Нотаниш киши бошинн кўтариб унга қаради: ёшгина
йнгит.
Б у — Низомжон эди.
— Марғилондан келаётган эдим. Анжон томонга
машина бўлиб қолармикан, деб кутнб ўтирибман.
Низомжоннинг овозн титраганидан Икромжон унн
совқотган гумон қилиб ичкарига таклиф қилдн.
— Бемаҳалда бу ерда ўтирма. Ичкарига кир, ука<
Бирон пиёла чой ич!
Низомжон итоаткорлик билан ўрнидаи туриб ёнбо-
шидаги тугунчасини кўтариб унга эргашди. Икромжон
ёруғда боланннг башарасмга қараб қўрқиб кетди. Бола-
нинг юзлари сарғайган, ўзи тнтрардн.
— Бола, безгак тутганга ўхшайди сеии.
Нкромжон унинг пешонасига қўлинн қўйиб кўрдп<
— Истиманг баланд-ку.— Унга қайноқ чой тутди.
Ич, ич буни! Анжонда киминг бор?
— Ҳеч кимим йўқ.
— Қаерликсан?
— Чортеракданман. Тарпхим узоқ, амакп. Бошим
оққан томонга кетяпман. Акамнннг таъзиясидан келяп-
ман. Ундап — қора хат келган.
Икромжон унинг бу гапларидан ҳеч нарса тушунма-
ди. Ш у аҳволда, иситма жазава қилиб турган пайтда
қаёққа боради? Қўпадиган бошпанаси бўлмаса.
— Аҳволинг чатоқ, бола. Қани, тур, бўлмаса. Сенн
уйга олиб кетмасам, бирон дардга чалиниб қоласан.
Ннзомжоннинг кўпдан берн энди илиқ сўз эшитишп
здн. Қанга борса оёғнпинг тагидан бирон фалокат чиқиб
туради. Ҳалн оқ-қоранн дурустгина танимаган йигитчп
бу қийинчиликлар, виждоп изтироблари олдида савдо-
йидек каловлаб, тақдирнинг аёвсиз ўйинндан гарапг
бўлиб қоларди. Уз уйига сиғмаган, жигарлари бағридап
жой тополмаган Низомжон бу нотаннш кишининг уйига
сиғармикан?
У минг хнл хаёллар билан кичкннагина тугунчадан
иборат бисотинн қўлтиқлаб Икромжоннинг орқасидап
ташқарига чиқди. Низомжонни чинакамига безгак тут-
ган эди. У қоронғнда нотаниш киши орқасидан борар-
кан, икки тпззасида мадор қолмаганидан юрастганга
эмас, судраластганга ўхшарди.
...Улар бир тавақали эшнк олднда тўхташдн. Икром-
жон қамчн дастаси билан эшикнн беозор тақиллата
302
www.ziyouz.com kutubxonasi
бошлади. Хотин кишининг «Ҳув!..» деган товуши эшн■',
тилдн.
— Келдик, ука,— деди Икромжон от эгаридан хур-
жуннн оларкан.
Эшик очилди.
— Қаёқда қолиб кетдннгнз, хавотир олиб ўлдим.
— Меҳмон бошлаб келдим, хотин.
Икромжон шундай деди-ю, жиловдан тортиб, отнн
йўлакдан бошлаб кирди.
— Меҳмонни уйга олиб кир, мен отга пича ем таш-
лзб қўяй. ,
Айвонда чнроқ ённб турганидап Низомжон хотин-
пинг юзини аниқ кўрди. У эллнкка етмаган бўлса-да,
юзларини ажин босган эди.
— Қанн. юраверинг, болам, юраверинг.
Олдига брезент чоднр тутилган айвон четида сан-
дал бор эди. Хотин илдам чиқиб янги якандоз ёзди-да,
Низомжонни юқорига ундади. Низомжон пойгаҳга омо-
иатгина ўтирди. Ҳали қоронғида Низомжон сезмаган
экан, Икромжон айвонга чиқаётганда бир оёғи ёғоч
эканини кўрди. Урушда бўлганини пайқади.
— Қампир, аччиққина хўрда қнлиб бер, меҳмон бо-
лани безгак ушлаб қолибди. Қўряпсанми, аъзойи бада-
нн қақшаб кетяпти.
Қампир Низомжонга бир назар ташлаб шошиб ош-
хоиа томонга кетди. Икромжон сандал кўрпасинн кўта*
рнб бош суқди-да, оловни очиб қўйди.
— Бола, сен унақа ийманиб ўтирма. Мана бу ёққа
ўтиб жойлашиб ўтир. Ҳозир безгак кўп. Қўявер, таш-
виш қилма. Давоси осон. Аччиқ хўрдадан ичиб, битта
терласанг, зора тузалиб қолсанг.
Сандал исснғи баданига ўтишн билан Низомжон-
нинг кўзи илинаверди. То хўрда сузилиб келгунча у бир
томонга қийшайиб ухлаб қолган эди.
— Уйғотмай қўя қол. Эрталаб иситиб берарсан. Бо-
ла кўп уринган кўринади.
— Ким ўзи, бу бола, дадаси?— деди Ж ан н ат хола
секингина.
— Бир бандайи мўминнинг боласи-да, ким бўлардн,
Ьечора кўп уринганга ўхшайди. Бошидан кўп савдолар
ўтган кўрлнади.
—..Ҳали унн танимайсизми?
— Гузардагн самовар сўрисида ғарибгина бўлиб
зоз
www.ziyouz.com kutubxonasi
ўтирган экаи. Кўрнб юрагим эзилиб кетдн. Етимга ўх-*
шайди. Дкасининг таъзиясидан келаётган экан.
Икромжон куни билан тўқай кезиб қаттиқ чарчаган
эдп. Овқат пчнб туриб ҳам нкки марта эснаб олди.
— Жоп қилпб бера қол, хотин, ётай.
Ж аннат хола оёқ томонини сандалга тўгрилаб унга
жой солиб бердп. Низомжонпннг бошини кўтарнб ёстиқ
қўйдн. Устпга кўрпа ташладн. У боланинг бошига ёстиқ
қўяётгапда юраги жиз этиб кетди. Назарида, Турсунбойи
келгапу, чарчаб сандал четида ётиб қолган...
Худди аёзда ҳовлида қолган челак бетидаги муздек
ой кўкда танҳо, ғарибгпна сузаётган кечада Ж аннат
Холани хаёл аллақаёқларга судраб кетди.
Уз боласинпнг нафасп, ҳнди келиб тургап бу бегома
бола бошнда ўтирнб ёлгизи Турсунбойини ўйлардн.
Турсунбойга қизамнқ чиққанда эр-хотип кечалари
унннг бошпда ана шундай тонг оттирншардп. Елгиз
ўғил Турсунбойнн ер-кўкка ишонишмасди. У салгипа
иситма чиқазса, эр-хотнннинг рангпда қон қолмас, еган-
ичганлари ичларига тушмас эди. Турсунбой қизамнқ чиқ-
қанда уларпи кўп қийнагап эдп. Эрка ўсгам боланп пар-
ҳезда тутиш жуда қийин бўлган. У туфайли эр-хотин кўп
уришишардп. Дадаси койнса, онасп уни пуф-пуфлаб ову-
тар, онасн койнса, дадаси бола қолпб онасига ёпишар эди.
Турсунбой соғлом ўсдп. Уларнинг толеига у ҳар қан-
дай дардни ҳам енгил ўтказарди. То кўкйўтал бўлгунча
Икромжон далама-дала кезиб кўкқарга овлади. Она,
болам ҳали хом, шу кўкйўталдан ҳам омон-эсон ўтпб
олса эдн, деб ташвиш тортардн. Турсунбой бир-нккн кун
йўталнш билап бу дардпи ҳам ўтказди. Кўкқарганинг
пати ҳам даркор бўлмай қолдн.
Пешонадаги бптта-ю бптта болани эр-хотин ана шун-
дай ташнпш, ана шундай меҳрибончнлик билан катта
қнлишди. Уруш бўлмаганда аллақачоноқ уйлантнрнб
ҳўнишарди. Мана, шамолнн ҳам раво кўрмагаи ёлгнзла-
ри урушда. Уқлар портлаган, ҳар дақиқа ўлим таҳдпд
қилиб турган фронтда ҳолп нима кечдн экап?
Ж аннат хола бегона, иотоб бола тепасида ўтнриб ўз
боласнпи ўйларкан, кўзларидан думалаб тушаётган қан-
ноқ ёшлари ажпнли юзларини куйдирарди.
Низомжон ингради. Ж аннат холанинг ҳуши ўзига
келди. Беихтиёр пе1нонасига орнқ панжаларини қўйди.
Ҳали ҳам куйиб ёняпти.
3'0'4
www.ziyouz.com kutubxonasi
Низомжон алаҳлай бошлади.
— Дилдор, Днлдор! Қандай чиройлисан! Касофат
Дилдор! Сен бизни хонавайрон қилдинг! Ака, ана Дил*
дор! Дадамга айтинг, ака, дадамни йўлга солинг. Опам-
ни уришиб қўйинг. Айтинг, Дилдор кўнмасин! Дилдор*
Дилдор... Оқпадар! Қим оқпадар? Қет, кет, Олапар! Кет,
кет, Олапар! Қайт уйга, сен оқпадармассан!.. Қайт1
Нўлимни тўсма, Дилдор..
Ж ан н ат хола унинг гапларидан ҳеч нарса тушунма-
ди. Дарров ўрнндан туриб сочиқни қўллаб пешонасигз
босди. Низомжон яна нималардир деб жим бўлдн. Инг-
ради.
У ҳар инграганда Ж аннат холанинг юраги эзилар,
кўзига Турсунбон бўлиб кўриииб кетар эди. Турсунбой
қонга беланиб бегона кншннинг уйида ётибди. Но-
таниш хотин унинг бошида ўтириб ярасига малҳам қўя-
япти.
Оналар шундай бўлади. Улар учун боланинг бего-
наси бўлмайди. Бола зотики бор, она кўнглини эритади.
Оналар боласини чертган кишини, «қўлинг сингур», деб
қарғайдн.
Бола ҳатто кекеайиб неча-неча боланинг отаси, бобо-
си бўлганда ҳам боши ёстиққа етгундек бўлса, тани сал
оғригудек бўлса даставвал, «она» деб чақиради. Аллз-
қачон қабрга қўйилиб, тупроғи совуган онасини чақн-
радн.
Низомжон у ёнбошидан бу ёнбошига ағдарнларкан,
«ая, аяжон!» деб ннгради.
Ж аннат хола, беихтиёр:
— Энагинанг айласин, бўтам, сенга нима бўлди?—
деб юборганини сезмади.
V
Низомжон кўзини очганда айвонда ҳеч ким йўқ эди.
Брезент чодир орқасида кимдир тўқ-тўқ қилиб ўтин
ёрарди.
У қаерда ётганнни, бу ерга қандай келиб қолганнни
билмадп. Сандал четида кўзини очмай уйғоқ ётганнча
шу яқин кунларда кўрган-кечирганларини унутнб, ав-
валгндек ўз уйимдаман. деб ўйлаган эди. Кўзини очса,
бегопа уйда экан. Дарҳол, танини зирқиратган, юрагиии
20— 320 305
www.ziyouz.com kutubxonasi
бурда-бурда қилган кечмишини эслади. Тушига уйп,
дадаси, акаси, Дилдор кирибди.
Аъзамжон ҳовлида ўрикка суяниб, маъюс турган*
миш. Дадаси билан опаси унинг юзига қарашолмас-
мнш. Дилдор дераза олдида пиқ-пиҳ йиғлаяпти. Онаси
кўча эшигида туриб остонадан ўтишга унамай Аъзам-
жонни чақиряпти.
— Юр, юр болам, кетайлик, кеч бўлиб қолди.
У ота билан ака ўртасида нима қилишинн билмай
турган Низомжонга ташвишли бир қараб қўйди.
— Энди сенга жабр бўлади, болам, ўз йўлингни
ўзннг топ, кетимиздан борма!
Низомжон марҳум онаси ва акасинннг юзларинн
шундоққина кўрди. Узгармаган, аммо негадир иккови-
нинг ҳам бўйи жуда узун бўлиб кетганмиш.
Низомжон хомуш ўтириб онасини эслаб кетди. На-
зарнда онаси ҳозир ошхонада ўтин ёряпти. Нега ўзи
ўтнн ёради? Утиини ҳамнша Низомжон ёриб берарди-
ку? Ш у пайт кўйлагини липпа урган Ж аннат хола хо-
кандозда ланғиллаб турган чўғ олиб келди.
— Вой, кўзингни очибсан-ку, болам. Ҳозир сандал-
ни бозиллатиб бераман.— У олов солаётиб, сандал ичи-
дан гўнғиллаб гапирарди:— Кечаси жуда қўрқитвор-
динг, иситманг баланд эди. Касалинг безгак, болам.
Мсн ҳам бу ўлгурнинг дардини кўп тортганман. Амакинг
гузарга чиқнб кетди, ҳознр дорн олиб келадн.
Амаки, кнм бўлди? Низомжон у одамни кўрмаган,
эшитмаганку!
Кеча Ичромжон уни самовар сўрисида ғужанак бў-
лнб ўтнрганда олиб келганини эслаёлмайди. Марғн-
лондан Зирилламагача узоқ йўлни иситма аралаш пиё-
да босиб келганндан қаттиқ чарчаган, кечадан бери туз
татимагани ҳам ўз кучинм кўрсатган эди. Ушанда Ни-
зомжон ўзинн билмасди.
Ҳозир у шу ўтиришла ўйлаб ўйига етолмади. Бу меҳ-
рнбон кишиларнинг кимлигини билолмади.
— Кечаси хўрда-мастава пишгунча ухлаб қолдинг.
Ушани иситяпман, серқалампир қилиб ичиб олсянг, тер-
лаб тузтлиб қоласан. Безгакнинг давоси шу. болам.
Пега амакинг ҳаяллаб қолди-я. Бу аптекдан тополма-
ган бўлса наригисига кетдимикан?!
Ж анпат хола токчадан коса олиб, бир оздан.кейин
мастава кўтариб кслди.
306
www.ziyouz.com kutubxonasi
— Муручинн кўпроқ сепиб қўйибман, майли фойла
қиладн.
Низомжои ийманнб косани қўлидан олди. Кампир,
бола тортинмасин деб ўзи ташқарига чиқиб кетди. Ни-
зомжон қошиқ солиб маставани хўр-хўр ичаркан, тиши-
га қум1\*1 ўхшаш бир нима тегиб ғичирларди. У, гуручида
майда тош кўпроқ экан, деб ўйлади. Шунга қарамай
хўрдани тагнгача нчдн.
Низомжоннинг хабари йўқ, бу оддий хўрда эмас эди.
Ж аннат хола қора қўнғнзни оташкуракда куйдириб ку-
кунинн мурчга аралаштириб сепган. Буни Низомжонга
билдирмаган эди.
Низомжон бирдан лоқас бўлиб яна ёстиққа бош қўй-
ди. Бадани гўё куйиб кетаётгандек бўлди. Бу одамларга
ортиқча ташвиш бўлди-ку. Эндн кўрмагани шу қолди-
ми?
Кўзи илиниб уйқуга кетди. Ж аннат хола унинг усти-
га Икромжоннинг тўннни ёпиб ёстигини тузатди. Ни-
зомжон гарқ терга пишган, чаккаларидан маржон-мар-
жон тер қуйяпти.
Эрталаб шошганидан ёгоч оёғини киймай, қўлтиқ-
таёғи бнлан чиқиб кетган Икромжон чап томонига зарб
бплан ташлаб ариқдан ҳатлаб ўтди. Ҳалн нами кетма-
ган ерга қўлтиқтаёқнинг учи ботиб эшикдан то айвоп-
гача чуқур цзлар қолдирди.
— Мунча ҳаяллаб кетдингиз?— дедн Ж ан н ат хола
пичирлаб.
— Иситмаси қайтдимикан?
Ж ан н ат хола эрининг ташвишли кўзларига қарадп.
— Хотиржам бўлинг, ҳозир дори қилднм. Энди туза-
ладп.
Икромжоп шолча устида эмаклаб бориб Низомжон-
нинг пешонасидан ушлади. Лабини тишлаганича анча
вақтгача бнр қўлига тнралнб туриб қолди,
— Бировнинг арзандаси, ишқилнб, шифо топиб кет-
син-да, хотин.
Эр-хотин айвон лабида пичирлаб гаплашиб ўтирн-
шарди.
— Биламан,— деди Икромжон,— сен бошқа нарсанн
ўйлаяпсан. Қанақа бола, бирон нобоп одам эмасмикан,
деб гумонсираяпсан.
Жамнат хола яна инламади.
СЧ— Емон йўлга кнрган бола бўлса ҳам одамга ўхшаб
307
www.ziyouz.com kutubxonasi
гапирсанг, одамга ўхшаб муомала қплсанг, ёмонлнгини
килмаиди. Зада бўлган одам ёмонлик қиладн. Биласан-
ми, фронтда кўрганларимни айтсам оғзипг очилиб қо-
лади. Немиснинг қўлида қолиб кетган юртлардаги хо-
тинлар нималар қилишаётганини сен билмайсан, хотин.
Қуршовда қолиб кетган аскарларнмизни, сеп кимсан,
миллатинг қанақа, кимнинг боласисан, деб сўрамай уй-
ларига яширишяпти. Улимдан, дордан қўрқмай эскн
қўрғонларга яширинган аскар болаларимизга овқат
ташиб беришяптн. Уқ-дори ташиб беришяпти. Ярадор-
ларни ертўлаларига яшприб парвариш қнлишяптн. Ана
шунақа, хотип. Бошига мушкул тушган кишиларнипг
қўлидан тутиш керак. Бу боланинг ҳам бошпда оғнр
мушкули бор. Кейннчалик билиб олармиз, билишимпз
қам шарт эмасдир. Бир кун ўзи ҳам айтнб қолар.
Эшик қаттпқ тақнллаб Икромжоннинг гапи бўлинди.
Ж аннат хола шошпб йўлакка югурдн. Бир оздан
кейин кўчадан эркак кишининг товуши эшитилдн:
— Кечқурун идорада мажлнс бор, соат еттида. Ал-
батта боринглар. Ж ампки аъзоларнинг бориши мажбу-
риймпш.
Ж аннат хола қайтиб келдн.
— Эшитдингнзми? Тинчликмпкнн?
— Тинчлик, хотин. Найманга кўчадиганлар масала-
си бўлса керак. Кейин, фронтдан колхозимизга хат бор,
дейишадн, шунн ўқиб беришса керак. Ҳай, майли, Тоға
нўқлатгап экан, идорага бир чпқиб келай, боланинг
иситмаси тушмаса, менга хабар қнл, доктор чақириш
керак бўлиб қолар. Сенинг туркана дорингдан бир иш
чиқадими, йўқмн. Бу доринг бир таваккал гап.
Икромжон тахмон четига тираб қўйилган ёғоч оёғи-
ни кийиб кўчага чиқиб кетди.
Сал ўтмай эшикдан Умматалининг хотини уч бурчак
хат билан кўзойнакни қўшиб ушлаганича кирди.
— Азнзхонгинамдан хат олдим.
Ж аннат хола кўз қири билан сандал четида ётган
Низомжонни кўрсатди.
Умматалининг хотини шошиб-пишиб шивирлади:
— Хат келдн, хат келди, айланай.
Ж аннат хола сўрннинг шолча ёзилмаган тахтасиға
кўрпача ёзиб унн ўтқиздн.
— Нималар дспти Азизхон? Ишқилнб, омои-эсон
бўлснн. Болагпнангизга қасд қилган паст бўлсин, Тўти-
33«
www.ziyouz.com kutubxonasi
хон. Умматалигина ҳам кутавериб адойн томом бўлди,
Яқинда кўрган эдим, озиб чўп бўлиб кетибди. Шундоқ
ринд, шундоқ паратка одам гўнг ташняпти. Уқинг, ўқинг
Азизхонгинамнинг хатини.
Тўтиҳсш кўзойнагини тақнб хатни қўлига олди.
Азизхон хатда улар хизмат қилаётган қисм уч ойдан
ортиқ қуршовда қолиб кетгани, қуршовдан чиқиш учун
кўп жанглар бўлганипи ёзарди.
Тўтихон хатни ўқишдан кўра кўпроқ йиғлардн. Олнс
йўл босган бу уч бурчак хат унга боласининг нафаснни,
бўйини олиб келгаи эди. Ш у уринган, сарғайнб кетгаи
ғижим қоғоздан ўғлп кўриниб турарди. Тўтихон хатии
кўзларнга суртар, ўпар, ҳидлар эди.
Икки ҳижронзада хотиннинг кўзлари жнққа ёшга
тўлди. Тўтихон кўз ёшларини артиб, Ж аннат холага
таскин бера бошлади.
— Кўп ташвиш қилманг, анланай, Турсунбойингиз-
дан ҳам хат-хабар келиб қолади. Мана, мени айтди,
дерсиз.
— Айтганингиз келсин, ёлғизгинамни тўйнни кўрнб
ўлсам деган ниятнм бор. Оҳ, ўша кунларнн кўрармнкан-
ман.
— Кўрасиз, кўрасиз, ўргулай. Ҳали невара-чевара-
лар орасида қолиб кетасиз.
Уларнинг ҳар икковн ҳам индамай қолишди. Тўти-
хон Азизхонини, Ж аннат хола Турсунбойнни ўйлаб кег-
ган эди. Б у жимликни Тўтнхоп бузди.
— Эшитдингизми, айланай, районимиздан армняга
кетган бпр бола қочиб келганмнш.
— Хабарим йўқ. Кнм экап?
— Билмадим. Кимлигинн айтишмадн. Шунақасидан
худо асрасин. Ота-онаснниям, бутун қишлогнпиям шар-
манда қилади-я. Умматалингнз кеча шу гапни топиб
келди. Умматалингизнинг гапига қараганда, қочганлар-
ни отишга ҳукм қилармиш. Ҳа, номард бола! Ота-онанг*
нинг юзини ерга қаратиб қўйдинг-а!
VI
Урушдан олдин Тоға соқолнни олдпрмай, иш кнйи-
ми билан келганларни клубга киритмасди. Мабодо шу-
нақалардан биронтаси кириб қолгудек бўлса, кўпчилик
ўртаснда уялтириб чнқариб юборарди. Энди Тоғанннг
309
www.ziyouz.com kutubxonasi
ўзи соқол-мўйлови ўсгап, тирсаклари қирилиб кетган
миср тўнда ўтирибди.
Залдагилар тўппа-тўғри даладан келишгани учўн
лой бўлиб кетган этнк, тақир қулоқчин, телпакларда
ўтиришарди.
Зал жимжит. Тоға ҳалигача мажлисни очмай, ён
соатини дам-бадам олиб чнроққа солиб ҳарар, кнмни-
дир кутмоқда эди. |
Эшикдан лейтенант формасини кнйган йигит кирдн,
ҳамма ўгирилиб унга қараб олди. Лейтенант саҳнага
ҳараб юрди. У Тоғанинг олдига келиб ўтираркан, узр
сўрагандек қўлини кўкснга қўйиб, нимадир деди. Тоға
ўрнидан туриб залга қаради:
— Умматали шу ерда бўлса саҳнага чиқсин! Икром-
жон, сен ҳам чиқ!
Икромжон олд қаторпи айланиб саҳнага чиқди. Ум-
матали залда йўқ экан, кимдир уни ташқаридан чақи-
риб келди. У ҳам чиқиб президиум столииннг четнга
омонатгина ўтирди. Тоға яна ўрнндан турдн.
— Уртоқлар, мажлисимизни бошлашдан олдин рай-
он ҳарбий комиссарлнгимизнннг ходимн лейтенант ўр-
тоқ Исмоилов фронт аҳволларидан гапнриб беришла-
рини сўраймиз.
Лейтенант ўрнндан турнб шинелини ечди-да, ўтирган
стулининг суянчнғига ташлаб қўйнб, қоғозга ўроғлнқ
бир нарсани кўтариб минбарга чнқди.
У сўзннн Ғарбин-Шнмолий фронт қўшинлари Ста-
рая-Русса районида душманпинг ўн олтинчн армиясиии
қуршаб олганидан бошлади. Ҳамма жим бўлиб қодди.
Нотиқ совет жангчнларининг Смоленск области шаҳар-
ларини озод қнлишда кўрсатган мислсиз қаҳрамонлик-
лари ҳақнда гапирар экан, тингловчилар нафасларини
ичларига ютиб тек қотиб туришарди. Лейтенант энди
Ленинград фронти тўғрисида гапирардн. У қуршовда
қолган азамат шаҳар аҳолисннннг аҳволн, уларнинг эпг
даҳшатли кунларда ҳам жонажон шаҳар учун жон
олнб, жон бериб курашаётганларини батафсил айтиб бе-
рарди.
— Қуршовда қолган шаҳар аҳлининг болалари Уз-
бекистонга келтирилди. Узбск халқи Ленинград учун
ознқ-овқат эшелони юборди.
Лейтенант фронтнннг бошқа участкаларндаги аҳвол
ҳақида ҳам гапира бошлади.
зю
www.ziyouz.com kutubxonasi
— Керчь ярим ороли атрофида ҳам шиддатли жанг-
лар бормоқда. Бу жангларда бошқа қардош халқлар
қатори ўзбек халқининг фарзандлари ҳам жасурлик
намуналарини кўрсатмоқдалар.
Лейтенант фронтда ном чиқарган бир неча қақрамон
ўзбек жангчиларининг номини санаб ўтди. У сўзининг
охнрида шундай деди:
— Б у азамат жангчилар орасида сизнинг колхозипг-
издан кетган йигитлар ҳам кўп. Улардан бири — Азиз-
хон Умматалнев.
Ҳамма бараварига Умматалига қаради. Умматалн-
нннг ўзи бу кутилмаган гапдан эсанкираб ўрнидан ту-
рнб кетди. Чапак устига чапак. Одамларга қўшилнб Ум-
маталннинг ўзи ҳам чапак чалардн. Лейтенант қўлнни
кўтариб шовқинни босди.
— Калугани озод қилишда кўрсатган мардлиги.
жасоратн учун Азизхон Умматалневга Совет Иттнфоқп
Қаҳрамони деган фахрий унвон берилдн. У Ленин ор-
дени ҳамда «Олтин юлдуз» медали билан мукофотлан-
ди.— Лейтенант минбардан тушиб Умматалининг олди-
га келди-да.— Шундай қаҳрамон ўғил ўстирганингнз
учун раҳмат!— деб унн қучоқладн.
Бир неча киши саҳнага чнқиб Умматалинн ўраб ол-
ди. Улар Умматалини бирма-бир ўпиб, қучоқлашишгаи-
дан кейин, Тоға уларнн ҳайдагандек қилиб саҳнадан
тушириб юборди. Лейтенант яна минбарга чиқди.
— Уртоқлар, колхозимизнинг кекса аъзоси, Ватан
урушннинг қатнашчнсн Икромжон Усмонов Москва
остоналаридаги жангларда кўрсатган мардлигн учун
«Қизил Байроқ» ордени билан мукофотланган эдн. У
ярадор бўлиб қайтиб келганн сабабли, қнсм унга муко-
фотни топширолмаган. Рухсат этасиз, ўртоқ Икромжон
Усмоновга мукофот топширишни.
Икромжон мукофотлангапндан бехабар эдн. Ҳайрон
бўлиб ўрнидан турдн. Лейтенант қизил қутичадан ор-
денни олиб унга томон кела бошлади. Икромжон бўлса
саҳна ўртасида тўхтаб, менгамикан, адашаётгани йўқ-
микин, дегандек иккиланиб турардн. Лейтенант келиб
унинг кўкрагига орденнн тақиб қўнди.
Залда яна ғовур-ғувур, тўполон, қарсак бўлиб кетди.
Икромжоннинг кўзларидан ёш думалади. Ш у қис-
қагипа муддат ичида болалигидан то шу кунгача кўр-
гаи-кечирганлари кўз олдидан ўтди. Уруш кўчаларида
34
www.ziyouz.com kutubxonasi
қслиб кетган бир оёғи яна ўрнига битгандек, тўкилган
қонлари яна томирларига қайтиб келгандек бўлди.
Мана, дўстларн, болалик ўртоқларп, бирга кетмон чо-
пишган жўралари унга қараб чапак чалишяпти.
Зал сал тинчнгандап кенин Тоға Умматалн билан
Пкромжонни табриклаб, сўзпп бақорги ишларга бурди:
— Биродарлар, далага қўш чиқаришдан олдин қн-
ладнган ншларимнз бор. Бзсвоннинг Нанманидан ер ол-
днк. Шунга ўттиз хўжаликни кўчирма қилишимиз керак.
Уз ихтиёри бнлан ёзилганлар эллнк тўрт хўжаликка
етди. Шунча хўжаликни бу йил юборолмаймиз. Колхоз
иши орқага сурнлмаслпги керак. Экишни вақтида бош-
ламасак, кейингн кўрадпган роқатларпмиз татпмай қо-
лади. Л\ен правление билан келншнб йнгирма тўрт хў-
жаликни рўйхатдан ўчнрдим. Индппга Найманга юриш
бошлаймнз. Ҳозирча бола-чақанн олнб кетиш шарт
эмас. Эркакларнинг ўзларп боришадн. Етар-турар жой-
ни эплаштирганимнздан кейин бола-чақанн олиб кета-
миз. Ш у масала юзасндан сўрайдпган гапларинг бўлса,
сўранглар.
Орқа қатордан ўрта яшар кишн қўл кўтарди.
— Найман тўқайига бу йнл шолп экилади, деган
гап бўлган эди. Ш у гап рост бўлса, омборда уруғлик
бормн? Томорқага экадиган аъзолар уруғликнн қаёқ-
дан олишади? Шуни тушуптнриб бер, Тога!
— Бу жуда тўғрн савол,— деди Тога.— Ер тўқап,
ботқоқ бўлгани сабаблп бу йнлча унга пахта экиб бўл-
майди. Шоли экамиз. Уртоқ Охунбобоев келганларида
шундай деганлар. Ҳар бир аъзога қирқ сотнхдан ер бе-
рнлади. Уруғлик шоли то қоснл олгунча аъзоларга қарз
берилади. Бундан ташқари, аъзолар меҳнат кунларига
қам шоли оладилар. Правленнеда ўтириб хомчўт қилиб
кўрдик. Томорқасидан олган қоснлдан ташқарн, меқнат
куннга олган шолининг чораги қарзга бемалол етаркан.
Томорқадан олинган қосил учун қеч қандай қишлоқ хў-
жалиги солиғи тўланмайди. Яна қандай саволлар бор?
Боласининг чопонини бошига ёпиниб олган хотип
ўтнрган ернда сўради:
— Найманга кўчганларнпнг бу ердаги уй-жойи нима
бўлади?
— Узида тураверади. Ҳеч ким тегмайди. Хоҳласа
сотиб кетнши ҳам мумкин. Колхоз ҳақнни тўлаб олади.
Агар бошқа саволларинг бўлмаса, мажлисни ёпамиз.
312
www.ziyouz.com kutubxonasi
Эшик олдида турган қора соқол кишн гап ташладн:
— Битта гап чала қолди, Тоға. Иккн-уч кундаи берн
қишлоқда дув-дув гап юрибди. Районимнздан бнр одам
армиядан қочиб келганмиш. Мана, военкомат укамнз
шу ердалар, айтсалар, ким экап ўша қочган ярамас?
Тоғанинг қошлари чнмирилиб кетдн. У ҳеч кпмдан
бунақа савол кутмагап эди. Ннма қилишини билмай,
апча вақтгача жим туриб қолди. Бутун зал гўё битта
қулоққа айланиб унинг огзига қараб турарди.
— Бунақа гап йўқ!— деди Тоға қатъий.
Тога шундай деди-ю, қизариб кетди...
* #*
Бахтиёр одам ҳамманн ўзига ўхшатади. Пкромжон
ҳозир шундай кайфиятда эди. Ер-биродарларн олдида
юзи ёруғ бўлди. Ватан учун қнлган хизматлари олнй
мукофот билан тақдирланди. У бу мукофотни ўз қншло-
ғида, бирга меҳнат қилган, бирга тер тўккан жўралари
олдида кўкрагига тақди. Ҳозир уннпг кўзига бош-
қалар ҳам худдн шундай бахтиёр, шундай шод туюлар-
дн. Ҳалн мажлисда қандайдир ярамас бир бола тўғриси-
да гап бўлди. У ярамас бола армнядап қочгаи. Қишло-
гини, ота-онасинн хижолатга қўйгап. Негадир Икром-
жон бунга унча парво қилмади. Бу гапларнииг унга
мутлақо алоқаси йўқ. У тақдирланган, зое кетмаган
меҳнатларининг гашти билан маст эдн.
Клубдан чнққан кишилар тўда-тўда бўлиб симёғоч
тагида гаплашиб турншпбдн. Хотии-халаж аллақачои
тарқаб кетган. Тоға ҳарбий комиссарликдан келгаи
лейтенант билан пачағп чиққан қора «эмка» машина
олднда пнмапидир шивир-шивир гаплашиб турибди.
Икромжон уларнинг гапига халал бермаслик учун
ёиларидан тез ўтнб кетди. У ҳознр самоварга кириб
битта чой ичмоқчи. Клуб ичи дим бўлиб кетганидан
терлаб, чанқаган эди. Шолча ёзилмаган яйдоқ сўрида
чой ичиб ўтирганлар олдидан ўтиб ичкарига кнраётган
эдн, ғалати бнр гап эшитиб тўхтади. Дераза тарафга
қараб ўтирган йпгит нимадир деяпти. Икромжон тараф-
га қараб ўтирган кексароқ киши унга юз-кўзи билан
қандайднр ишора қнлди. йигит унинг ишорасига тушун-
Гмади, гапини давом эттнравердп:
— ...Дунёнинг ншлари қизн^ экан-да, лекннига Тога
маладес, айтмадп. Айтганда Икром пўст ташлаворарди.
313
www.ziyouz.com kutubxonasi
Битта-ю битта боласи қочоқ бўлиб ўтирса-я. Вой, ме-
нинг болам шунақа қилса, шартта калласини узиб таш-
ларднм...
Иигит гапини тўхтатмаганидан диққати ошиб кетган
ҳамсуҳбати жаҳл билан:
— Э, қўйсанг-чи, қанақа бефаҳм одамсан,— деб ўр-
нидан туриб кетди.
Шундагина йнгит ўгирилиб орқасига қаради-да, Ик-
ромжонни кўриб қизариб кетди, жуда катта гуноҳ қи-
либ қўйганинн бнлиб бошини эгиб ўтираверди.
Икромжон гаранг бўлиб қолган эди. Елкасида огир
юк бордек машаққат билан унинг олдига келди.
— Нима дединг? Айт, айтавер!
Иигит гап тополмай унинг юзига қараб анграйганча
тураверди.
— Сенга айтяпман,— деди Икромжон бақнриб.—
Айт, ннма дединг, айт!
Икромжон унинг ёқасидан бўғиб олди. Бирпасда
уларнинг атрофини одам ўради. Бу можаро устига етиб
келган Тоға йигитнинг тирсагидан тортиб Икромжон-
нинг қўлидан бўшатдн-да, уни койиди.
Икромжон жавдираб Тоғага қаради:
— Ростмн, Райим...бу қанақа гап?
Тоға унга жуда ҳам босиқ жавоб қилди.
— Рост гап, дўстим, рост гап.
Бирпасда Икромжоннинг қадди букилди қолди. Тоға
атрофни ўраганларга жаҳл билан қаради. Унннг бу қа-
рашидан ннма демоқчилигини англаган кишилар секнн-
секин тарқаб кетишди. Биргина Умматали Икромжон-
нинг елкасидан омонат ушлаб турарди.
'Гоға Умматалига қаради.
— Сиз бориб кампирни суйинтнринг, Умматали.
Умматали иккиланиб турди-да, оғир-оғир қадам бо-
сиб нари кетдн.
— Бўлди, ошнам,— деди Тоға титроқ товушда.—
Шунақа бўлишинн билганимдан айтмаган эдим-да. Қан-
доқ қиласан, чидайсан, чидайсан-да, оғайии!.. — Тоға
шундан бошқа гап тополмадн.
Икромжон бошини сарак-сарак қилди, жаҳл билан
кўкрагига муштладн. Мушти қаттиқ бир нимага тегиб
оғриди. Энгашнб кўкрагидаги орденни кўрди. У орден
олганнни унутиб қўйган эди. Ж он ҳолатда орденини
кўксидан юлиб олди:
314
www.ziyouz.com kutubxonasi
— Ол, олиб қўй, Тоға. Тақишга ҳаққим нўҳ.
— Жиннн бўлма!
— Ҳа, шундай. Бош кўтариб қишлоқда юришга ҳам
ҳаҳқим йўқ. Одамларнинг юзига қандай қарайман?
Нима деган одам бўлднм эндн? И-их! Қани энди, у яра-
мас шу топда олдимда бўлса, тилка-тилка қилсам. Бўғиб
ўлднрсам.
— Юр, юр, Икром, бас энди, кетайлик.
Тоға унинг тирсагидан ушлаб йўл бошлади. Икром-
жон бир силкиниб ундан тирсагини бўшатдн.
— Қўявер, ўзим кетаман.
— Бирга кетайлик, унақа қилма, ошна.
— Иўқ, ўзим кетаман.
Икромжон дадил юриб қоронғи кўчага кириб кетди.
У эшигига етганда тўхтадн. «Хотннимга ннма дейман?»
деган ўй бошидан ялт этиб ўтдн-ю, у ёқ-бу ёғини тузат-
ди. Қаддини ростлаб остонадан ҳатладп.
Айвонда Ж аннат хола билан Низомжон гаплашнб
ўтиришарди. Ж аннат хола сандал устида турган сураг-
ни қўлига олиб Низомжонга кўрсатар, ўғлининг бола-
ликдаги шўхликларини кулиб, йиғлаб гапирар эдп.
Икромжон айвон лабнга ўтириб ёғоч оёғини еча бош-
ладн. У ўтирганда қизил қутичани ёнига қўйган эди.
Низомжон бунинг нималигини биларди. Ҳамқишлоғи
Асрора орден олганда кўргандн. Ж аннат хола эрини
чарчаган билиб секин сўради:
— Майлисинглар узоқ чўзилди чогп. Чарчабсиз. Меҳ-
мон бола ҳам, худога шукур, тузалиб қолди. Айтдим-ку,
менинг дорим дарров тузатадн деб. Унга Турсунбойги-
намнинг суратини кўрсатаётган эдим.
Икромжон ундан кўзинн яширдн.
— Болагинам, шундоқ эрка эди, шундоқ эрка эди,
то мактабга боргунча ҳам дадасининг елкасидан туш-
мади. Опичиб гузарга олиб чиқардилар, опичиб мага-
зинга олиб кирардилар.
Икромжон ғайри табиин интнлиш билан бир оёқлаб
ўрнидан туриб кетдн.
— Бас қил! Овозннгни ўчир!
Ж аннат хола қўрқиб кетди. У ўттиз йнл бирга
яшаб эридан биринчи марта бу хил гап эшитиши эдич
— Бунақа ўғлим йўқ! Бефарзанд одамман!
— Вой, нега унақа дейспз? Тавба денг! Сизга нима
бўлди? Снзга нима бўлди?
315
www.ziyouz.com kutubxonasi
Ж аннат хола нима бўлганини билолмай, деворга
суянганнча лаг-дағ титраб турарди.
Икромжон бир оёқлаб узоқ туролмади. Гандпрак-
лаб айвон олдига териб қўйилган ғиштга ёнбоши бнлап
Йиқилди. Низомжон сапчиб туриб унинг олдига келдн-
да, азод кўтариб кўрпачага ётқизди. У беқуш эди.
Ж анпат хола нима гаплигини билмай деворга суя-
ниб ранги қум-қум оқариб турарди.
VII
Зириллама қишлоғн бу тонг уч воқеанинг шоҳиди
бўлиб уйғонди: Азизхон Совет Иттифоқн Қаҳрамонп,
Турсунбой қочоқ, ўттиз хўжалик Найманга кўчади.
Ҳамманинг оғзида шу гап. Азизхоннинг жасоратн
қишлоқ аҳлини қанчалар қувонтирган бўлса, Турсун-
бойнипг қилмншн шунча хафа қилган эди.
Эрта билан далага кетиш олдидан Умматалинипг
уйига уни муборакбод қилгани ҳамқишлоқлар турна-
қатор бўлиб оқиб келишарди.
Икромжоннинг уйндан нкки ҳовли нарпдаги бу уй-
да тўй.
Тоға ҳам шу ерда. Тут тагпдаги сўрида созандалар,
ҳофизлар ўтиришибди. Олма шохига оёғидан осилган
қўйнинг терисини қассоб шилнб олмоқда. Ер ўчоқдан
ғўзапоянинг алангаси гуриллаб кўтариладн. Тўти
хола ҳали у уйга кнради, ҳалп бу уйга киради. Қиргэн-
чиққанларга: «Қуллуқ, айланай! Қуллуқ, ўргилай!»деб
яна ошхонага ўтиб кетади.
Супада республика газетасинннг Фарғона мухбири
тиззасига дафтарчасини қўйиб Умматалинн гапга сол-
моқда.
Умматали кўзларини юмиб Азизхоннннг болалиги-
нн кўраётгандек секин-секин гапирмоқда. Мухбир тез-
тез ёзиб турибди.
Ташқаридан машина овози келли. Ҳамма гур этиб
кўча эшигпга қаради. Эшик олдида обкомнннғ мойла-
^авериб тошбақа нусхасига кирнб қолган эскн «эмка»
си турарди. Ундан бўннпга аппарат осган «фото Пенсоп»,
ғилоф кийдирилган танбурини кўтарнб Маъмуржон ҳо-
физ тушди.
Тога уларни эншк олдида кутиб олди.
Кўпчилнк ўрнидан туриб уларга сўридан жой кўр-
www.ziyouz.com kutubxonasi
сатдн. Маъмуржон ҳофиз созандалар тўдаснга қўшнл-
дн.
Ш у пайт почтальои кнриб одамлар орасидан Тоға-
нн топиб телеграмма узатди.
Тоға телеграмма қатини шошиб очпб ўқнп бошла-
^дп. Ҳамма унга қараб турардп.
— Умматали, сенн ўртоқ Охупбобоев табриклаб те-
леграмма юборибдилар. Ма, ол, ўқн!
Умматали ундан қоғознп оларкап, қўлларп қалтнрар-
дн.
Пенсон пайтдан фондаланнб унинг ҳар бир ҳара-
катннн чиқ, чиқ суратга олиб турарди.
Ҳофнзлар қўшиқ бошлашди. Одамлар жнмгина
бош эгиб типглашардп. Қўшнқнннг авжини ширалн
опоз билап Маъмуржон ҳофиз якка антардн:
Ур, дегаида помард қочур,
М ард ҳодур маЛдон ичннда...
Бу қўшнқ ҳаммадан ҳам Умматалпнинг юрагинн
эзиб юборди. Унинг кўзнга ҳовлисидан чиқолман ға-
, рибгина бўлиб ўтнрган Икромжон кўрппиб кетди. Чун-
кн қўшиқ худди шу қишлоқдан чиққан бугупги тўй еч
бугунги хижолатлик ҳақидадек эди. А\ард майдондч
қолди, номард қочди. Бу Азизхон, бу Турсунбой.
Ҳофизларнинг овози Икромжонлар упигача эшитил-
моқда. Икромжон ўша ўзи доим ўтирадиган айвон ла-
бнда қўлтнқтаёгпни тиззасига қайиқ эшкагига ўхша-
тпб қўйиб олгапича, ёгоч оёгига белини кўтариб
сункалаётган мушукнинг шикоятли ммёвлашнга лоқайд
қараб ўтнрнбди.
Низомжон супа олдида тик турибдп. У сал дармонга
кирса бу яхши, меҳрибоп одамларга мингдан-минг
раҳмат айтиб яна боши оққан томонга қараб кетмоқчн
эди. У кетишинм ўплаганда хотирнга дарров Г Э С қу-
рилиши келарди. Қурплиш одамга зор. У борса жон
деб қабул қилишади. Балки Низомжоп бахтини ўша
ердан топар. Аммо бу икки аламзада, якка-ю ягона
боласн етказган аламдан букчайиб қолган қарияларни
^гашлаб қаёққа боради? Уларнинг ёнида бўлиши, ҳам-
дард бўлнши керак. Бегонага уйидан жой берган, хаста
жонига жоннни панванд қилган кишмларни шу аҳвол-
да ташлаб кетиш инсофдан бўлмас, деб ўйлардн у.
Я17
www.ziyouz.com kutubxonasi
Ҳофизлар ҳамон қўшиқин баландлатншарди.
Улар ишқ, вафо, мардлнк ҳақида куйлашарди. Кўча-
дан Умматалинннг уйига қараб оқаёгган кишиларнинг
гаплари, оёқ товушлари эшитилиб турибди.
Икромжоннинг назарида, улар унинг эшиги олдидап
ўтаётганларида нечундир овозларннн пасайтириб гап-
лашаётгандек туюларди. Ҳатто бу ердан оёқ учида юриб
ўтишаётгандек.
Иигирма бир йил сурган энг эзгу ўйлари, ҳар соа-
тини бахт тилаб ўтказган кунлари шу кеча тугагандай.
Икромжон адойи тамом бўлган эди. У бнр кечадаёқ
қариб қолганга ўхшарди.
Бу кеча у кўз юммади. Турсунбойнинг болалик пил-
ларндан тортнб ўзн фронтга кстаётганнда станцияда
қўлларини силкиб қараб қолганигача ҳаммаси кўз ўп-
гидан ўтди.
У боласпнн мард бўлади, деб ўйларди. Юзимни ер-
га қаратадн, деб ҳеч ўйламаган эди.
Мана, ёр-дўстларинпнг юзига қаролман қолди. Уй
остонасидан ҳатлаб кўчага чиқолмай қолди. Нега, ни-
ма учун?
Сен учун, сен учун, ярамас бола! Сеп жувонмаргпн
болалигингда акаларипг қаторн дард олнб кетса бўл-
масмиди! Сени опичлаб кўтарган отангнинг белларн
қарсиллаб синиб кетса бўлмасмиди! Қандоқ қилади,
қандоқ қилади. Энди қандоқ яшайдп! Сен жувонмаргнн
яхши яшасин, деб уруш кўчаларига бир оёғини ташлаб
келдн! Лахта-лахта қон ютди. Музлар устида эмаклаб
душманнинг ёқаспдан бўгди! Сен жувонмарг тугилган
кунингдан бошлаб ниманки қилган бўлса ҳаммаси сен
учун, сени одам қилиш учун уриндп. Ҳар бир томчи пешо-
на тери сен жувонмаргнинг бахтинг бўлармнкан деб қп-
линди. Мана, меҳнатларннинг мукофоти!
Икромжон ич-ичидан, овозини чиқарман йиғларди.
йнғларди-ю, бу бедаво дарддан қутулиш нложини ҳам
қидирпб кўрарди.
Сен жувонмаргнанг догннгнн пнма билан ювади?
Қани, оёқлари бутун бўлса-ю, шамолдек учиб уруш бў-
ронларига кнрса, фашист уяснга олов бўлиб отилса
газандаларнипг кскирдагидан тишлаб, миясини мажнқ-'
лаб хумордаи чнқса. Афсус, бупдай қилолмайди. Эпди у
йигитлик қанда, энди у оёқлар қайда! Қексайганиди
тириклай гўрга тиқдппг-а! Гўрга тиқдинг-а! Эвоҳ, эвоҳ,
ЗН
www.ziyouz.com kutubxonasi
бевафо дунё, бнргина бошига шунма тош отасан-
ми?
Унинг кўзлари ҳовли юзини маъносиз кёзарди. Бир-
дап ошхона деворига тикилганича тўхтаб ҳолди.
Унда Турсунбойнинг лой чаплаганидаги беш панжл-
сипннг изи қолган эди. Ж аннат хола куиига неча марта
бу бармоқ изларини табаррук нарсадек қўллари била1г
сийпаб кўзларига, юзларига суртарди.
Икромжон шаҳд ўрнндан турнб ўша ерга борди. Бар-
моқ изларига узоқ тикнлиб турди. Кейип бурилиб тан-
дир тагнда ётган кетмонпи олдн-ю, деворни гурсиллатиб
чопа бошлади. Ж аннат хола ўқдек отилиб келиб учшнг
қўлларнга ёпншди:
— Нима қиляпсиз, нима қиляпснз?..
— Тегма менга, тегма менга! Бу уйда унинг изига
ҳам ўрин йўқ. Изларинн қириб ташлайман! Сидириб
ташлайман!..
У силтаганда Ж аннат хола ярим метр жойга отилиб
бориб ўтнриб қолди. Бпрпасда девор ўпнрилиб ошхона-
нинг ичи кўринди. Икромжон ке1 монни четга отиб жойи-
га бориб ўтирди.
Низомжон нималар бўлаётганига тушунолмай, ҳамоп
супа олднда гаранг турарди.
Икромжоннинг алами босилмасди. У эпди нима қи-
лишини билмай, айвон токчаларига кўз югуртира бош-
лади. Бирдан сандал устнда турган Турсунбойнннг сура-
тига кўзи тушди. Яна сапчиб туриб суратни қўлига олди.
Ойна солинган рамка ичидан қора қош, юзлари худдн
моҳир ҳайкалтарош бор санъатипи ишга солиб ясаган
ҳайкалига ўхшаш жуда ҳам кўркам Турсунбой кулнм-
снраб турарди. Икромжон суратни юзларига суртиб
ҳўнг-ҳўнг йиғлади. Ойнада унинг кўз ёшлари думалаб
рамка четида ҳалқоб бўлиб турди-да, пилдираб паст-
га оқнб кетдн. Унннг майнн табассуми Икромжоннн
эрмак қнлаётганга ўхшарди. Суратни юз томони билан
ёғоч оёғининг тиззаснга бир урди. Ойна чил-чил бўлиб
кетди. Ж аннат хола додлаб келиб упинг қўлидан сурат-
ни тортиб олди. У тортаётганда шиша синиғи Икром-
жонпинг қўлини қопатиб юборган эди. Лламига чидаёл-
май пешонасига шатиллатиб ураверди. Қонли панжалар
Цозннн ҳам қонга белаб қизартирнб юборган эдн. Ж аннат
хола суратни олнб, дағ-дағ титраб турарди. Охирн Ик-
ромжон чарчаб сандал курснснга ўтирнб қолди.
Я1р
www.ziyouz.com kutubxonasi
Ж аннат хола суратин кўксидаи олпб тикилди.
Ота қони Турсунбойнииг бетларига ҳам сачраган
эдн. У сппган, парча-парча бўлиб кетган ойна орасидан
ҳамон илжаниб ҳараб турарди. Унипг бу қараши вай'
рон бўлган, қонга беланган уйнинг синнқ деразасидан
мўралаб эрмак қилаётганга ўхшарди.
Ҳарна қилганда ҳам о н а — она. У ўз боласнни бир
парча этдан катта қилгунча не машаққатлар тортмаган!
Боласининг яхшилнги ҳам, ёмонлигп ҳам унга унчалик
билинмайди. Она ҳамма нарсани унутса унутадикн, бо-
ласини унутолмайди. Уз боласини ўлимпдан, бахтсизли-
гидан кувонган она ҳали дунёга келмаган, келмайди ҳам.
Эшик тарақлаб очнлиб сочлари тўзғиб нимчасннипг
устидап белларигача осилиб тушган бир қиз кирди. У
узоқ жойдап югуриб келганидан бўлса керак, нафасини
ростлаёлмай ҳансирарди. Қиз ариқдан ҳатлаб ўтиб тўх-
тади. Аввал сандал устпда юзипи панжалари орасига
олиб ўтнрган Икромжонга, супа олдида тик турган Ни-
зомжонга, деворга қапишиб суратга тнкилиб қолгап
Ж аннат холага қараб нима қилишини билмай қолди.
Кейин ухлаб ётгап одамларпи уЛғотиб юборишдан қўрқ-
қандек, оёқ учида юрнб Ж аннат холапнпг олдмга бор-
дм.
Бу Турсунбойнннг ссвгнлпси— Зебихон эди.
Бу хунук хабарнн эшмтганда қпз бутун борлиғини
унутган, эсапкмраб ннма қилишини билмай тонг отгунча
юриб чмққан эди. Эрталаб у бекитнб қўйган жойдан
Турсунбойнипг бмр ярим оп бурун ёзган хатини олнб
далага чмқмб кетди-да, сой бўйпга тушпб йиглай-йиғлан
я.ча ўқиб чикди.
Бу хатда Турсунбой самимий юрак дардларини изҳор
этган эди. Бу хатларга сампммй, пнсопнй туйғулар би-
тилган эди. Бу хат Зебихонга анҳор бўйларида, терак-
ларнннг аллақандай смрлм шмтнрлашларига қулоқ
солиб жммгнна кечнргам ойдин кечаларни эслатдм.
Ушанда ой худди оқ қогоздан доира қмлиб қирқилгаи-
дек кўрннарди. Саратоп куйдирган кунларда анҳор ёқа-
лаб қамишлар ораспдан оқимга қарши қнрғоқ бўйлаб
кетганларида Турсунбой уни биринчи марта бағрига бо-
сиб ўпган, «Севаман, сендан бошқага қайрилиб қара-
майман!» деган эди. У арммяга жўнаб кетаркан, Зебм^
бмлан яна шу кўм-кўк қаммшлар орасида учрашган эдм.
Эҳтимол, ҳозир шундай туюляптимм, негаднр ўшапда
3?п
www.ziyouz.com kutubxonasi
Туреунбойнинг кўзларн бежо эди. Илгарпги цайноқ
сўзлар ўрнига совуқ, жуда совуқ гаплар айтар эди.
Кўзлари илгарнгидек чақнамаган эди ўшанда. У Зеби-
хоннннг билагпнн ушлаганда илгаригидек қўллари
қайноқ эмасдн. Худди ғассол қўлидек совуқ эдн. Ушан-
да Турсунбой бнр гапни қайта қайта такрорлаган эди:
— Келаман, қайтиб келаман. Мени кут, Зеби. Сен
учун қайтнб келаман.
Зебнхон ўшанда бу гапларнинг маъносига тушунма-
ган экан. Зеби унннг бу гапларини, ғолиб бўлмб қайтиб
келадн, деб аиглаган экан. Турсунбойнинг ўшандаёқ
армияга журъатсизлнк билан кетаётганини, юрт учун
жонбозлик қилгаип кетаётгаи эмаслигиии сезмаган экан.:
Зебихон эндн бу гапларнинг чин маъносини чақди,
Турсунбой ўзнпинг қўрқоқлигинн севгн ниқобига яшир-
моқчн. Қўрқоқлпкдан эмас, Зебихоннинг внсолига етиш-
моқ учун қайтиши керак эмнш. Иўқ, у қочоқ! Б у хил
номардлар севгп қадрига стмайди. Уз ота-онасини, юр-
тинн ссвмаган одам муҳаббат ҳпсларинн ардоқлай
олармнди?
Зебихоп бу уйга, номард бола туққан онага, хонн
бола ўстирган отага аламлн сўзлар айтгани келган эди.
Ҳознр у ўз ёгига ўзн қовурилнб ётган бу бахтсиз, бо-
ласи туфайли шармандаи шармисор бўлган онланингиз-
тиробларпни кўриб шаштидап қайтди. Бнр сўз демай
орқасига бурилди-да, эшпкка қараб юра бошладн.
У остонага стганла тўхтадн. Чўнтагндан букланган
қоғоз олиб бурда-бурда қнлиб йиртиб ташлади. Бу Тур-
сунбойнинг хати эдн.
Ша.мол қоғоз бурдаларинн ҳовли томонга супурнб
кетдп.
V III
Райимберди тоға Умматалининг уйнда ҳофизларнинг
хонишига қулоқ солиб тиззаснга уриб тебраниб ўтирар-
ди. Гоҳ баланд, гоҳ паст пардаларда фарёд қилаётган
оҳанглар уруш оловларнни, тинч-осуда кунларни кўз
олдпда гавдалантнрардп.
Райимберди тоғанннг ҳам ўғли урушнинг бошидаёқ
фронтга кетгаи.
Угли Тошкентда универснтетнннг иккинчн курсида
ўқирди. Ноябрнинг бошларида ундан кетдим, деган хаг
21-320 321
www.ziyouz.com kutubxonasi
келдн-ю, икки ой ўтиб, жангга киряпман деган иккинчи
хатни олди. Тоға ўғлидан, яраландим, гаспиталда даво-
ланяпман, деган мазмунда охирги хатни қишда олган
ади. Сал кун ўтмай, ҳарбий комиссарликдан, ўғлингиз
Ватан учун жангларда қаҳрамонларча ҳалок бўлди, де-
ган хат олди. Тоға ўз ёғига ўзн қовурилди. Озиб, чўп бў-
либ кетдн. Аммо бу сирни хотнинга билдирмади. Хотннн,
хат-хабар келман қолдн-я, деб безовта бўла бошлаши
билан у бнровга ўғли номндан хат ёздирнб эски коп-
вертга солардн-да, келнб ўҳнб берарди. Қншдан берн
аҳвол шу.
Ҳозир у куй мақомнга тебраннб ўтираркан, нч-ичп-
лан эзилиб ўғлинн ўнларди. Болагппасннннг бнр сиқнм
гупроги қаерларда қолиб кстди экан?..
Урушдан олдин тикднрган шевнот костюмнни, янгн-
гина тахтакпчдан чнққан дўппнсини кпйиб олган Уммат-
али келиб унпнг қулоғига шивирлади:
— Обкомдан айтишнбди, бнрнпчн секрстарнинг ўзи-
га телефон қилармншснз.
Тоға ўрнидан турдн. Қўлпнн кўксига қўйпб, ашула
пайтнда туриб кетастганнга созаидалардан узр сўради-
да, ҳеч қаёққа қарамай чиқиб кетди. У Икромжоннинг
уйи олдидан ўтнб кетаётганда эшнкка келиб қулоқ сол-
ди. Жнмжит. Нима бўлди? Бирдан унннг юрагини ваҳм
босди, остона ҳатлаб пчкарнга кпрди.
Бу пайт Ннзомжон ошхопада ўчоққа ўт қалаб, нима-
дир пншнрастган эди. Икромжон ҳалн ҳам сандал усти-
да бпр қўлинп пешонаснга тнраганча ўтнрпбди: Ж аннат
хола супада бир тиззасига бошпнн қўниб, девор тагида
дон тадашаётган муспчаларга хомуш тпкилиб қолган
эдн. У Тоғани кўрнб бошинн кўтарди-да, орқаспга йнги-
лнб қолган этакларинп тушнрнб ўрнидан турдн.
‘Гоға ўн бнр йнлднрки колхозга раис. У кўп тўйлар-
га бошчнлпк қилгап. Кўп азаларда олдннга тушиб тобут
кўтарган. Қанчадан-қанча етимларнинг бошнни сплаб
овутган. Адашганларни йўлга солган.
Аммо Икромжонни овутишга у ожнзлнк қнларди.
Уни нима деб юпатади? Одамзоднинг бнсотида бу дарт-
нн енгиллатадигап гап борми?
Икромжоннинг ягона таянчи, ягона умнди шу бола
эдн. Энди у йўқ. Мабодо у дардга чалиниб ўлганда, унда
юпатиш учун бирон сўз топнлиб қолиши мумкин эди.
Ьу нрамас бола ўз отаснни шармандаликка ташлаб кет-
322
www.ziyouz.com kutubxonasi
ди. У бир умр бу догдан қутулолманди. Шунннг учун
ҳам Тоға гаранг эди.
Ж аннат хола унга салом бериб, эрига қаради.
— Дадаси, турннг, Тоға келдилар.
Икромжон бошини кўтариб уни кўрди-ю, машаҳқат
бплан ўрнндан турдн. У чарчаганидан, уйҳусизлигидан
дармонсиз. эди. Аммо ўзини тутди. Ҳовлига тушиб Тоға-
нинг нстиқболига чиқди.
Тоға унннг кечадан берн ухламагапнни, ўша мудҳиш
хабарни эшитгандан бери шу аҳволда телба бўлиб юр-
ганинп сезди-да, бошқа бпрон нарсага алаҳситмоқчн
бўлди.
— Юр, сенда гапим бор,— деди-ю, ўзи эшикка қараб
юрди. Аммо унга нима демоқчи, қаёққа олиб бормоқ-
чн — буни ҳали билмасди.
Икромжон ариқда бетнни ювиб қийиғига арта-арта
унга итоаткорлик билан эргашди.
Кўчага чиқишди. Ҳаво тоза. Осмонда қиттак ҳам бу-
лут кўринмайди. Пахса девор ковагида бақа қурилла-
япти
Тоға олдинда, Икромжон кенинда бир-бири билан
гаплашмай катта кўчага етншди. Тоға тўхтади.
— Эртага Наймапга одамларни ўзинг олиб кетасан!
Икромжон дарров жавоб бермади. У ўйларди. Борга-
ни дуруст бўлармикан? £ қишлоқдап бошини олиб кет-
синми? Қаёққа борадн? Қаёққа бормасин, барибир, бу
алам унп ти>нч қўнмайди. Найманга боргани маъқул бў-
лар. Ҳар қалап одамларнинг кўзидан, таънасидан узоқ-
роқ бўлади-ку.
— Майли, Тоға, сен бир нарсани билнб айтастгаи-
дирсан. Менга ёмонликни раво кўрмайсан-ку. Хўп.
Икковлари бошлашиб пдорага киришди. Тога стол
тортмаспдан рўпхатнн олиб унга узатди.
— Борадиганлар шулар.
У шундан деди-ю, трубкани олиб коммутатордан
Фарғопага улашни сўради. То Фарғона жавоб бергунча
Икромжонга қанча одам бориши, ишни аввал нимадап
бошлашини тушунтирди.
— Ишни новвойхонадан бошлайсан. Ҳар куни қиш-
лоқдан пон ташишга арава топиб беролмайман. Иккита-
гина машннанинг бошқа ишларн кўп. Қурилиш брнгада-
сидан ўн беш кишннн олдинроқ олиб кетасан. Ошхона,
новвонхона, чойхона қурасизлар. Уттизта палатка-чодир
323
www.ziyouz.com kutubxonasi
топтириб қўйдим. Уии ҳам ола кетасизлар. Хотиплар
ҳозир боришмайди. Бордон тўқншга беш кишн ажратдим,
бобойлардан. Озиқ-овқат масаласи ҳам ҳал бўлган...—
Телефон жирннглаб, Тоғанинг гапн оғзнда қолдн. У шо-
шиб трубкани олди.— Мен, салом. Раҳмат, яхшн. Ҳа, энди
хурсанд бўлмаймизми? Кол.хознмиздан герой чиқади-ю,
биз хурсанд бўлман, ким хурсанд бўлсин! Ҳа, албатта.
Қачон? Э, отанинг ўзларн ўтказадиларми? Хўп, хўп. Ал-
батта бораман. Ҳа, бораман. Ким келадн, денспз? Бугун-
ми? Бўптн... Бўпти. Кутиб оламнз. Идорадан жнлмай ту-
раман. Албатта шупдан қиламиз, хотиржам бўлинг!—
Тоға трубкани жонига қўйиб Икромжонга қаради.— Рўй-
хат билан танншпб чнқдингми? Қалай, бўладими? Ҳамма-
синн олиб кетарсап-а? Е ёқмайдиганлари ҳам борми?
Икромжоннинг одам танлайдигап ҳоли йўқ эди. Узим-
дан бошқа шумшук одам атрофда йўқ, деб ўнлардн.
— Агар рўйхат маъқул бўлгап бўлса, кечқурун Абду-
халилнинг олдпга борасан. Топшириқ олган. Ҳамма
нарсани тахт қилпб қўйдн. Аравалар ҳам эрталаб идора
олдида бўлади. Кетаднганлар ҳозир далада. Ишдан
қайтганларида уйларпга бориб эртага кетишларинн бил-
дириб қўй. Идпш-товоқ, бир спдра кнйимдан бошқа нарса
олишмасин.— Тоға ўйланиб туриб қолдп. У нпманндир
унутгандек бармоғн билап столни чертиб ўтирарди.—
Рўйхатга қўштигн борлардан ҳам қўшганмаи. Ов қплиш-
ларинг мумкин. Узпнг ҳам берданкангнп ола кет. Хафа
бўлмасанг, сенга битта иш буюрмоқчиман.
— Буюр, Тоға. Нпма хнзмат?
— Бнзнинг эшикка айтпб ўтиб кетсанг, меҳмон ке-
лармиш, тайёрлик кўриб қўйсин. Гап шу. Боравер,
ошнам. Тўхта, кетадпганлар билан гаплашнб бўлга-
нингдан кейнн, қай маҳал бўлса ҳам мени топиб уч-
раш.
Икромжон идорадан чпқиб тўппа-тўғрн Тоғанинг
уйнга қараб кетди. Тога унга шунча кўп иш топшир-
ган эдикп, бошига тушган ташвишни ҳам унутаёзди.
Унинг фикри зикри Найман чўлида бўлнб қолди. Иш-
ни нимадан бошлаш керак? Олднн тўқайга ўт қўйиш-
данми, зовур қазпшданми? Палатка қурган билан зах
ерда ётиб бўлармикан? Аптганча, Тоға, қариялардан
беш кишини бордон тўқишга қўшпб бераман, деди.
Тоға тадбирли одам. Ҳар балога ақлн етади. Олиснн
кўраднган одам бу Тога!
324
www.ziyouz.com kutubxonasi
Икромжон раиснинг уйига меҳмон келншпии тайин-'
лагач, тўппа-тўғри колхоз саройига кирди. Омборчи
Абдухалил ҳаёқҳадир чиқиб кетган экан, уни кутиб,
сарой ичпда айланнб юрди. Бундан уч-тўрт кун олдин
Тоға билан Найманга боришганда, у маданият саро*
йнга атаб Сибирдан олиб келган ёғочларни тилдир-
май асраб қўйгапини айтгап эди. Ш у гап эсига келиб
Икромжон темир-терсак уйиб ташланган майдонга ўт<
ди. Ҳақиқатдан ҳам ўша ёғочлар қандай тахлаб қў-
йилган бўлса ўшандай турибди. Икромжон бу ёғочлар*
дан қанча тахта тилдириш мумкинлигини чамалаб
кўрди. Борадиган хўжалнкларга қуриладиган уйлар*
дан ортиб қоладп. Иўғ-э, тахта бўлади-ю, ортиб қола-
димн? Кўприк, отхона, молхонага ҳам керак бўлади<
Гап ҳали Тоғанинг бу ёғочларнппг ҳаммасини бери-
шида қолган. Беради. Бермаганга қўймайди Икромжон,
Отларнинг сми нима бўладн? Тоға бу масалада
ҳеч гап айтмади-ку. Ҳали уйга борганда эслатиш ке-
рак. Ердан гиёҳ қмёқ чўзиб чиққунча етадиган ем олиб
кетишмаса бўлмайди.
У саройни айланиб келса, Абдухалил омборпи энди
очаётган экан. У омборга бошлаб кириб эртага чўлга
олиб кешладигап нарсаларни кўрсатди.
— Тандпр нўқ. Узингиз топипг, харажатнни бухгал-
терня тўлайди. Қозон бор, самовар бор. Қуруқ чой
йўқ. Олмачой бераман. Бошқа ҳамма нарса бор. Хо-
тиржам бўлпнг. Эртага ҳаммаспни аравага ортамизу
кетавераспзлар.
Пкромжон унннг олдидап анча кўнгли хотиржам бў*
либ чпқдн. Энди кетаднган аъзоларни огоҳлантирнш ке-
рак. Тайёр бўлпб туришснп.
Анча кеч кириб, салқни шабада этни жунжита бошла-
ган эдп. Икромжон самоварга кириб бнтта чой ичди-да,
қўлидаги рўйхатга қараб кетадиганларнинг уйларига
жўпади.
То ишини бптказиб қайтгунча қоронги тушиб қолган
эди. Рўйхатдагнларнинг биронтаси ҳам «йўқ» демади,
Бунннг сабаби бор эди. У ким билан гаплашмасин,
бечора алаҳспб қопти, Тоға ншга шўнғитиб қўйибдн,
йўқ, десак кўнгли ранжийди, деб «хўп» деяверишган
эди.
У ишларнинг яхшн юрншганидап табиати равшан
тортиб Тоғанинг уйига келди.
3*2*5
www.ziyouz.com kutubxonasi
Катта уйда нотапиш бир киши столга қўлда ясалган
харитани ёзиб Тоғага нималарнидир кўрсатарди. Икром-
жон ичкарига киришга истиҳола ҳилиб, дераэани чертди.
Тоғанинг ўзи эшикни очди.
— Келдингми,кир, киравер!
— Иўқ, шеттан қайта қолай.
— Жинни бўлдингми, киравер.
Тоға уни қўярда-қўймай ичкарига бошладн. Меҳмоп
унга ўгирилиб қаради. Икромжон у билан саломлашиб,
бир чеккага ўтирди. Меҳмон Икромжон кирнб узилиб
қолган сўзнни давом эттирди. Унинг гапларндан Охун-
бобосв ҳозир Фарғонада эканнни, бир-икки кундан ке-
йин Езёвон масаласида катта йнғин бўлншн кераклп-
гини англади. Тоға Икромжонга чой қуйиб узатдп-да,
эшикка чиқиб кетиб анча ҳаяллаб қолди. Меҳмон Ик-
ромжонга қаради.
— Узлари ҳам шу колхоздан бўладнларми?
— Шундоқ,— деди Икромжоп.
— Сизларга қойилман. Колхозларннгдан қаҳрамон
чиқди. Бутун республикага довруқларинг кетди. Эртага
газетани кўраснзлар, ҳаммаси смзларга бағишланиб чи-
қади. Қизиқ, бнри қаҳрамон, бири қочоқ.
Икромжоннинг юраги шув этиб кетдн. Уни кимдир
гўё электр токи билан ургандек бўлди. Тили гапга кел-
май, нималардир деб ғўлдиради. Кейнн қизариб кетди.
Икромжон қандай қилпб эшикка чиқиб қолганини
билмайди. Ош олиб кираётган Тоғага урилнб кетди. Уги-
рилиб унга бир қаради-ю, ўқдек отилиб кўчага югурдн.
Атроф қоронғи. Осмонда на ой, на юлдуз бор.
Назарида, бу қора кеча бир умр оқармайдигандек
эдн.
Икромжон ҳар қанча изтироб чекмасин, эр киши си-
фатида хотини олдида ўзини дадил тутуши, кўз ёшини
яшириши, бирон ҳаракати билан алам чекаётганини бил-
дириб қўймаслнги керак. Б у қийин. Аммо иложи қанча?
Икромжон эшикдан чеҳрасини очиб кирди. Ж аннат
хола кечадан бери супурги тегмай ивирсиб кетган уйни
йиғиштираётган эди. Эринипг авзойини кўриб кўнгли сал
таскнн топгандек бўлди-да, айвон лабига келиб, якандоз-
ии қоқди.
326
www.ziyouz.com kutubxonasi
— Кеч ҳалдида нима қиласан, уй супуриб,— деди
Икромжон унинг кўзларига қарашга богинолмай.— Бу
ишларингни қўй, хотин. Утир, ишдан гаплашайлик. Тай-
ёрмисан? Эртага Найманга кетамиз.
Ж аннат хола эрининг ёнига келиб ўтирди-да, ҳардам-
хаёллик билан жавоб берди:
— Қандоқ бўларкин? Дурустроқ ўйлаб кўрдингизми?
— Дурустроқми, дурустроқмасми, ишқилиб, ўшаққа
кетсак ёмон бўлмайди. Мени айтди дерсан. Ш у иш мен-
га маъқул тушнб турибди. Эндн кўнглингга келмасину,
гапнинг сирасини айтиб қўйганим дуруст.— Икромжон
гапипинг давоммни ўйлаб бир муддат жим қолди. Кейии
Ж аннат холанннг кўзига тик қаради.— Урушда ҳар ни-
ма бўлади. Биров ўққа учади, биров яримжон — майиб
бўлиб қайтади. Тўртсеркалик муаллим ошнам бор эди-
ку, танийсан, оти Ғанижон, ўшанинг ўғлидан қора хат
келганда бечора йиғлаб-сиқтаб аза очган эди. Йўқ,
яқинда ўғлининг ўзидан хат кепти. Кўрдингми, урушда
шунақа чалкаиглнклар бўлиб туради. Ажаб эмаски, Тур-
сунбой масаласи ҳам шундоқ бўлиб чиқса.
Ж аннат холанинг кўзлари чақнаб, аллақандай
умид учқунлари ёнгандек бўлди. Ялт этиб эрига қа-
ради.
— Айтганингиз келспн, айтганингиз келсин, илойим.
— Энди, гапнинг бу ёгпни эшит. Ростми, ёлғонми,
шу гап бўлиб турганда эл олдида бош кўтарнб юришга
қийналяпмиз. Найманга кетсак, шу таъпалардан сал
узоқроқ турармиканмиз, дейман-да.
— Майлн,— деди Ж ан н ат хола.
Икромжон бир чеккада ғариб бўлиб ўтирган Низом-
жонга қаради:
— Б у ёққа кел, бола. Уз ташвишларимиз билан бў-
либ, ҳолингдан хабар ололмай қолдик. Хўш, эндн сен
нима қнлмоқчисан?
Низомжон ўрнидан турди. Секин келиб бошини эгиб
жавоб берди:
— Тузингизпи ичдим. Ҳеч ким қилмаган меҳрибон-
чилнкларни қнлдинглар.
— Бу гапларни қўй. Нима қилмоқчнсан, шуни айт.
Низомжоннинг овози титради. У қаттиқ ҳаяжонга
тушгаиидан гапини йўқотиб, турган жойида оғирлигини,
гоҳ ўнг оёгига, гоҳ сўл оёғига ташлаб энтикарди.
— Утир, ўтириб гапиравер, болам.
327
www.ziyouz.com kutubxonasi
Низомжон улар қаторига қўшилиб айвон лабига
ўтирди.
— Кимлигимни айтиб берай, кетиб қолсам, у ким
эди, нима қилиб юрган эди, деб ўйлаб юрманглар. Ме-
нинг ҳам бошпмда сизларникича бўлмаса ҳам анчагина
кўргиликлар бор. Уйимдан қочиб келяпман...
У бошидан ўтган воқеаларни ипга чизгандек бирма-
бир гапира бошлади. Дилдорни севгани борми, унга ака-
си уйланганн борми, жаҳл билап уйдан кетиб қолиб,
акаси ўлгандан кейин қншлоққа қайтиб келгани бормн,
ҳаммасини гапнрди.
Унинг саргузаштларини кампир ҳаяжон билан тинг-
ларди. Икромжонга бу воқеалар қанчалик таъсир қилма-
син юзида, кўзнда ортиқча ажабланнш сезнлмасдн. Ни-
зомжон опаси ва дадасининг Дилдорга, ўз келнн аясига
уйлантирнш ниятида унн қийин-қнстоққа олганларини
айтганда Икромжон ягона тиззаснга шапатилаб уриб ўр-
нидан туриб кетди.
— Оқ қилдими, а? Дадапг оқ қилдимн, а? Е тавба
бу қандоқ шармандалик! Ннма учун бундай қиладн? Е
яхши келиннн қўлдан чнқариб юборгисн келмаганми?
— Гап унда эмас, амаки. Дадам бнлан опам Дилдор-
пинг мулкига эга чнқишмоқчп.
— Эҳа, гап ҳали бу ёқда дегин. Хўш, энди ннма қил-
моқчисан?
Низом пешонаснпи уқалаб, бирпас жнм турди-да,
жавоб берди:
— Г Э С қурилншига борсам дейман. У ерда одамга
зор бўлиб туришибди, дсб эшитднм.
— Тўғри, бизнинг Знрилламамиздан ҳам йигнрма
одам кетган. Уша ёққа борсанг ёмоп бўлмайди. Буни
яхшилаб ўйлаб кўришимиз керак. Менга қара, биз билан
Найманга кета қолмайсанми? Яхши йигнт экансан, ёл-
гизлатиб қўймаймиз. Бахтинг очнлса, шу ерда уй-жойли
бўлиб кетарсан.
Ж аннат хола гапга қўшнлдн:
— Шунақа қнла қол. Амакннглар билан бўлсанг
хабаўбир-бирларингга далда бўласизлар. Иссиқ-совуғингдан
ҳам олиб тураднганлар бор бу жойда. Ш у маъқул
гап, болам.
Низомжон ўйлаб қараса, дарҳақиқат, бу ж ўялик гап
экан. Ҳар қалай, бу одамлар билан анча сирдош бўлди*
Биров, шу ерда қол, деб қўйннни, кўнглини очиб турса-ю,
32В
www.ziyouz.com kutubxonasi
у цаёққа кетадп? Бормаган, кўрмаган олис жойда
ҳали нима гапу, нима сўз. Ундан ташқари, ўзндек дн-
лн- шнкаст бу онланн ташлаб кетиши ҳам инсофдан
эмас.
— Хўп, амакн, қоламан. Сизлар сабаб бўлиб зора
йўлпмнн топиб кетсам. Илло, юзларингизни ерга қараг-
манмап.
Икромжоп унга қараб нлжайди.
— Халитдан тўн бнчма, бола. Бирга тургандан ке-
нии аччиқ-тиззпқ гаплар бўлмай иложи нўқ. Уришами.з,
сўкншамиз, ярашамнз. Ҳаммаси ҳам бўлади. Иш бор
жойда жанжал ҳам бўлиб туради. Одамлар ҳозир жуда
аеабнн бўлиб кетншган. Уларга иккита гап кўплик қи-
ладн, бнтта гап камлик қилади. Чндамай чорампз йўқ.
Сенга ҳам маслаҳат шу.— Икромжон Ж аннат холага
қарадн.— Опқат-повқатннг борми, опкелсанг-чн, ўлдир-
дпнг-ку сириб.
Ж аннат хола ўрнидан туриб ошхонага кетдн. Чироқ
ёқнб, ўчоққа ўт қаладп. Ошхона эшпгпдап бош чиқазиб
деди:
— Ш авла қилган эдим, совиб қопти. Ҳозир нситнб
бераман, жиндек сабр қилиб турпнг, дадаси.
Икромжон арпқдан қўл ювди-да, якка-ю ягона оёғи-<
нн сандалга тиқиб ўтнриб олди. Низомжон қапноғи ўл-
ган самоварни силкиб оташхонада кул босиб қолган
чўғни алангалатнб юбордн. Зум ўтмай самовар сурнай
чалаётгандек нола қнлнб жигиллади. Ж аннат хола то-
воққа шовла сузиб келди.
Бу оиланннг икки кундан берн энди дастурхон атро-
фнга йигилишн эди.
Икромжонга чарчоқ бплинди. Сандал иссиғи бад.з-
нига ўтиб кўзп илина бошладн. У овқатдан кейин икки
пиёла чойни қайноқ-қайноқ ҳўплади-да, мудраб кетди.
Орқасидагн ёстиқнн ёнига тортиб бирпасда ухлади қол-
ди. Ж аннат хола Иизомжонга ҳам ўрин солиб бердн-да,
чироқни ўчириб ичкари унга кирнб кетди.
Аммо Нпзомжоннипг кўзига уйқу келмасдн. Хаёли
унп ҳали у ёққа, ҳали бу ёққа судраб кетаверди.
У ўз тақднринн ўйлардн. Улмаса, дардга чалнннб
қолмаса, бу саховатлп кишиларга бнр яхшилик қилсин,
шундай яхшнлик қнлсинки, бу ногирон — хаста киши ди-
лига ўчмас алам солган боласпнинг доғини унутсиш Ун-
га боласпдан афзал яхшпликлар қиладн. Ҳеч ким ун-
320
www.ziyouz.com kutubxonasi
га хоипнинг отаси деб таъна цнлмасин. Унга отиладиган
таъна тошларига Низомжон кўксини тутиб беради. Шун-
да у, ўғлим бор экан, у мана, дея олсин.
Низомжон бошига келган бу ўйдан руҳланиб кетди.
Бошиии болишдан секин кўтариб Икромжон ётган то-
монга қаради. Кеча қоронғи бўлганндан у кўринмас-
ди. Ф ақат пиш-пиш нафас олаётгани аниқ эшитилиб ту-
рарди.
Низомжон яна болишга бош қўйди. Эсига қишлоғи,
уйи, дадаси келди. Улар нима қилишаётган экан. Уни
эслашаётганмикан? Дилдор кетиб қолмадимикан?
Бирга катта бўлган ўртоқлари бпр-бир кўз олдмдап
ўтарди. Уқиган мактаби, охирги имтиҳон, уруш бошлан-
ган кундаги қишлоқдагиларнинг қаяжонли кўзлари, да-
дасининг ўша куниёқ магазпндан икки қоп шакар, беш
қоп ун, олтмнш литр пахта мони олиб кслганн, опаси
омонат кассага қўйган ҳамма пулларпни қантариб олга-
ни, қаммаси, ҳаммасн хаёлига келдн. Айннқса, ўша кунц
Каримжон деган ўртоғи уйга келганда чой дамлаб пат-
нисда иккнта нон олиб чиқиб олдига қўйганда, дадасн
уни четга чақириб, юзига иккп тарсакп уриб патнисдаги
ноннн қайтариб уйга олиб кнрнб кетганп снра эсндан
чиқмайди. «Энди очарчилнк бўлади. Эшпкдан кириб
кетамиз. Ошхонада қаттиқ нон бор, икки фурда олиб
чиқиб қўй!» деган эди дадаси.1 Ушанда Низомжон хўр-
лиги келиб кўз ёшинн оқизмаТГ* йнғлаган. Бу ҳангомани
кўриб турган Каримжон секннгина кулиб кўя қолгаи
зди.
Дўстим Каримжон фронтда. Низомжон уни Асрора
билан ҳарбий комиссарлнкда грузовойга чиқиб жунаб
к.етгуйча кузатиб қолган. Ундан Низомжон олти марта
>ат олдн. Бошқа ўртоқлари қаёқда? Ҳаммасн фронтда.
Битта Лнзомжон қилар пшининг тайинн бўлмай тентнб
юрибди. Йўқ, энди у тентимайди. Фронтга бориб душ-
ман билан олишишга ярамаса ҳам шу ерда, меҳнат
фронтида жанг қнлади. Уртоқлари қайтиб келишганда
улар олдида ерга қарагулик бўлманди. Ишлайди. Бор
кучи билан ишлайди. Роҳатидан кечади, уйқусидан ке-
чади. Ишлайди, ншлайди...
Низомжон ана шундай хаёллар билан ухлаб қолди.
...Аяси бошини силайди «Укинма, болам, йўлингни
топиб юр!» дейди. Аллақайдан Дилдор пайдо бўлади, уи-
га қараб жиртак чалаётгандек илжаяди. Низомжон тн-
ззо
www.ziyouz.com kutubxonasi
кнлиб қараса бу илжаяётган Дилдор эмас, бугун эрта«
лаб кўрган қиз... У мотоцикл ушлаб турибди...
Ниманингдир пат-патлаганидан уйғониб кетди.
Ариқ бўйида бўйнинн чўзиб турган хўроз икки қано-
тини силкнб, бнрдан қичқириб юборди. Низомжон бо-
шини кўтариб ҳовлпда ивирсиб юрган Ж аннат холага
қаради. Унинг онасн ҳам шунақа барвақт туриб ҳовлн
супурардн. Низомжон тушида онасиии кўрдн. Унинг бо-
лалик хотирасида қолган узуқ-юлуқ қиёфаси равшаила-
шиб кўз олдида намоён бўлди. Низомжон сапчиб
ўрнидап турди-ю, уйга кириб тугунчакдан онасинипг су-
ратнни олнб дераза олдига келди. Алам, хўрлик, нзтироб
билан унга тикилди.
Ннзомжоилар онласп жуда иочор яшарди. Ииоят оқ-
соқол рўзгорпи, оила аьзоларини худдн қисимлаб ушлаб
тургаидок сира паижасинн ёзнб эркмн қўйиб юбормас-
дН. Бнргина Ннзомжон ўзинн эркинроқ тутарди, холос.
У шўхлпк қнлгап, сўзига кирмаган кезларда дадаси ту-
тақнб кетардн. Хотинига ўдағайлардн:
— Болапи рзсво қнляпсан. Кўрарсан, бунинг болз
змас, бало бўладн!..
Марҳум онасп ҳар жнҳатдап дадасига муте эдн.
Унннг бир гапинп нкки қнлншга қўрқардн. Низомжон-
нинг онасн рапгсизгмна, юзларига жуда эрта ажин тушиб,
қаддп букнлган хотин эди. У эрннинг феълинн яхши
билгаидан аччиқ гапларнн эшитганда ҳам чидаб тураве
рардн. Оқсоқол кўчадап келиб омборхонага калит солнб
овқатга масаллпқ олпб бермагунча, айвон лабнда матмос
ўтираверарди. Оқсоқолнинг пзмисиз бу рўзгорда
ўчоққа ўт ёқилмасди. У доимо эшак мнниб, қишлоқ-
ма-қишлоқ чорбозорчилпк қиларди. Ҳеч қачон бнровни-
кида ётиб қолгаи эмас. Қаерда бўлса ҳам уйга етиб
келардн.
Оқсоқол фақат ҳовлидагм аштархоп гилос билан
оқ ўрик пншнб тугамагунча уйдан кўчага чиқмасди.
Уларни тернб, саватга битталаб жойлаб, ириган-чи-
ригапларини уйдагиларга қолдпрнб бозорга олиб кс-
тарди.
Лекнн рўзғорда ҳар қандай қнйинчилик пайтида ҳам
уларнинг қозони қапиаб турардн. Омборхонада ҳамиша
бир-икки ойга етадиган масаллиқ бўларди. У доимо бир
гапнн такрорлашни яхши кўрардн:
— Озиқлик от ҳорнмас. Нафсини тийган узоққа бо-
Я»
www.ziyouz.com kutubxonasi
ради. Тома-тома кўл бўлур, бугун бир бурда тежасанг,
эртага нонинг икки бурда бўлади.
Оқсоқолнинг деярли ҳар куни омборхонадан шиша
банкада мош ё нўхат ўлчаб бераётганда айтадиган гапи
хотинпнннг жон-жонндан ўтпб кетарди. Ҳатто бир куни
чидамап нолиб ҳам қолди:
— Э, тежалман ўлсин. Дунёга одам икки марта кела-
дими? Эшнкдан биров кирса юрагнм ўйнаб кетаднган
бўпти, одамларга ўхшаб бпровнинг олдига пккнта нон
қўёлмасам. Бу қанақа тирнкчилик бўлди. Бошқалар би-
нойндек тўкин-сочин яшашяптн. Э, ош авлпё-ю, нон пай-
ғамбар бўлмай қуриб кетснн.
Оқсоқол ўшанда хотннинннг гапига жапоб тополман
ўшқнрган эдн.
— Ҳой, аҳмоқ хотип, ҳой, нодоп хотнп, азизларга тил
тегизма! Бу кунингни ҳам кўп кўриб қўпмаснн!..
Л\аҳаллада тўй ё аза бўлса ўша купи уларнинг уйпда
қозон осилмасдн. Оқсоқол маърака ўтгунча қозоннннг
тепасндан кетмасди, болалардан уйига бир-икки товоқ
ош чнқарардп. Узи қаптншда қиннғига ушатплган бур-
да нонларнн тугиб келардн.
Низомжон апа шу онлада, ҳамиша таранг рўзгор
нчида ўсган.
Ш у топда у суратга қараб ўтириб, мунис, ҳамма вақт
кўзида ҳаётидан нолпш сезилиб турган онасини эслаб
кетди. Онаси камдан-кам куларди. Кулганда ҳам ичида
кулардн. Баъзан у Низомжоинп етаклаб тоғаларпннки-
га олнб борардп. Низомжон ўша ёқларга борганда сира
уйига қайтнб келгпсп келмасди.
Мана ҳознр опа суратига тикиларкан, упппг юзидаги
таниш, кўп воқеаларнинг шоҳиди бўлган ажннлар, ҳеч
қачоп кулмаган қисиқ лаблар, ҳасрат тўла кўзлар Ни-
зомжонга: «Болагинам, менсиз ҳолннг не кечаётган
экан, йўлнпгнн топгупингча багрнмда тутолмадим. Қай-
да бўлсапг омон бўл. Пмонга ёпдашма!» деяётган-
дек.
Осмон худдн янгпгпна оҳак суртнлган девордек се«
кин-сскмн оқариб келарди. Кўкка бўй чўзган яланғоч
теракларнинг учи бирлан худди ўтда қпздирилган сим-
дек қнп-қнзнл бўлиб кетдн.
Кўчадан оёқ товушлари ҳам эшитнлиб қолди. Атлас-
дек товланган осмон беғубор ҳаво Ннзомжон кўксидаги
оғир, ҳазпн ўнларни тарқатиб юборгандек бўлди.
332
www.ziyouz.com kutubxonasi
X
Зебихон у қадар чиронли эмасди. Аммо унинг икки
кўзи... Б у кўзлар қараганнн купдирарди. Зирнлламалнк
йигит борки, унииг эшигп олдпдан тегажаклик цилмас-
дан ўтолмасди:
Сурма кўмман мунча ҳам, жоно қародир кўэларинг,
Ҳар бнри жон қасдига боққан балодир кўзларннг,
Ошно бегоналарга, бир умр хуш-хуш нигоқ,
Ошноларга ғараз ноошиодур кўзларинг...
Зебихон супада бу ҳўшиқларни эшитиб ётардн. Опа-
си унннг тепасига келиб бир ёстиқ бўлнб тўзиб кетган
сочларини йигиштириб унга меҳр билан тикиларди-да,
ҳамиша бир гапнн айтарди:
— Сен ўлгур, ноз қилавермай биттасини танласапг
бўларди. Поччангни биласан-ку, гап кўтармайди.
Зебнхон поччасинннг феълини жуда яхши бнлади. У
опасп айтгандек тажанг одам эмас, жуда мулойим. Опа-
сн унга тегиб нккн болалик бўлди ҳамки, уларнинг ора-
сида биронта совуқ гап ўтганнни билмайди. Жаҳлн
чиқиб турганда ҳам гаппга матал қўшнб гапнрардн.
Опасн бир куни ўртоғи эрга тегаётганида тўйга кетиб
ярим кечаснгача қолпб кетдн. Аксига олпб Зебихон ҳам
мажлпсда эди, келса поччаси қўлига ҳали йўлга кирма-
ган болани кўтариб олмб ҳовлнда алла айтнб юрнбдп.
Эркак кишнга алла айтнш шунақаям ярашмас эканкн,
Зебихон хирннглаб кулиб юборди. Кагта ўғли тўрт яшар
Омонжон дадасининг этагндан ушлаб эргашиб юрибди.
У дод дейди, чақалоқ чириллаб йнғлайди, поччасн дў-
риллаб алла айтадн.
— Нима гап, тинчлнкми, почча?
Поччаси индамади. Бнр оздан кейин тўнғилладп:
— Эгачим овга чиқдп, кетидан ғовга чнқди. Қилган
ншини қаранг, болаларга овқат-повқат қилмап кетаве-
рибдн. Қозонга ўт қалай десам, манавп қўлимдан туш-
майди. Буннсн этагпмга ёпишиб олдн. Жонимдан тўйиб
кетдим. '
Зебихон дарров овқат пишириб, жнянларига еднрдн.
Болалар очнққанларидап йиғлашаётган экан. Тўйиб
дарров ухлаб қолншдп. Опаси икки хўроз чақнрганда
келди.
www.ziyouz.com kutubxonasi
— Қабқда қолиб кетдинг, опа, поччам бечора қинна*
либ кетибди-ку?
Опаси бўйнидан марварндини, қулоқларндан иснр-
галарини ола туриб ҳиринглаб кулди.
— Қўявер, бола боқишнинг қанақалигини бнр билиб
қўйсин.
Поччасн ётган ерида тўнғиллади. Уйқуси жуда пишиб
турган экан, айтган матали унча келишмади:
— Бир доно одам, кичкинагина, озғингина хотинга
уйланнбди. Одамлар нега кнчкина хотинга унландииг,
деб сўрашгапда, жанжалнинг кнчнкроғи дуруст, деган
экан.
Бу гапдан қайрон бўлиб қолишдн. Зебнхоннинг опа-
си унчалик кичнк эмас, тўлагпна лўппнгина жувон эди.
— Бу нима деганингиз?— деди кулнб.
Поччаси гаппми ёпнштнролмаганидан ўнгайсизланиб,
кўзнни юмнб ёлғондан хуррак тортгап эли.
Поччасн Тўланбон мўнлоп эски китобларнн кўп ўқн-
ган. Шунинг учун ҳам нкки гапннннг бнрпга ё бапт ё
бўлмаса ибратли бир ҳикоят қистирнб ўтмаса кўнгли
жонига тушмайди. Қайнатаси ўлгаида кўп яхшилнклар
қилган. Уиинг бу яхшиликлари Зебихонминг днлида ту-
рнбди. Ш у поччаси унн ўқнтди, гап-сўзга қолдирмап
отадек қанотнга олди. Баъзан Зебихон йўқ пайтларн
эр-хотин пичнрлаб гаплашпб тенгн чнқса Зебнхонпн
бирон йнгитга беришни маслаҳатлашишарди.
— Зебихон ёмон эмас, эсли-ҳушли чиқди. Қиз бола
нозик нарса, тенги чиқса текин бер, дегандек, пақтида
эгаспга топширсак, ёмон бўлмасди.
Хотннн бу меҳрнбон, ҳамиятли эринннг одамгарчи-
лигидан кўз ёши ҳам қилиб оларди.
— Бу замопнинг қнзларнга бир нима деб бўларми-
ди? Узи топмаса, биз топганни назарга илмайди.
Аммо Зебихон ўзига муносиб йнгнт изларди. Оёғи
тагнда ўралашаётгаиларини пнсанд қилмас, йўлини тў-
сиб, ннғлаб дардини айтадиганларни эламас эди. У мағ-
рур, уни оёқ учида кўрсатадигаи, кўркига бино қўйган
Турсунбойнннг юрагига ўт ташламоқчи, унинг кўзини
очиб қўймоқчп эдм.
Қнзларнинг ҳаммаси ҳам шунақа бўлади. Улар суй-
калганга эмас, ўзини олиб қочганга қарашади. Турсун-
бой ана шунақалардан эди.
У чиройли, қомати қуйиб қўйгандек паҳлавон йигнт.
334
www.ziyouz.com kutubxonasi
Бироп марта соқоли ўсиб юрганини ҳеч ким кўрмаган,
Кииимлари ҳамиша тоза. Этиги ойнадек йилтираб ту-
ради. Узи бўлса ҳизлар олдидан атайин герданиб, писанд
ҳилмай ўтади. Ҳатто у ўртоқларига мақтаниб, фалон
ь;изнн бир лаҳнллатаман кўриб қўясанлар, дердн-да, га-
ров байлашиб, қизлар билан бирон жойга ваъдалашар-
ди. Ксйин у ваъдалашгап жойга бормай оғайннларини
томоша қплгани юборарди. Сочппи майда ўриб, нсаниб
келгап бечора қиз уни кута-кута қайтиб кетарди. Тур-
сунбойнннг ўртоқларн упи эрмак қилиб орқасидан қараб
қолишарли. Турсунбой шунақа гаровларда неча марта
ўртоқларипи араққа тушпрган.
Зебнхон мана шу Турсупбойпннг ншқнда куярди.
Турсупбой бўлса унга қайрилиб қам қарамасдп.
Қиз бола шайюн бўладн. Агар у астойдил қасд қилса
қар қандай эркакнинг қам юрагинп ёндира олади. Бир
тасодпф рўй бердн-ю, Турсунбон ўқ еган каптардек
типирчилаб қолдн.
Байрам кунлари Заркент гузари жуда гавжум бў-
ладн. Қатта клубда область театри қар хил томошалар
қўяди. Гаж ак қўйган келинчаклар, ғижнм рўмол ўрагаи
қизлар фотография олдида ўралашиб қолишади. Фанер
будка олднда йигитлар кружка четидан кўпик пуфлаб
пиво ичншади. Мороженоехона болаларнинг қий-чувига
тўлиб кетадн.
Зебнхон нккнпчи май куни Яккатутдагн ўртоғнники-
дан знсфатдан келаётгап эдн. Этагинннг иккп ёнида пе-
чак очилган сорочка кўйлагини елкасига ташлаб олган
Турсунбойнинг пиво ичпб турганини кўриб кўчанинг
паригн бетига ўтиб кетмоқчп бўлди. Турсунбой қизнл
этигининг қўнжинн болдирига бурма қилиб тушириб,
галифе шими устидан жсз тўқаснга юрак тасвнри ту-
ширилган энлик камар тақиб олган эди.
У ўртоқларига Зебихонни кўрсатиб ннмадир деди.
Ширакайф йигнтлар ялт этиб унга қарашди. Кейин улар
ўртасида қандайднр тортишув бошланди. Турсунбон
икки бармоғини оғзига тиқиб қуштак чалди. Зебихон
нима гап деб орқасига қараган эди. Турсунбой унн им-
лаб чақирди. Қиз писанд қилмай кетаверди. Ж аҳли чиқ-
қан Турсунбой яна ҳуштак чалди:
— Ҳоп, менга қара деяпман!
Қиз тўхтади.
335
www.ziyouz.com kutubxonasi
«— Нима деЛсан?
— Баққа кел!
— Мен итманми, нега ҳуштак чалиб чақнрасаа?
Ишинг бўлса ўзинг кел!
Турсунбой, «Оббо!» деганнча унга қараб юрди. йи-
гитлар Турсунбонни эрмак қилиб, қаҳ-қаҳ уриб кулиб
юборишди. Уларнннг бири:
«Ула, ўл, ўсалнинг қадағи неча пулдан тушдн?» деб
ҳиринглади.
Турсунбой нкки қулогнгача қизариб Зебнхоннинг ол-
дига келдн.
— Шарманда қилдинг-ку, кела қолсанг эт-бетинг
ка.майиб қолармнди?
Зебпхон унга ғазаб бнлан қарадн. Турсунбой оёқ ус-
тида аранг турар, ҳар гандираклаганнда елкасидаги
ғижим бўлиб кетгаи кўйлаги ерга тушпб кетарди. Уни
оламан деб икки марта ўтириб ҳам қолдн.
— Менн ўртоқларим олдида шарманда қилдинг.
— Одамнинг ҳар ннма бўлганп яхши? Сен фақат
ўзингни ўйлайсан. Бир пуллик манфаатинг учун бошқа
одамнинг обрўсини оёқ остига олиб тепкилашдан ҳам
тоймайсан. Билиб турпбман. Оғайниларинг билан гаров
байлашиб мени чақирдинг. Уялмайсанми? Виждонинг
борми ўзи?
Қўлида кружкаси билан уларга яқинлашаётган йи«
гит лабини ялаб қичқирди.
— Яша, қнзча, бопладинг. Гушнанн ярнмтага ту-
ширдинг.
Турсунбой ўртогнга еб юборгудек ўқрайиб қаради.
Зебихон Турсунбойга ачинибмн, ғазабланнбми, бир қа-
ради-да, индамай йўлпга кетаверди. Турсунбой қўлла-
рини муштлаб орқасндан қараб тургач, кейин қўл сил-
таб, қизнинг орқаспдан кетди.
Зебихон Турсунбойнинг бу қилиғидан ниҳоятда ға-
забланган эди. Хўрлиги келнб, ўпкасини тутолмадн.
Кўзларидан ёш думалайверди, думалайверди... Зприл-
ламага шу важоҳатда кирнб боришдан истиҳола қилиб,
йўл четндаги терак тагига келнб ўтирди. У ҳозир Тур-
сунбой яқинига келса, юмдалаб ташлашга, оғзига кел-
ган сўзлар билан қаргашга тайёр эди.
Қизарган қовоқларини этагига артиб ўрнидан тур-
моқчи эди, яқин келиб қолган Турсунбойни кўриб яна
ўтирди.
335
www.ziyouz.com kutubxonasi
— Сен ярамас, қараб тургин, дадангга айтиб бер-
масам!..
Турсунбой қилгиликларнни кўпинча дадасндан яши-
рарди. Зебихоннннг гапн уни бир оз саросимага солнб
қўйди.
— Жинни бўлдингми! Ҳазилни ҳам билмайсан-а.
Ҳазиллашдим.
— Ҳазил шунақа бўладими? Мени шарманда қилиб.
ароқ ютмоқчи бўлдингми? Ма, ма, пул. Пул керакмн сен-
га?— Зебнхон рўмолчасига тугилган пулни унга прғнтди.
— Уятн йўқ, номард!
— Оғзпигга қараб гапир. Калтак емагин, тағин.
— Қаии, ур. Ур, мард бўлсанг!
Турсунбой унга яқнн келолмади. Тишини ғичирла-
тиб тураверди. Зебпхон ўрнидан турди-да, этакларнни
қоҳиб унн масхара қилаётгандек жўрттага минг турла-
ниб кўчанинг ўртасидан жўнаб қолди.
Шу-шу бўлдн-ю, Турсунбой Зебихонга рўпара келол-
майдиган бўлпб қолдн. Қиз олдидан чнқиб қолган пайт-
ларда Турсунбоп бир нимани баҳона қнлиб бурнлиб ке-
тади ё бўлмаса лавлагидек қип-қнзариб тураверадп.
Турсунбой ҳамма вақт хоҳишнга етган, нимани хоҳ-
ласа ўшанга эришган бола эдн. Зебихон биринчн бўлнб
унинг юзнга тик қарадн. Биринчи бўлпб уппнг таъзпри-
ии бериб қўйди.
Турсунбой ундан ўч олишга иптилардн. Баъзан эса
ннсофга келнб, астойдил узр сўрамоқчи бўларди. Ле-
кин ўч ҳам ололмади, узр ҳам сўролмади. Орага учинчи
бир савдо суқилдп.
У Зебнхонни яхши кўриб қолдн. У бу қизнннг нима-
сини яхши кўриб қолганнни ўзн ҳам билмасди. Ким бп-
лади, у Зебихоннинг Марғилон суратхонасн деворидаги,
соат таққан қўлнни иягига тираб тушган суратинн кўр-
ганданми, ҳаваскорлар тўгараги «Тоҳир ва Зуҳра»дан
парча қўйгапда Зуҳра бўлнб чиққанини кўрганидами,
қачон, қандай қилиб яхши кўриб қолганини билмайди.
Дарҳақиқат, Зебихоннинг сурати жуда яхши чиққан
эди.
Турсунбой ўшанда суратга маҳлнё бўлнб қараб қол-
ган, фақат: «Анавини қара-я, ўзимизнинг тўпори Зебими
шу? Юзнга тузукроқ қарамаган эканман-да. Вой, муна-
қаси бўлмайди! Тавба-е!.. Ростдан Зебнмн?...»— дея
олган эди.
22— 320 337
www.ziyouz.com kutubxonasi
Ҳаваскорлар театрикинг томошаси бўладиган куни
Турсунбой клубга писанд қилмай кирган эди. Зебихон
шунацаям қилиқлар қилдики, Турсунбой анграйиб қол-
ди. Зебн «Отмагай тонг»ни жуда оларкан. Тоға: «Вой
пучуғ-эй». деб юборганнни Турсунбой ўз қулоғн билан
эшитди. Ашула тамом бўлгандан кейин клуб ичи чапак-
дан ларзага келди. Томоша томошалигида қолиб ўша
ашулани япа айттиришди. Парда ёпилганда Тўланбой
саҳнага чиқиб, тушунтирди:
— Уртоқлар, спектаклда ашула иккн марта антил-
майди, шунга риоя қилинглар!
Тўрсунббн луқма ташлади:
— Катта театларда шунақа бўлса бордир, бу ўзи-
мизнннг театр. Қанча хоҳласак, шунча айттирамиз.
Сендақа режжисорни қара-ю!..
Спектакль тамом бўлгандан кейин жанжал чиқди.
— Бу ёғинп ҳам кўрсатсин.
-Тўлаибоп яна саҳнага, .чиқди.
— Уртоқлар, давомини икки ойдан кейин кўрсата-
мнз. Бу томошадан бир парча, холос.
Ешлар қин-чув кўтаришди.
— Чоракта томошага одам ниғиб ўтирибсанми?
Одамлар Зебихоннннг санъатига қойил қолиб, томо-
шадан кўнгилларн тўлмай тарқашди. Ана шундан кейин
'Гўланбой,’астойдпл кирншнб пьесанинг ҳаммасини кўр-
сатиш ниятида кун ора ҳаваскорлар билан шуғуллана
бошлади. Аммо уруш бошланнб, бу пшлар қолиб кетди.
Ҳаваскорлар фронтга кетди. Тоҳир ролида чиқадиган,
Қора ботир бўладиганлар фронтда душманга қарпш
жапг қилганн отланншдн.
Шу-шу бўлди-ю, Турсупбойиннг қулоғидан Зебихон-
иииг овози нари кетмай қолдн. Кўзипи очса қашқар бал-
доқ таққан сурати, кўзини юмса ашуласи уни нотинч
қплаверди. У жуда кўп гаранг бўлиб юргач, қнзнинг
йўлини тўсиб, ғўлдираб муҳаббат пзҳор қилдн.
Зебихон ариқ бўйида толга ўрашиб чиққан чирмо-
пуқнпнг карнай гулидан биттасини узиб кўкрагига, паст-
га қаратиб тақиб олди-да:
— Тушундингми?— деди:
Турсунбой тушунди. Тушунди-ю, юраги ўртаниб кет-
ганини билднриш учун отга ўхшаб пишқириб хўрсиндн.
Аёл қалби тош бўлса ҳам аллақаери пахтадан юм-
шоқ, ипакдап майин бўладн. Айтилган гап ўша жойга
338
www.ziyouz.com kutubxonasi
бориб тегса бекор кетмайди. Турусунбойнинг шу қалбя-
ки хўрсиннши Зебихон кўксидаги ўша ҳар нарсани кечира
олувчи, ҳар қандай дарддан ўша ларзага тушувчи жон-
га бориб қадалган эди. Зебнхон унга ён берди. Ҳеч
кимга сўзини бермаган, ҳали эгар урилмаган, жилов со-
линмаган асов жийропдек шаталоқ отиб юрган бўз бола-
нинг бош эгиб титраб туриши Зебихоннинг кўнглини
юмшатди. У бенхтиёр унннг қўлларидан ушлади. Тур-
супбой унннг қўлларини олнб қнзиб турган бетларига
ишқадп.
Турсунбой ҳарбий хизматга кетар олдида улар охир-
ги марта қирга чнқишди. Ушанда уларнинг юлдузла|>и
порлаб турардн. Турсунбой қовжираб қолган ариққа
чалқанча ётиб осмонга тикилди. Юлдузлар милт-милт
қилнб имлашади. Иигнтпинг кўзларида ёш йилтнраёт-
ганини Зебихон сезмасдн. Икковлари ҳам ўз юлдузла-
рига тикнлиб ннмаларнидир ўйлашарди...
— Уша ерларда ҳам шу юлдуз кўринармикин?— деди
Зебихон.
— Кўрннадн. Ҳамма жойдан кўринадн,— деди Тур-
сунбой ннгламсираб.
Турсунбойпннг дард бплан, алам билан гапираёт-
ганинн Зебихон сезнб қолди. Бошпдан қучоқлаб кўкра-
гпга босдп. Турсунбой йиғлардп. Зебихон унинг сочлари-
нп снладн.
Уша кеча Зебнхон ухлаёлмали. Кенг супада тўлға-
ниб чиқди. У опасининг қимматбаҳо безакларини тақиб,
юзларига бнлннар-билинмас қизил суртиб, атирга чў-
милгандек бўлнб Турсунбойнинг олдидан ўтганн, унга
доимо бспарво қарайдпган Турсунбой кетидан анграйиб
қараб қолганини эслади. Турсунбой олисга, қон тўкнла-
стган, бомбалар портлаётган жойга кетди, деб ўйлаган
эди Зебихон. Аммо Турсунбой қочибди. Фронтга етма-
ёқ, йнгнтлар жон олиб, жон бераётган жойларга қадами
етмаёқ қочибди.
Бу шум хабар Зебихонни тамоман эсанкиратиб қўй-
ди. Аввалига нималар бўлаётганини билолмай гангнб
юрдн. Кейин бу даҳшатпи одамлар кўзида, муомаласи-
да кўриб бирдан юраги ўннаб кетди.
Ш у кунлар «Азизхон қаҳрамон бўлди» деган хабар
келган эди. Бир қпшлоқнинг икки боласндан бир кунда
икки хил хабар келдн. Бири қаҳрамон, бирп қо-
чоқ!
329
www.ziyouz.com kutubxonasi
Зебихоп тўлғаниб-тўлғаниб йнғлади. Охирн бу но-
мард, аҳдини бузган йигитнн қалбндан сидириб ташлаш-
га аҳд қилдн.
Б у Зебихон ўйлаганча осон иш эмасди. Уларнинг
бирга кечирган, аҳд-панмон ҳилган онларига гувоҳ юл*
дузлар ҳамон порлаб туришибдн. Улар кечган кунлар-
нн эсга солиб, бири Турсунбой бўлиб, бнри Зебихон
бўлиб ҳар кеча ҳали барг ёзмаган новдалар орасидан қа-
рашмоқда.
Адирлар-чи! Уларнинг нлк севгнсига гувоҳ бўлгап
қирларнн қўпорпб ташлаб бўлмандм-ку! Овоз етмас
осмонда ҳамон милтираб турган юлдузларнн узиб олнб
ўнгирларга улоқтнролмайсан-ку! Уларпи кўк юзидаи
сиднриб ташлаб бўлмайди-ку!
Зебихон қалбнда тўлиб-тошган аламларпн кимга
тўкишинн, лахча чўғ бўлиб ёнаётган ўтни кнмга сочи-
шини билмасди.
Зебнхон ўйлаб-ўнлаб, Турсунбойнн эслатадиган кў-
чалардан, сой бўйларидан нари кетишга аҳд қилдн.
У Тоға кўнса Найманга кетадп. Ш у ниятда ўриидан
туриб бнр варақ қоғозни олдига қўйиб қаламнп тншла-
ганча ўйлаппб қолдн. .
XI
Икромжон эрталаб шамолнинг гувуллашпдан уйғо-
ниб кетдн. Апил-тапил кийнннб ўрнидан турдн-да, ҳов-
лнга тушди. Ҳамон шамол новдаларни бир-бприга ай-
қаш-уйқаш қплиб, ҳовли юзпдагн қоғоз парчаларнни у
ёқдан-бу ёққа учнриб юрарди.
Кунботар томондан қўрғошиндек қоп-қора булут
шу томонга судралиб келмоқда. Икромжоннн ташвиш
босди. Ахир бугуи одамлар чўлга кетншади. Тўқайдан,
ботқоқлардан бусиз ҳам ўтнш қийин, ёмғпр қуйиб бер-
са отларга жабр бўлмасмикан? Ж а л а қуйиб турса очиқ
далада қандай қнлиб бошпана қуриб бўлади? Агар ҳано
шу хнлда айниб турса эртага жўнашсамикан?
Нпзомжон ҳам турдн. У Икромжоннпнг нимадан
ташвишлапаётгапини сезганн учун пндамай борнб са-
моварга ўт ташлздп.
— Мепга қара, жиян,— дедп Икромжон унннг олди-
га келиб.— Ҳар эҳтимолга қаршн кўч-кўромларни тўг-
рилаб туринглар, мен бир гузарга чпқиб келаман. Агар
зм
www.ziyouz.com kutubxonasi
ўзим келолмасам арава юбораман. Прапление оллига
чиқаверинглар.
Тога, хотнн-халаж турар жоА бнтганда борадп, хо-
зирча ўзнпглар кетаверинглар, деган эди. Аммо Икром-
жоп хотинини блгиз ташлаб кетганн кўнгли бўлмади.
Олиб кетншга қарор цилди. Агар хотини ҳувиллаб ётган
уйда бир ўзи ҳолса ич-этнни еб қўяди.
Икромжон осмонга қарай-қарай кўчага чиқиб кетди.
Ж аннат хола сигирни чорбоғга арқонлаётган эди. Че-
лакда сут кўтариб кирдп.
— Амакннг қани?— деди у челакни ошхона остона-
сига қўя туриб.
— Тайинлаб, ндорага чиқиб кетднлар, кўчларни
тайёрлаб турармишмнз.
— Эшнкнн қулфлаб кетаверарканмизми?
— Унисини айтмадплар.
Ж аннат хола Найманга кетамиз, деган гапни эшит-
ганда, бунчалик бўлар, деб ўйламаган эди. Б у гапнинг
бутун даҳшати шу топда билинди. У шу уйга келин бў-
либ ёр-ёр билан кирпб келган. Ш у уйда неча бола кў-
риб, печасппл тупроққа берган. Бу уйунинг энг бахтиёр,
энг азобли кунларига гувоҳ. Эҳ-ҳе, бу уй деворлари ора-
сида унпнг қапчадан-қапча умри ўтган. Ш у уйда йиғла-
ган, шу уйда кулган...
Эндн бу уйни ташлаб тўқайга кетяпти.
Ж аниат хола бнрдан бўшашиб ўтириб қолди. Ранги
ўзгарди. Юраги эзнлиб, бирпасда хаёли аллақаёқларга
учди.
Кўп хотинларда жпндек молпарастлик, л аттаг? ўч-
лик бўлади. Б у хислатдан Ж ан н ат хола ҳам холи эмас-
ди. У, ўгил уйлантираман, келин тушираман, деб қачон-
лардан берп мол йигади. Эрига билднриб-билдирмай,
магазинга қандай яхши мато келса уйга ташиб келаве-
рарди. Ҳали Икромжон кўрмаган бисотлари ҳам бор
зди Ж аннат холанинг.
У тўй қилсам бировдан сўрарлик бўлмасин, деб чин-
ни асбобларни ҳам етарлн қилиб қўйган эди. Келиннинг
эн кийпмлнклари тахт. Ҳатто бўлғуси келин нечапчи
туфлн кнйншинн бнлмаса ҳам, пошнаси баланд туфли-
Лардан ҳам уч-тўрттасини олиб қўйган. Булардан таш-
қари, бир саидиқ тўла Турсунбойнинг кийимларн.
Ҳамма оналар шу. Боласининг камолини кўргунча,
қелин туширгунча шупақа тиниб-тинчишмайди.
?Ч1
www.ziyouz.com kutubxonasi
Кунботардан кўтарилган булутнн шамол ҳайдаб
келди-да, шатир-шутур қилиб жала ҳуя бошлади. Жан-
нат хола сутпи кўтариб айвопга ҳочди. Самовар парил-
лаб қайнарди. Низомжон карнайини олиб ташлаб само-
варни айвоннинг пойгаҳига келтириб қўнди, тутаётгаи
чаласипн оташкурак билан олиб ариқдагн бутана сувга
ботирди.
— Менга қара, болам,— деди Ж аннат хола Низом-
жопга ҳасратли боқиб.— Ш у ёғингарчиликда кстмоҳчн-
мисизлар?
Низомжон ҳайроп бўлдн:
— Ия, сиз кетмайсизми, ая?
Ж аннат хола бош тебратди:
— Иўқ, болам. Аввал биронта бошпана тиклаб
олинглар, кейин мепи олиб кетарсизлар. Манави ерга
ўтир, сенга антадигап бир-нккн оғиз гапим бор. Яхши-
лаб эшитнб, қулоғингга қуйиб ол. Амакингнинг кўнгли
ярнмта. Еиндан жилма,. ҳозир ўзи еру кўкка снгмай
юрибдп.
Ажаб! Икромжон юрса ҳам, турса ҳам, бнрои ҳара-
кати билан хотинининг вайрон бўлган кўнглнга озор бе-
риб қўймасликка урннади. Ичи йиғлаб турганда ҳпм
унга кулнб қарайди. Узинн кенг қўйиб унга далда бе-
ради.
Хотини-чи? У ҳам шу!
Эр-хотин ичдагинп ташига чиқазмай бир-бприни
алдарди. Гўё уларнннг оилзснда ҳеч гап бўлмагандек.
Гўё Турсунбой уларнннг дилннн оғритмагаидек.
1/кромжон хотинини ёлғиз қолднришга, хотини бўл-
са уни ёлғиз гоборишга кўнглп бўлмасди. Уларнипг
шу кунлардзги муомаласи худди бир-биридан айбини
яшираётгаи қудаларга ўхшаб кетарди.
Шамол кучайгандан кучайиб, булутнн сурнб кетдн.
Булут четлари худдн ёпаётган қоғоз четига ўхшардп.
Ш у зар булутлар орасидан кўк шншадек бўлиб осмон
кўрпндн.
Мўриларда жои сяқлаган мусичалар кукулаб тар-
иовларга қўниб олншди. Беғубор, жуда ҳам беғубор
шабада эсди. Б у шабадалар қанотида қпрларда упган
писта мағиздек оч яшил гиёҳларнинг тароватли ҳидипи
олиб кетди. Ивиган серрахна деворлардан буғ кўтарила
бошлади. Бирпасда ҳамма ёқ яшнаб кетди.
Ж аннат хола шошпб-пишиб бир-иккн пиёла чой ич-
342
www.ziyouz.com kutubxonasi
ди-да, уй йиғиштиришга тушдш У тахмопдан кўрпп,
якандоз олиб, санднқ устига тахлаб қўйган янгигина
шолчани тортиб айвонга олиб чиқди. Икки кишига етар-
ли анжомни бир жойга тўплангандан кейии, Низомжонга
буларнн шолчага ўрашни буюрди. Кейин ўзн ошхонадан
қумғон, декча олиб чиқди. Яна нима эснмдан чиқдн
экан, деб ўйлаб тургандан кейин, унутган нарсаси эси-
га тушиб, яна ошхопага кириб кетди. Саватда нон, туз,
қошиқ, қуруқ чон олиб чиқди.
— Бўлди. Яна бирон нарсадан камчилик бўлса қиш-
лоққа одам тушиб турар, албатта, тайинлаб юборинг-
лар. Ҳаммасини юбораман.
Девор рахнасидан эгарда ўтирган Икромжоннинг бо-
ши кўринди. У эгардан гуп этнб ўзини ерга ташлади-ю,
ҳовлига кнрдн.
— Тайёрмисизлар? Қани жиян, юкларни аравага
олиб чнқавер!
— Дадасн, мен боролмайднган бўлиб қолдим.
Мкромжон хотиинга қаради.
— Нега айниб қолдинг, хотин? Юравер, Тоғага айт-
дим, майли, деди.
— Кейинроқ борарман. Ҳозир борсам сизларга таш-
пиш бўлншдан бошқа фойдам тегмайдн. Бораверинглар,
мсндан хавотир олманг, менга жин қам тегмайдн.
Икро.мжон чаккасннн қашиб, пима қплишини билмай
туриб қолдп.
Бирга кетгани дуруст эди. ё л ғ и з уйда нима қнлаяи?
Уйлайвернб адойи та.мом бўлади ку.
— Ҳой, хотин, юравср, жинннлнк қилма.
Ж аннат хола қатънй жавоб қилди.
— Кегаверннг, дадасн. Менн йиғлайдн, ўзинн ўзи
еб қўяди, деб ўйламанг, хотиржам кетаверинг. Бнр бош-
пана тикланг. Бу уйни биронтага топшириб, рўзғорни
саранжом қилнб кейин борамаи. '
— Э ,— деди Икромжон,— эси йўқ, хотин-эй, шу
пайтда рўзгорнп ўйлаб ўтирибсанми, ҳеч кпм тегмайдн!
Жонинг саломат бўлса, ҳаммасн топилиб кетадн.
Икромжон у деса, бу деди, хуллас, Ж аннат хола
бормайдиган бўлди.
Юкларии аравага ортиб Икромжон эндн узангига
оёқ қўяман деб турган эди, Ж аннат хола эшикка қулф
уриб унинг олдига келдн.
— Шошманг, ҳеч бўлмаса гузаргача кузатиб қўяй.
www.ziyouz.com kutubxonasi
Икромжон эгарга миимади. От жиловидаи етаклаб
йўл бошлади. Эр-хотнн олдинда жнмгнна кетишяпти.
Низомжон бўлса арава орқасида уларга хомуш қараб
борардн.
Икромжон араванн чойхона олдидаги устига кўч
ортнлган аравалар қаторнга олиб борнб тўхтатди.
Тоға келганларни алоҳнда рўнхатга ёзнб турарди.
Икромжон қишлоқда шунча одам борлигини билмас
экан. У ҳамма фронтга кетгану, қишлоқда қеч кнм қол-
маган, деб юрарди. Ҳознр кўчанинг икки бетига тизилиб
турган, самовар сўрисини тўлдириб ўтирган кншиларни
кўриб ҳанрон бўлди. Бутун қишлоқ чўлга кетаётганлар-
ни кузатишга чиққан эдн. Бундан ташқари, кеча қоро-
вул хонадонларнинг эшнгинн қоқнб эрталаб ҳамманннг
идора олдига тўпланишини айтгап эди.
Тоға охирги арава келиб тўхтагач, ичкарига кнриб
кетди. Бнр оздан кейин у кеча областдан келган мухбир
йигит билаи чиқдн. Улардан кенин ҳалп ҳам ўша янги
костюми, янги этнгнни кийиб юрган Умматали чиқиб
атрофдан кимнндир қидира бошладп. Қиднргап кишн-
сини топдн шекиллп, қўли бплан нмлаб чақирдн. Тўги
хола тўдадан чиқиб олдига келдн.
Уларнинг ҳар бир ҳаракатпнн Пкромжон қп.мирла-
май кузатиб турарди.
Кимдир уни туртгандек бўлди. Угпрнлиб қараган
эди, ёнидаги бола идора томонни кўрсатдн.
— Сизни рапс тоғам чақнряптплар.
Икромжоннинг иккп кўзи Умматалида бўлганндан
раис чақираётганнпи кўрмай қолган эди. Тез-тез юрнб
унннг олдига борди.
— Қалай, тайёрмисизлар? Тайёр бўлсанг, ҳозир жў«
найснзлар. Сен манавн ерда тур!
Тоға-қўлинн кўтарпб ғала-ғовурни босди.
Ҳамманинг кўзн унда. Тоға баланд овоз бплан гап
бошлади.
— Ҳурматли ўртоқлар! Бугун биз шу соатдан бош-
лаб областда бпринчи бўлиб Найман чўлига юриш бош-
лаймпз. Узларпнгнзга маълум, уруш кетяпти. Юртпн
тўйдприш, кнйинтириш, урушдаги болаларимпзни толиқ-
тирмай вақтида озиқ-овқат билан таъминлаб туриш
бпзпннг зиммамнзга тушган. Шунинг учуп ғалаба кун-
ларпп тезроқ яқинлаштирнш ниятида партнямизнипг
бокор ётган чўлларни ўзлаштнрпб упи ҳоснл беришга
344
www.ziyouz.com kutubxonasi
мажбур қнлннг, деган чақирпғига, лаббан, деб жавоб
берднк. Мана бугуп йўлга чиқяпмиз. Бнринчн ҳосили-
мнзнн фронтга, азамат ўғилларнмизга атанмиз. Рози-
мнсизлар?
Оломон гувиллаб унпнг гапини маъқуллади. Тога
қўлннн кўтарган эди, халониқ яна жим бўлнб қолди.
— Правлениеда келишиб, колхозимнзнннг илғор ки-
шиларн номидан Совет Игтпфоқи Қаҳрамони унвонига
сазовор бўлган ҳамқншлоғнмиз Азизхон Умматалиевга
хат йўллашга қарор қнлдик. Рухсат этсанглар, шу хат-
нп ўқнб берсак.
Тоға қўлтнқлаб турган қнзил папкадап икки-уч ва-
рақ қоғозни эҳтиётлаб олнб сал олдннроққа чнқди. Ав-
вал халққа бир. қараб олгандан кейнн, шошилмай ўқий
бошлади:
— «Азиз фарзандимиз, жигаргўшамиз Азизхон! Се-
нинг ссвиклн Ватанимнзнн ёвуз душмандан ҳимоя қи-
лиш учун фронтда кўрсатган қаҳрамонлигингнн эшнтиб
бошимнз кўкка етди. Днлларимнз қувопчга тўлди. Ва-
тан учун фндокорона жанг қилаётган азаматлар сафн-
да эканлнгингдан фахрланамиз. Ҳамиша мана шундап
мард бўл! Бпз, ҳамқпшлоқларинг душмапнн Берлингача
қувиб борпшингни, унп ўз уясида янчиб ташлашингнп
истаймиз. Чекпнма! Душман галаларига шердек таш-
лан! Унн янч! Хонавайрон бўлган онлаларнннг, етпм
қолган болаларнииг қасосинн ол! Оналарнннг кўз
ёшларн эсингда турсин! Кул бўлган кошонларнннг
гулханларн эсингда турснп! Дорга осплган, бўғзига
ханжар қадалган жнгарбандларнмпз эсингда турсин! Шу-
ларнинг ҳаммаси, ҳаммасн учун қасос ол, азамат лочн-
нимнз! ..» — Тоға хатнинг шу ерига келганда снпдан рў-
молчасини чиқазиб кўз мплкларини артиб олдн.
Халқ сукут ичида уни тингларди. Икромжон эса бо-
шинн қуйи эгнб одамларга қараёлмай тптраб турарди.
Тоға ўқишда давом этди:
— «. ..Сенга шу хатни йўллаётган паптпмпзда бутун
қишлоқ халқи бир ерга тўпланднк. Фронтдагн болаларн-
мизни зорнқтирмаслпк учун янгн ер очиб, экин майдон-
ларннн кенгайтиришга қасамёд қнлднк. Бнз бу ерда
меҳнат фронтнни очяпмиз. Чўл билап олишмоқчимпз.
Тўқай билан олишмоқчимиз. Ш у хат ўқнлаётганда мсҳ-
нат фронтпмизиннг гвардпячилари жангга отланпб шай-
ланиб туришнбди. Сенга бутун қншлоқ аҳли сиҳат-сало-
345
www.ziyouz.com kutubxonasi
матлик, жангда ғалаба тилайди!»— Тоға хатнн ўқиб
бўлиб яна дастрўмолини олди-да, пешона терларини
артди.— Кимда-ким шу хатни маъқулласа келиб имзо-
сини чексин.
Биринчи бўлиб Умматали, ундан кейин Тўти хола
имзо чекди. Ана шундан кейин бирин-кетин одамлар
келиб имзо чекавердилар. Кўпчилик Икромжонни зим-
дан кузатиб турарди.
Икромжон келиб, иккиланмай қаламни қўлига
олдн-ю, энгашиб қўл қўйди. Шундан кейин у дадил юриб
арава олдига борди, ажиб бир чаққонлик билан эгарга
миниб олди.
Тога хатни папкасига солгандаи кейин аравалар
тахтмн, дегандек, атрофга аланглаб олди.
— Оқ нўл! Оқ йўл, сизларга, яхшилар!
Аравалар жойидан қўзғалишди. Икромжон отга бир-
икки аччиқ қамчи боснб, олдинга ўтиб кетди. Ж аннат
хола пнлдираб унга етиб олишга ҳаракат қиларди.
Карвон одамлар тўдасидан чиқиб, тош нўл бўйлаб
кета бошлади. Низомжон аравадаги юклар устида ўтп-
рнб орцада қолаётган одамларга қараб қўл силкитарди.
Зебихои тўртннчи арава билан снма-ён келарди. У эгар-
да қийшнқ ўтнриб олган поччаснга нималардир деб
гапирарди.
Тош йўлда гилднракнинг қалднрашндан унинг нима
деяётганнни Иизомжон эшнтолмасди.
Ж аннат хола то тўп қанроғоч тагигача эргашнб
кслди-да, охири у ҳам қўлини силкитиб орқада қолиб
кетди.
Мизомжоп унинг қораси кўринмай кетгунча юрагн
эзилиб қараб борардн.
Икромжоннинг қовоғи солиқ. Орқасига қарамайдп.
От ёлларининг силкинишига қараб ўй ўйлаб кетади.
Унннг нима учун тажанг бўлаётганини Ннзомжон
билади.
УЧИНЧИ БУЛИМ
I
К*Эанман тўқанлари ёнарди.
Қуриб қовжираб қолган қампшларни олов бир чек-
кадап ямлаб боради. Паға-пага қурумларни шамол
олнс-олисларга қувиб кетмоқда. Тўнғизларнинг бесаран-
www.ziyouz.com kutubxonasi
жом хур-хури, ўрдак ва қашқалдоқларнннг ғақ-ғуқи
оламни тутган.
Икромжон баланд дўнг тепасида қўлтиқтаёғига, ти-
ралиб ўтнинг тўқай нчкарисига ўрмалашини кузатмоқ-
да.
Ҳаво салқин. Изғирин жоннн ачитади. Аммо шамол
аланга тафтини Икромжон турган дўнггача олиб кел-
моқда. Гоҳ қоп-қора тутуи булутлари орасида кўринмай
кетади. Шунда у худди булут ўраган қояга ўхшаб аранг
кўзга ташланиб қолали.
Аравадаи чиқарилган отлар тутун аччиғидан бе-
зовта бўлиб, бошларини ўқгии-ўқтин силкитиб қў-
пншадн.
Низомжон бола бўлиб бунақа катта ёнғинни кўрма-
ган эди. У буралиб кўтарнлаётган тутунларга жимгина
тикилмоқда. Тутун буралаётган жойдан ознб, жунларн
осилиб қолган бир бўри отилиб чиқиб қум тарафга қоч-
дн. А.чмо сал нарироққа бориб япа орқага қайтди. Ту-
тун орасига кнрнб кетди.
Низомжон унинг ўзини ўтга уришидан ажабланнб
турган эди, милтиқнн ўқлаётган Нкромжон ўзича га-
пнрди:
— Модасинн чақиряптп.
Икромжоннннг гапи рост чиқди. Сал ўтман ўша
аланга орасидан бояги бўри эмчаклари осилган мода-
сини эргаштирпб чиқди. Икромжон мўлжалга олиб ўқ
уздн. Ўқ еган бўрп оқсоқланиб уч оёқлаб югурганича
тепалик орқаснга ўтиб кетди.
Модаси эса ёнғинда қолиб ёнбоши куйган экан, қум-
га етмай йиқилди. Туролмай уч-тўрт метр судралиб бор-
ди. Кейнн, қимирламай қолди.
Шамол кучайиб оловнинг тнли яна қам узунлашдн.
У яшин тезлигнда қамишларнн ямлаб борарди. Аммо
чўл шамолпдек телба шамол бўлмайдн. Ҳозиргина олл
тарафдап эсаётган шабада салдан кейин орқа тарафдпи
эсадн. Бу гал ҳам шундай бўлди. Низомжон, ўтнннг бу
хил ёниши бўлса бнрои ҳафта ичи ўчмаса керак, деб
ўйлаган эди. Йўқ, шамол олдиндан эса бошлади-да,
ўтни орқага пуркади. Ун беш минутларда аланга сўнди
қўйди.
Икки қўлини белига тираб турган Тўланбой:
— Икромжон, қўштиғнн болага беринг,— деди.—•
Бўринн қувсин. Оёғн яраланган, узоқ кетолмайди.
347
www.ziyouz.com kutubxonasi
Икромжон милтицни Низомжонга узатаркан, таъкид-
лади: .
— Уқни исроф қилма! Эҳтиёт бўл!
Ннзомжон милтиқни олди-ю, қумликка қараб чопдн.
У тўхтаб, оёқ остида ётган бўрини милтиқ қўндоғи би-
лан ағдардн. Бўри сап-сарнқ кўзлари бақрайганча ўлиб
қолган эди. Низомжон тепага қараб чопди. Тўланбой
рост антган экан, яраланган бўри олдннги чап оёгини
кўтарганча савағич уюми олдида унга ёмон тикилиб
турарди. Низомжои умрида бўрига дуч келмаган эди.
Қўрқиб кетди. Тўхтади-ю, қнмнрламай қолди. Бўри
унга томон уч оёқлаб келаверди. Низомжон нима қи-
лишнпи билмасди. Оз бўлмаса милтиқни ташлаб юбо-
рай дедн. ШуидагнИа у қўлнда милтиқ борлнгини
билиб қолди. Шошиб мўлжалга олди-да, кетма-кет
нккала тепкини босдн. Уқ товуши тннганда савағнчнинг
қуриган қиёқлари тўзиб кетганпип кўрди. Тутун тар-
қадп. Қонга беланган бўрп қумда безовта думалаб,
охирн бир-нккп марта оёқ сплтадн-ю, жнм бўлди.
Низможоп бўрпнинг ўлган-ўлмаганини билолмай бир
оз қараб турди. Бўрн бошқа қпмпрламади. Шуидан ке-
пнпгина яқинпга борнб тепиб кўрди.
Ннзомжон иккала бўрппи оёғидап судраб келганда
қатор плакатлар олдида уч-тўрт киши бордон тўқиб
ўгирарди. Низомжон бўриларни улар олдпга ташлаб
кетмонни олдн-да, ўчоқ ковлашга тушиб кетдн. Икром-
жон ҳам, Тўлапбой ҳам Ннзомжонга бир сўз дейишма-
дн. Ф ақат бир-бирларига маъноли қараб олишдп.'
Кпмсаспз чўл бир кундаёқ гавжум бўлиб қолган эдм.
Қўшалоқ тол тагнда нккн кишп ерга қозиқ қоқиб сўрн
ясамоқда. Оқ тунукадан ясалган бакин ер ўчоққа ўрна-
тпб, атрофига лой чаплашмоқда. Бир чол бочкадэн ре-
зпнка ичак билан керосин сўрпб, тошфонарларга қуй-
моқда.
Ннзомжон ўзпипнг қобиллнгн билан бу ерлагиларга
дарров маъқул бўла қолди. Ундан ҳеч ким қаердан кел-
ганини, бу ерда ннма қнлиб юрганпни суриштирмади.
Эҳтнмол, Икромжоппинг қарнндоши деб ўйлашган бўл-
са керак. Ҳар қалан, Нпзомжон уларга тез эл бўлиб
кетди.
Бугун кун қамиш кундириш, ўчоқ қурнш бплан ўтди.
Қеч кнрпб, қоронғнлик бошланганда ҳамма‘ жам бўлиб,
348
www.ziyouz.com kutubxonasi
катта чоднр ичила, тошфонарь ёруғнда чонхўрлик қнлиб
у ёқ-бу ёқдаи гаплашиб ўтирарди.
Чон ичиб ўтирган одамларнинг днлида қандайдир
огир ўйлар бор эдн. Аммо қеч ким оғиз очнб урушдан
гапнрмасдн. Уларнинг нима учун шундай қнлаётганла-
ринн Низомжон сезнб ўтирардп. Агар урушдан, урушга
кетган болалардан гап очнлса Нкромжоннинг дили
оғришинн ўйлаб, гапни бошқа ёққа чалғнтишаяпти.
'Гўланбой амакн қаммадан кўп гапирардн:
— Бола маладес, бўрнни қойнл қилди. Айниқса, мо*
ласн тнрик қолса сал кунда ҳамма сқни бўри бостир-
ворардн. Қўявер, бола, Тогадан мукофат олиб бераман.
Ннзомжоп индамадп.
— Эртага Зирилламадан арава келмаса, ишимиз
тўхтаб қолади,— деди Тўланбой апча жнм ўтиргандап
ксйин.— Тоға тўртта темир плуг юбормоқчн эди.
— Трактор-чи?— деди Пизомжон гапгз аралашиб.
Тўланбой унп эрмак қилди.
— Вой боласи тушмагур, бу ботқоқда пардек енгил
одам юролмайди ю, оғирлиги неча тонна келаднган
тракторга йўл бўлспн! Ботиб қоладп, жпян, ботиб қо-
лади.— У Икромжонга ўгнрплдн.— Аравалар бугун
етпб борпшса, эртага қайтиб келишлари мумкин. Кеч
кетишди. Ишқилнб, бирои жойда ботнб қолишган бўл-
маспн.
— Иўғ-э,— деб унга эътпроз бнлдпрди Икромжон,—
келган йўлнмиздан кетишса бемалол етнб олишадн.
Кўрдннг-ку, йўл ёмон эмасдп. Эндпгн гап бпзда қолди.
Майнинг еттиларнга бориб уруғ сочиш керак. Ушангача
мана шу кунган тўқайда шудгор очнб тахт қилиб қўни-
шнмнз керак. Қилоламизми, шуни?
Упинг гапларпга жим қулоқ солиб ўтнрган Тўлан-
бой жавоб берди:
— Уринпб кўрампз, оқсоқол. Агар трактор келолса-
к у кўп ишларнн эплаштирардннг-а, нложи йўқ-да. Тога
ваъдаснда туриб, каналдан ариқ тортпб келишга одам
юбормаса ншнмнз чатоқ бўлади. Сизот сувнга ишоннб
бўлмайди.
— Тоға қаттиқ ваъда қилган,— деди Икромжон.^
Сув ҳайдаб келншдан ташвпш қилма. У ёғини рапс эп-
лаштирадн. Ундан ташқарн, ер қотпши билан бнтта
тракторнн ҳам бизга юборади. Чпгнтдан қутулиши бн-
лан юборадн. Яна ер очампз. Қовун эктнрмоқчи Тоға.
340
www.ziyouz.com kutubxonasi
Ш у гапдан кейин ҳамма хотнржам бўлиб, эртанги
ншнинг маслаҳати Сошланди. Ким қасрдан нш Сошлан-
ди, ким қурилишда бўлади — ҳаммасига режа тузилди.
Катта қурилишлар кейин бўлади. Ҳозир ошхона, ёнига
битта чоғроқ тандир қурилади. Икромжон каналдан
сув ташиб келишни Низомжонга юклаётган эди, у розн
бўлмади.
— Йўқ дема, бола. Битта эшак бераман, фермадан
сут ташийдиган иккита бидон ола келганмиз. Қўш бн-
донлаб ташийверасан.
Низомжон унга ёлворгандек қаради:
— Мени энг оғир ишга қўнннг, илтимос' қнламап.
Эл қатори ишлаб тер тўкай. Мени кичкина, нимжоп
деманг. Узларинг қаторн кўраверинглар. Далада ўс-
ганман. Қетмонда суягим қотган. Бнр ишлай.
Икромжон билан Тўланбой бир-бирларига қараб
олишди.
— Ҳеч қанақа шартим йўқ. Ишлаб у-бу орттириш
ниятим ҳам нўқ, менга ҳеч нарса керакмас. Бошпана
бўлса, қорннм тўқ, устим бут бўлса бас. Ннмаики иш-
лаб топсам колхозга. Меҳнат ҳақи ҳам керакмас!—
Низомжон кўн гапирмоқчи эдн, ўпкасп тўлиб, гапи то-
могидан чиқмай, ҳнқиллаб қолди. У энтикпб гапинн
тамом қилди.— Чап қўлннг чўлтоқ экан, деб урушга
олпшмади. Унимга снғмадим. Эрта-нндин огашшларим
\рушдан қайтиб келишади. Шуларнннг кўзнга қан-
доқ қарайман. Нима қилдннг, қайси ковакда моғор бо-
сиб стган эдинг, дейишса нпма дейман? Эшакда сув
ташнб, тирнкчилик қилиб юрдим, дейманми? Иўқ, тў-
қай буздим, бола-чақаларингга овқат толиб бердим,
уларни боқдим, дейднган пш қилмоқчиман. Ж он акалар,
мени аямасдан ишга ташлайверинглар.
У шундай ялиниб гагшрардики, раъйини қайтариш-
нннг сира нложи қолмаган эди.
— Хўп,— деди Икромжон.—- Айтганинг бўла қолеии.
Олди одамларни уйқу босиб, кафтларига эснай бош-
лаган эдилар. Қарнялар дастурхонга фотиҳа ўқишгач,
ҳамма ўрнидан турди.
Низомжон билан Икромжон палаткадан чиқишган-
да қумлик томондан аллақандай нлиқ шамол эсастган-
эди. Икромжон олачалпоқ булутлар орасига дам кириб,
дам чиқиб сузаётган ойга ички бир изтироб билан тикн-
лнб турди-да, уҳ тортиб палаткасига қараб кетдн. Ни-
35Э
www.ziyouz.com kutubxonasi
зомжон инламай эргашди. Палаткага кирган Икромжон
фонарь ёқдн-да, боя Низомжон тўшаган қамишлар ус-
тнга кўрпаснни сзди.
— Жойингни сол, болам, стайлик эиди.
Пегадир унннг овозн титрардн.
— Амаки, ётаверинг, уйқум келмаяпти. Бир оз ой-
дннда юраман.
— Ҳа, мапли, ўзпнг биласаи. Эртага иш зўр бўлади.
ёта қолганинг маъқул эди.
У ш у н д а п деб, ёғоч о ё г и н и н г т а с м а л а р н н и бўшатиб
к ў р п а г а к н р а р к а н , япа оғир у қ тортди. Н и з о м ж о н унииг
а \ [ ! О Л - р у ҳ и я с и н н се.тмб т у р г а н к д а и ф о н а р ь п н л и г и н н
и а с а н т и р и б , т а ш қ а р н г а ч и қ и б к е г а қолдн.
Пкромжонпннг юраги куярдн. Ота ўз боласинп мниг
марта оқ қчлгаида қам юрагннипг бир чеккасида шу
болага атаб ардоқлагаи, уиннг камолинп кўришга ас-
рагаи меҳрннпнг зарраларн стадн. Б у зарралар вақти-
вақти билан аланга олиб, яиа сўмадн. Ҳозир Икромжон
нигнрма бир йнл қалбидан нарн кеткизмяган, ҳар бир
дақнқаси катта умидлар ваъда қилган иияглари билан
кенпнгн бнр ҳафта ораснда боласнпи олисларга олиб
кетгап, порлоқ ннятларипн куйдириб жизғанак қилган
ходисалар ораспда ўртанарди.
Икромжонни бир нарса кўпроқ қийнарди.
Псга шундай бўлди? Нега уннпг боласи қўрқоқ
чнқди?
У ўйлаб-ўйлаб, ўпига етолмасди.
Емай едирди, кнймай кнйдирди...
Икромжопнинг бирдан кўзларн очилиб кетди.
Ха, ҳа ҳамма ган ана шунда. Қўлини совуқ сувга
урднрмади. Огнр нш қнлдирмади. Йнғлагаида қўшили-
шиб йиғлади. Қалпшнпн ҳам ювнб қўярди. Касал пай-
тнда ҳам уим тайлоқдек қилнб опнчиб юрардн. Бстини
ювганда ўзи сув қуйиб турарди...
Икромжон пешонасига шатиллатиб бир туширдн.
— Жазангнн торт, жазангнн торт, Икром. Уни ўэичг
шу кўйга солдинг. Энди мнпг йнғла, бефойда. Сенга бу
жазо кам!
Икромжон ўғлииннг шу кўйга тушишини еиря ўзн-
дан кўрмаган эдн. Энди бунга иқрор бўлди. Иқрор бўл-
ди-ю, аламига чидолмай инграб юборди.
Шундай нзтироблар гирдобида қолган кишини ҳеч
нарса билан юпатиб бўлманди. Бундай пайтларда уни
3-51
www.ziyouz.com kutubxonasi
The words you are searching are inside this book. To get more targeted content, please make full-text search by clicking here.
Said Ahmad. Ufq (trilogiya)
Discover the best professional documents and content resources in AnyFlip Document Base.
Search
Said Ahmad. Ufq (trilogiya)
- 1 - 50
- 51 - 100
- 101 - 150
- 151 - 200
- 201 - 250
- 251 - 300
- 301 - 350
- 351 - 400
- 401 - 450
- 451 - 500
- 501 - 550
- 551 - 600
- 601 - 650
- 651 - 686
Pages: