эди. У ҳар куни эл уйғонмасдан
чодирдан чнқардн-да худди қуёшнн қаршилаётгандек
чўл тарафга, қизарнб-бўзариб ёрншаётгаи уфқ тарафга
^қараб кетарди.

Ҳамма ёқ жнмжит. Чўл қушлари беозоргина чуғур-
лашади. Шабада янгпгина қиёқ чўзган майсалар бетн-
дан шудрингпи снлкиб тўкади. Қиз шу файзсиз чўлда

377

www.ziyouz.com kutubxonasi

очилган тянҳо лоладск ўзини кўз-кўз цилиб бо-
ради.

Балоғат остонасидаи аллақачон ҳатлаб ўтган, бирни-
чи севгисига огу тушган бу қиз қалбида пинҳоний ўт
ёнарди. Бу ўт унинг бағрнни куйдирмас, ўртамас, аксин-
ча, эҳтирос туйғуларини туғёнга келтирарди.

Қиз қалбнга юпанч, ўзнга ҳамдард киши изларди. У
гоҳо майсага чалқанча стиб, оппоқ беғубор булутлар
сузаётган сўнгсиз осмонга узоқ-узоқ тикилиб ётардн. Бу
зангори бўшлнқлар унга аллақандай эртаклар сўйлаган-
дек. Ш у олислардан у ҳали ўзи кимлигини билмаган бир
диловар йигит чеҳрасини изларди. У номаълум пигит
гоҳ афсонавий паҳлэвон, гоҳ Турсунбойдек номард бў-
либ кўринарди.

Зебихон ҳар гал Турсунбойни эслаб қолганда юзла-
ри аидишадан қизариб кетарди. Кўзларида ўт чақнарди.
Қўллари беихтиёр мушт тугарди.

У Турсунбойни табнат янглиш яратган, табиат одам-
ларни масхара қилнш учуп, одамларни ҳақорат қилиш
учун яратган бир нарса деб биларди. Б у табиатнинг
қўпол қўли бплан яратилган нарса энг аввал унн ярала-
ди. Унинг қалбига заҳар солди. Зебихон унинг заҳрп-
нп жуда тез баданидан ситиб чиқариб ташлади. Аммо
вақти-вақти билан яра ўрни уни қийнар, танасинн бир
муддат зирқиратарди.

Зебихон ўзннн Турсунбой еткизган аламлардан озод
ҳис қиларди. Энди упннг кўксига соф туйғулар шабада-
си кирган. Ш у чўл ҳавосидек бегубор ҳислар унн аллз-
ларди. Қалби баҳорги мусичадек кукудаб, муҳаббат
чақирардн.

У муҳаббат нзларди-ю, «бошидан кўп савдолар ўт-
гаи» Низомжоннинг маъюс боқишларига тоб беролмас-
ди. У боланинг кўзларида қандайдир оғир аламлар
кўланкасн кечарди. Зебнхон у билан гаплашганда
юрагини тнрнаган аламларни қўзгатишдан қўрқарди. У
ўлган нлоннинг бошинн қўзғатмаслик керак, деб ўй-
ларди.

Мана, бугун Зебихон одатича тонг қоронғисида ту-
риб саҳар шамолида тебранаётган тол олдидан ўтар-
кан, сўрида икки тиззасинн қучоқлаб, олис бўшлиқларга
тикилиб ўтирган Низомжонга рўпара келиб қолди. Нн-
зомжон оёқ шарпасини эшитнб ўгирилди. Қаршисида
кўкрак бурма кўйлагнни шамол буйдалаётган қизни

378

www.ziyouz.com kutubxonasi

кўриб, ҳайрон бўлдн. Кейин ҳушини ўнглтб ўрнидаи
турди.

Зебихон баданни қнйнаган қиш кийнмларини ечган.
Унинг ниҳоятда келншган қомати гўё баҳор ҳавосидан
янада кўркамлашгандек, ранги янада тнниқлашгандек эди.

Низомжон Икромжонга билдирмай ҳар оқшом қоқ
ярим кечада кетмоннп олиб тўқайга кириб кетарди-да,
то тонг ёришгунча икки сотнх ерни ачитма — чопиқ қн-
либ қўярди. Ҳозир у ишинн битказиб энднгнна сўрига
келиб ўтирган эди. Ш у ердан туриб тонг отишинн томо-
ша қилишни у жуда яхши кўрарди. Тоза ҳаво, кишнга
ёруғ, илиқ кун ваъда қилаётган тонгнинг ёришиб келн-
шини кузатаётган одамнинг хаёлига яхшн ўйлар келади.
Одамнинг яшагиси, аллақандай хайрли ишлар қилгнсн
келади бундай пайтларда. Одам калласндаи ёмон ўн-
ларни, бад ниятларни тонг шамоли супуриб кетади,
дейишади. Бу рост.

Зебихон Низомжон ўрнидан турганда этиклари лои
эканини кўриб ҳайрон қолди.

— Нима қилиб юрибсиз, мунча эрта турдиигиз?—
деди.

Низомжон ннма дейншппн билмай, ўзпм, шундай уй-
қум қочиб кстди, деб қўя қолдн.

— Неча кундан бери шу маҳалда снзнн кўраман.
Бирон ерингиз оғриб ухлаёлмаяпсизми?

— Йўқ, нўқ, соғман.
Ннзомжон, бу қизнннг ҳамма гапдан хабарн бор
экан, деб ўйлади-да, очнғнни айтди.
— Биласнзми, Зебнхон, ҳаммадан кўп ишлагим кс-
лади. Менга жуда кўп яхшилнклар қилган Икромжон
аканннг юзини ерга қаратмасам дей.ман. Ахир мени ўша
кнши бу томонларга олиб келганлар. Қоқ ярнм кечада
уйғонаман-да, то одамлар уйқудан туришгунча бир-икки
сотих ернн ағдариб қўяман.
Зебихон бу гапдан бсхабар эдн. Қошлари чимирнлди.
— Бундай қилманг. Шундоғам ҳаммадан кўп иш
қиляпсиз. Рангингизни қаранг, аҳволингизни қаранг.
Кўзларингиз ич-ичига кнриб кетибди. Бунақада бирон
дардга чалиннб қоласнз.
Низомжон бош чайқади.
— Ким ишлаб дардга чалннибди. Иш одамни овута-
ди. Урушга кетган ўртоқларнм қийналмаётганмикин. Ш у
юмшоқ ернн кетмонлаш муз бнтнб кетган ерда окоп қа-

379

www.ziyouz.com kutubxonasi

зишдаи цийипмнкпн? Ҳар қалай тепамдан биров ўқ ёғ-
дириб турганн йўқ-ку. Эртамн инднн уруш тугаб, улар
қайтиб келншади. Ушалариинг кўзпга қандоқ қарай-
ман? Сен ннма қнлдпнг, деиишса нима дейман? Сиз бу
бола ўзига шунча томорқа экиб бонимоқчи деб ўйла-
манг. Мепга бпр дона ҳам гурунч керакмас. Нимаики ҳо-
сил олсам Зирилламага кўчнб келган госпиталь ошхона-
сига обориб тўкаман. Мана шу менипг зора урушга бор-
ганим, зора отган ўқим бўлса, деб ният қилгапман. Немис
билан шу ерда туриб урушмоқчпман...

Зебихон бу пачоққнна, кўримспзгина, камгап бола-
нинг ичида шунча гап борлигннн билмаган эди. Унинг
тўлиб-тошиб гаппришндан сўзларида бпронта ҳам қал-
бакилик йўқлигн қизга билнннб турардн. Тўмтоқ бар-
моқлар бплан кетмонга ёпшпган бу йигнт бир йўла уч
ишни бажарарди. Ш у меҳнат бплан юртнинг мушкули-
ни осон қилмоқчи, шу меҳнат билан эзилпб дарддан адо-
йн тамом бўлган Икромжоннинг юзпни ёруғ қилмоқчи,
шу меҳнат билан ўз бошидан ўтган «еавдолар»ни парп
қувмоқчи.

Зебихон унга қараб туриб, унинг гапларппи эшнтпб
туриб бирдан упи Турсунбойга солиштпрдн. Турсунбой
қўлига юрт ншоннб берган қуролнп ташлаб қочди. Бу
бўлса пешона терппп ўқ қилиб душманга отмоқчи...

Ннзомжон тўлқпнланиб кетнб ортиқча гапнриб юбор-
дим шекнлли, деб ундан кечпрнм сўради.

— Айбга буюрмайспз, қнзишпб кетибман.
— йўқ, йўқ,— дедп Зебихон унга аллақандай тнкн-
либ.— Менга қаранг, сиз негадир одамга аралашмайсиз.
Ҳамиша бнр чеккада маъюс юраснз. Қўнинг, бунақа қил-
манг. Бу ердагиларннпг ҳаммаси яхши одамлар. Тортип-
манг.
Бирдан Зебихоннипг шўхлнгн тутиб кетди. Бирон гап
билан уни овутгиси келди-да, айёрча кулиб қаради.
— Юринг, чўл айланиб келамнз. То одамлар туриш-
гунча, ҳу қумгача бориб қайтамиз. Мен ҳар купи ўшоқ-
қа бораман. Кеча олдпмдан иккита кнйнк чопиб ўтиб
кетди. Қўзн қурмагур бпрам қоракп.
Низомжон бу ердагиларнинг қанақалигппн яхши бил-
маганндан, бироптаси кўрпб қолса, хижолатли иш бўл-
масмикин, деган апдиша билан журъатсизроқ жавоб|
қилди.
— Қапдоқ бўларкнн. Поччангиз кўриб қолсалар...

380

www.ziyouz.com kutubxonasi

— Э, қўйсангиз-чи бунақа гапларни. Юринг, юрннг,
ўша узоқ достонингнзни энди антиб берасиз.

Зебихон унинг билагпдан ушлаб олдинга бошладн.
Қўллари бирам юмшоқ, бнрам нсснқ. Мпзомжоннинг ба»
данн сесканиб кетдп. Беихтиёр у етаклагап томонга қа-
раб юра бошлади-

Иккови сўзснз анча йўл босишди. Куйган яланглик*
дан ўтиб савағичзор орасига кнрншди.

Нпзомжон махорка ўраб гильзадан ясалган зажнгал-
каснни ёқаётган эдн, Зебнхон қўлидан олиб савағичга ўт
туташтнрдн.

Қуриб қовжираб қолган қнёқлар бпр гуриллаб алан-
гасн савағич учидаги попукнн ўт олднрдп. Қнёқлар ённб
бўлдн-ю, фақат учидаги попук худди шам тилидек анча
вақтгача ловнллаб туриб қолди.

Ғира-шира ёришиб келаётган чўл тонгида бу аланга
жуда ғалати бўлнб кўринардн. Зебихон шўхлик қилиб у
ёқдан-бу ёққа югурар, қали у, ҳали бу савағич тўпига
ўт туташтнрардп.

Низомжоп Зебихоннинг қўлидаи зажигалканн олмоқ-
чи бўлган эдн, у қочдн. Мизомжон қувдн. Қумга етай деб
қолганларида уни ушлаб олди. Қпз ҳанснрар, ҳар ҳанси-
раганида тирснллаган кўкракларн қалқнб-қалқиб ту-
шардн. Низомжонни бир дам эҳтирос оташп ўраб олгач-
дек бўлди. Узини тутди.

Зебихон баҳор ёмғнрлари чанг, ғуборлариии ювиб
топ-тоза қнлиб қўйган қумга ўтирпб олди.

— Қани, эндн айтинг, ўша узоқ достониигизнн.
Ннзомжон қнзнпнг тепасида тнк турардп, Қиз қап-
дай достон тўғрнсида гапираётганинп бнлмасди.
— Қанақа достон?— дедн у ҳам ўтираркан.
— Ҳу, тунов кунп, Икромжон амакинпнг жняннмн-
сиз, деганнмда, йўқ, бегонаман, достоним узоқ, кейин
айтиб бераман, дегандннгнз. Қани, эндн айтинг.
Низомжон ннма дейишнни бнлмай кўзлари жавднраб,
малла ғнжнм бахмалдск товланнб ётган қумларга қа-
ради. Бу қиз унинг унутган кунлариип эсига солиб
қўпган эди. Низомжон, у кунларни сира эсламасам, дер-
ди. Энди ўзи пстамаган ҳолда ўша кунлар билан юзма-
, юз келиб турибдп.
Бошидан ўтган воқеаларин Низомжон бу қизга айтиб
берсамикин? Бу ўзн қанақа қнз? Унга ҳаммасини айтиш
шартми? Ахир у боя, тол тагпда қизншиб кетиб кўнглига

381

www.ziyouz.com kutubxonasi

тугилган гапларни ёниб-ўртаниб гапнриб берди-ку. У
Зирилламада Икромжонга, Ж аннат холага айтнб берган-
да бошқа гап эди. Улар бу нотаннш боланинг кимлиги-
ни билиб қўйишлари керак эди. Бу қиз-чи? Б у унга ким
бўлади?

Низомжон қизга қаради. Зебихонпинг кўзлари ўтдек
чақнаб унга тикилиб турарди. Бу кўзларга Низомжоп
ю б беролмади. Бу олов кўзлар уни ўзнга тобе қилиб қўй-
ган эди.

Низомжон ҳикояни қовуштиролмай бошладн-ю, ака-
сннинг тўй кунига келганда қизпшиб кетди. Зебихои
унинг оғзига тикилиб, ҳайрон қараб турарди. У кўзла-
ринн гоҳ пнрпиратар, гоҳ пешоналарини тириштьриб
тингларди.

Бу достонн узоқ йигнтнннг гапларн юрагнни ўртар-
дн. Кўримсизгина, кичкииагина жуссасига шунча алам-
ларнн сиғдиролган йигитнннг бардошига қойнл қолардп,

— Шунақа гаплар, туз-насиба экан, мана, сизлар бн-
лан ҳамхона бўлиб қолдпм,— деб ҳикоясини тамом қил-
дн Низомжон.

Зебихон шошнб сўради:
— Бу гаплардан Дилдорнннг хабари бормиди?
Низомжоннпнг кўзлари бнрдан чақнаб . кетди. У ўзи
бнлан бўлиб бу тўғрида снра ўйлаб кўрмаган эдп. Рост,
борди-ю дадасининг, опасининг ннятларидан Днлдор-
нннг хабари бўлмаса, унда нима бўлади? Нега у билан
гаплашмади. У сўнгги марта қишлоқни ташлаб чиқнб
келаётганда Дилдор кўчада унинг йўлнни тўсган эди.
Шунда у нима деганди?
Низомжон ўша айтган гаяларнни эсламоқчи бўлди.
Х’йлади, ўйлади, эслади.
— Бойқуш! Хонадоннмизга кулфат олнб келдипг,
шумқадам!
Уз гапини ўзи эслаб Низомжон ўрнндан туриб кетдк.
Икки панжаси билан юзларини чангаллади.
— Мен қандай ноинсоф, юзсиз одамман! Уз ўтнга ўзи
ёниб ётган бир бечорага нималар деб келдим. Айтсам
бўлмасмнди, сен акамнинг хотннисаи, дадам энди менга
олиб бермоқчи, шу гапдан хабарннг борми, деб сўра-
сам бўлмасмиди? Е ўзн ҳам билармиди? Билса нега
ннламади? Балки шу гапни айтмоқчи бўлиб йўлимни
тўсганмикин?
Зебихон ҳам ўрнидан турди.

332

www.ziyouz.com kutubxonasi

— Майли, бўлар иш бўпти. Энди унн тузатнб бўл-
майди. Дилдор бнлмаган бўлса вақтн билан бнлиб
олади.

Зебнхон калишига кирган қумни тўкмоқчи бўлиб
оёғндан чнқараётган эдн, бирдан кўзн қумдаги оёқ изнга
тушди. Из тўқан томондан чиқиб қум оралаб куйган ер-
гача келган, яна орқага қайтган. Зебихон изнинг қайтган
йўлига тикилди. Из жуда ҳам узоққа бормай чап томон-
га бурнлиб тўқанга кириб кетгаи. Ким бўлишн мумкии?

Низомжон Зебпхоннинг ннмага қараётганинн билмоқ-
чи бўлиб, у тикилиб турган томонга қаради.

— Тўқайдан биров чиқиб яна қайтиб кириб кетибди.
Из янги. Кечагн нз бўлганда шамол кўмиб кетарди.

Нпзомжон бунга парво қнлмади. Биронтасиднр-да,
деб қўя қолди. Дарҳақиқат, Марғилон ипак комбинати-
дан тўнғиз овлаганн велоснпедда инженерлар бу тараф-
ларга тез-тез келнб турншардн. Ушалардан бирн бўлса
ксрак.

Орқага қайтишдн. Зебихон эндн Низомжоннинг ким-
лнгинн яхши бнлиб олди. Унга юрагининг аллақаерида
ачинмшми, меҳрмн бир нима пайдо бўлган эди. йўл-йў-
лакай у Низомжоп ҳақида, алам ўтида қолган Дилдор
ҳақида ўйлаб борарди.

Офтоб аллақачон чиқнб нкки туп толнинг соясини ку-
йиб қоп-қора бўлиб кетган ернга, ошхонанинг чодирига
ўз нурнни ташлаган эди.

Шодмон бобо бак тагига ўт қалаёлмай ҳадеб тутун-
дан ачншган кўзларини ишқардн.

— Сабилнинг чўғн қолмабди. Оҳ, урушдан аввал
сельпонинг дўконнда гугурт қалашнб ёгарди.-я.

Низомжон зажигалкасинн ёқиб тутаётган тараша та-
гига тутди. Ут гурнллаб кетди.

Чодирдан елкаснга сочиқ ташлаган кишилар чиқа
бошлашди.

Чўлга жон кирган эдп.

VII

Апрелнинг бошларида Ж аннат хола Найманга арава
орқасига сигирини бойлаб кўчинн олиб келди. У энди
анча ранг олиб қолган. Аммо у ниҳоятда безовта эди.
Ош устнда ҳам, чой устида ҳам паришон бир қиёфада
ўтиради.

383

www.ziyouz.com kutubxonasi

Икромжон бўлса озиб, чўп бўлнб кетган эди. Чўл ша-
моли унинг баданини хабашдек қорайтнрган. Юзлари
худди саксовулдек бурушиб кетганга ўхшардн. У аввал-
гича одамлар билан очилиб гаплашмас, айтадиган гапи-
ни айтиб бўлгандан кейин, кетмонини елкаснга ташлаб
тўқайга кнрнб кетар, ишн бўлмаса чоднрга кирнб кет-
ганича эрталаб чиқарди.

Низомжон ўз иши билан, ахлоқи билан кўпчилнкнинг
оғзига тушиб қолганди. Кексалар унн умрингдан барака
топ, деб дуо қилишардн.

Фақат Икромжонгина нндамасди. Унинг қилаётган
ишларини кўрнб на яхши, на ёмон дерди. Қараб-қараб
ўтиб кетаверарди.

Ж аннат хола келиши бнлан Икромжонни чодирдан
олиб чиқди. Б у чаққон, тиниб-тинчимас хотин чўлга бир-
дан файз киритпб юборгандек эдн. Б у орада бошқалар-
нинг хотин, бола-чақаларн кўчиб чиқишди. Болаларнннг
қий-чувп, хотинларнинг бақириб-чақиришлари бу жим-
жит тўқайзорга маҳалла туспни бериб қўнди.

Ж аннат хола келгандан бери уларга чодир торлик
қилиб қолди. Ппзомжон қамиш ўриб келиб ўзига капа
қуриб олди-да, кўрпа-тўшагпнн кўтариб чиқиб кетдн.

Унинг капасп ўзи ишлаётган участкага яқин жойда
эди. Икромжон келнб капанннг у ёқ-бу ёғидан қараб
турди-да, бошнни чайқаб қўйди.

— Чаккн қилибсан. Маҳалладан узоқ кетмаслигинг
керак эди, ўғлим. Ҳали ҳам бўлса палаткалар қаторига
капа тик.

Низомжон одамларнинг, ёлғнз ётншдан қўрқиб кў-
чиб келди, дейишларнни ўйлаб индамай ишга чиқиб ке-
таверди.

У тиним бнлмасдан ишларди. Кетмон чопаётганда
сира орқаснга қарамасди. Агар орқага қарасам, ағдар-
ган еримни кўриб ишлагим келмай қолади, деб ўйларди-
да, нндамай кетмонинн ураверарди. У шу алфозда бир
ўзн уч ярим гектар ернн ағдариб қўйган эди.

Кун пешиндан оққан пайт эди. Палатка томондан
сигир-бузоқларнинг, қўй-эчкиларнинг овози эшитилиб
турарди. Бу товушлар Низомжонга қишлоғини эслат-
гандек бўлдн. Секин бурнлиб ўша тарафга қарамоқчи
бўлиб қаддини ростлаётганда, Зебихоннинг поччаси ўғ-
лини опичлаб келаётганини кўрди.

Низомжон кеча болага варрак килиб берган, иккови

384

www.ziyouz.com kutubxonasi

уни роса учирншган эди. Ҳалн Иизомжон чой ичастгачда
ўша варракнинг толга нлнннб қолганиии кўриб, оббо,
бошқа ясаб берпш керак, деб днлидан ўтказган эди.

Тўланбой унинг олдига келнб болани ерга қўнди.
— Э, жиян, бошимнн балога қўйдннг-ку. Варрагн тол-
га нлнниб қолган экан, ишлаб турган жойимдан дод
деб олиб кетди. Қизталоқни оламан деб йнртиб қўйсам
бўладнми. Қолдим балога, қолдим балога. Узинг бир чо-
расиин қилмасаиг, менн тннч қўпмандигапга ўхшандн.
Бола дадасининг қўлпдан маҳкам ушлагапча, ҳуриа-
йпб қовоғини солиб турардп.
— Шунга жанжал қилдингми. Узимга айта қолмаб-
сан-да! Ҳали борганимда бошқаспни ясаб бераман. Роса
учирамиз. Бўптпмп?
— Ҳозир ясаб бсраспз. Ҳозир, ҳозир!
— Кўрдингми? Пошшо мендан ҳам зўр одам бормн,
деганда, битта чақалоқнп қўлига бериб қўйнб, шу сеп-
дан зўр, дегап ҳпкоянп эшптганмисап. Ҳа, бола — пош-
шо. Ундаи зўри олам-жаҳоида бўлмайдн.
Тўланбой Низомжон агдаргап ерга разм солиб боши-
ни сарак-сарак қилпб қўйди.
— Энди ер ағдаришни бас қил, бола. Трактормпсан,
нима бало. Ер ағдаришнинг ўзп билан иш бнтмайдн. Бор
оҳаижамасн кейип чпқади. Езп билан сув кечасан ҳалн.

Пол тортавер, бағинп бнр ўзинг эплолмайсан.
Тўланбойнинг гапи гўгрп эдп. Пизомжоп иккп қўлпни

белига тираб ағдарплган ерга қараб, энди бас қплсам
ҳам бўлар экан, деган фпкрга келди.

Ҳали иаст-баландлик, потекис жойлар бор эдн.
Энди ўша жойларга туироқ сурилса, пол тортпш мум-
кин. Бола уни тузукроқ ўйлаб кўришга қўймади. Хпра-
лик қилнб этагндан тортавергандап кейпи кетмонини
марзага улоқшрнб, маҳаллага қайтншга мажбур бўлди.

Зебихон опасн билан поп ясаётган эди. Низомжонни
кўриб орқаснга йиғнлиб қолган этакларннп тортиб ўрин-
дан турди.

— Айтдим-ку, почча, устаси шу кншн деб,— Зебихон
шундай дедп-ю, Ннзомжонга маъполн кулнб қўйди,—
Битта варрак ясаб берипг шунга!

— Хўп, хўп,— деди Нпзомжон.
У ёнидан пичоқчаснпн чпқарпб қампш тилишга туш-
ди. Бола елиб-югурпб у пима деса, шунп топиб келиб
турардп. Низомжоннинг ҳам болалигн тутнб астойдпл

25— 320 385

www.ziyouz.com kutubxonasi

уриниб н€тган эди. Тўлапбой тепасида варракнинг бити-
шига қараб турарди. Бола севнлганидан Низомжоннинг
кўнглини олиш учун тннмаи жаврардн.

— Мушугимни ҳам олиб келаман дссам аям қўлнмга
бир урганлар. Исмоилнинг аясн туғди. Ж аннат холам-
ларникига ўрис хотнн кўчиб келди. Уғли жа ўриччага
уста экан.

Тўланбой ўғлннинг гапларига заақ бнлан кулнб ту-
рарди. Бола жуда ҳам сирли гап айтмоқчидек Низом-
жоннинг қулоғнга оғзини тутди.

— Ж аннат холамнинг ўғли қочоқ, а?
Боланинг гапи оғзнда қолдн. Тўланбой унинг бнр қу-
лоғини икки буклаб чўзиб қўйиб юбордн. Бола кўз
ёшини ютнб дадасига қаради.
— Ҳе, сизга мен ннма қнлдим?
— Овозингни ўчир, ярамас!
Бола қизариб кетган қулоғини ушлаб, бурнинн тор-
та-торта ўрнидан турди.
— Иккиичи қайта шу гапни аптсанг, қулогингнннг
тагидан шартта узиб ташланман. Айтмайман, де!
— Айтмайман.
Шундан кейин Тўланбой жақл билан тишининг ора*
сидан чиртиллатиб туфлаб нарн кетди. Икки лунжини
шишириб пихиллаб турган болага қараб Низомжоннинг
раҳми келди.
— Унақа гапнн айтмагин-да.
— Ннма, ўзи қочоқ бўлгандан кейнн айтаман-да.
Ҳамма ўртоқларим айтишадн-ку. Азизхон акам герон,
Турсунбой қочоқ.
— Бўлди, бўлди,— деди Низомжон.— Агар яна айт-
санг варракни битказмаёқ йиртиб ташлайман. Агар
•нди ҳеч шунақа демайман, десанг, қар кунн варрак
■саб беравераман.
— Бўпти.
Варрак битди. Бола чиллакка ўралган минг улоқ ипни
шимининг чўнтагидан олиб варракнинг қовзоғнга улади.
— Битта гапирсам манлнми? Битта гапирай, бошқа
гапирмайман.
Низомжон у ннма демоқчилигини билмай, майли, ай-
га қол, деди.
— Зебн опам-чи, Зеби опам, эндн Турсунбой акага
тегмайдилар. Аямга айтаётганларида эшитнб қолдим.
Ннмага тегмайдилар?

386

www.ziyouz.com kutubxonasi

Низомжоннинг ҳуши бо^идэн уанб кетли. Демак,
Зебнхонни Турсунбойга бўлишиб қўйиишан экан-да.

Бола варракни олиб кетган, толнниг нарн ёғига бо-
риб учнраётган эди. Икромжон чодир олдида варрак-
нппг лапанглаб ҳавога кўтарилаётганиин кузатнб турар-
дн. Нпзомжон унга ер остидаи қараб юраги жиз этнб
кетди. Бечора! Ҳатто ёш бола ҳам унга таъиа қиляпти.
Зебихон ҳам упдан юз ўгиргаи. У келин бўлмоқчи эдп.
Энди Икромжоннинг ўғлн ҳам, келини ҳам йўқ. Унинг
юрагн бўшаб қолган. Ким билади, у ҳозир боланинг
варрак учиришига қараб туриб нималарнп ўнлаб кетди
экан?

Ж аннат хола сигнр етаклаб олдндан ўтнб кетдн. Ша-
бада Низомжоннинг димогига галати ҳид олнб келди.
Иссиқ нон ҳиди келарди. Беихтнёр ўша ёққа қаради.
Зсбихон этагннм липпа урнб тандирдан нон узиб сават-
га ташларди. Танднр алаигасндан упннг юзлари бўртиб
кетнбди. Тирсагпгача снгпнп шимарнб олганидан опиоқ
билаклари кўрнниб турарди. У қўлига енглнк кнйиб ол-
гапидан олдига тушиб қолган сочини снлкитиб орқасига
ташлаёлмай у сқ-бу ёққа алангларди. Бирдан кўзн Нн-
зомжонга тушнб қолди-ю илжайди.

— Барака топгур, сочимни орқага ташлаб қўйиш!:
Ннзомжон жуда ҳам табаррук одам пш буюраётган-
дск югурпб борди. Бнр ўрим сочни эмас тўлғаниб турч
ган илонни ушлаётгандек эҳтиётлик бнлан ушлади-да,
аста елкасидан оширнб орқасига ташлаб қўйди. Шунла
унпнг ди.могига қизнинг бўннидан жуда ҳам ғалатн,
одамнн маст қнладиган бир ҳид келгандек бўлди. Нн-
зомжон бу ҳидга тўй.май қолганндан шошиб яна унинг
орқа бўйннга қаради. Бнрам галати, бнрам галатн...
Зебихои ноиларни узнб гапдпрга гўзапоя ташлали-
да, Инзомжонга кулнб қаради.
— Қанн, нонга қарапг.
— Нима?
Низомжоп ҳали ҳам ўзпга келмаган эди.
— Нондан ушатиб енг, деяпман.
Низомжон саватдан орқасн куйган кулчани олиб бир
чеккасидан ушатди-да, оғзнга солди.
— Новвойликка ҳам уста экансиз. Ж уд а маза бўпти.
Тўланбой қумгонда сув келтириб танднр оғзига қўйиб
кетди. V буларнинг гапига ҳам, ҳолатига ҳам разм сол-
мади. Низомжон хнжолдт чекиб турган эди, Тўланбой-

387

www.ziyouz.com kutubxonasi

нинг бепарволигндан кўнгли жоиига тушнб Зебихоннинг
олдидан нари кетди. У капасига кетмоқчи бўлиб тур-
ганда, тўқай тарафга сигир етаклаб кетаётган Ж аннат
холага кўзи тушиб қолди.

Бемаҳалда тўқайга сигир оборнб ннма қнладн? Кеч
кириб қолди-ку?

У Ж аи н ат холанинг кетидан бормоқчи бўлиб турган
эди, мотор гуриллаганинн эшитпб тўхтадн. Кслганидан
берн бу тарафларда биринчи марта машина овозн эши-
тилиши эди. Б у товушдан бошқалар ҳам йўлга қараб
туришарди.

Қамишлар орасндан юк машинаси кўриндн. У ла-
панглаб-лапанглаб тол тагига келиб тўхтади.

Машина кузовида ўн чоқли хотин, ёш болалар ва
учта сигир бор эди. Кабинадан Тоға тушдп. Кузовдаги-
лар бирин-кетин ўзларини таппа-таппа ерга ташланве-
ришди. Ннзомжон Тогадан бошқасинн танимаганидан
узоқдан қараб тураверди.

Икромжон Тоға бнлан кўришиб уни сўрига бошлади.
— Ишлар қалай?— деди Тога сўрига ўтираркан.—
Мана, йўлнн ҳам очиб олдик. Бирон ҳафтадан кейин
трактор юбораман. Госпиталь шу тарафга ёрдамчн хў-
жалик қилмоқчп. Ҳар ҳафта ўзларининг машнналари
билан ҳашарга чпқиб туришади. Қовун-тарвуз экиш-
моқчи.
Икромжон қилинган ишларни гапириб бераётган эдн,
Тоға ўрнндан туриб, гапириб нима қиласан, кўрсатиб
қўя қолмайсанми, деб қолди.
Иккови шудгор қилинган ерга қараб кетишаётганда
Тоғанинг кўзи Низомжонга тушиб қолди.
— Яхши юрибсанми, бола? Сени қийнаб қўйишгани
йўқми?— деб сўради.
Низомжон ннма дейншини билмай турган эди, Ик-
ромжон жавоб қилди.
— йигитча маладес, яхши ншлаяптн. Қани юр, еринг-
ни Тоғага кўрсатасан.
Низомжон уларнинг орқасндап юра бошлади. Тоға,
ҳамма ёқни айланиб ишдан анча мамнун экайлигини
айтди. Низомжоннинг капаси олдига келганда Икром-
жон Тоғанинг билагидан ушлаб тўхтатди.
— Мана, шу ерларнинг ҳаммасини Низомжон ағ-
дарди.
Тоға шудгорга қараб, йўғ-э, деб юборди.

388

www.ziyouz.com kutubxonasi

— Рост. Кечаси ҳам бизга билдирмай ер чопяптн,
азамат.

Тоға Низомжоннинг елкасига қоқиб қўйди:
— Раҳмат, жиян, раҳмат. Фроптчасига нш қипсан.
Тоға Низомжоннинг днлидагини топиб гапирган эди.
У чўлга келнб қўлпга кетмон олган кунидан бошлаб
шу ният билан, фронтчаснга ишлаш нняти билан ёнарди.
Демак, Низомжон ўилаган ишининг уддасидан чиқ*
янти.
Тоға унинг бўйнидан қучоқлаб олди-да, елкасидан
бир-икки снлкиб қўйди. Низомжон гандиракламади.
Оёгн жонндан қўзгалмади.
— Ҳа, дуруст,— деди Тоға.— Сендан иш чиқади. Бў-
шашма, бола.
Улар яна ж уф ттол тарафга кета бошлашдн.
Ш у пайт Ж ан н ат хола тўқайдан сигир етаклаб чнқиб
кела бошлади. То у етнб келгунча Низомжон кутиб
турдн. Дарров қўлпдан арқонни олдн.
Ж аннат холанинг кўзлари қизарган. Ииғлаганга ўх-
шандп. Унннг юзларида эрталабки кулкндан нишон
қолмагандн. Қаддн ҳам букилиб қолгандек.
Ннзомжон, нима бўлдн экан, холироқ жой топиб
йиглаб-ннғлаб аламини боснб келастганмикин, деб ўй^
лади.
Аммо эртасига тушлпкдан кенин яна ўша тарафга
қараб қўлида тугунча бплап худди одамлардап яширин*
гандек аланглаб кетаётгаппнн кўриб ҳайрон бўлиб қол-
ди. Қаёққа борадп? Тўқапда нима қилади?
Б у саволга Ннзомжон жавоб тополмасди.

V III

Тога шу кеча Найманда қолдн.
Қечаси Икромжоннинг радиосннн ўртага қўйнб алла-
паллагача эшнтнб ўтирпшди. Сўнгги ахборотдан кейпи
Икромжон, бўлди, батареяси тугаб қолади, деб олиб
қўяётган эди, Тога яна бураб қўйдн.
— Эшитайлик-да, мунча мумсик бўлмасанг. Батарея-
сидан ташвиш қилма, госпиталдагн аскар болаларда
^сероб. Қанча керак бўлса топтприб бераман.
Шундан ксйин Икромжон индаёлмай қолди. Бу ерда-
гилар кўпдан бери концерт эшитишмаган эди.

389

www.ziyouz.com kutubxonasi

Низомжон саҳарлаб ишга чиқнб кетиши к е т к . Шу«
нинг учун ҳам ҳаммадаи вақтли ётиб оларди. Концерт-
ни ташлаб кетгиси келман ўтириб қолди.

Ҳофизлпр Навоий казалларидан ўқншарди. Б у қў-
шиқлар ўтнргапларнинг хаёлинн аллақасқларга олиб
кетиб қолди. Анниқса, Тоға чордона қурнб олиб чодир-
нинг шнфтига тикилганича қнмнрламасдн.

Бу ашулалар қанчалик таъсирли бўлмасин Ннзомжоц
концертнинг охнригача ўтнролмади. Ташқарига чиқпб
тол шохига қатор нлиб қўйнлган фонарлардан бнрини
олди-да, ўчоқ тагнда липиллаб турган ўтга қамиш тугиб
ёндирди, фоиарни ёқди.

Бу ерда қар куни эрталаб чодирдаги фонарларнп
олиб чиқиб тол шохига илиб қўниш одат тусига кирпб
қолган эди. Бир чол уларга лампамон қуйиб, пплигини
қирқиб тайёрлаб қўярди. Низомжон фонарни кўтарпб
кетаётганда Тўланбойнинг чоднри олдида Зобихон б и л ж
опасининг шивпрлашиб гаплашиб ўтирганларнни кўрмб
қолди.

— Ҳа, иним,— деди Зебихоннинг опаси,— ухлагани
кетяпсизми? Воҳли-ку? Чайлани жуда четга қурибспд.
Қўрқмайсизми?

Низомжон тўхташга тўхтади ю, нима ленишини бил-
май туриб қолди. Бу хотиннинг меҳрибончилигидан ке-
чаги гапни албатта унга Зебихон айтиб берган бўл а
керак, деб ўйлади. Низомжон у билан снра гаплашма-
ган, қанақа хотин эканлигини яхши билмасди. То у бир
нима деб жавоб бергунча хотин унга чой узатиб қолди.

— Утиринг, Тўланбой акангиз ҳали-бери чодирдан
чиқмайдилар. Тога билан гапланшб ўтирибдилар.

Низомжон у кўрсатган кўрпача четига эмас, ажрнққа
ўтнрди.

— Зеби айтди, бошингизга тушган кунларнинг барн-
ни эшитдим. Энди нима қнлмоқчисиз?

Низомжон ялт этиб Зебихонга қаради. У, мен опам-
дап ҳеч гапни яширмайман, дсгандек унга дадил қараб
турарди. Хотин яна сўради:

— Энди дадангизнинг олдига қайтиб бормайснзми?
— Бу тўғрида ўйлаб кўрганим йўқ. Ҳар ҳолда бор-
масам керак. Юрагим бетламайдн. Борсам, албатта,
яна кўнглимни бузадиган бирон гап айтадн. Эиди нима|
қилмоқчнсан, дедингиз. Нима қилмоқчплигимни кўрма-
япсизми. Ш у ерда қоламан. Сизлар нима бўлсапгиз мен

390

www.ziyouz.com kutubxonasi

ҳам- т у . Эилн Г>у ердан ҳеч ҳаёқҳа кетмайман. Бутун-»
лай қолиб кетаман.

Низомжон шундай деди-ю, бўшаган пиёлани унга
узатнб ўрнндан турдн.

Чодпр ичида бола нжирғаландн, хотин шошиб кириб
кетди. Зебихон Низомжон орқасндан секин деди:

— Шошмапг, мен ҳам ўшаққа бораман.
Иккови секии-секин юриб Низомжоннинг узоқда қо-
раниб турган чайласига қараб кета бошлашди. Ҳали
ой чиқмаганидан чўл қоропги эди. Айниқса, Низомжон
қўлига фонарь ушлаб олганидан оёқ остини кўрарди-ку,
сал нарироқнн кўролмасди.
— Сиздан битта гапни сўрамоқчи эдим.
Зебихоннинг опозн негадир тнтрагандек туюлди. Ни-
зомжон унга ташвншли қаради.
— Ж аннат хола сизга ҳеч нарса демадиларми?
Низомжон ҳанрон бўлди. Елкасини қисиб бош чай-
қадн.
— Бир пима дейишлари керакмиди?
— Билмадим. Ҳар ҳолда мен тўғримда бирон гап
айтмадиларми деяпман-да!
Яна анча жонгача жнм кетишди. Бнрдан Низомжон-
нинг ёдига эрталаб унинг жиянига варрак қилиб бера*
ётганда эшитган гапи келди. Ушанда бола, Зеби опам
Турсунбой акага тегмандилар, аямга шунақа деганла-
ринн эшнтдим, дсган эди. Ҳозир Зебихон ундан шу гапга
Ж ан н ат хола нима деган эканини билмоқчн бўлиб сўра-
ётган бўлса керак.
Чанлага етиб келншдн. Нпзомжон Зебихонга тики-
лнб туриб, унннг қоп-қора қошларнга, қуйиб қўйгандек
келишимли қоматига маҳлиё бўлиб қолди. Қизнинг гав-
дасини фонарь ғнра-шира ёритиб турарди. Қоронғн чўл
фонида у худди эртакларда тасвирланган аллақандай
фаришталарга ўхшаб кўринарди. Низомжон ўзини ту-
толмадн. Кўнглига келган гапни айтиб юборди.
— Ж ан н ат холанинг ннма деганини билмоқчими*
дингиз? Сиз Турсунбойнн севардингиз. Аммо Турсун-
бой...

\ Зебихоннннг кўзлари чақнаб кетдн.
— Сиз бу гапнн қаёқдан билдингиз?
— Бнтта мен эмас, ҳатто муштдек келадиган ж иж
нингиз ҳам билади. Ҳамма билиб кетган. Мен ўзимнинг
кимлигимнн сизга ўзнм айтиб берлим. Аммо сиз ўзин<

391

www.ziyouz.com kutubxonasi

гизнннг кнмлигиигнзни айтиГ) бормалингиз. Узим билнб
олдим.

— Билншингиз шупақа зарурмиди?— деди Зебихоп
унпнг кузларига тпкилиб.

Низо.мжон яна елка қисиб қўйдн.
— Бола бўлиб бировларнииг тақдирига қизиқмагаи
эдим. Билмадим, ўлай агар, ннма учун снзнпнг кимли-
гингнзга қизиқиб қолганимни ўзнм ҳам билмайман.
Низомжон бир оз ўйлаб туриб япа деди:
— Мени кечиринг, энди қизиқмайман. Иложп бўлса
кўзингизга кўринмасликка ҳаракат қиламан. Узим шу-
нақа омади келмаган бола эканман. Ҳеч ншим юришман-
ди. Агар хафа бўлмасангнз аптпб қўяй. Эндн бир-бири-
миздан узоқроқ юрайлик. Орамнзда ҳеч гап йўқ.
Бекорга гап-сўз бўлиб юрмайлик.
Унинг гаплари Зебихоннн тамомила ҳайрон қилнб
қўйган эди.
— Очнқроқ айтинг, сизга нима бўлди? Ннмалар
деяпсиз? Тушунмаяпман!
Кўнглига келган гапни очиқ айтншга Низомжоннинг
сира тнли бормасди. Очиғини айтса, албатта, қнз ран-
жийди. Ким бнладп, балки ранжимас. Ахир ҳақиқатан
ҳам уларнинг ораларида тнрноқча ҳам гап ўтмагап.
Ҳатто тузуккина тўғрн гапни ҳа.м гапиришмаган-ку:
— Хафа бўлмайсизми? Хафа бўлмасангиз айтамап,
Қиз ҳайрон қараб турарди.
— Икромжон ака билан Ж аннат хола менга бош-
пана беришди. Ҳеч ким қилмаган яхшиликлар қилиш-
ди. Ш у одамларнинг дилини огрнтмасам дейман.
— Уларни хафа қиладиган бирон иш қнлиб қўй-
дингизми?
— Ҳозирча йўқ. Келинг, очигинн айтиб қўя қолай.
Сизнинг Турсунбойга бўлишиб қўйилганингизнн шу бу*
гун эшитдим.— Низомжон гапиришга қийналиб тез-тез
ютиниб оларди.— Б у хилда бошлашиб юришимизни Ик-
ромжон амаки билан Ж ан н ат хола билиб қолишса, мен-
дан ранжишади. Ахир, улар сизнн келнн қилишмоқчи
экан-ку.
Зебихон ўйламай жавоб қилди!
— Эҳа, ҳали шунақамидн? Сиз мепи ўйлаган бўл-
сангиз, мен сизни хаёлимга ҳам келтирмагандим.
Зебихоннннг ёлғон гапираётгани кўзндан билиниб ту-
рарди. Б у гап Низомжонни дадиллантпрди.

392

www.ziyouz.com kutubxonasi

>— Б у гап яхшп бўлли. Ш у гапдан кейин албагта
спзни ўнламанман. Раҳмат.

Зебихон ўйламай айтпб ҳўйган гапннн тўғрилаш
учун бошқа гап қнднрардп. Унпнг қошлари чнмирнлди.
Пешонасида тугунчак пайдо бўлдн.

— Бнроқ чумчуқдан қўрққан одам тариқ экмайди,
шу гаппп эшнтганмиспз?

— Эшнтганмаи,— деди Ннзомжон.— Икромжон ака
чумчуқ эмас-да.

— Албатта. Икромжон амаки чумчуқэмас, аммоТур-
сунбой чумчуқ. Чумчуқ ҳам ундан хижолат бўлади.

— Сут ичиб оғзимиз куйгаи, энди қатиқни ҳам пуф-
лаб ичмоқчимиз-да,— дедп Низомжон. У бу гапи билан
Дилдорга элакпшиб зада бўлганини айтмоқчн эди. Б>нн
Зебихон у ўйлагандан ҳам зиёд тушунган эдн. Кинояли
қилиб жавоб берди:

— Уша Дилдорпнгиз қайноқ суту, биз ачиган қатиқ
эканмиз-да.

— Йўқ, йўқ,— деди Низомжон шошпб.— Мен бутун-
лай бошқа гап айтмоқчп эдим. Б у бпр мақол-да. Узим-
ни айтяпман.

Зебихоннинг қизлнк ғурурн баланд келди. Аёллар ҳеч
қачон ўзлариии пастга уришмайди. Ҳамма вақт баланд-
да туришни исташади. Низомжониннг гапларн унинг гу-
рурига текканга ўхшайди. Аёлларга қанча суйкалсанг
шунча ёқмайсан. Қанча ўзингнп олиб қочсанг, унга шун-
ча снрли туюласан. Зебнхон бу бир сўзлн йигитнинг
қатъиятини, ғурурннн синдирмоқчи, уни ўз орқасидан
соядек эргаштнрнб юриб томоша қнлмоқчи бўлди.

Бу иш унннг қўлпдан келарди.
У шу ният билан биринчи қадамнп босдп. Чўл шамо-
ли эсиб қамишзорларда увладн, қнз сочларнни тўзғитди,
буйдалаб кўзларини, қошларини беркитнб ташладн. Қиз
бир чнройлн бурилпб Ннзомжондан нарн кетди.
Қашқар товоқдек бўлиб ой кўтарилиб келарди. Ой
худди Зебихоннннг елкасига қўнибтуриб қолгандек эди,
Унннг гавдасн оппоқ чодиргатушгап соядек кўринарди.
Қирра бурнн, бўртиб турган кўкракларп, нимча сиқиб
турган беллари Низомжонни маҳлис қилиб қўйган эди.
Зебихоп шу тарнқа ўзини олисроқдан бир муддат
иамойиш қилиб тургандан кейин гавдасини ғалатнроқ
эгиб кескин бурнлди-да, шамолдек елнб чодирлар то-
монга қараб кетди.

393

www.ziyouz.com kutubxonasi

Пизомжон тушпла кўрнб ўнгнда ҳайрон қолганлск

гангиб турардн.

У капага кириб ўрнига чўзилди-да, қўлини узатиб

фонарь пилнгини пасайтирди. Шабада капа қамишлари-

ни шитирлатади. Аллақайда бўри улиЛди. Чодир тараф-

дан одамларнинг шов-шуви аранг эшитилади. Ф ақат қур-

бақаларнинг тинимсиз вақиллашнгина чўлга қокимлик

қнладн. •

Низомжон дам у ёнбошига, дам бу ёнбошига агдари-

либ бедор ётарди. Кўзпга ҳадеб Зебихон кўринаверди. У,

нима қиларлим шу гапни айтиб, деб ўзини ўзи койидн.

Низомжон ётиб ётолмади, ухлаб ухлолмади. Охири ўр-

нидан туриб бошқатдан кийинди-да, кетмонини елкасига

ташлаб шудгорга қараб кетди.

У ағдарилган ернинг пасти-баланднни кузатиб чиқ-

қандан кепин дўнгликдан тупроқин пастга қараб сура

бошлади.

Кеча анча салқин эдп. Аввалгп уйқу карахтлигидан,

салқинда ншга қоеушмаганидан кетмонн урган ернга бо-

риб тушмаётган эди. Ярим соатча шу кўйи ишлагандан

кейин, баданн қизиб терладн. Устидагн фуфайкасннн

марзага улоқтириб астойдил ишга берилиб кетди. У нш-

ларкан, ҳея нарсани ўйламасди. У Зебихонни ҳам, Ик-

ромжонни ҳам, бундан уч соатларча олдин Зебихои би-

лан бўлган гапларни ҳам унутган. Тонг отишига яқнн у

уч ярим сотихча жойнинг паст-баландини текислаб бўл-

ганди.

Аста-аста уфқ оқариб кела бошлади. Низомжом кот-

мон дастасига тирсагини қўйиб онда-сонда сузиб юргпн

укпардек еигил булутларни томоша қилаётганда нима-

дир шнтнрлагандек бўлди. Орқасига ўгирилиб қараган

эди, Ж аннат холанинг тўқай тарафга жадал юриб кста-

ётганнни кўриб қолди.

Эл уйқуда. Б у хотин тонг қоронғнсида тўқайда нима

килади? Низомжон беихтиёр:

— Хо, хола!— деб қнчқирганини ўзи ҳам билмай

қолди.

Ж аннат хола орқасига ўгирилди. У ёқ-бу ёққа қараб

ҳеч кимни кўрмагандан кейин шошиб қамишлар ораси-

га кириб кетди.

Низомжон ҳайрон бўлди. Орқасидан бормоқчи бўлиб

Сир-икки қадам юрди ҳам. Кейин негадир тўхтадн. Уни

кутиб турншга жазм қилдн. Чанласинннг олдига келиб

394

www.ziyouz.com kutubxonasi

ерга бир боглам қамишни ёзиб ёнбошлади. Секин-секпн

тонг ёришишини кузатнб ётаверди. Кўзи илинган экан,

Икромжоннинг овозидан уйғониб кетди.

Кўзиии очганда Икромжон тепасида турарди.

— Нима қилиб ётибсан? Урнингда ётсанг бўлмай-

днми?

Ннзомжон кўзларини ишқаб ўрнидан турди.

— Қишлоққа тушиб кетяпман. Бугун кечқурун пар-

тия мажлиси бор. Тоға билан машинада кетаман. Уста-

рани олганмидинг. Олган бўлсанг бер, соқолимни қи-

риб олай. Ш у ақволда қишлоққа қандай тушаман.

Низомжон устарани олмаганини айтди.

— Ким олди? Эрталабдан бери қидираман. Ҳеч қай-

да йўқ. •

Низомжон атрофга қарамаган экан. Кун ёйилибкетнб-

ди. Нонушта қилгани Икромжоннингорқаспдан юриб чо-

днрга келди. Ж ан н ат хола ўчоқ олдида болта бнланўтин

майдалаб ўтирган экан. Низомжон унинг олдига келди.

— Азонлаб тўқайда нима қилиб юрган эдингиз, хола?

Ж аннат хола қўрқиб кетди. Б у гапни биров эшит-

маднмикин, деган шубқа билан атрофга аланглаб олди.

— Утип терганн боргандим. Уша тарафда илдич кўп.

Илдиз саксовулдан ҳам оғнр ёнадн, болам. Бор, чойинг-

ни ичнб ол. Бнтта ўзннг қолдинг.

Ҳақиқатдан ҳам Ж аннат хола илдизларни тўнкага

қўниб майдалаётган эди.

Тоға машинага чиқпб олдп ҳамкн, Икромжон чодир

ичида устарасини қидириб, ўзидан-ўзи ғўлднраб юрар-

дн. Тоға машина сигналини босди.

— Чиқа қолсанг-чи, сени қишло1у 1 а биров куёв қи-

лармидн, юравер, гузарда қиртишлаб оласан.

Икромжои ноилож чодирдан чиқиб машина олдига

келди! Хотинига қараб тухтади.

— Қишлоққа тушаман деган эдинг, юрмайсанмн!

Ж аннат хола унга қараман жавоб берди:

— Кетаверинг, қишлоқда мен нима қиламан.

У негадпр эрининг кўзига қараёлмасди. Қумлик та-

рафдан икки отлиқ келардн. Тоға қўлини пешонасига

соябон қилиб қараб турди-да, гуп этиб ўзини ерга отди.

— Маршаллар келишяпти,— деди у Икромжонннпг

олдига келиб. Икро.мжон ҳам отлиқлар келаётган томоа-

га қаради. Кейин нкковлашиб қумликка томон кета бош-

лашди.

395

www.ziyouz.com kutubxonasi

Тоға, маршаллар келншяпт», деганида Иизомжон
ҳайрон бўлган эди. Шуипнг учуи ҳам отлиқлар то етиб
келишгунча кўзини узмай қараб турди.

Отлнқларнннг бнрп, бошига қирғизча қалпоқ кийиб
олган, яктагининг очиқ ёқасндан кўкрак ёллари чиқнб
турган эллик беш ёшлардагн яғриндор, бошқасн, ёшн
нечадалнгини бнлнб бўлмайдиган пакана, кўк кўз кншн
эдп.

Уларнннг қар икковп ҳам отдан тушпб аввал Тоға
билан, кеннн Икромжон билан қўл олиб кўрпшишдп.
Улар тик туришганича анча вақтгача ннманидир қизи-
шнб гаплашишди. Тоға ён соатннн олиб қаради. Пакана
киши қўлинн икки томонга ёзнб елкасини қпсдн. Улар
олдпга боролмай чодир ёнида қараб турган Тўланбойни
Тоға имлаб чақирди.

Тўланбой иккала отнп жиловпдан ушлаб толнниг нари
ёгига олиб ўтиб кетди.

Тоға меҳмонларнн сўрига олиб келиб ўтнришга так-
лиф қнлди. Бирдан кўзи Низомжопга тушиб:

— Ана шу йигит-да!— деди.
Меҳмонлар Низомжонга қараб олишдн. Тўланбой
ҳам қапгнб келдн.
— 'Гўлан,— деди Тоға.— Маршалларга ўзинг қараб
турасан. Эрталаб етиб келаман. Қолган гапни бафуржа
гаплашампз. Қанн, Икром, бўлмаса биз кетдик.
У меҳмонларга узр айтгандек қўлини кўксига қўйиб
жилмайдп.
Низомжон нима учун Тоға уни меҳмонларга кўр-
сатди, нима учун бу оддийгина кишиларни маршал
деди, тушунолмасди. Зебихон патнисда нон, туршак
опчиқиб улар олднга қўйдн. Опаси ўчоққа ўт қалаб
юбордп.
Тоға билан Икромжон хотпржам бўлиб жўнаб кетиш-
ди.
Меҳмонлар кечгача чўл кезишди. Пиёда қумлнк та-
рафга кетишганича кечқурун қайтиб келншди. Соқоли
ўсиб кетгани қаттиқ чарчабди. Сўрига чалқапча ётди-ю,
тракторга ўхшаб тариллаб хуррак ота бошлади. Уни
овқат пишганда Тўланбой унғотди.
Ннзомжон уларнинг суҳбатига халал бермаслнк учун
вақтликкпна чайласига қараб кетди. Чарчаганидан ёт-
ди-ю, ухлаб қолди. Эрталаб уйғонса, Тоға билан Икром-
жон нккала меҳмонга чопилган ерларни кўрсатиб юри-

395

www.ziyouz.com kutubxonasi

шипти. Қиргизча қалпоқ киЛгани қамчнн дастасинн1
агдарилган ерга суциб кўрди. Паканаси тупроқнн цисим-
лаб уцалаб Тоғага нималардир, деб тўқай ва қумликнн
кўрсатди.

Мпзомжоннпнг чанласп олдига келиб Тоға ёнидан
букланган цоғозни олнб ерга ёзди. Ҳаммалари чўккалаш-
ди. Бу Езёвон картасн экаи. Қалпоқли кишн карта устн-
дан қамчнн дастасн билан допра ясаб бнр нима деди.
Тока иягнни қашиб ўпланиб қолдн. Охнрн:

— Хўп, хўп, маршал. Шундан қиламиз,— дедн.
Нпзомжон уларнинг гапларпга қулоқ солиб турарди.
Пакана кнши пккп қўли бплан гўё чўлни қамраб ол-
моқчидек қаракат қилдн.
— Олти купдап берн чўл кезамиз. Бу ёқдан Олти-
арнқ, Қупа, Тошлоқ, у ёқдап Бувайда, Рпштон, Бағдод
колхозлари бпр мипг гектар ерни ўзлаштириб бўлишди.
Бнрон ондан кейпп снзларга павбат келади. Нефтпром-
дан кёлиб артезнан қазиб беришадн. Семун заводида уч
юзта шиферингиз бор. Штабдан борпб наряд олинглар.
Яна ннма зарур бўлса рўйхат қилиб юборинглар. Ҳамма-
синн тўғрплаймпз.
У гапидан тўхтаб Низомжонга қаради.
— Ш у яхшп эмас-да. Тоға, сен зийрак одам эдинг-ку!
Шундоқ яхши ишлаётган одампинг кийим-бошнни қара.
Рўйхатга этик ҳам ёз. Берамиз.
Низомжон шу турқи-таровотн билан меҳмонлар олдп-
да тургапндап, Тоғапн хижолат қилиб қўйганидан ўн-
ғайсизланиб ерга қаради. Тоға картани яна тахлаб ённ-
га солпб қўйди.
Улар кетишаётганида пакана бўйли кншн Низомжон-
нннг олдига келиб елкасига қоқиб қўйди.
— Ш унақа бўлиш керак, ука. Раҳмат, раҳмат!
Низомжон нпма дегаиинн билмайди. То улар тол та-
гига боришгунча жойндан қнмирламай туравердн. Икки
меҳмон яна отга мипиб қумлпкка қараб кетишди.
Улар кўздан йўқ бўлиб кетишгунча Тоға орқадан қа-
раб турди-да, кероснн олиб келган грузовойга чиқиб
қишлоқ тарафга кетдн. Икромжон сўрига ўтирнб ёғоч
оёғинн еча бошлади. Ннзомжон ёнига келди.
— Булар ким, амакн?
— Уларми? Улар чўл маршаллари. Охунбобоев ота
уларни ана шундай деб атаган. Бири Езёвонни ўзлаш-
тирпш штабинппг бошлпғи. Бири жамики қуриладиган

397

www.ziyouz.com kutubxonasi

иморатларга бошлиц. Бнлдннгмн? Улар кўнни кўрган,
канал қазиганнмизда ҳамманн қоннл қолдирган кишн-
лар. Шунаҳа, болам. Омон полвон деганни эшнтганми-
сан? Тўппонча полвонни-чи?

Низомжон нима денишини билман:
— Иккаласининг ҳам минган оти яхши экан. Серк-
даги отларга ўхшайди-п!— деб юборди.
Икромжон унинг гапларидан ҳузур ҳилиб кулди.

IX

Ж аннат хола эндн чўлдан бир қадам ҳам бошқа
ёққа жила олмасди. Унинг юраги шу чўлда. Тўқайга
пинҳоний қатнаб юришнга, чодирдан устара йўқолишига
сабаб бор эди.

Турсунбой шу тўқанда. Унинг қамишлар орасила
яшнриннб юришини Ж аннат холадан бошқа ҳеч ким
билмасди.

Кеча Ж ан н ат хола ўғлининг олдига борганда соқоли
ўсиб кетганини, сочлари қулоқларидан осилиб ваҳшнй
қиёфасига кириб қолганннн кўрган эдн. Шунинг учун
ҳам у эрининг устарасини обориб берганди.

Мкромжон қишлоққа кетди. Энди тушлнк пайтнда
ҳам ўғлнга овқат олиб борса бўлади.

Ҳамма шудгорга чиқиб кетган. Чодирлар олднда ҳеч
ким йўқ. Ж аннат хола шошиб ун чалиб қуймоқ солди-
да, болтанн қўлига олиб тўқайга қараб кетди.

Турсупбоп қамиш капа олдида тиззасини қучоқлаб
дарвиш қнёфасида ўтирардн. У турган жойига одам қа-
дамн етмаган эди. У кўпдан бери бмров билан гаплаш-
маган, дунёда нималар бўлаётганидан бехабар эдн.
Совун тегмаган бетлари кир, ҳам кўрпа, ҳам тўшак ўр-
нини босган тўнннинг енгларн титилиб, этаклари бал-
чиққа беланганидан доғ босиб кетганди. Уннқг бир
вақтлар қизларни шайдо қилган қоп-қора кўзлари эндн
маъюс, атрофга маъносиз боқарди.

Кеча саҳар пайтида осмони фалакда турна ўтди.
Турсунбой ўшанда ҳам уйғоқ эди. Турна овози унга
жуда кўп нарсаларни эслатиб кетган эди.

Турна қанотида бу чўлларга баҳор олнб келди-ю,
аммо Турсунбойнинг қалбида уйилиб, муз битиб ётган
қорни эритолмади. Унга баҳор келмади.

У ҳар куни тўқай кезиб қамишлар орасидан ишлаёт-

398

www.ziyouz.com kutubxonasi

ган ҳамқишлоқларнни кўриб ўтиради. Уларнинг бари
таннш одамлар. Ф ақат биттаси бегона. Б у йигит ким
бўлди экан?

Иккп кун бўлди, Турсунбой Зебини шу йигит билан
кўрди. Қум ёқаснда у билан анча гаплашиб ўтирди.

Турсунбой Зебининг овозини ҳам эшитди. Эшитдн-ю,
ўзн овоз чиқазолмади. Агар ёлғиз учратолса эди, албат-
та, овқат келтиришни ялиниб сўрарди. йўқ, ёлғиз учра-
толмаяпти. У кимданднр моховлар яшайдиган орол
ҳақида эшитганди. Моховлар оролига ҳеч ким кирнтил-
майди, ҳеч ким у ердан чиқарилмайди. Наҳотки, Тур-
сунбой ҳам ўша моховлардек танҳо яшаса?

Унинг қамиш чайласи олдидан ўрдаклар учади,
яқингинасидан тўнғизлар ўтади. У бу жойда худди ўша-
лардек яшириниб яшашга, одамлар кўзига кўринмай
яшашга мажбур.

У қачонгача шу хил яшашини билмасди. Б у тўғрида
ўзндан сўрамасди ҳам. Мабодо шунақа хаёл бошига кел-
са ўзидан-ўзн қўрқиб кетарди. У ниманидир кутардн.
Нпмани кутаётганини ўзи билмасди.

У кўпинча эртанн эмас, тақдирини эмас, онасининг
олиб келаднгап овқатини кутарди. Шундан бошқа ҳаёт-
дан илинжи қолмагандн.

Ж аннат хола чайла олдига кслганда Турсунбой қи-
мирламай ўтирарди. У шошиб она қўлидан тугунчани
олди-ю, ҳеч қаёққа қарамасдан, ҳеч нарса демасдан ўзн-
нн овқатга урдн.

У бнр умр овқат кўрмагандек пишиллаб, шалопла-
тиб қуймоқни еб бўлдн. Еғ бўлиб кетган қўлларини яла-
ди. Унга қараб турган онанинг юрак-багри эзилиб, кўз-
ларидан мўлт-мўлт ёш думалардн.

Турсунбой қўлларнни тўнининг этагнга артиб онаси-
га қаради.

— Шатталигимни дадам биладими? Унга айтма. Нақ
тутнб беради.

— Даданг бир оёқдан ажраб келган.
— Биламан, биламан,— деди Турсунбой яна лабини
ялаб.
— Тоғанинг ўғлндан қора хат келган, хотинига бнл-
дирмаяпти.
Турсунбой бошини эгиб қимирламай ўтнрнб қолди. У
раиснинг ўғли билан ўртоқ эди. Иккови бирга ўқишган,
бирга катта бўлишган эди.

399

www.ziyouz.com kutubxonasi

•— Азизхон қаҳрамон бўллн.
Турсунбой қўл силтаб тескари қаради. Бирдан бо-
шнни эгди-ю, узоц сукутда қолди.
— Ш унақа, болам. Сени ҳам шунақа қаҳрамон бў-
лади, деб ўйлаган эдик.
Турсунбой индамади. Бояги ўгиришида ўтиравердп.
Кейин бош кўтариб маъюс деди:
— Бир пиёла аччнққина кўк чой бўлармиди-я!
— Қандоқ қнлиб олиб келаман, болам. Биров бнлиб
қолади. Сен шўринг қургурга қумғон олиб келан десам,
ўт ёқолмайсан. Тутунндан бнлиб қолишадп.
Турсунбой ўрнндан туриб керишди. У керишганда
тўнинннг олди очилиб яланғоч кўкраклари кўриниб
кетди.
— Яктагинг ҳам кир бўлиб кетибди.
Бирдан ачимсиқ тер ҳнди келпб она димоғига урил-
ди. У бурнини жийирнб юзини тескари ўгирдп.
— Кўйлак олиб келмапсан-да.
— Қандоқ олиб келаман. Даданг билиб қолса нима
бўлади? Ш у кунда ўзимнинг ҳам аича мазам йўқ. Без-
гак тутяпти. Дадангга билдирмаяпман. Бнлиб қолса
қишлоққа тушириб юборади. Мен кетиб қолсам ҳолппг
нима кечадп? Кечалари танам знрқираб оғриса ҳам ти-
шимни тишпмга қўйиб чпдаяпман. Пешонам қурсин,
бунча шўр бўлмаса.
Бола онанинг дарднга парво қилмадн. Ҳамон лабп-
ни ялаб, бошқа ўйлар билан овора эди.
— Шунақа, болам, касалмап. Ишқилиб, толеингга
ўлиб қолмай-да.
— Анови бола ким?
— Даданг бошлаб келган. Яхшп ншлаяпти. Тизза-
ларнмда дармон қолмади.
— Эртага овқатнн кўпроқ олиб кел!
— Хўп, болам, хўп. Ишқилиб, касалимнн даданг би-
либ қолмасин-да, дарров қишлоққа жўнатворади.
— Этик топиб келмасанг, оёқларимнн қамиш тилнб
ташладн.
— Этикпи қайдан оламан. Даданг бир пой этик
кияди. Бир оёғи йўқ унинг. Бугун устарасини қидириб
мени жуда қийнаворди. Умримда қилмаган ишнм. Қайчи
опкелган эднм. Сочингни олиб қўяйми?
— Керак эмас. Этик топиб кел!
Она-бола узоқ гаплашолмадилар. Ж аннат хола, бо^

400

www.ziyouz.com kutubxonasi

ласини қабрга қўйиб келаётгандек юрагида огир дард
билап орқаснга қайтдн.

Турсунбой яна ёлгиз қолди. Яна қамишларнинг
совуқ шитпрлаши, яна бақаларнинг киши меъдасига
тегаднган бнр хил қуриллашн.

Тепада кўм-кўк осмон, атрофда қовжираган сап-'
сариқ қа.миш...

Турсунбой оиаси кетгап йўлдан аста юриб яланглик-
ка яқнн кслди. Атрофга аста разм солиб, секин қамиш-

лар орасидан бош чнқарди.
Нотаниш бола ҳамон кетмон уряпти. Яланғоч бадани

терлаб кетганпдан янги ювплган самовардек ялтирайди,
Марза четида иккн қўлинн белига қўйиб Зебн турибди,
Бола унга қарамайди. Зебп хахолаб куладн.

Унннг кулгиси Турсуибойнинг қулогнга ўқдек ботди.
Зсбпннпг бошндагп рўмолнни шамол учиряпти, бў-
пипларига ўраб ташлаянти. Турсунбой упннг шу бўнин-
ларнга билагипп ташлагап. Кулки тошпб чнқаётган лаб-
ларидан ўпгап.
Қанн энди, шу куплар қайтиб келса! Қелармнкин?
Ш у топда уларнпнг ораси икки юз метрча ҳам кел-
майдн. Чақирса эшптадп. Югурса етади. Аммо чақнриш-
нинг ҳам, югуриб етишнпнг ҳам иложи йўқ. Уларнинг
ораси мнллпонларча километр, унга на юрнб етпб бўла-
ди, на учиб. Балки, бпр умр етпб бўлмас.
Зеби қумгопдан сопол пиёлага чой қуйиб йигитга
олиб бордн. Йигит бпр дам кетмонини ерга ташлаб қў-
лндан пиёлани олди. Зсбига қараб-қараб снмира бош-
лади.
Турсупбон тамшанди. Ш ўр кўлмак ичавериб Турсун-
бой чой таъминп упутаёзган эди. Ш у топда унга Зеби-
дан кўра қўлидагп қумгон аъло туюлиб кетди
Тўқайнпнг айлана жойидан Ж ан н ат хола бир қучоҳ
илдиз орқалаб чиқдн. У бетоблигндан илдизларни арадг
кўтариб келардн. Орқасидагн юкдан мункайиб бурни
ерга тегай тегай дерди. Иотаниш йигнт шудгордан югу-
риб чиқиб орқасидан юкни олди. Қампир қотиб кетган
белини силаб, ерга ўтириб қолди. Турсунбой бу манзара-
ни кўриб турарди. Ш у топда унинг кўзига бу нотаниш
бола ниҳоятда бадбашара, ннҳоятда ёвуз бўлиб кў-
рннди.
Гўё онасинннг меҳрннн шу бола ундан тортиб олиб
қўяётгандек. Уни онасидан бегона қилаётгандек туюлди.

20-320 401

www.ziyouz.com kutubxonasi