Prosiding Kolokium Aktiviti Kesarjanaan 2020
Jilid1
ISBN:978-967-2432-02-9
© 2020 #112 Dana Penyelidikan
Jadual 3: Lingkungan Makna yang Sama
BMS DMB DK Taraf Kognat
koyak carik caik +
koyak rabak abak +
kuat daras daas +
menyala marak maak +
risau watir watii +
bising ingar inga +
4. DMB dan DK mempunyai kognat tetapi tiada kognat dengan BMS.
Ciri yang keempat ini menunjukkan kedua-dua DMB dan DK mempunyai kognat yang jelas
tetapi tiada persamaan dengan BMS. Selain itu, salah satu bentuk leksikon yang terdapat dalam DMB
dan DK ialah wujudnya istilah yang merujuk bunga (putik) (BMS) untuk buah-buahan seperti nangka,
cempedak, pinang, dan padi yang kesemuanya dirujuk sebagai lumarai dalam DMB dan luma’ai dalam
DK.
Jadual 4: DMB dan DK Kognat tetapi BMS Tidak Berkognat
BMS DMB DK Taraf Kognat
BMS
perempuan bini-bini bini-bini ‒
pelangi bangkawat bangkawat ‒
ibu bapa indung indung ‒
hijau gadung gadung ‒
duit usin usin
sagu ambuyat ambuyat ‒
cantik bisai bisai ‒
deras bangat bangat ‒
gemuk lampuh lampuh ‒
jagung gandum gandum ‒
pelepah andayang handayang ‒
garam sira siya ‒
‒
5. BMS dan DMB mempunyai kognat tetapi tiada perkaitan dengan DK.
Ciri yang seterusnya memperlihatkan leksikon antara BMS dan DMB mempunyai kognat tetapi
tidak kognat dengan DK. Walau bagaimanapun, contoh ini agak terhad serta kurang produktif.
Contohnya, perkataan kotak (BMS), kutak (DMB) dan umpok (DK), pemadam (BMS), pamadam
(DMB), palaak (DK), tuala (BMS), tawala atau gabar (DMB) dan cukin (DK).
RUMUSAN
Sebagai kesimpulannya, kajian ini telah dapat mengenal pasti beberapa ciri persamaan dan perbezaan
leksikon antara BMS, DMB dan DK. Sebagai dialek yang mempunyai kekerabatan dengan rumpun
90
Prosiding Kolokium Aktiviti Kesarjanaan 2020
Jilid1
ISBN:978-967-2432-02-9
© 2020 #112 Dana Penyelidikan
Melayik kedua-dua dialek DMB dan DK masih mengekalkan ciri yang ketara dengan induk asalnya.
Walau bagaimanapun, terdapat juga beberapa leksikal dalam DMB dan DK yang tidak mempunyai
kognat dengan BMS tetapi mempunyai ciri dan persamaan atau kognat dengan bahasa etnik di Borneo
yang lain misalnya perkataan piasau (kelapa), usin (duit, wang), sira, siya (garam). Kajian silang
dengan leksikon bahasa etnik di Borneo boleh dijadikan sebagai kajian lanjutan.
RUJUKAN
Asmah Haji Omar (1995) Rekonstruksi Kata dalam Bahasa Melayu Induk. DBP: Kuala Lumpur.
Asmah Haji Omar (1993) Bahasa dan Alam Pemikiran Melayu. Edisi Kedua.DBP: Kuala Lumpur.
Asmah Haji Omar, 1985. Susur Galur Bahasa Melayu. Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan Pustaka.
Asmah Haji Omar. 2008. Ensiklopedia Bahasa Melayu. Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan
Pustaka.
Chucu, Jaludin. 2003. Dialek Melayu Brunei dalam Salahsilah Melayu Purba. Bangi: Universiti
Kebangsaan Malaysia.
Clynes, Adrian & Deterding, David. 2011. Standard Malay (Brunei). Journal of the International
Phonetic Association 41 (2), 259-268.
King, Julie K. & King, John Wayne (eds.). 1984. Language of Sabah: A survey report (Pacific
Linguistics, Series C, No.78). Canberra: The Australian National University.
Lewis, M. Paul (ed.). 2009. Ethnologue: Language of the world. 16th edn. Dallas, TX: SIL International.
http://www.ethnologue.com/.
Maxwell, A.R.1969. Kedayan ethno-ornithology. Brunei Museum Journal 1 (1), 197-217.
Moody, David C. 1984. The Malayic language family. In King & King (eds.), 91 – 100.
Rohani Mohd Yusof, 1999. "Perbandingan Morfologi Bahasa Melayu dan Bahasa Iban". Tesis bagi
memenuhi Ijazah Doktor Falsafah (Ph.D.), Jabatan Pengajian Melayu: Universiti Malaya.
91
Prosiding Kolokium Aktiviti Kesarjanaan 2020
Jilid1
ISBN:978-967-2432-02-9
© 2020 #112 Dana Penyelidikan
PANACEA OR PANDORA: ONLINE LEARNING PERSPECTIVES FROM
TEACHER EDUCATORS
Juliana Johari@Julie, ([email protected])
Lourdes Nagarajan a/l Arokiadasan, ([email protected])
Caroline Val Madin, ([email protected])
Shubashini a/p Suppiah, ([email protected])
Mohd Syam Suzzaman Chin bin Abdullah, ([email protected])
Institut Pendidikan Guru Kampus Gaya, Kota Kinabalu, Sabah
ABSTRACT
The COVID-19 pandemic forced changes in the learning system in many educational institutions
including the Institutes of Teacher Education (ITE) in Malaysia through the implementation of online
learning. This study was aimed at exploring the experiences, challenges, insights and views of teacher
educators in ITEs in conducting online lessons by adopting an interpretive qualitative research design
in a form of a case study. A purposive sampling involving teacher educators in an ITE in Sabah was
carried out. The two data collection methods used were an open-ended survey and focus group
discussion (FGD). The data was analysed through Braun and Clark’s (2006) six thematic analysis
procedures. The findings indicated that teacher educators generally found the online learning
experiences to be successful in terms of the accessibility, flexibility, the innovative elements as well as
the establishment of relationship between them and the learners. However, they faced numerous
obstacles in regards to their own digital competency, online lesson planning as well as the internet
stability and availability. On the whole, teacher educators expressed preference for a more blended
learning approach to match the aims of the teacher education curriculum.
Keywords: COVID-19 pandemic, online learning, teacher educators, teacher education, digital
competence
INTRODUCTION
COVID-19 (coronavirus disease 2019), the fifth pandemic after the 1918 flu pandemic, has affected
people all over the world at an alarming rate. The first report and subsequent outbreak is traced to a
cluster of novel human pneumonia cases in Wuhan City, China, since late December 2019. The earliest
date of symptom onset was 1 December 2019 (Liu Y-C, Kuo & Shin, 2020). This disease has impacted
so many fields around the world so much until the foundations of various societies have been shaken to
the core.
Among the fields mentioned earlier, the COVID-19 pandemic affected educational systems
worldwide leading to the near total closure of schools, colleges and universities. UNESCO (2020)
reported that as of 27 July 2020, approximately 1.725 billion learners are currently affected due to
school closures in response to the pandemic. This was part of the efforts to slow the spread of COVID-
19 through non-pharmaceutical interventions and preventive measures such as social-distancing and
self-isolation
Malaysia was not spared in any way the panic shared by other countries. The main question
was, what was going to happen to the educational system of their countries. Educationists, policy
92
Prosiding Kolokium Aktiviti Kesarjanaan 2020
Jilid1
ISBN:978-967-2432-02-9
© 2020 #112 Dana Penyelidikan
makers, curriculum designers, examination boards, educational researchers, parents, who played a
crucial role in designing and implementing curriculums were put to the test by this minute virus.
Online learning has become a much needed lifeline for educational institutions as they seek to
minimise the potential for community transmission (Moorhouse, 2020) and at the same time optimise
the learning opportunities for learners of all levels. However, not all countries have the infrastructure,
technological advancement, technological expertise, ICT savy educators and parents who are
technology savy and with the means to support online learning demands. In addition, some stakeholders
have voiced their doubts as to whether online learning can meet the demands, needs and lacks of learners
from the preschool, primary, secondary, tertiary and in institutes such as the institutes of teacher
education. Is the pedagogy used by the educators in all these different institutions based on a common
trend? How would the educators educate or train their learners through online learning? How are the
learners to be assessed with high levels of reliability and validity?
Background of Research
The COVID-19 virus was confirmed to have reached Malaysia when it was detected on tourists from
China arriving via Singapore on 25 January 2020. Within a few weeks, Malaysia had recorded the
largest cumulative number of confirmed COVID-19 infections in Southeast Asia, breaching the 2,000
active cases mark by the end of March, from fewer than 30 cases at the beginning of the month. By 16
March, the virus was reported in every state and federal territory in the country. The Prime Minister of
Malaysia, Tan Sri Muhyiddin Yasin held a live nationwide telecast on 16 March 2020 and announced
the decision to implement the Movement Control Order (MCO), closure of all public and private higher
education institution (IPTs) and skill training institutes.
The announcement brought reality to the door steps of many Malaysians who never expected
such a pandemic in Malaysia. Many educators started attending online training sessions through
Youtube or other online platforms. Some took a step further and called for assistance from anyone who
can relate to their predicament. Most Malaysian parents realised they played a crucial in supporting the
learning of their children by providing suitable online learning environment so that they can participate
actively and effectively. However, as Dr Mohd Radzi Md Jinin, the Malaysian Education Minister
pointed out some students may find it difficult to embrace online learning, as a study involving more
than 670,000 parents and up to 900,000 students in Malaysia, 6% have a personal computer, 5.76%
have a tablet, 9% have a laptop and 46% have a smartphone(Yeoh, 2020)
Statement of Problem
Based on the experience of the few weeks carrying out online learning with learners in an institute of
teacher education by the researchers, it was clear there were differences between online and classroom
instruction. These differences covered areas such as how teacher educators deliver information, interact
and assess learning. In our opinion, online learning demands an in depth digital knowledge and ICT
based skills and the ability to design creative and interactive online lesson plans to deliver the
multifaceted content of teacher education. At the same time, teacher educators are also expected to
develop and enhance the talents of their students so that they would be world class teachers who are
independent and lifelong learners. Thus teacher educators need to be positive and belief in the
knowledge and skills they possess on online learning and ever willing to develop their knowledge
further. However, to what extent teacher educators are prepared to face the challenges optimistically is
yet to be confirmed. Thus one needs to gauge the experience they have gained from carrying out online
learning, the challenges they have faced and also the invaluable and perceptive insights they can reveal.
Teacher educators who are new to online learning may focus on technology-first approach to
instructional planning, complicating the teaching and learning process and resulting in poorer
achievement of the course learning outcomes. Moorhouse (2020) advises online learning educators to
93
Prosiding Kolokium Aktiviti Kesarjanaan 2020
Jilid1
ISBN:978-967-2432-02-9
© 2020 #112 Dana Penyelidikan
prioritize learning objectives before technology. However, without the much needed knowledge on
technology, learners may not achieve the learning outcomes. Thus how do teacher educators create a
balance between technology and the course learning outcomes and are they aware of the online tools
available and how they can be used to create a rich environment for online learning to take place
effectively.
Objectives of the Research
The objectives of the study are to
• gauge the experience, challenges and insights gained by teacher educators when applying online
learning in teacher training
• examine the challenges faced by teacher educators when applying online learning in teacher
training
• investigate the insights gained by teacher educators when applying online learning in teacher
training
• evaluate how teacher educators may want to carry out their training differently with the
emergence of online learning
Research Questions
This study specifically addresses the following questions;
• What are the various experiences gained by teacher educators when applying online learning in
teacher training?
• What are the challenges faced by teacher educators when applying online learning in teacher
training?
• What insights have the teacher educators gained when applying online learning in teacher
training?
• How would teacher educators want to carry out their training differently with the emergence of
online learning?
Limitation of the Research
One of the limitations of this research is that the research participants though they were randomly
selected are in the same Institute of Teacher Education (ITE) which has its own organisational culture.
Thus the sample group may not represent the situation in the other 26 Institutes of Teacher Education
in Malaysia. Another limitation of this research could be the inconsistency in the lecturers’ willingness
to take part in this study. This could be due to the heavy workload and commitment of lecturers.
Significance of the Research
One of the significance of this research will be to gauge and document the various experiences,
challenges, insights gained by teacher educators from different fields of expertise when applying online
learning in teacher training. As they begin to share their experience, they will be able to identify their
strengths and weaknesses and through group support they could enrich their online learning strategies
and provide quality service to their learners.
REVIEW OF RELATED LITERATURE
Teachers and teacher educators are transitioning through a particularly uncertain time in terms of their
professional lives and work. The rapid move to online modes of delivery in order to keep students
94
Prosiding Kolokium Aktiviti Kesarjanaan 2020
Jilid1
ISBN:978-967-2432-02-9
© 2020 #112 Dana Penyelidikan
engaged in learning has led to significantly intensified workloads for staff as they work to not only
move teaching content and materials into the online space, but also to become adept in navigating the
required software. Allen, Rowan & Singh (2020), observed that the impact of this shift on both the
teaching staff and the students is uneven pointing out that in some contexts, there are already established
blended modes of delivery while in others the move to online spaces are considerably difficult as
teachers and teacher educators struggle to adapt to what might well be the “new normal” for an
indefinite period of time.
In the context of teacher education, the transition from face-to-face to online teaching was
sudden, unexpected and particularly challenging. The process of adaptation involved the need to focus
on resources, ways of interacting with the students, pedagogical decisions and in practice-based fields
such as teaching practicum, the process was even more perplexing. There were no specific
recommendations for teacher education programmes other than requisites pointed towards the
importance of maintaining the interaction with the student-teachers via online teaching through the
combination of synchronous and asynchronous sessions utilizing various online platforms (Allen, et al.,
2020; Flores & Gago, 2020).
Online learning is defined as learning experience in synchronous or asynchronous
environments using different devices such as mobile phones, laptops with Internet access. Using these
milieus, students can learn and interact with instructors and other learners (Singh & Thurman, 2019).
In view of this, Zhu and Liu (2020), pointed out that while most institutes of higher learning were able
to make the transition easily by providing the required online learning platforms and courses, other
persistent issues would also need to be considered such as stable digital infrastructure and platforms,
Internet accessability and more importantly, the capacity for the students to “conduct self-disciplined
and seld-directed active learning” and “professional support and development for the teaching staff”
(pg.3). Furthermore, the lack of a holistic quality assurance system for online teaching and learning may
lead to an emphasis on achieving learning outcomes thus failing to consider both the social and
emotional development of the students (Jandrić, et.al 2018). A similar predicament was also pointed
out by Flores and Gago (2020), in which they postulated that the transition from face-to-face not only
entailed pedagogical challenges in terms of teaching methods but also assessment strategies and tools
in which they stressed on the need to “plan and adapt” (pg.5) both pedagogical approaches and resources
towards solutions that would best meet students’ needs as well as the goals of the courses.
Studies have indicated that it takes more time to teach online courses than that of traditional
courses (Crawford-Ferre et al., 2012). Therefore, online learning educators require “additional support
in the form of reduced teaching loads or provision of teaching assistance” and that “most instructors
new to online teaching begin with little to no training or preparation specific to this deliver mode”
(Crawford-Ferre et al., 2012. pg.13).
For online learning to be effective, the ability and skills of the online educators should be of
high standards. Crawford-Ferre, et al. (2012) suggest that institutes have sufficient professional
development training related to online learning courses and instructions. These courses should
emphasize on how to encourage effective online collaboration for learners, how to set high and
achievable expectations and how to enhance educators’ online teaching strategies that are in line with
the needs of online environment. In addition, institutes also need adequate training in the technologies
applicable to online teaching such as how to use the online system and course software, knowing what
to do and whom to call when certain technology problems occur.
In the multitude of studies exploring the perceptions of teachers and teacher educators globally
having to make the transition to online teaching in the wake of the COVID-19 pandemic (Flores &
Gago, 2020; Moorhouse, 2020; Zhu & Liu, 2020) , a pertinent concern that seemed to have emerged is
the need for teachers and teacher educators to take on the responsibility and condition themselves to all
95
Prosiding Kolokium Aktiviti Kesarjanaan 2020
Jilid1
ISBN:978-967-2432-02-9
© 2020 #112 Dana Penyelidikan
the instructional component that comes with online learning. These include instructional methods, the
online leaning platform that will be used, the use of instructional time related to the time of application
use and well as the pyschological and social factors that affect teaching motivation. According to
Rasmitadila, Alliyah, Raahmadtullah, Samsudin Syaodih & Nurtanto (2020), these tasks and
responsibilities are not “that easily transferable” (pg. 92) when making the change from a face-to-face
learning system in the classroom to an online system which requires online teaching experiences which
in most contexts have never been implemented before. In light of this, Jandrić et al. (2018), calls for a
new paradigm of teaching and learning in post-pandemic time that could represent a shift from the
teacher-centric and lecture-based approach to one that is more student-centric which includes group
activities incorporating discussions and hands-on-learning activities. The authors however, pointed out
that this shift would require both conceptual and philosophical rethinking of the nature of teaching and
learning, roles and connections among teachers, learners and teaching materials in post-digital learning
communities (Jandrić et al., 2018).
It is against the above backdrop that the present study aims to explore the perceptions of teacher
educators in an institute of teacher education in Malaysia who were affected by the pandemic and were
subjected to online teaching. What are the views of the teacher educators about teaching and carrying
out assessments online in circumstances where classes as sites of learning is no longer available? There
is still a paucity in studies of this nature more so in institutes of teacher education in Malaysia where
traditional methods of teaching such as the lecture-centric approach form a major component in the
curriculum. The justification for this study is that capturing the experiences of these teacher educators
both in terms of insights and challenges is bound to bring to the fore the out-dated teaching and learning
approaches that have fossilised itself in the system thus allowing for a more flexible approach such a
blended teaching and learning in keeping up with the current advancements in technology.
METHODOLOGY
The COVID-19 pandemic has forced changes in the learning systems in many educational institutions
to implement online learning. The same conditions and rules apply in the Teacher Education Institute
of Malaysia. Online learning has been regarded as feasible and fitting to ensure the continuity of
education for students during the COVID-19 pandemic. This study is aimed at exploring the insights
and views of teacher educators in the Teacher Education Institute of Malaysia on their experiences
conducting online lessons during the pandemic.
Research Approach and Research Design
Taking from an interpretivist approach to research, this study has employed a qualitative research design
as it aims to explore teacher educators’ experiences of conducting online lessons during the movement
control order imposed by the Malaysian Government during the pandemic. A qualitative approach was
seen as appropriate for this study as it describes life experiences, gain insights while exploring the depth
and complexity pertinent to the phenomenon.
This research has used a case study research design as it intends to describe the in-depth
experiences (Yin, 2012) of the teacher-educators conducting online classes during the MCO. He further
stated that the chosen cases in a case study can be people, students, or staff schools who are members
of an educational community.
Research Contexts and Participants
As students embrace the new norms of learning circumstances, teacher educators also must avail
themselves to new ways of online teaching. The dramatic change in teaching and learning approach has
driven teacher educators in Teacher Education Institute of Malaysia to refurbish their pedagogical skills
96
Prosiding Kolokium Aktiviti Kesarjanaan 2020
Jilid1
ISBN:978-967-2432-02-9
© 2020 #112 Dana Penyelidikan
from the conventional in-class lesson delivery to a more blended-online learning. This case study
involves teacher educators from an Institute of Teacher Education in Sabah. Purposive sampling was
applied to get the insights of the teacher educators who has access to online learning conducted during
the MCO.
Research Procedures and Data Collection Methods
The study began with the research investigator team first having an initial discussion to establish the
field of study pertinent to the current issues and phenomenon. Literature search was conducted to
identify the conceptual and the operational definitions relevant to the research focus particularly in
relation to online learning during the MCO due to the COVID-19 pandemic. This generated the creation
of the research instruments that assisted in collecting the data. The instruments were validated to ensure
its trustworthiness before data collection was carried out. Obtained data was analysed and reported in
the findings for final discussion.
There were two data collection methods namely open-ended survey and focus group discussion.
For the open-ended survey, data was collected using a set of questionnaires which was distributed using
google forms to potential research respondents. The questionnaire is made up of two parts in which the
first part discerned the respondents’ demographic background (gender, working experiences, level of
education as well as computer and ICT literacy) while the second part explored insights on conducting
online lessons during MCO. Focus group discussion (FGD) was conducted with selected teacher-
educators in Institute of Teacher Education Gaya Campus from different departments. To assist with
the focus group discussion, an FGD guide was used by the moderator to ensure smooth operation of the
sessions. The guide was created based on Radcliff, Jensen, Salem, Burhanna, and Gedeon (2007)
standard element of a focus group agenda consisting of (1) Welcome, (2) Review agenda, (3) State
purpose of the session, (4) set ground rules, (5) Introductions, (6) Discussion, and (7) Session wrap-up
(p. 79).
Trustworthiness of the instruments used in this study employed Guba”s Model of
Trustworthiness of Qualitative Research (Houghton, Casey, Shaw & Murphy, 2013) using four
approaches which are credibility, dependability, confirmability, and transferability to ensure the rigour
of a qualitative research. Several trustworthiness strategies was employed such as expert reviews,
member checking and investigator triangulation. Each of the research instruments used in this study
underwent expert reviews. Three expert reviewers selected examined the instruments based on language
use, content, and structure. Member checking and investigator triangulation were conducted during data
analysis.
Research Data Analysis
Once data were collected, they were analyzed through content and thematic analysis. Braun and Clark’s
(2006) six thematic analysis procedures were employed throughout the process. They are (1)
Familiarizing with data, (2) Generating initial codes, (3) Searching for themes, (4) Reviewing themes,
(5) Defining and naming themes, and (6) Producing the report (p. 87). This study used ATLAS.ti
software to help with the analysis which synthesized the teacher educators’ experiences in doing online
class during the MCO. Research participants’ responses were coded and categorized into relevant
themes and then used to answer the research questions. Investigator triangulation involving all five
members in the research team was conducted in all stages of the research to ensure dependability of the
study.
FINDINGS OF THE STUDY
97
Prosiding Kolokium Aktiviti Kesarjanaan 2020
Jilid1
ISBN:978-967-2432-02-9
© 2020 #112 Dana Penyelidikan
RQ1: What are the various experiences gained by teacher educators when applying online learning in
teacher training?
When asked to state the top 5 of the experiences gained in the open-ended online survey, teacher
educators found the online teaching and learning experiences conducted during the restricted movement
control order to be efficacious in terms of the flexibility(82.8%), usefulness(79.3%),
accessibility(58.6%), easy to use(53.4%), the innovative elements(39.7%) as well as the relationship
that was established between them and the learners(25.9%). The findings gathered from the focus group
discussion (FGD) was in line with the findings from the online survey. The extracts from the FGD
below illustrate some of these experiences:
“At the beginning I panicked. I had sessions to complete and I had to do it online.
Everything was very new to me so I was learning also. The more I explored, the more
I found to be interesting for me and my students. It was flexible and I can easily access
materials for the topics. I tried many new things with them. I was very happy when
things worked. When it didn’t I asked myself and friends.”
Respondent C
“ I was very honest with my students and I let them know if I had a problem in carrying
out online sessions. But what I liked is the students came to my aid and helped me to
solve the problem. So I teach them the content of the course and guided me through the
technical problems.”
Respondent B
“Face to face training and online learning sessions are very different. I was not used
to it. But I had no choice. I am happy I have learnt new knowledge. It was challenging
but fun and interesting.”
Respondent A
RQ2: What are the challenges faced by teacher educators when applying online learning in teacher
training?
In the findings from both the survey and the FGD, the teacher educators indicated that some of the main
challenges faced when conducting online teaching and learning session during the restricted movement
control order was focused on the learners such as appropriate assessment strategies (56.9%) and internet
accessibility (70.7%) which requires a strong support system. Some of the responses include :
“When I use the meet , I feel that I am talking to myself because we don’t know students’
reaction. When we ask them they say they understand. When you repeat the question,
they keeping quiet.So assessing students’ understanding becomes very difficult. ”
Respondent D
“There are many challenges in terms of data and location. The students had to sacrifice
a lot in terms of data. Most of our students stay in areas which have problems in
accessing the internet. Students come from different background with varied economic
status. Thus they need to ensure the technological demands are met before they can
take part in online learning.”
Respondent F
In addition, the teacher educators themselves faced numerous obstacles in regards to own their digital
competency(52%), online lesson planning that could keep students motivated and engaged(63.8%) as
98
Prosiding Kolokium Aktiviti Kesarjanaan 2020
Jilid1
ISBN:978-967-2432-02-9
© 2020 #112 Dana Penyelidikan
well as the internet stability and availability(70.7%). Findings from both the online survey and the focus
group discussion concurred in which the respondents indicated the following;
“I find it very stressful. I am emotionally drained,. I am also embarrassed because I
dont know much. My ICT knowledge is very low and I am also slow in learning. You
knowlah, age. I feel that my online lesson planning is also very weak because I have
problems keeping them interested. I can’t give give them the things I want to give as I
would during face to face interaction. My style might be different.”
Respondent G
“My own internet is not good at times. I have to depend on mobile hotspot. The data
finishes fast. I have to keep on topping up.”
Respondent A
RQ3: What insights have the teacher educators gained when applying online learning in teacher
training?
The insights gained from the online learning and teaching experience from the perspective of the teacher
educators revealed that many found online teaching an engaging experience as it hinges on elements of
fun and challenging which enhances their teaching and learning approaches in line with the aspects of
21st century learning. The findings from both the data sources highlighted the following;
“Online learning in teacher education provides agility in teaching. I can easily and
quickly move from one point, one approach or technique to another. Students are easily
attracted as most of them are digital natives.”
Respondent E
“Problem solving tasks and creating interesting, fun and meaningful presentations
have become a trend. I realise they are now becoming independent students. All this
came about when I took time to discover and explore various digital tools.”
Repondent H
“Opportunity for the students to take charge of their own learning. We are moving
away from the traditional way of teaching. Those days when we ask a question it will
take a long time. But now they can access info very much and answer very fast. Some
of them have 2 or 3 gadgets with them. They can tackle the HOTs questions quite well
through online learning.”
Respondent F
RQ4: How would teacher educators want to carry out their training differently with the emergence of
online learning?
A majority of the respondents still expressed preference towards a blended learning approach in which
many felt that the face-to-face aspect still played an important role in the process of teaching and
learning. The respondents also stated that the online teaching and learning approach to be a permanent
element to be adopted within the IPG system as they are open towards new learning experiences using
digital tools to strengthen their online pedagogical competency. Data from the online survey and the
FGD highlighted the following;
“For me I am still in the learning process. My feeling is I am not feeling good at all if
100% online learning. I prefer face to face also because I don’t know whether they are
99
Prosiding Kolokium Aktiviti Kesarjanaan 2020
Jilid1
ISBN:978-967-2432-02-9
© 2020 #112 Dana Penyelidikan
learning or not. Self discipline of the students is important. They might be lying saying
the line is bad. They cannot upload. These are things that cannot be controlled.”
Respondent C
“In online learning, the students relationship among each other is not so strong. They
were closer in the old ways. As lecturers we do not have much time to interact with our
students thus the rapport is weak. This relationship is extremely important in teacher
education in developing caring teachers.”
Respondent D
“It will be good if online learning pedagogy can be clearly stated in the Course
Information document of every course that online learning sessions can be carried out.
This can guarantee that all lecturers venture into digital learning and remain
committed. The inclusion of this element in the official documents can pave the way for
lecturers to be exposed to various courses that could enhance their online pedagogy
competence. Expanding their knowledge of various digital tools.”
Respondent F
DISCUSSION
Based on the data gathered, the teacher educators carried out the online learning sessions with negative
perspectives at the beginning of the restricted movement control order. As highlighted by Respondent
A, who stated that she was so stressed and she was emotionally drained after completing a session. This
could be due to the fact she and the others lacked appropriate knowledge of online teaching and learning.
Although many teacher educators have to some extent mastered relevant ICT skills but they lacked
knowledge of various digital tools and how they can be used effectively and efficiently for online
teaching and learning sessions. In order to tackle this issue, Crawford-Ferre et.al. (2012) recommended
that online educators be provided with additional support in the form of reduced teaching loads,
provision of teaching assistance and professional development courses.
However, the sense of professionalism and responsibility as teacher educators and the success
rate of their online sessions have motivated them to explore this new knowledge. They have found the
new knowledge on digital tools and their application to be flexible, easily accessed, user friendly and
have led to innovative activities. Teacher educators became aware that they needed to change in order
to take teacher education to another platform and cope with the demands of the current MCO situation.
The more they tried, the more they learnt, the more they experimented. This has made their online
learning sessions interesting, fun and challenging. They braved themselves to ask for assistance from
their colleagues and students, who were ever willing to share their time and knowledge. The willingness
to learn shown by teacher educators to their students have helped to build the relationship between
them. The findings concurred with Kallo, Mitchell and Kamalodeen (2020), in which they postulated
that it while it is undeniable that dissonance and disequilibrium is to be expected at the onset of an
unprecedented situation as the one we are currently facing nevertheless, resilience and creativity on the
part of the teacher educators is necessary to make the transition of teaching and learning modes. Having
pointed that out however, the UNESCO Educational Sector (2020), cautioned that successful transitions
to distance modes of education require elements of readiness such as technological, content,
pedagogical and home-based learning support as well as monitoring and evaluation components.
Teacher educators have faced numerous challenges when conducting online learning sessions
during the restricted movement control especially in the areas of assessment, internet accessibility,
digital competency, and online lesson planning. In terms of assessment, teacher educators could not get
a clear picture of their students’ progress and to what extent they are committed to the learning process.
100
Prosiding Kolokium Aktiviti Kesarjanaan 2020
Jilid1
ISBN:978-967-2432-02-9
© 2020 #112 Dana Penyelidikan
In face to face interaction it can be easily detected based on their responses in class without the
assistance of any online resources. During online learning they have easy access to information thus
they need not remember nor synthesise the information. For teacher educators, assessment strategies
need to be carefully chosen to assure a high level reliability and validity. Flores and Gago (2020)
postulated that teacher educators need to “plan and adapt” (pg. 5) assessment strategies to best meet
students’ needs as well as the goals of the courses.
As for internet accessibility both teacher educators and students need a strong internet support
system that was stable, available and accessible at all times. This was put to a test as students staying
in areas with or without appropriate internet coverage could not participate in online learning effectively
and efficiently, thus causing teacher educators to look for alternative platforms. Students from poor
economic background could not afford the data needed and this was beyond the control of teacher
educators. Furthermore, during the restricted movement control order, the internet is weak as many are
online seeking information for many questions that they need an answer. This made online lesson
planning more difficult as there were many things that needs to be considered by teacher educators not
forgetting their much worried digital competency. In a study carried out by Chung, Noor & Vloreen
(2020), a major hindrance faced by university students in Malaysia include poor internet connectivity
and limited broadband data. In their study, they suggested that “As this new norm will be here to stay
for the foreseeable future, improving internet connectivity should be on top of the University agenda”
(pg.56).
Online learning and teaching experience from the perspective of the teacher educators have
revealed that online learning provides agility in teacher education. Teacher educators have the fluidity
to easily and quickly move across topics, skills, techniques, strategies and approaches thus making the
sessions an engaging experience. Students being digital natives are easily attracted thus making learning
meaningful. In addition, online learning in teacher education encourages HOTs, critical and creative
thinking skills and problem solving skills to be embedded in their online tasks as they hinge on elements
of fun and challenging in line with the aspects of 21st century learning. As highlighted by Moorhouse
(2020), adapatability in the face of challenges is a skill which has to be further honed and developed
more so now in face of this new way of teaching and learning.
Teacher education in general is a formal training provided for would be teachers in institutes of
teacher education and universities in the country so that they are equipped with necessary skills,
knowledge, behaviour, attitude and experiences so that they would be successful teachers. The current
approach to teacher education is very much face to face, though some online learning is evident as well.
However, due to MCO teacher education has gone through some drastic changes as well. This study
revealed that the majority of the teacher educators felt that their training has been rather incomplete
with just online learning, as they are just in the midst of enhancing their online pedagogical competency.
In addition, the teacher educators strongly feel that there are some elements of teacher education cannot
be taught online. For example true meaning of teamwork, good networking among friends and the good
rapport with teacher educators. Thus a majority of the teacher educators still expressed preference
towards a blended learning approach. In their opinion, online learning should be incorporated into the
course information documents in order to formalise its presence in the teaching and learning process in
the courses. This would motivate and strengthen their online pedagogical competency. The lessons of
adaptation to the on-going crisis present an opportunity for such re-imagining to occur. Now is the time
we believe to reflect on existing teacher education programme goals and to interrogate the quality and
relevance of learning outcomes.
CONCLUSION
101
Prosiding Kolokium Aktiviti Kesarjanaan 2020
Jilid1
ISBN:978-967-2432-02-9
© 2020 #112 Dana Penyelidikan
Online learning has begun to play a pivotal role in the evolution of teacher education. The mind-sets of
teacher educators have begun to change and accept online learning. They have become more optimistic
in improving their online pedagogical competency to meet the demands of the current world situation.
They have begun to explore and experiment the world of digital tools and design effective online
teaching and learning sessions. They are willing to seek knowledge and assistance from colleagues and
students to master the digital learning skills. However, teacher educators have to wade through several
obstacles such as low digital competency of the teacher educators, inappropriate assessment strategies,
internet availability and accessibility and weak online lesson planning. Upon carefully tackling various
obstacles, online learning enables teacher education to incorporate all elements of 21st Century Learning
skills thus creating effective and efficient teachers of the future. To further strengthen teacher education,
a blended approach is highly recommended by practising and experienced teacher educators as there
are elements in teacher education that still need the face-to-face interaction to optimise training.
Resonating with the pesent study, is the call to adopt an approach to teacher education in the face of the
current circumstances proposed by Kallo, et.al (2020), which are grounded in Community, Creativity
and Connectivity , one which is global in its vision but culturally relevant, authentic and dynamic.
This study is not without its limitations. Future studies should look into comparing online
learning experiences and insights between broader groups of respondents including teacher educators
from other institutes of teacher education in different geographical locations. Another area worth
studying would also include student teachers’ perspectives on the online teaching and learning
conducted during the MCO. The findings of this study would hopefully contribute towards improving
the teaching and learning processes online as we step into a future of new norms and uncertainties in
the field of education.
REFERENCES
Allen, J, Rowan, L & Singh, P. (2020). Teaching and teacher education in the time of COVID-19. Asia-
Pacific Journal of Teacher Education, 48(3) 233-236
Braun, V. and Clarke, V. (2006) Using thematic analysis in psychology. Qualitative Research in
Psychology, 3(2). pp. 77-101.
Chung, E., Noor, N. M., & Vloreen Nity Mathew. (2020). Are You Ready? An Assessment of Online
Learning Readiness among University Students. International Journal of Academic Research in
Progressive Education and Development, 9(1), 301–317.
Crawford-Ferre, H. G., & Wiest, L. R. (2012). Effective online instruction in higher education. The
Quarterly Review of Distance Education, 13(1), 11-14.
Flores, M.A & Gago, M. (2020). Teacher education in times of COVID-19 pandemic in Portugal:
national, institutional and pedagogical responses, Journal of Education for Teaching. DOI:
10.1080/02607476.2020.1799709.
Houghton, C., Casey, D., Shaw, D., and Murphy, K. 2013. Rigour in qualitative case-study research.
Nurse researcher, 20(4): 12-17.
Jandrić, P., Knox, J., Besley, T., Ryberg, T., Suoranta, J., & Hayes, S. (2018). Postdigital science and
education. Educational Philosophy and Theory, 50(10), 893–899. https://doi.org/10.1080
/00131857.2018.1454000.
102
Prosiding Kolokium Aktiviti Kesarjanaan 2020
Jilid1
ISBN:978-967-2432-02-9
© 2020 #112 Dana Penyelidikan
Kalloo, R.C., B. Mitchell and V.J. Kamalodeen (2020) Responding to the COVID-19 pandemic in
Trinidad and Tobago: challenges and opportunities for teacher education, Journal of Education
for Teaching, DOI: 10.1080/02607476.2020.1800407
Liu Y-C, Kuo R-L, Shin S-R, (2020) COVID-19: The first documented coronavirus pandemic in
history, Biomedical Journal, https:// doi.org/10.1016/j.bj.2020.04.007
Moorhouse, B.L. (2020). Adaptations to a face-to-face initial teacher education course ‘forced’ online
due to the COVID-19 pandemic, Journal of Education for Teaching, DOI:
10.1080/02607476.2020.1755205.
Radcliff, C.J., M.L. Jensen, J.A. Salem, K.J. Burhanna and J.A. Gedeon (2007) A Practical Guide to
Information Literacy Assessment for Academic Librarians, Libraries Unlimited: Westport.
Rasmitadila, R., Rachmadtullah, R., Aliyyah, R & Samsudin, A (2020). The perceptions of primary
school teachers of online learning during the COVID-19 Pandemic Period: A Case Study in
Indonesia. Journal of Ethnic & Cultural Studies , 7(2), 90-109.
Singh, V., & Thurman, A. (2019). How many ways can we define online learning? A systematic
literature review of definitions of online learning (1988-2018). American Journal of Distance
Education, 33(4), 289–306. https://doi.org/10.1080/08923647.2019.1663082.
UNESCO. 2020-03-04, "COVID-19 Educational Disruption and Response". Retrieved 2020-07-27.
Yeoh, A. (2020) MCO: As lessons move online, local teachers and struggle with uneven Internet access,
INTERNET, https://www.thestar.com.my/tech/tech-news/2020/04/27/mco-as-lessons-move-
online-local-teachers-and-students-struggle-with-uneven-internet-access
Yin, R. K. (2012). Case study methods. In H. Cooper, P. M. Camic, D. L. Long, A. T. Panter, D.
Rindskopf, & K. J. Sher (Eds.), APA handbooks in psychology®. APA handbook of research
methods in psychology, Vol. 2. Research designs: Quantitative, qualitative, neuropsychological,
and biological
(p. 141–155). American Psychological Association. https://doi.org/10.1037/13620-009
Zhu, X. and Liu J (2020). Education in and After Covid-19: Immediate Responses and Long-Term
Visions. Postdigital Science and Education © Springer Nature Switzerland AG 2020
103
Prosiding Kolokium Aktiviti Kesarjanaan 2020
Jilid1
ISBN:978-967-2432-02-9
© 2020 #112 Dana Penyelidikan
KESEDIAAN GURU MATEMATIK DALAM MELAKSANAKAN PROSES P&P
ABAD KE-21 SEMASA TEMPOH PERINTAH KAWALAN PERGERAKAN
Raiti Naiman @ Raiteh ([email protected])
Noemi Linus ([email protected])
Donatus Justin ([email protected])
Bawani a/p. Sincaroo ([email protected])
Quirinus @ Quintin Wong Chung Thien ( [email protected])
Emmi Binti Joking ( [email protected] )
Institut Pendidikan Guru Kampus Keningau
ABSTRAK
Kajian ini dilaksanakan untuk meninjau tahap kesediaan guru melaksanakan pengajaran dan
pembelajaran abad ke-21 semasa tempoh Perintah Kawalan Pergerakan dari aspek kognitif, tingkah
laku, afektif dan pengintegrasian TMK. Selain itu, untuk menentukan sama ada terdapat perbezaan
yang signifikan antara jantina dan tempoh pengalaman mengajar terhadap pengintegrasian TMK.
Seterusnya, meneliti hubungan antara kesediaan guru melaksanakan P&P abad ke-21 dengan
pengintegrasian TMK. Seramai 107 orang responden yang terdiri daripada guru matematik sekolah
rendah daerah Keningau. Soal selidik Skala Likert Empat Mata digunakan mengandungi 62 item.
Kebolehpercayaan instrumen adalah tinggi (Alpha Cronbach, 0.979). Data dianalisis menggunakan
statistik deskriptif (min dan sisihan piawai) dan inferensi (Ujian-t Sampel Bebas dan ANOVA Sehala).
Hasil Kajian menunjukkan kesediaan guru melaksanakan P&P abad ke-21 semasa tempoh PKP adalah
pada tahap sederhana (M = 2.98, SP = .25). Manakala pengintegrasian TMK dalam P&P juga pada
tahap sederhana (M = 2.90, SP = .34 ). Tidak terdapat perbezaan min yang signifikan antara jantina
dan tempoh pengalaman mengajar terhadap pengintegrasian TMK. Selain itu, terdapat hubungan
linear positif yang kuat antara tahap kesediaan guru melaksanakan P&P abad ke-21 dengan tahap
pengintegrasian TMK. Oleh itu Kementerian Pendidikan perlu merangka program peningkatan
kesediaan guru melaksanakan P&P abad ke-21 semasa tempoh PKP.
Kata kunci: P&P abad ke-21, Integrasi TMK, Perintah kawalan pergerakan, P&P semasa tempoh PKP
PENGENALAN
Mengikut Kementerian Pendidikan Malaysia (2014), Pembelajaran Abad Ke-21 (PAK21) ditakrifkan
sebagai ‘proses pembelajaran yang berpusatkan murid berteraskan elemen komunikasi, kolaboratif,
pemikiran kritis, dan kreativiti serta aplikasi nilai murni dan etika. Dalam pelaksanaan Pengajaran dan
pembelajaran (P&P) abad ke-21, guru bukan sahaja menggunakan gajet, perkakasan dan perisian terkini
teknologi maklumat dan komunikasi (TMK) dalam bilik darjah tetapi juga menggunakan kaedah
pengajaran dan P&P berpusatkan murid serta menekankan elemen membina Kemahiran Berfikir Aras
Tinggi (KBAT) dalam diri murid. Maszlee (2018) dalam kenyataannya semasa pelancaran Kempen
Guru Pembelajaran Alaf ke-21 menyatakan bahawa PAK21 merupakan inisiatif Kementerian
Pendidikan dalam memperjuangkan pembelajaran berpusatkan murid dengan menumpukan kepada
lima piawaian asas iaitu komunikasi, kolaborasi, pemikiran kritis, kreativiti serta nilai dan sahsiah
(4K1N).
104
Prosiding Kolokium Aktiviti Kesarjanaan 2020
Jilid1
ISBN:978-967-2432-02-9
© 2020 #112 Dana Penyelidikan
Trend P&P abad ke-21 kini, guru bukan sahaja perlu menguasai ilmu, tetapi penekanan terhadap
menguasai kemahiran abad ke-21 yang harus bermula dengan menerapkan pelbagai kemahiran abad ke-
21 dalam proses P&P (Rajendran, 2010) . Namun demikian, dalam memenuhi tuntutan mempersiapkan
diri dengan kemahiran abad ke-21, para guru menghadapi pelbagai cabaran kerana banyak kemahiran
yang perlu dipelajari di samping batasan waktu yang menjadi penghalang utama.
Pernyataan Masalah
Isu pandemik COVID-19 disahkan telah merebak di Malaysia pada 25 Januari 2020 (Joseph, 2020)
menyebabkan Kerajaan Malaysia telah melaksanakan Perintah Kawalan Pergerakan (PKP) secara
berperingkat bermula pada 18 Mac 2020 untuk mengekang penyebaran virus ini. Tindakan ini
menyebabkan sekolah-sekolah ditutup dan guru-guru diarah melaksanakan pengajaran dan
pembelajaran secara dalam talian (KPM, 2020). Norma baharu pelaksanaan P&P secara maya pada
waktu PKP ini, boleh menimbulkan berbagai cabaran termasuklah aspek kemahiran dan kesediaan
mental guru.
Justeru, kajian ini dijalankan untuk mengetahui tahap kesediaan guru Matematik Sekolah Rendah
dalam pelaksanaan P&P abad ke-21 dari aspek kognitif, tingkah laku dan afektif semasa tempoh PKP.
Tinjauan juga dilakukan untuk mengetahui penguasaan guru mengintegrasikan TMK dalam pengajaran
dan pembelajaran abad ke 21 semasa tempoh PKP.
Objektif Kajian
Kajian ini menyasarkan empat objektif berikut:
i. Menentukan tahap kesediaan guru dalam melaksanakan P&P abad ke-21 semasa tempoh PKP.
ii. Menentukan tahap penguasaan guru mengintegrasikan TMK dalam P&P abad ke-21 semasa tempoh
PKP.
iii. Mengenal pasti perbezaan antara demografi guru dari segi jantina dan tempoh pengalaman mengajar
terhadap pengintegrasian TMK dalam P&P abad ke-21 semasa tempoh PKP.
iv. Mengkaji hubungan antara kesediaan guru dalam melaksanakan P&P abad ke-21 dengan pengintegrasian
TMK semasa tempoh PKP.
Persoalan Kajian
Kajian ini dilaksanakan untuk menjawab lima persoalan kajian berikut, selaras dengan objektif yang
telah ditetapkan.
i. Apakah tahap kesediaan guru dalam P&P abad ke -21 semasa tempoh PKP?
ii. Apakah tahap penguasaan guru mengintegrasikan TMK dalam P&P abad ke-21 semasa tempoh PKP?
iii. Adakah terdapat perbezaan di antara guru lelaki dan guru perempuan terhadap kesediaan
mengintegrasikan TMK dalam P&P abad ke-21 semasa tempoh PKP?
iv. Adakah terdapat perbezaan di antara pengalaman guru terhadap kesediaan mengintegrasikan TMK dalam
P&P abad ke-21 semasa tempoh PKP?
v. Adakah terdapat hubungan yang signifikan antara kesediaan guru dalam melaksanakan P&P abad ke-21
dengan pengintegrasian TMK semasa tempoh PKP?
Hipotesis Kajian
Berdasarkan soalan-soalan kajian di atas, tiga hipotesis berikut dibina untuk diuji pada aras p < .05.
105
Prosiding Kolokium Aktiviti Kesarjanaan 2020
Jilid1
ISBN:978-967-2432-02-9
© 2020 #112 Dana Penyelidikan
Ho1 : Tidak terdapat perbezaan yang signifikan di antara guru lelaki dan guru perempuan
terhadap kesediaan mengintegrasikan TMK dalam P&P abad ke-21 semasa tempoh
PKP.
Ho2 : Tidak terdapat perbezaan yang signifikan di antara pengalaman guru terhadap kesediaan
mengintegrasikan TMK dalam P&P abad ke-21 semasa tempoh PKP
Ho3 : Tidak terdapat hubungan yang signifikan antara kesediaan guru dalam melaksanakan
P&P abad ke-21 dengan pengintegrasian TMK semasa tempoh PKP.
TINJAUAN LITERATUR
Banyak kajian telah dilaksakanan tentang kesediaan guru melaksanakan P&P abad ke-21 serta faktor
yang mempengaruhi pelaksanaannya dalam kalangan guru. Rajendran (2010) menyatakan kesediaan
guru semasa proses pengajaran dan pembelajaran bergantung kepada aspek pengetahuan, kemahiran
dan sikap yang perlu dimiliki untuk mengajar. Kajian yang telah dilaksanakan oleh Nooraini & Abdul
Halim (2017) mendapati kesediaan guru matematik sekolah menengah dalam melaksanakan P&P abad
ke-21 dalam bilik darjah adalah pada tahap sederhana bagi aspek kognitif, tingkah laku dan afektif.
P&P abad ke-21 merupakan salah satu tuntutan dalam pelaksanaan pelan Pembangunan
Pendidikan Malaysia, yang menekankan penggunaan TMK. Oleh itu, guru harus mempunyai kemahiran
mengintegrasikan TMK di dalam P&P serta guru boleh membuat penyesuaian dengan pedagogi serta
konsep dan teknik P&P abad ke-21. Hasil kajian Christina & Hazman (2010) mendapati tahap
pengetahuan TMK dalam kalangan guru adalah agak tinggi dalam proses P&P, tetapi tahap kemahiran
TMK dalam kalangan guru pula adalah rendah. Ini menunjukkan bahawa guru sekolah rendah
mempunyai pengetahuan yang tinggi dalam TMK tetapi mereka kurang mahir mengintegrasikan
pengetahuan mereka dalam pengajaran. Oleh itu pengetahuan dan sikap terhadap TMK bukanlah
penentu utama bagi pengintegrasian TMK dalam pengajaran. Christina & Hazman (2010) juga
mendapati pengetahuan TMK yang tinggi dalam kalangan guru tidak menzahirkan guru-guru yang
mahir menggunakan TMK dalam P&P walaupun mereka mempamerkan sikap positif semasa
menggunakan TMK dalam P&P.
Pelaksanaan P&P abad ke-21 dipengaruhi oleh berbagai faktor dan juga memberikan berbagai
bentuk cabaran kepada guru. Antara cabaran yang dihadapi termasuklah aspek kekangan masa,
pengetahuan kurang mencukupi, serta resos dan kemudahan TMK yang terhad (Norazlin & Siti
Rahaimah, 2019). Walau bagaimanapun dapatan kajian oleh Norfaizah & Mahizer (2019) menunjukkan
bahawa pengetahuan guru tentang PAK21, kemahiran TMK guru dan kesediaan infrastruktur sekolah
tidak mempengaruhi tahap kesediaan guru matematik dalam melaksanakan PAK21 semasa P&P
dijalankan. Dalam kajian Nooraini & Abdul Halim (2017), perbandingan yang dilakukan antara tahap
kesediaan guru lelaki dan perempuan menunjukkan aspek kognitif dan tingkah laku tidak dipengaruhi oleh jantina
responden. Namun begitu, tahap kesediaan guru dari aspek afektif dipengaruhi oleh jantina guru. Kajian ini juga
mendapati tidak terdapat perbezaan yang signifikan antara pengalaman guru terhadap kesediaan melaksanakan
P&P abad ke-21.
Walaupun berdepan dengan berbagai cabaran dalam pelaksanaannya, namun pembelajaran
abad ke-21 adalah sebagai wahana penting dalam menambah baik amalan pedagogi para pendidik
dalam pelaksanaan P&P di bilik darjah serta menjana kemenjadian murid yang bakal memimpin negara
di masa hadapan.
106
Prosiding Kolokium Aktiviti Kesarjanaan 2020
Jilid1
ISBN:978-967-2432-02-9
© 2020 #112 Dana Penyelidikan
METODOLOGI
Kajian ini menggunakan pendekatan kuantitatif dan berfokuskan kepada kaedah kajian tinjauan.
Instrumen yang digunakan dalam kajian ini ialah soal selidik empat skala Likert yang diadaptasi dari
Noraini & Abdul Halim (2017) berkaitan dengan kesediaan guru matematik melaksanakan P&P abad
ke-21 dan bagi aspek penguasaan TMK pula diadaptasi dari Kafyulilo, Fisser, Pieters & Voogt (2015).
Instrumen kajian yang mengandungi 62 item dibahagikan kepada lima bahagian iaitu bahagian A
mengandungi enam item tentang demografi responden, bahagian B mengandungi 14 item berkaitan
dengan kesediaan guru matematik melaksanakan P&P abad ke-21 semasa PKP dari aspek aspek
kognitif, bahagian C mengandungi 14 item yang merangkumi aspek tingkah laku dan bahagian D
mengandungi 14 item tentang aspek afektif. Manakala bahagian E mengandungi 14 item berkaitan
dengan penguasaan guru matematik mengintegrasikan TMK dalam P&P abad ke 21. Kajian rintis telah
dilaksanakan di daerah Tambunan, melibatkan seramai 47 orang guru matematik sekolah rendah. Hasil
kajian rintis menunjukkan bahawa kebolehpercayaan instrumen kajian adalah pada tahap yang tinggi
dengan nilai Alpha Cronbach 0.979.
Menerusi kajian ini, pengkaji telah memilih kaedah persampelan rawak mudah bagi menentukan
responden yang terlibat dalam kajian. Seramai 107 daripada 139 orang guru Matematik di sekolah-
sekolah rendah daerah Keningau telah dipilih sebagai responden kajian. Bilangan responden ini
memenuhi bilangan yang ditetapkan dalam jadual Krejcie dan Morgan, iaitu seramai 103 orang. Profil
responden adalah seperti yang ditunjukkan dalam jadual 1.
Jadual 1: Profil Responden Kajian Lelaki Frekunsi Peratus (%)
Perempuan 52 48.6
Profil Responden 20 - 30 55 51.4
Jantina 31-40 8 7.5
Umur 41-50 39 36.4
51-60 44 41.1
Lokasi Tempat Bertugas Zon Apin-Apin 16 15.0
Zon Bandar 12 11.2
Pengalaman Mengajar Zon Bingkor 26 24.3
Kelulusan Akademik Zon Dalit 13 12.1
Pengalaman mengikuti kursus/bengkel PAK21 Zon Pegalan 5 4.7
PAK-2 Zon Pekan 9 8.4
Zon Sook 16 15.0
Zon Trusmadi 20 18.7
2 hingga 10 tahun 6 5.6
11 hingga 20 tahun 31 29.0
Lebih 20 tahun 40 37.4
Diploma 36 33.6
Ijazah Sarjana Muda 16 15.0
Ijazah Sarjana 79 73.8
Pernah 12 11.2
Tidak Pernah 82 76.6
25 23.4
107
Prosiding Kolokium Aktiviti Kesarjanaan 2020
Jilid1
ISBN:978-967-2432-02-9
© 2020 #112 Dana Penyelidikan
Jadual 1 menunjukkan bilangan responden mengikut jantina dan pengalaman mengajar adalah agak
seimbang dengan perbezaan antara kumpulan kurang dari 9%. Dari segi umur, majoriti responden
berumur 31 hingga 50 tahun iaitu sebanyak 77.5%. Lokasi tempat bertugas responden meliputi kesemua
lapan zon dengan Zon Bandar (24.3%) merupakan lokasi tempat bertugas yang paling tinggi, diikuti
oleh Zon Sook (18.7%). Manakala Zon Dalit dan Zon Trusmadi pula merupakan lokasi tempat bertugas
guru yang paling rendah iaitu masing-masing 4.7% dan 5.6%. Kebanyakan responden mempunyai
kelulusan akademik peringkat Ijazah Sarjana Muda (73.8%) dan hampir kesemua responden pernah
mengikuti kursus atau bengkel PAK21 (82%).
Data bagi soalan kajian 1 dan 2 iaitu tahap kesediaan guru melaksanakan PdP abad ke-21 dan tahap
pengintegrasian TMK dalam PdP Abad ke-21, dianalisis secara diskriptif menggunakan Statistical
Package For The Social Science (SPSS) versi 21 untuk mendapatkan nilai min dan sisihan piawai.
Interpretasi skor min adalah berdasarkan interpretasi skor min Zainudin, Meor Ibrahim, Megar Aman
Zahiri dan Mohd Ali (2007).
Jadual 2: Interpretasi Tahap Empat Skala Likert Berdasarkan Skor Min
Skor Tahap
1.00 – 2.00 Rendah
2.01 – 3.00 Sederhana
3.01 – 4.00 Tinggi
Sumber: Zainudin, Meor Ibrahim, Megar Aman Zahiri & Mohd Ali (2007)
Analisis statistik inferensi pula digunakan untuk menganalisis data bagi soalan kajian 3 dan 4 iaitu
mengenal pasti perbezaan antara demografi guru dari segi jantina dan tempoh pengalaman mengajar
terhadap pengintegrasian TMK dalam pengajaran dan pembelajaran abad ke-21 semasa tempoh PKP
(Ujian –t dan Anova). Data untuk soalan kajian 5 juga menggunakan statistik inferensi iaitu untuk
mengkaji hubungan yang signifikan antara kesediaan guru dalam melaksanakan pengajaran dan
pembelajaran abad ke-21 dengan pengintegrasian TMK semasa tempoh PKP (Korelasi Pearson).
Interpretasi nilai pekali korelasi ini adalah berdasarkan pekali korelasi dan kekuatan hubungan Alias
Baba (1999) seperti dalam rajah 3.
Jadual 3: Interpretasi Pekali korelasi dan kekuatan hubungan
Pekali korelasi Kekuatan Hubungan
0.00 – 0.20 Boleh diabaikan
0.20 – 0.40 Rendah
0.40 – 0.60 Sederhana
0.60 – 0.80 Tinggi
0.80 – 1.00 Sangat tinggi
Sumber: Alias Baba (1999)
DAPATAN KAJIAN
Dapatan kajian ini mengemukakan hasil analisis data berdasarkan lima soalan kajian seperti berikut;
Soalan Kajian 1:
Apakah tahap kesediaan guru dalam P&P abad ke -21 semasa tempoh PKP?
Soalan kajian ini merujuk kepada tahap kesediaan guru untuk melaksanakan P&P abad ke-21 dari aspek
kognitif, tingkah laku dan afektif semasa tempoh PKP. Kesediaan guru dari aspek kognitif diukur
menerusi item-item bahagian B dalam soal selidik manakala aspek tingkah laku dan afektif pula masing-
masing diukur menggunakan item-item soal selidik di bahagian C dan D. Hasil analisis data tersebut
adalah seperti yang ditunjukkan dalam jadual 4.
108
Prosiding Kolokium Aktiviti Kesarjanaan 2020
Jilid1
ISBN:978-967-2432-02-9
© 2020 #112 Dana Penyelidikan
Jadual 4: Tahap kesediaan guru dalam P&P abad ke -21
Aspek Min SP Tahap
Kognitif 3.07 .28 Tinggi
Tingkah laku 2.95 .28 Sederhana
Afektif 2.93 .33 Sederhana
Keseluruhan 2.98 .25 Sederhana
Dapatan kajian menunjukkan bahawa tahap kesediaan guru melaksanakan P&P abad ke-21 semasa
tempoh PKP bagi aspek kognitif adalah yang tertinggi (M = 3.07, SP = 0.28) iaitu berada pada tahap
tinggi. Ini diikuti oleh kesediaan guru dari aspek tingkah laku iaitu pada tahap sederhana (M = 2.95, SP
= 0.28). Tahap kesediaan guru dari aspek afektif juga pada tahap sederhana dengan nilai min yang
hampir sama dengan aspek tingkah laku (M = 2.93, SP = 0.33). Min keseluruhan bagi ketiga-tiga aspek
juga berada pada tahap sederhana (M = 2.98, SP = .25). Ini menunjukkan bahawa pengetahuan guru
matematik sekolah rendah di daerah Keningau tentang pelaksanaan P&P abad ke-21 semasa tempoh
PKP adalah pada tahap yang tinggi manakala pelaksanaan P&P abad ke-21 semasa tempoh PKP adalah
pada tahap sederhana. Begitu juga dengan sikap guru terhadap pelaksanaan PdP abad ke-21 semasa
tempoh PKP adalah pada tahap sederhana.
Soalan Kajian 2:
Apakah tahap penguasaan guru mengintegrasikan TMK dalam melaksanakan P&P abad ke-21.
Soalan kajian ini merujuk kepada tahap penguasaan guru mengintegrasikan TMK dalam melaksanakan
P&P abad ke-21, yang diukur menerusi 14 item dalam bahagian E soal selidik. Dapatan kajian adalah
seperti yang ditunjukkan dalam Jadual 5.
Jadual 5: Tahap penguasaan guru mengintegrasikan TMK dalam P&P abad ke-21
Aspek Min SP Tahap
TMK 2.90 .34 Sederhana
Dapatan kajian dalam Jadual 5 menunjukkan bahawa tahap penguasaan guru mengintegrasikan TMK
dalam P&P abad ke-21 semasa tempoh PKP adalah pada tahap sederhana (M = 2.90, SP = 0.34). Ini
menunjukkan bahawa penguasaan guru matematik terhadap pengintegrasian TMK dalam P&P abad ke-
21 masih pada tahap seserhana.
Soalan Kajian 3:
Adakah terdapat perbezaan di antara guru lelaki dan guru perempuan terhadap kesediaan
mengintegrasikan TMK dalam P&P abad ke-21 semasa tempoh PKP?
Jadual 6. Analisis perbezaan min kesediaan mengintegrasikan TMK dalam P&P abad ke-21 semasa
tempoh PKP berdasarkan jantina
Jantina n min sp t df Sig. (dua hujung)
Lelaki
Integrasi Perempuan 52 2.92 .311 .423 105 .674
TMK
55 2.89 .351
Dapatan kajian menunjukkan hipotesis nol gagal ditolak kerana nilai signifikan (.674) yang diperolehi
adalah lebih daripada aras penerimaan, p < 0.05. Ini menunjukkan, tidak terdapat perbezaan min yang
signifikan terhadap kesediaan mengintegrasikan TMK dalam P&P abad ke-21 semasa tempoh PKP
berdasarkan jantina. Ini bermakna kesediaan mengintegrasikan TMK dalam P&P abad ke-21 semasa
tempoh PKP oleh guru Matematik lelaki adalah sama dengan guru Matematik perempuan.
109
Prosiding Kolokium Aktiviti Kesarjanaan 2020
Jilid1
ISBN:978-967-2432-02-9
© 2020 #112 Dana Penyelidikan
Soalan Kajian 4:
Adakah terdapat perbezaan di antara pengalaman guru terhadap kesediaan mengintegrasikan TMK
dalam P&P abad ke-21 semasa tempoh PKP?
Jadual 7: Statistik deskriptif pengalaman guru terhadap kesediaan mengintegrasikan TMK dalam P&P
abad ke-21 semasa tempoh PKP.
Pengalaman n Min Sisihan Piawai
2 hingga 10 tahun 31 2.98 .43
11 hingga 20 tahun 40 2.89 .27
Lebih 20 tahun 36 2.86 .29
Analisis varians (ANOVA) satu-hala merupakan ujian statistik yang digunakan untuk mengenal pasti
sama ada terdapat perbezaan yang signifikan terhadap pengalaman guru terhadap kesediaan
mengintegrasikan TMK dalam P&P abad ke-21 semasa tempoh PKP. Berdasarkan Jadual 7, tempoh
pengalaman mengajar 2 hingga 10 tahun mempunyai min 2.98 (sp=.43), pengalaman mengajar 11
hingga 20 tahun mempunyai min 2.89 (sp=.27) dan pengalaman mengajar Lebih 20 tahun mempunyai
min 2.86 (sp=.29).
Jadual 8 : Analisis Varians ANOVA satu hala perbezaan pengalaman guru terhadap kesediaan
mengintegrasikan TMK dalam P&P abad ke-21 semasa tempoh PKP.
Jumlah Kuasa dua Darjah kebebasan (df) Min Kuasa dua F Sig.
2 .147 1.351 .263
Antara Kumpulan .293 104 .227
106
Dalam Kumpulan 11.281
Jumlah 11.574
* Signifikan pada aras keertian 0.05 (2-hujung)
Dapatan kajian pada Jadual 8 mendapati hipotesis nol gagal ditolak kerana nilai signifikan yang
diperoleh (.263) adalah lebih daripada aras signifikan yang ditentukan p<.05. Ini menunjukkan bahawa
guru Matematik di daerah Keningau mempunyai kesediaan mengintegrasikan TMK dalam pengajaran
dan pembelajaran abad ke-21 semasa tempoh PKP yang sama tanpa dipengaruhi oleh tempoh
pengalaman mengajar guru.
Soalan Kajian 5:
Adakah terdapat hubungan yang signifikan antara kesediaan guru dalam melaksanakan P&P abad ke-
21 dengan pengintegrasian TMK semasa tempoh PKP
Jadual 9: Analisis Hubungan Antara kesediaan guru dalam melaksanakan P&P abad ke-21 dengan
pengintegrasian TMK semasa tempoh PKP.
Pengintegrasian TMK Nilai Korelasi ( r ) Skor Kesediaan
.621*
semasa tempoh PKP Sig. (2 hujung) .000
107
n
* Signifikan pada aras keertian 0.05 (2-hujung)
Dapatan kajian dalam Jadual 9 menunjukkan nilai p=.000 yang diperoleh adalah kurang daripada nilai
aras signifikan p< .05. Ini bermaksud terdapat hubungan linear positif antara kesediaan guru
melaksanakan P&P abad ke-21 dengan pengintegrasian TMK dalam P&P semasa tempoh PKP. Pekali
korelasi r = .621 pula menunjukkan nilai hubungan positif yang tinggi. Oleh itu terdapat hubungan yang
tinggi antara kesediaan guru dalam melaksanakan P&P abad ke-21 dengan pengintegrasian TMK
semasa tempoh PKP. Boleh disimpulkan bahawa semakin tinggi kesediaan guru melaksanakan P&P
110
Prosiding Kolokium Aktiviti Kesarjanaan 2020
Jilid1
ISBN:978-967-2432-02-9
© 2020 #112 Dana Penyelidikan
abad ke-21 semasa tempoh PKP, pengintegrasian TMK dalam P&P abad ke-21 semasa tempoh PKP
juga semakin tinggi.
PERBINCANGAN
Berdasarkan dapatan di atas menunjukkan kesediaan guru matematik melaksanakan P&P abad ke-21
semasa tempoh PKP adalah pada tahap yang sederhana. Kesediaan guru pada tahap tinggi dari aspek
kognitif, menunjukkan guru matematik sememangnya telah mempunyai kesediaan mental iaitu
kesediaan untuk berfikir, menaakul, menganalisis, membentuk konsep dan menyelesaikan masalah
apabila melaksanakan P&P abad ke-21 dalam tempoh PKP. Guru-guru sedar dan faham dengan peranan
dalam mengintegrasikan pengetahuan, kemahiran dan pengalaman serta keperluan dalam P&P abad ke-
21. Walaubagaimana pun, kesediaan dari aspek tingkah laku dan afektif yang masih pada tahap
sederhana jelas menunjukkan potensi guru untuk melakukan sesuatu tindakan dan aspek kesediaan
psikomotor serta sikap iaitu keinginan, semangat, perasaan dan minat mempelajari P&P abad ke-21
dalam tempoh PKP masih mempunyai ruang untuk dipertingkatkan.
Berdasarkan analisis item, guru agak sukar meramal tingkah laku murid berkaitan psikologi
pembelajaran. Guru turut mempunyai kesukaran apabila membina P&P berteraskan pembelajaran abad
ke-21. Ini dibuktikan dengan kenyataan guru “guru masih perlu memahami lebih mendalam
penyampaian PDP abad ke21”. P&P abad ke-21 semasa tempoh P&P menuntut guru membina bahan
pengajaran sepenuhnya dalam bentuk digital. Analisis item bagi aspek penguasaan guru
mengintegrasikan kepelbagaian penggunaan TMK bagi tujuan aktiviti penyampaian mahu pun
penilaian, menunjukkan tahap yang sederhana. Cabaran ini turut dinyatakan oleh guru iaitu “Cabaran
saya ialah saya masih kurang mahir dalam bidang teknologi dan maklumat menyebabkan saya
menghadapi masalah apabila menggunakan PdP abad 21 semasa tempoh PKP”. Hubungan yang tinggi
antara kesediaan P&P abad ke-21 dengan penguasaaan kemahiran TMK menunjukkan guru perlu
meningkatkan kemahiran TMK apabila melaksanakan P&P abad ke-21 semasa tempoh PKP. Hal ini
turut disokong oleh Muhammad Ayisy dan Mohd Ashraf (2019) yang menyatakan guru perlu memiliki
kesediaan menggunakan teknologi maklumat dan media dalam P&P dan mengaplikasikan serta
menyesuaikan dengan pedagogi serta teknik pembelajaran abad ke-21. Sekiranya guru tidak menguasai
kemahiran TMK, ia akan menggugat keseronokan dan motivasi guru dalam merancang dan
melaksanakan P&P abad ke-21 yang memerlukan penyampaian pengetahuan secara digital. Situasi
seperti ini pastinya menjejaskan pengalaman pembelajaran apabila strategi, teknik dan kaedah P&P
tidak dapat mencipta suasana P&P yang bermakna. Sememangnya situasi semasa PKP amat mencabar
untuk pelaksanaan P&P kerana guru tidak dapat mengajar secara bersemuka dan melihat tingkahlaku
serta situasi murid secara fizikal. Interaksi secara maya menyebabkan guru tidak dapat mengenalpasti
ketidakfahaman murid dengan jelas, seterusnya kesukaran membina P&P yang mantap dan berkesan
yang selari dengan keperluan murid. Seperti yang dinyatakan oleh guru “Selain masalah talian yang
tidak baik untuk guru dan murid, murid juga semakin lama semakin kurang menunjukkan penyertaan.
Guru juga sukar menyampaikan kemahiran yang lebih tinggi daripada aras pengetahuan tanpa
bersemuka secara langsung dengan murid”. Ini selari dengan Noemi (2011), interaksi antara tenaga
pengajar dan pelajar merupakan faktor kritikal yang perlu diberi perhatian dalam meningkatkan
keberkesanan P&P. Pengajar dan pelajar perlu mencari kaedah terbaik dalam menyalurkan maklumat,
mengenal pasti tahap kefahaman serta mewujudkan sistem interaksi yang aktif.
Respons guru menunjukkan “Penyesuaian diri dalam melaksanakan P&P dalam talian dengan
menggunakan medium seperti google classroom, google form dan sebagainya” merupakan cabaran
dalam pelaksanaan P&P Abad ke-21 semasa tempoh PKP. Wan Azlin Anora Wan Azman dan
Mohamed Yusoff Mohd Nor (2017) menyatakan guru abad ke-21 perlu menguasai kepakaran seperti
menguasai ilmu, menguasai pedagogi abad ke-21, menguasai kemahiran mengesan perkembangan
murid dan pencapaian serta menyokong mereka, menguasai kemahiran psikologi pembelajaran dan
111
Prosiding Kolokium Aktiviti Kesarjanaan 2020
Jilid1
ISBN:978-967-2432-02-9
© 2020 #112 Dana Penyelidikan
memiliki kemahiran kaunseling. Tidak dinafikan terdapat pelbagai latihan telah dianjurkan oleh pihak
kementerian, bertujuan mempertingkatkan kemahiran guru membina bahan pengajaran digital.
Walaubagaimana pun penekanan terhadap latihan kemahiran, bagaimana mengendalikan pengajaran
dalam talian yang berbeza dengan pengajaran di bilik darjah dalam situasi yang terpisah di antara guru
dan murid perlu diberi penekanan. Cabaran ketiadaan kemudahan komputer, aksess Internet yang tidak
stabil juga merupakan cabaran utama dalam pelaksanaan P&P abad ke-21 semasa tempoh PKP. Tidak
semua sekolah rendah khususnya di kawasan pedalaman seperti di daerah Keningau, mempunyai
capaian internet yang baik. Begitu juga dengan kemudahan telefon bimbit pintar dalam kalangan murid
atau ibubapa murid juga boleh menyumbang kepada kekangan pelaksanaan P&P secara atas talian.
Seperti yang dinyatakan oleh guru,
“Tidak semua murid dapat menguasai pdp kerana murid tidak dapat mengikuti pdp offline
ataupun online”,
“Kebanyakan murid menggunakan telefon ibubapa dan talian internet tidak tidak tetap.”,
“Murid menghadapi ketidakstabilan talian untuk akses tugasan subjek, tidak dapat memantau
progress murid”,
“Tidak semua ibu bapa murid memiliki telepon dan sesetengah kawasan tidak mempunyai
capaian internet yang baik.”,
“1. Penglibatan murid masih kurang memberangsangkan terutama yang melibatkan secara
online. 2. Masalah murid/ ibubapa yang tiada kemudahan internit atau kemudahan telefon pintar
3. Masalah liputan internit yang terhad dan tidak stabil”.
Justeru itu, KPM dengan kerjasama Kementerian Telekomunikasi perlu mengambil pelbagai langkah
bagi memastikan kemudahan internet di sekolah dan kawasan pedalaman dipertingkatkan. Guru yang
melaksanakan pengajaran dalam talian perlu kreatif memikirkan kaedah alternatif bagi membantu
murid terbabit meneruskan pembelajaran bagi memastikan murid tidak tercicir. Guru juga perlu
menetapkan kaedah dan inovasi terbaik yang lebih sesuai untuk diguna pakai dalam memastikan proses
pembelajaran diteruskan dan dapat dicapai dengan baik oleh golongan sasaran. Pihak kementerian
Pendidikan bertanggungjawab memastikan kurikulum yang dibina sesuai dengan budaya pembelajaran
norma baharu. Kurikulum yang dibina juga harus disesuaikan dengan pembelajaran dalam talian,
termasuk berpusatkan murid dengan mengambil kira kandungan pelajaran, pendekatan pembelajaran
dan kaedah penilaian yang berbeza daripada kaedah konvensional.
Proses e-pembelajaran bukan sahaja mengubah peranan guru, bahkan mengubah peranan ibu
bapa di rumah, lebih-lebih lagi peranan ibu bapa yang anaknya masih di Tahap Satu. Murid ini pasti
tidak mampu melakukan tugasan dalam talian dengan kendiri. Guru-guru menyatakan “Ibu bapa cuma
segelintir sahaja yang memberikn komitmen kepada pelajar dalam talian”. Di samping kemudahan
fizikal, ibu bapa juga perlu bersedia memainkan peranan sebagai fasilitator serta memberi galakan dan
motivasi kepada anak, mewujudkan jadual pembelajaran yang khusus di rumah juga membantu anak
mengurus aktiviti pembelajaran mereka, sama ada secara dalam talian atau kendiri.
RUMUSAN
Sistem pendidikan negara setanding negara maju diterjemahkan dalam Pelan Pembangunan Pendidikan
Malaysia 2013-2025 dengan menjadikan kesamarataan akses kepada pendidikan berkualiti bertaraf
antarabangsa serta memanfaatkan TMK bagi meningkatkan kualiti pembelajaran di Malaysia. Namun,
pelan ini perlu disokong dasar pembelajaran dalam talian yang jelas bagi memastikan semua pihak
memainkan peranan masing-masing untuk memastikan matlamat ini tercapai. Kementerian Pendidikan
112
Prosiding Kolokium Aktiviti Kesarjanaan 2020
Jilid1
ISBN:978-967-2432-02-9
© 2020 #112 Dana Penyelidikan
perlu melihat kepada keperluan dan kemahiran guru agar budaya pendidikan norma baharu dapat
diimplemenasikan dengan lebih berkesan. Cabaran kepada pendidik adalah untuk menyediakan ruang
e-pembelajaran bagi menjayakan transformasi pengalaman pembelajaran dari persekitaran sebenar
kepada persekitaran pembelajaran secara maya. Setiap perubahan yang berlaku dari segi budaya
pendidikan yang selari dengan misi pendidikan, teknologi dan bahan bantu mengajar menuntut guru
untuk peka dan bertindak ke arah perubahan supaya sentiasa kekal relevan. Murid juga harus lebih
berdisiplin dan bersedia untuk belajar secara kendiri, perlu lebih bertanggungjawab terhadap
pengalaman pembelajaran mereka sendiri.
RUJUKAN
Kementerian Pendidikan Malaysia (2014). Pembelajaran Abad Ke-21. Bahan diakses pada 13 Julai
2020 daripada http://ipgkpm.edu.my/download/PAK21-KPM.pdf
Maszlee Malik (20 Disember 2018). KPM lancar kempen guru pembelajaran abad ke-21. Sinar Harian.
Bahan diakses pada 13 Julai 2020 daripada https://www.sinarharian.com
Joseph Sipalan (25 Januari 2020). Malaysia confirms first cases of coronavirus infection. Reuters.
Bahan diakses pada 13 Julai 2020 daripada https://www.reuters.com/article/china-health-
malaysia/malaysia-confirms-first-cases-of-coronavirus-infection-idUSL4N29U03A
Kementerian Pendidikan Malaysia (2020). Garis Panduan Pelaksanaan Pengajaran dan Pembelajaran
(PdP) semasa Tempoh Perintah Kawalan Pergerakan. Surat Siaran Kementerian Pendidikan
Malaysia Bilangan 3 Tahun 2020 bertarikh 20 Mac 2020.
Rajendran Nagappan. (2010). Teaching Thinking Skills at Institutions of Higher Learning: Lessons
Learned. Pertanika Journal of Social Science and Humanities, 18, 1–14.
Christina Andin @ Nur QistinaAbdullah & Hazman Ali (2010) Penggunaan Teknologi Maklumat Dan
Komunikasi (ICT) Dalam Kalangan Guru-Guru Sekolah Kebangsaan. pp. 1-7. (Unpublished)
Norazlin Mohd Rusdin & Siti Rahaimah Ali (2019). Amalan dan Cabaran Pelaksanaan Pembelajaran
Abad ke-21. Proceeding of International Conference on Islamic Civilization and Technology
Management. Halaman 87-105.
Norfaizah Md Kamary & Mahizer Hamzah (2019). Kesediaan Guru Matematik Daerah Kuala Langat
Dalam Melaksanakan Pembelajaran Abad Ke-21. Seminar Antarabangsa Isu-Isu Pendidikan.
Halaman 110-130.
Nooraini Abdul Rahim & Abdul Halim Abdullah (2017). Kesediaan Guru Matematik Sekolah
Menengah Dalam Melaksanakan Proses Pembelajaran dan Pengajaran Abad Ke-21. Isu-isu
Pendidikan Kontemporari. Universiti Teknologi Malaysia. Halaman 567-584.
Kafyulilo,A., Fisser, P., Pieters, J. & Voogt, J. (2015). ICT Use in Science and Mathematics Teacher
Education in Tanzania: Developing Technological Pedagogical Content Knowledge.
Australasian Journal of Educational Technology, 2015, 31(4).
Zainudin Abu Bakar, Meor Ibrahim Kamaruddin, Megar Aman Zahiri Megat Zakaria & Mohd Ali
Ibrahim. (2007). Kemahiran ICT guru pelatih Universiti Teknologi Malaysia. Prosiding
Seminar Kebangsaan JPPG 2007, 18-20 November 2007. Royal Adelphi, Seremban.
113
Prosiding Kolokium Aktiviti Kesarjanaan 2020
Jilid1
ISBN:978-967-2432-02-9
© 2020 #112 Dana Penyelidikan
Alias Baba. 1999. Statistik Penyelidikan dalam Pendidikan dan Sains Sosial. Bangi: Penerbit
Universiti Kebangsaan Malaysia.
Muhammad Ayisy Baharudin & Mohd Ashraf Ibrahim (2019). Kesediaan Pelaksanaan Pengajaran
Abad Ke 21 Dalam Kalangan Guru Pelatih Sejarah IPG Zon Selatan. Jurnal Penyelidikan
Sains Sosial (JOSSR), 2(5), 32 - 42.
Noemi, Linus (2011), Kepuasan Guru PGSR Terhadap Penggunaan Portal PGSR Online. (Tesis
Sarjana). Universiti Malaysia Sabah, Malaysia.
Wan Azlin Anora Wan Azman, & Mohamed Yusoff Mohd Nor. (2017). Kemahiran guru abad ke 21
terhadap amalan pengajaran dan pembelajaran murid di sekolah. Prosiding Membudayakan
Amalan Abad Ke 21 (pp. 1–10). Selangor: Universiti Kebangsaan Malaysia.
114
Prosiding Kolokium Aktiviti Kesarjanaan 2020
Jilid1
ISBN:978-967-2432-02-9
© 2020 #112 Dana Penyelidikan
PENGGUNAAN MODEL CIPP DALAM PENILAIAN KURIKULUM
KURSUS PENGAJIAN KURIKULUM SAINS SEKOLAH RENDAH
Rosinah Binti Edinin, PhD ([email protected])
Ainon Binti Hadim ([email protected])
Teh Ah Huat ([email protected])
Institut Pendidikan Guru Kampus Kent
ABSTRAK
Kajian ini bertujuan untuk membuat penilaian kurikulum ke atas kursus Pengajian Kurikulum Sains
Sekolah Rendah yang dijalankan di Institut Pendidikan Guru bagi pelajar Program Ijazah Sarjana
Muda Perguruan Dengan Kepujian (PISMP). Penilaian kurikulum yang dijalankan ialah penilaian
formatif untuk menilai pelaksanaan kurikulum kursus berkenaan. Kajian ini menggunakan Model
Penilaian CIPP. Rekabentuk kajian berbentuk deskriptif dengan menggunakan soal selidik dan
temubual ke atas 17 orang pelajar opsyen sains Semester Empat di Institut Pendidikan Guru Kampus
Kent. Soal selidik ditadbir menggunakan Google Forms. Hasil dapatan kajian mendapati bahawa
kebanyakan aspek input, proses dan produk adalah selaras dengan keperluan kurikulum. Walau
bagaimanapun terdapat satu aspek yang perlu diberi perhatian dalam penggubalan kurikulum adalah
keyakinan pelajar menjawab soalan peperiksaan kursus berkenaan. Didapati bahawa pelajar kurang
yakin untuk menjawab semua soalan dalam peperiksaan kerana terdapat soalan di luar tajuk
pembelajaran, jawapan kurang mendalam seperti kehendak soalan dan kebanyakan jawapan diperoleh
daripada bahan pembelajaran pembacaan luar. Implikasi kajian ialah pelajar kurang yakin menjawab
soalan peperiksaan. Pihak IPGM perlu memberi perhatian ketika menggubal soalan peperiksaan agar
sesuai dengan tajuk dan kedalaman skop pembelajaran. Pemilihan Model CIPP didapati sesuai dalam
melaksanakan penilaian kursus Pengajian Kurikulum Sains Sekolah Rendah (SCES3063) kerana ia
mengandungi kesemua komponen penting dalam penilaian sesebuah kurikulum.
Kata kunci: Model CIPP, SCES3063, PISMP, IPGM
PENGENALAN
Kursus SCES3063 Pengajian Kurikulum Sains Sekolah Rendah dijalankan di Institut Pendidikan Guru
untuk pelajar Program Ijazah Sarjana Muda Perguruan dengan Kepujian (PISMP). Kursus ini dijalankan
di semester 3 untuk pelajar yang beropsyen Sains. Ia bertujuan bagi menerangkan perkembangan
kurikulum sains pendidikan rendah di Malaysia, mengenal pasti rekabentuk dokumen standard dalam
kurikulum sains di Malaysia, menghubung kait teori-teori pembelajaran dengan pengajaran dan
pembelajaran sains menggunakan pelbagai sumber dan memilih kaedah dan pendekatan yang sesuai
serta relevan untuk mengajar Sains Pendidikan Rendah.
Program PISMP dikhususkan untuk melatih guru dalam pelbagai bidang bagi memenuhi keperluan
Kementerian Pelajaran Malaysia untuk melahirkan guru sekolah rendah yang berijazah. Program
pengajian yang ditawarkan adalah bertujuan untuk memberi ilmu pengetahuan dan meyediakan
pengalaman bagi membolehkan bakal guru mempunyai pengetahuan dan kemahiran asas yang berkaitan
dengan profesion perguruan. Program ini ditawarkan di kampus-kampus Institut Pendidikan Guru (IPG)
di seluruh negara. Matlamat program ini adalah untuk melahirkan guru siswazah sekolah rendah yang
terlatih, dinamik, berwibawa dan kompeten dalam melaksanakan tugas-tugas mereka sebagai pendidik
dan memenuhi hasrat Falsafah Pendidikan Kebangsaan dan Falsafah Pendidikan Guru.
115
Prosiding Kolokium Aktiviti Kesarjanaan 2020
Jilid1
ISBN:978-967-2432-02-9
© 2020 #112 Dana Penyelidikan
Pernyataan Masalah
Memandangkan belum terdapat kajian penilaian dijalankan ke atas kursus SCES3063 di peringkat
institut, maka kajian ini dijalankan untuk membantu pihak yang berkenaan untuk mengubahsuai
kurikulum yang sedia ada jika perlu untuk memantapkan lagi isi kandungannya mengikut keperluan
dalam Model CIPP.
Tujuan Kajian
Tujuan kajian ini dilakukan untuk mengenalpasti faktor yang mempengaruhi pelaksanaan kursus
SCES3063 Pengajian Kurikulum Sains Sekolah Rendah di Institut Pendidikan Guru Kampus Kent,
Tuaran, Sabah.
Objektif Kajian
Objektif kajian adalah seperti berikut:
i. Mengenalpasti kekuatan dan kelemahan kandungan pelajaran yang terdapat dalam kursus
yang dipelajari.
ii Mengenalpasti sejauhmana proses pengajaran dan pembelajaran memenuhi keperluan
pelajar.
iii Mengenalpasti kepuasan pelajar terhadap kursus Pengajian Kurikulum Sains Sekolah Rendah
(SCES3063).
TINJAUAN LITERATUR
Bahagian ini menerangkan maksud penilaian kurikulum dan penggunaan Model CIPP dalam penilaian
kurikulum.
Penilaian Kurikulum
Penilaian merupakan satu proses yang menyeluruh untuk mengumpulkan data bagi sesuatu kurikulum
(Abdul Rahim, 2007; Scriven, 1967). Penilaian merupakan langkah penting bagi menilai keberkesanan
dan kualiti sesuatu kurikulum supaya menepati objektif dan tujuan yang telah ditetapkan (Abdul Rahim,
2007; Ornstein & Hunkins, 2009; Tuckman, 1985). Stufflebeam (1971) menyatakan bahawa penilaian
merupakan satu proses menentukan, mendapatkan dan memberikan maklumat yang berguna untuk
membuat pertimbangan mengenai tindakan selanjutnya. Manakala Mok Soon Sang (2008) menyatakan
penilaian merupakan satu proses yang meliputi aktiviti-aktiviti mengumpul maklumat tentang strategi
dan aktiviti pengajaran dan pembelajaran, membuat analisa dan mendapatkan keputusan agar tindakan
sewajarnya dapat diambil. Penilaian kurikulum merupakan salah satu proses dalam pembangunan
kurikulum. (Oliva, 2005). Penilaian kurikulum bukan hanya perlu apabila program sudah dilaksanakan
tetapi penilaian juga dijalankan sepanjang pembangunan kurikulum dan pelaksanaan kurikulum.
Penilaian kurikulum terbahagi kepada dua iaitu penilaian formatif dan penilaian sumatif (Scriven, 1967;
Lewy, 1977; Ornstein dan Hunkins, 2009). Penilaian formatif dijalankan semasa proses pembangunan
kurikulum. Ia dilaksanakan pada sub unit semasa proses pembangunan kurikulum dan diuji dalam
situasi yang lebih kecil untuk melihat keberkesanannya. Manakala Penilaian sumatif pula bertujuan
untuk menilai kualiti keseluruhan program yang dihasilkan dan dilaksanakan (Ornstein & Hunkins,
2009; Ishak, 2008; Razali, 1991). Penilaian sumatif dapat menentukan sama ada objektif kurikulum
dapat dicapai atau tidak oleh pelajar. Kajian ini menggunakan penilaian formatif iaitu menilai
kandungan kurikulum yang digunakan dalam pengajaran dan pembelajaran.
116
Prosiding Kolokium Aktiviti Kesarjanaan 2020
Jilid1
ISBN:978-967-2432-02-9
© 2020 #112 Dana Penyelidikan
Penggunaan Model CIPP dalam Penilaian Kurikulum
Kajian penilaian kurikulum ini menggunakan Model Penilian CIPP yang telah dibangunkan oleh
Stufflebeam (1971, 2003). Konsep utama model ini diambil daripada singkatan CIPP iaitu penilaian
konteks, penilaian input, penilaian proses dan penilaian produk. Mengikut Stufflebeam (2003), model
CIPP merupakan rangka kerja yang menyeluruh bagi membantu dalam melaksanakan penilaian secara
formatif atau sumatif. Kajian ini menjalankan penilaian input, proses dan produk sahaja.
Model CIPP telah digunakan oleh ramai pengkaji dan penilai dalam membuat penilaian keberkesanaan
program dan kurikulum di institusi pengajian samaada di dalam dan luar negara. Ini disebabkan model
ini direka bentuk untuk tujuan penambahbaikan serta membuat keputusan berkaitan dengan sesuatu
kursus, program atau kurikulum (Ghazali, 2010). Muhammad (1997) telah menggunakan model CIPP
untuk menilai keberkesanan program Diploma Pendidikan di Fakulti Pendidikan, Universiti Malaya
melalui kajian kualitatif. Tan (1998) pula telah menggunakan model CIPP dalam menilai keberkesanan
subjek Sains dalam Program Latihan Guru (KPLI) dengan kombinasi kaedah kuantitatif dan kualitatif.
Manakala Azizi (2001) telah menggunakan model CIPP ini untuk menilai kurikulum Kemahiran Hidup
di sekolah-sekolah menengah di Malaysia. Dengan menggunakan model ini beliau telah berjaya
mengenal pasti beberapa kelemahan dan kekuatan sesuatu pembolehubah dalam setiap dimensi. Hasil
kajian tersebut telah digunakan untuk membuat keputusan bagi meneruskan pelaksanaan kurikulum
matapelajaran tersebut serta beberapa cadangan penambahbaikan di masa akan datang.
Justeru itu, Model CIPP digunakan dalam kajian ini bagi menilai kurikulum kursus Pengajian
Kurikulum Sains Sekolah Rendah (SCES3063) yang telah dilaksanakan di institut pendidikan guru.
Rajah 1: Komponen utama Model Penilaian CIPP dan perkaitannya dengan penilaian kursus
(Stufflebeam, 2003).
Rajah 1: Model Penilaian CIPP
Rajah 1 di atas adalah menunjukkan tiga bulatan utama di mana bulatan di tengah-tengah menunjukkan
pusat utama yang membawa nilai utama dan asas bagi sesuatu kurikulum atau program yang dinilai.
Nilai merujuk kepada idea utama. Model CIPP iaitu terdiri daripada elemen konteks (context), input
(input), proses (process) dan produk (product).
Penilaian konteks dan input
Seperti mana yang ditunjukkan dalam Rajah 1, penilaian konteks berkaitan dengan matlamat sesuatu
kurikulum. Penilaian konteks menilai keperluan, masalah, dan peluang untuk membantu mengenal pasti
matlamat dan hasil sesuatu program (Stufflubeam et. al, 2003). Dalam kajian ini elemen konteks tidak
dikaji kerana kajian dijalankan untuk penilaian kurikulum berkenaan.
117
Prosiding Kolokium Aktiviti Kesarjanaan 2020
Jilid1
ISBN:978-967-2432-02-9
© 2020 #112 Dana Penyelidikan
Mana kala, penilaian input pula tertumpu kepada perancangan, strategi, prosedur dan sumber yang
terlibat dalam membantu pencapaian matlamat dan objektif program (Stufflebeam et. al, 2003; Ornstein
& Hunkins, 2009). Elemen input terdiri daripada beberapa faktor iaitu kesediaan pelajar, kesediaan
pensyarah, tajuk pembelajaran, tugasan kerja kursus, peperiksaan dan bahan bantu mengajar.
Penilaian Proses
Penilaian proses tertumpu kepada pelaksanaan program atau kurikulum (Stufflebeam et. al, 2003;
Ornstein & Hunkins, 2009). Penilaian proses penting untuk melihat adakah apa yang dilaksanakan
kongruen dengan apa dirancang. Perkara yang dilihat dalam penilaian proses adalah bagi mengetahui
berkaitan pelaksanaan kursus iaitu mengenalpasti sejauhmana proses pengajaran dan pembelajaran
memenuhi keperluan pelajar. Elemen proses terdiri daripada beberapa faktor iaitu teknik pengajaran
dan pembelajaran, interaksi dua hala, penggunaan ICT, kemudahan bilik kuliah dan penyampaian dalam
Bahasa Inggeris.
Penilaian Produk
Penilaian produk tertumpu kepada hasil kursus setelah ia tamat dilaksanakan. Elemen produk terdiri
daripada beberapa faktor iaitu keyakinan menjawab soalan peperiksaan, kemahiran menyediakan
Rancangan Pengajaran Harian (RPH), keyakinan menyiapkan kerja kursus dan penilaian pelajar ke atas
pensyarah.
METODOLOGI
Rekabentuk kajian berbentuk deskriptif yang dijalankan untuk menentukan kurikulum yang digunakan
menepati keperluan kursus Pengajian Kurikulum Sains Sekolah Rendah di IPGK Kent, Tuaran.
Pensampelan adalah terdiri daripada 17 orang pelajar yang diambil dengan menggunakan pensampelan
bertujuan iaitu ke atas pelajar Program Ijazah Sarjana Muda Perguruan Dengan Kepujian (PISMP)
Semester 4 yang mengikuti kursus SCES3063 iaitu Pengajian Kurikulum Sains Sekolah Rendah. Kajian
dijalankan secara kualitatif dengan menggunakan soal selidik dan temu bual ke atas pelajar semester 4
yang telah mengambil kursus ini.
Skor purata bagi analisis data deskriptif diinterpretasikan kepada lima tahap yang lebih kecil julatnya
supaya dapat melihat perbezaan skor purata yang diperoleh. Interpretasi skor purata adalah seperti
berikut:
Skor purata Interpretasi skor purata Interpretasi skor purata
Sangat tidak setuju Sangat rendah
1.00 -1.39 Tidak setuju Rendah
1.40 – 1.79 Kurang setuju Sederhana
1.80 – 2.19 Setuju Tinggi
2.20 – 2.59 Sangat setuju Sangat tinggi
2.60 – 3.00
Item soal selidik ditadbir dalam bentuk Google forms. Responden kajian menjawab ke semua soalan
dalam Google forms yang disediakan penyelidik berasaskan pautan yang diberikan kepada responden.
Item tersebut telah dibahagikan kepada tiga konstruk mengikut aspek iaitu input, proses dan output
dalam Model CIPP. Terdapat sebanyak 89 item untuk aspek input, 32 item untuk aspek proses dan 28
item untuk aspek output. Soal selidik yang dibina menggunakan 3 skala likert yang telah diedarkan
kepada responden kajian. Berikut adalah taburan item soal selidik mengikut aspek kajian:
118
Prosiding Kolokium Aktiviti Kesarjanaan 2020
Jilid1
ISBN:978-967-2432-02-9
© 2020 #112 Dana Penyelidikan
Sub item Objektif Bil item Jum. item
Input Mengenalpasti kekuatan dan 89
• Kesediaan Pelajar kelemahan kandungan pelajaran yang • 14
• Kesediaan Pensyarah terdapat dalam kursus yang dipelajari. • 14 32
• Topik Pembelajaran • 33 28
• Tugasan Kerja kursus Mengenalpasti sejauhmana proses • 12 149 item
• Peperiksaan pengajaran dan pembelajaran •9
• Bahan bantu Belajar dan Bahan bantu memenuhi keperluan pelajar. •7
Mengajar Mengenalpasti kepuasan pelajar • 11
Proses terhadap kursus Pengajian Kurikulum •3
• Teknik pengajaran dan pembelajaran Sains Sekolah Rendah. •8
• Interaksi dua hala •8
• Penggunaan ICT •2
• Kemudahan Bilik Kuliah
• Penyampaian dalam Bahasa Inggeris •6
Produk •6
• Keyakinan menjawab soalan pepriksaan •5
• kemahiran menyediakan Rancangan • 11
Pengajaran Harian (RPH)
• Keyakinan menyiapkan kerja kursus
• Refleksi pengajaran dan pembelajaran
KEPUTUSAN DAN HASIL DAPATAN KAJIAN
Terdapat tiga aspek yang dinilai bagi menentukan penilaian kurikulum terhadap kursus Pengajian
Kurikulum Sains Sekolah Rendah (SCES3063) iaitu input, proses dan produk. Terdapat tiga konstruk
dengan beberapa subkonstruk dan item-item untuk menilai kurikulum berkenaan. Berikut merupakan
hasil dapatan kajian bagi tiga aspek yang dikaji iaitu input, proses dan produk.
A. Hasil Dapatan Kajian Bagi Input Pelaksanaan Kurikulum
Objektif kajian ialah mengenalpasti kekuatan dan kelemahan kandungan pelajaran yang terdapat dalam
kursus yang dipelajar. Hasil analisis konstruk dan subkonstruk adalah seperti berikut:
Perkara Skor Interpretasi Skor Purata
Purata
Kesediaan Pelajar 2.55 Setuju
Kesediaan Pensyarah 2.79 Sangat Setuju
Topik Pembelajaran 2.74 Sangat Setuju
Tugasan Kerja kursus 2.71 Sangat Setuju
Peperiksaan 2.61 Sangat Setuju
Bahan bantu Belajar dan Bahan bantu Mengajar 2.51 Setuju
Mengenalpasti kekuatan dan kelemahan kandungan pelajaran yang 2.62 Sangat Tinggi
terdapat dalam kursus yang dipelajar.
Hasil dapatan kajian mendapati bahawa terdapat kekuatan dalam kandungan kursus yang dipelajari
dalam semua aspek iaitu kesediaan pensyarah, topik pembelajaran, tugasan kerja kursus dan skop tajuk
dalam peperiksaan. Manakala kesediaan pelajar dan bahan bantu belajar serta bahan bantu mengajar
yang digunakan semasa penyampaian kuliah dan tutorial menunjukkan skor setuju iaitu tinggi.
Selain itu, terdapat beberapa item dalam konstruk dan subkonstruk yang mempunyai interpretasi skor
purata setuju dan kurang setuju. Berikut merupakan hasil dapatan kajian aspek input yang dijalankan:
119
Prosiding Kolokium Aktiviti Kesarjanaan 2020
Jilid1
ISBN:978-967-2432-02-9
© 2020 #112 Dana Penyelidikan
Perkara Skor Interpretasi Skor
Kesediaan pelajar: Dapat menjalankan pengajaran mikro dan makro dalam sains. Purata Purata
2.18 Kurang Setuju
Kesediaan pelajar: Dapat menggunakan kaedah peristiwa Kurang Setuju
bercanggah dalam penulisan Rancangan Pengajaran Harian
(RPH) 2.18 Kurang Setuju
Bahan bantu mengajar: Kebanyakan bahan bantu mengajar yang digunakan oleh 1.82 Tidak Setuju
pensyarah ialah majalah 1.76 Sederhana
Bahan bantu mengajar: Kebanyakan bahan bantu mengajar yang digunakan oleh 1.98
pensyarah ialah keratan akhbar
Mengenalpasti sejauhmana proses pengajaran dan pembelajaran memenuhi
keperluan pelajar.
Didapati bahawa terdapat tiga item yang memberikan interpretasi kurang setuju dalam aspek input iaitu
kesediaan pelajar untuk mempelajari kursus SCES3063. Aspek kurang setuju ialah dapat menjalankan
pengajaran mikro dan makro dalam sains serta dapat menggunakan Kaedah Peristiwa Bercanggah
dalam penulisan RPH. Selain itu, pelajar juga kurang setuju iaitu kebanyakan berkaitan bahan bantu
mengajar yang digunakan oleh pensyarah ialah majalah. Majalah kurang digunakan kerana kandungan
majalah yang ada tidak sesuai dengan kandungan pengajaran dan pembelajaran pelajar.
Penyelidik: Kenapakah kamu kurang dapat menjalankan pengajaran mikro dan makro
dalam sains?
Responden: Belum pernah belajar lagi cara mengajar.
Penyelidik: Kenapakah kamu belum dapat menggunakan kaedah peristiwa bercanggah
dalam penulisan RPH?
Responden: Rasanya belum belajar guna dalam penulisan RPH.
Penyelidik: Adakah pensyarah menggunakan majalah?
Responden: Kebanyakan majalah kurang sesuai dengan kandungan pengajaran dan
pembelajaran. Lebih baik guna google saja.
Selain itu, didapati juga terdapat satu item yang interpretasi skor puratanya tidak setuju iaitu aspek
bahan bantu mengajar menggunakan keratan surat akhbar untuk kursus berkenaan. Didapati, pensyarah
yang mengajar kurang menggunakan keratan surat akhbar tetapi menggunakan video dan buku terbitan
KPM dalam pengajarannya berasaskan kenyataan berikut:
Penyelidik: Adakah pensyarah menggunakan majalah dan keratan akhbar ketika menyampaikan kuliah atau
Responden: tutorial?
Tidak, macam tidak guna majalah dan keratan akhbar, pensyarah ada menggunakan video dan
buku terbitan Kementerian Pendidikan Malaysia saja.
B. Hasil Dapatan Kajian Bagi Proses Pelaksanaan Kurikulum
Objektif kajian ialah mengenalpasti sejauhmana proses pengajaran dan pembelajaran memenuhi
keperluan pelajar. Hasil analisis konstruk dan subkonstruk adalah seperti berikut:
Perkara Skor Interpretasi Skor Purata
Purata
Teknik pengajaran dan pembelajaran 2.93 Sangat Setuju
Interaksi dua hala 2.84 Sangat Setuju
Penggunaan ICT 2.75 Sangat Setuju
Kemudahan Bilik Kuliah 2.71 Sangat Setuju
Penyampaian dalam Bahasa Inggeris 2.71 Sangat Setuju
Mengenalpasti sejauhmana proses pengajaran dan pembelajaran 2.79 Sangat Tinggi
memenuhi keperluan pelajar
120
Prosiding Kolokium Aktiviti Kesarjanaan 2020
Jilid1
ISBN:978-967-2432-02-9
© 2020 #112 Dana Penyelidikan
Hasil dapatan kajian mendapati bahawa proses pengajaran dan pembelajaran memenuhi keperluan
pelajar dalam kebanyakan aspek iaitu teknik pengajaran dan pembelajaran, interaksi dua hala,
penggunaan ICT, kemudahan bilik kuliah dan penggunaan Bahasa Inggeris dalam penyampaian kuliah
dan tutorial yang dijalankan.
Selain itu, didapati bahawa hasil dapatan kajian aspek proses yang dijalankan menunjukkan skor purata
yang sederhana iaitu kurang setuju. Berikut merupakan hasil dapatan kajian yang dijalankan:
Perkara Skor Purata Interpretasi Skor
Penggunaan ICT: Pensyarah menggunakan ICT berikut: Pengimbas 2.18 Purata
sederhana
Didapati bahawa terdapat satu item yang memberikan interpretasi sederhana dalam aspek proses. Aspek
proses berkenaan ialah penggunaan ICT semasa aktiviti pengajaran dan pembelajaran dalam
pelaksanaan kursus berkenaan. Aspek berkenaan ialah pensyarah kurang menggunakan pengimbas
dalam pengajaran dan pembelajaran kursus berkenaan. Walaubagaimana pun, pensyarah menggunakan
pengimbas ketika menyediakan bahan bantu mengajar seperti powerpoint merujuk kepada kenyataan
berikut :
Penyelidik: Adakah pensyarah kamu menggunakan pengimbas ketika mengajar
Responden: kursus ini?
Tidak pasti, tapi slaid powerpoint ada juga gambar-gambar
C. Hasil Dapatan Kajian Bagi Produk Pelaksanaan Kurikulum
Objektif kajian ialah mengenalpasti kepuasan pelajar terhadap kursus Pengajian Kurikulum Sains
Sekolah Rendah. Hasil analisis konstruk dan subkonstruk adalah seperti berikut:
Perkara Skor Interpretasi Skor Purata
Purata
Keyakinan menjawab soalan peperiksaan 2.20 Setuju
kemahiran menyediakan Rancangan Pengajaran Harian (RPH) 2.61 Sangat Setuju
Keyakinan menyiapkan kerja kursus 2.71 Sangat Setuju
Refleksi pengajaran dan pembelajaran oleh pelajar 2.73 Sangat Setuju
Mengenalpasti kepuasan pelajar terhadap kursus pengajian kurikulum 2.56 Tinggi
sains sekolah rendah
Hasil dapatan kajian mendapati bahawa kepuasan pelajar tinggi terhadap kursus Pengajian Kurikulum
Sains Sekolah Rendah yang dipelajari dalam semua aspek iaitu kemahiran menyediakan Rancangan
Pengajaran Harian (RPH), keyakinan menyiapkan kerja kursus dan hasil dapatan maklumbalas refleksi
pengajaran dan pembelajaran oleh pelajar ke atas pensyarah yang mengajar. Selain itu, didapati juga
responden kurang yakin/sederhana untuk menjawab soalan peperiksaan kursus berkenaan. Berikut
merupakan hasil dapatan kajian aspek produk yang dijalankan:
Perkara Skor Purata Interpretasi Skor
2.12 Purata
Keyakinan menjawab soalan peperiksaan: Terdapat soalan diluar tajuk Kurang Setuju
pembelajaran 2.18
Keyakinan menjawab soalan peperiksaan: Jawapan kurang mendalam seperti Kurang Setuju
keperluan soalan
121
Prosiding Kolokium Aktiviti Kesarjanaan 2020
Jilid1
ISBN:978-967-2432-02-9
© 2020 #112 Dana Penyelidikan
Keyakinan menjawab soalan peperiksaan: Kebanyakan jawapan diperoleh daripada 2.18 Kurang Setuju
bahan pembelajaran yang diberikan pensyarah 2.18 Kurang Setuju
Keyakinan menjawab soalan peperiksaan: Kebanyakan jawapan diperoleh daripada 2.18 Sederhana
pembacaan luar
Keyakinan menjawab soalan peperiksaan:
Selain itu, didapati bahawa terdapat empat item yang memberikan interpretasi kurang setuju/ sederhana
dalam aspek produk. Aspek produk berkenaan ialah keyakinan menjawab soalan peperiksaan selepas
mempelajari kursus SCES3063. Aspek berkenaan adalah terdapat soalan di luar tajuk pembelajaran,
jawapan kurang mendalam seperti keperluan soalan, kebanyakan jawapan diperoleh daripada bahan
pembelajaran yang diberikan pensyarah dan kebanyakan jawapan diperoleh daripada pembacaan luar.
Hasil dapatan temubual mendapati bahawa pelajar kurang yakin menjawab semua soalan peperiksaan
kerana didapati gred pelajar rendah, tidak pasti jawapan yang diberikan, tidak dapat membaca semua
bahan untuk peperiksaan, skop peperiksaan terlalu luas dan mengelirukan.
Penyelidik: Mengapakah kamu merasakan kurang keyakinan menjawab soalan dalam
Responden: peperiksaan untuk kursus SCES3063?
• Emm…gred kami rendah bererti jawapan kami kurang tepat
• Tidak pasti apa nak jawab, main jawab saja
• Banyak sangat nak baca tidak boleh baca semua
• Tidak tahu yang mana akan keluar peperiksaan
• Mengelirukan
PERBINCANGAN KAJIAN
Hasil dapatan kajian mendapati bahawa kebanyakan aspek input, proses dan produk adalah selaras
dengan keperluan kurikulum. Walau bagaimanapun terdapat satu aspek yang perlu diberi perhatian
dalam penggubalan kurikulum iaitu keyakinan pelajar menjawab soalan peperiksaan kursus berkenaan.
Didapati bahawa pelajar kurang yakin untuk menjawab semua soalan dalam peperiksaan kerana
terdapat soalan di luar tajuk pembelajaran, jawapan yang diberi oleh pelajar kurang mendalam seperti
kehendak soalan dan kebanyakan jawapan diperoleh daripada bahan pembelajaran daripada pembacaan
luar. Implikasi kajian ini ialah pelajar kurang yakin menjawab soalan peperiksaan. Pihak IPGM perlu
memberi perhatian ketika menggubal soalan peperiksaan agar sesuai dengan tajuk dan kedalaman skop
pembelajaran. Cadangan kajian akan datang adalah berkaitan aspek keyakinan menjawab soalan
peperiksaan dalam kalangan pelajar Sains.
Selain itu, penggunaan majalah dan surat akhbar sebagai bahan bantu mengajar dalam input kurang
sesuai digunakan buat masa ini kerana pensyarah lebih mengutamakan penggunaan video. Video dapat
menerangkan dan menunjukkan cara mengaplikasi konsep dan ciri kemahiran berfikir aras tinggi
(KBAT) dalam sains, menghuraikan secara kritis kemahiran pedagogi Sains abad ke 21 dalam
pengajaran dan pembelajaran Sains dengan lebih jelas. Selain itu, untuk mengenalpasti isu-isu yang
relevan dalam pendidikan sains di Malaysia lebih sesuai menggunakan google supaya isu-isu semasa
dapat dibincangkan.
RUMUSAN
Pemilihan Model Penilaian CIPP didapati sesuai dalam melaksanakan penilaian kursus Pengajian
Kurikulum Sains Sekolah Rendah kerana ia mengandungi kesemua komponen penting dalam penilaian
sesebuah kurikulum (Stufflebeam, 1971). Justeru ia akan dapat membantu penggubal kurikulum
membuat keputusan sama ada kurikulum yang ada sekarang perlu diteruskan, dipinda atau diganti
122
Prosiding Kolokium Aktiviti Kesarjanaan 2020
Jilid1
ISBN:978-967-2432-02-9
© 2020 #112 Dana Penyelidikan
dengan kurikulum baru yang menepati aspirasi IPGM dan negara. Cadangan kajian akan datang adalah
berkaitan aspek keyakinan menjawab soalan peperiksaan.
RUJUKAN
Abdul Rahim Hamdan. (2007). Pengajian Kurikulum. Sekudai: Pencetakan Surya Sdn. Bhd.
Azizi Hj. Yahaya. Penggunaan Model Kontek. Input, Proses dan Produk (KIPP) dalam Penilaian Program
Pembelajaran. Sejauh Manakah ia Relevan? International Conference on Challenges and Prospects
in Teacher Education, Concorde Hotel Shah Alam. 16 & 17 July 2001
Ghazali Darussalam. (2010). Program Evaluation in Higher Education. The International Journal of
Research and Review. October 2010, Volume 5 Issue 2, 56-65
Ishak Ramly. (2008). Inilah Kurikulum Sekolah. Kuala Lumpur. PTS Profesional Publishing Sdn. Bhd.
Lewy, A. (1977). The Nature of Curriculum Evaluation. In A. Lewy (Ed.) Handbook of Curriculum
Evaluation. New York: Longman.
Mak Soong Sang. (2008). Pedagogi untuk Pengajaran dan Pembelajaran: Kuala Lumpur. Penerbitan
Multimedia Sdn. Bhd
Muhamad Hj. Ihsan. (1997). Persepsi bekas pelajar dan pentadbir sekolah mengenai keberkesanaan program
Diploma Pergurusan. Universiti Malaya. Unpublished Master thesis, University Malaya.
Olive, P. E. (2005). Developing the Curriculum. 6th edition. United States: Allyn & Bacon.
Ornstein, Allan C., Hunkins, Francis P. (2009). Curriculum: foundations, principles, and issues. United
States. Pearson.
Razali Arof (1992). Pengantar Kurikulum. Kuala Lumpur. Dewan Bahasa dan Pustaka.
Scriven, M. (1967) The Methodology of Evaluation. In R. E. Stake (Ed.), AERA monograph series on
curriculum evaluation, No. 1. Chicago: Rand McNally
Stufflebeam. D.L. (1971). The relevance of CIPP evaluation model for educational accountability. Journal
of research and development in education 5(1): 19-25
Stufflebeam, D.L. (1971). Education Evaluation and Decision Making. Itasca, Illinois: F.E. Peacock
Publisher, Inc.
Stufflebeam, D. L., Herold & Beulah, M. K. (2003). The CIPP Model for Evaluation. Annual Conference of
Oregon Program Evaluators Network (OPEN).
Tan Hui Leng. (1998). An Evaluation of the postgraduate teacher education for science in selected Malaysia
teacher training colleges. Unpublished doctoral dissertation, University Malaya.
Tuckman, B. W. (1985). Evaluating Instructional Programs (2nd ed.). Boston: Allyn and Baco
123
Prosiding Kolokium Aktiviti Kesarjanaan 2020
Jilid1
ISBN:978-967-2432-02-9
© 2020 #112 Dana Penyelidikan
PELAKSANAAN TAHFIZ MODEL ULUL ALBAB (TMUA)
DI SMKA KOTA KINABALU, SABAH
Sabariah Binti Bahrun ([email protected])
Kamarulzaman Ideres ([email protected])
Harun Haji Sarail ([email protected])
Rahmah Awang Besar ([email protected])
Norhafizah Zakaria ([email protected])
IPG Kampus Kent, Tuaran, Sabah
ABSTRAK
Kajian ini adalah berbentuk kuantitatif dan kualitatif. Ia bertujuan untuk melihat pelaksanaan
kurikulum TMUA oleh guru pelatih dalam aspek komitmen guru dan pihak sekolah, penggunaan kaedah
dan teknik mengajar, penggunaan bahan bantu mengajar dan aspek-aspek pembelajaran murid.
Kaedah kuantitatif menggunakan instrumen soal selidik, manakala kaedah kualitatif secara temu bual
dan pemerhatian diaplikasikan bagi menyokong soal selidik. Pemilihan sampel soal selidik adalah
seramai 35 orang guru TMUA di sebuah Institut Pendidikan Guru Malaysia di Sabah. Sebanyak tiga
soalan kajian telah dikemukakan untuk kajian ini dan analisis data kajian soal selidik menggunakan
perisian Excell dengan mempersembahkan kekerapan dan peratus. Manakala temu bual dan analisis
pemerhatian secara deskriptif bagi menyokong dapatan soal selidik. Dapatan kajian menunjukkan
pencapaian tahap tinggi (lebih 80%) untuk aspek komitmen guru dan sekolah, penggunaan kaedah dan
teknik mengajar dan penggunaan bahan bantu mengajar. Begitu juga tahap tinggi (lebih 80%)
terhadap aspek-aspek pembelajaran murid dalam TMUA telah dicapai. Dalam kajian ini, dapatan temu
bual dan pemerhatian telah menyokong dapatan soal selidik. Diharap maklumat yang diperoleh
daripada hasil kajian ini dapat membantu guru TMUA dan pihak berkenaan untuk menyelesaikan
permasalahan yang timbul dalam pelaksanaan kurikulum TMUA untuk menjamin keperkasaan
Pendidikan Islam.
Kata kunci: kurikulum, kaedah dan teknik, komitmen, prestasi, pengajaran dan pembelajaran
PENGENALAN
Al-Quran merupakan kalamullah. Sebanyak 16 kali perkataan ulul albab atau ulil albab telah disebut
di dalam ayat Al-quran berdasarkan 10 surah iaitu (1) Al-Baqarah [2]: 179, 197, 269; (2) Ali ‘Imrân
[3]: 7, 90; (3) Al-Mâidah [5]: 100; (4) Yusuf [12]: 111; (5) Al-Ra’d [13]: 19; (6) Ibrâhîm [14]: 52; (7)
Shâd [38]: 29, 43; (8) Al-Zumar [39]: 9, 18, 21; (9) Al-Mukmin [40]: 54 dan(10) Al-Thalâq [65]: 10
(Arief Efendi, 2014).
Penekanan serta pengulangan perkataan ini menunjukkan peri pentingnya ulul albab dalam
membentuk generasi unggul berdasarkan penguasaan ilmu dan akal fikiran. Perkataan ulul albab dari
segi bahasa, menurut kamus Al-Marbawi (1993) adalah berasal dari dua perkataan iaitu ulu dan albab.
Ulu bermaksud mempunyai atau memiliki manakala albab pula bermaksud pati, akal yang bersih dan
hati. Perkataan albab ini merupakan kalimah jamak yang berasal dari kata dasar lubb.
“Ulul albab atau golongan yang berakal sempurna, sepertimana yang disebutkan dalam al-
Quran adalah orang yang mempunyai kekuatan akal fikiran, yang menguasai falsafah, sains dan
teknologi” - Dato’ Seri Ahmad Badawi (2014)
124
Prosiding Kolokium Aktiviti Kesarjanaan 2020
Jilid1
ISBN:978-967-2432-02-9
© 2020 #112 Dana Penyelidikan
“Satu golongan yang mempunyai asas kukuh dalam al-Qur’an, ilmu pengetahuan yang luas dan
pelbagai, mampu berfikir dan memerhati kejadian Tuhan melalui mata hati dan akal yang tajam serta
mengambil iktibar darinya.”- Dato’ Seri Idris bin Jusoh (2014)
Penerangan di atas jelas menunjukkan bahawa golongan ulul albab bukanlah satu kelompok
manusia biasa. Ulul albab merupakan konsep manusia ideal sebagaimana yang digambarkan di dalam
al-Quran al-Karim. Keistimewaan yang dikurniakan Allah s.w.t ke atas golongan ini tiada tolak
bandingnya jika dibandingkan dengan manusia biasa.
Berdasarkan Gelombang 1 Pelan Pembangunan Pendidikan Malaysia (PPPM) 2013 - 2025,
Kementerian Pelajaran Malaysia komited di dalam menyediakan pendidikan berkualiti tinggi bagi
melengkapkan murid dengan ilmu pengetahuan dan kemahiran yang relevan untuk berjaya di dalam
pasaran kerja berteraskan nilai Islam yang kukuh. Pada 7 Disember 2013, Timbalan Perdana Menteri
merangkap Menteri Pendidikan Malaysia, YAB Tan Sri Dato' Haji Muhyiddin b. Haji Mohd Yassin
telah mengumumkan Model Pendidikan Islam Ulul al-Bab diperluaskan pelaksanaannya ke seluruh
negara mulai tahun 2014. (Kementerian Pelajaran Malaysia, 2013)
Idea yang dicetuskan oleh Menteri Pendidikan Malaysia II, Datuk Seri Idris b. Jusoh ini mula
dilaksanakan secara rasminya di SMK Agama Kuala Lumpur bermula pada 16 Januari 2014 dengan
pengambilan pertama seramai 150 orang pelajar dan 15 orang guru. Tahfiz Model Ulul al-Bab (TMUA)
merupakan gabungan antara Kurikulum Kebangsaan, Kurikulum Bersepadu Tahfiz (KBT) dan Program
Ulul al-Bab yang berasaskan pendekatan Quranik, Ensiklopedik dan Ijtihadik.
Hala tuju TMUA (Tahfiz Model Ulul al-Bab) merupakan nilai tambah kepada sistem
Pendidikan Agama yang dilaksanakan di sekolah-sekolah KPM. Murid-murid yang lahir dari sistem ini
dijangka akan memenuhi keperluan guna tenaga profesional yang hafiz serta mempunyai pegangan
agama yang kukuh.
Objektif TMUA dilaksanakan bagi mencapai objektif melahirkan modal insan yang menghafaz
30 juzuk al-Quran, profesional yang mempunyai asas keagamaan yang mantap berlandaskan al-Quran
dan al-Sunnah, berketerampilan, berwibawa dan berkepemimpinan, mengoptimumkan keupayaan
berfikir aras tinggi, kreatif dan inovatif, dan boleh menjalin hubungan dengan Allah s.w.t, sesama
manusia dan melestarikan diri dengan kejadian alam berdasarkan kepada al-Quran dan al-Sunnah.
Merujuk kepada modul MRSM Ulul Albab Kota Putra (2009) bahawa Ulul Albab bermaksud
satu golongan yang mempunyai asas yang kukuh dalam al-Quran, ilmu pengetahuan yang luas dan
pelbagai, mampu berfikir dan memerhati kejadian tuhan melalui mata hati dan akal yang tajam serta
mengambil iktibar darinya. Tiga komponen yang ada di dalam Ulul Albab ini ialah Quranik,
Ensiklopedik dan Ijtihadik.
Terdapat tiga pendekatan dalam pelaksanaan TMUA (IMTIYAZ dan MRSM) iaitu pendekatan
Quranik, iaitu murid menghafaz 30 juzuk al-Quran serta memahami kandungan berdasarkan konsep
Baca, Ingat, Faham, Fikir, Amal dan Sebar (BIFFAS). Murid akan mempelajari serta mengikuti mata
pembelajaran Hifz al-Quran dan Maharat al-Quran. Kedua, pendekatan Ensiklopedik, iaitu
menyediakan kaedah asas kepada murid untuk menguasai pelbagai disiplin ilmu dan bahasa,
berkemahiran tinggi dan mampu bertindak sebagai pakar rujuk pada masa akan datang (mendalami ilmu
agama). Ketiga, pendekatan Ijtihadik, iaitu menyediakan murid yang berupaya memberikan pandangan
dalam menyelesaikan masalah, memaksimumkan keupayaan berfikir aras tinggi, kreatif dan inovatif.
Pendekatan ketiga-tiga elemen akan dilaksanakan secara bersepadu melalui pengintegrasian antara
kurikulum dan ko-kurikulum.
125
Prosiding Kolokium Aktiviti Kesarjanaan 2020
Jilid1
ISBN:978-967-2432-02-9
© 2020 #112 Dana Penyelidikan
Manakala Tahfiz Model ulul albab TMUA merupakan kurikulum bersepadu antara program
ulul albab, kemahiran bersepadu tahfiz dan juga kurikulum kebangsaan dengan mengambil kira elemen
kemahiran berfikir aras tinggi (“Tahfiz Model”, 2014, 10 Julai).
Ketiga-tiga model tersebut mempunyai matlamat yang sama iaitu melahirkan modal insan yang
huffaz berintelek tinggi yang mampu menghafaz 30 juzuk Al-quran serta mampu menguasai
multibahasa dan multidisplin. Bagi negeri Sabah, program TMUA ini mula dilaksanakan pada tahun
2016 di SMKA Kota Kinabalu bermula dengan murid Tingkatan Satu. SMKA Kota Kinabalu adalah
satu-satunya sekolah menengah kebangsaan agama yang melaksanakan tahfiz model ulul albab ini.
TINJAUAN LITERATUR
Kajian Arniyuzie (2015) mendapati bahawa semenjak program hafazan dimulakan, seramai 38 murid
telah berjaya dalam hafazan 30 juzuk al-Quran pada tahun 2009, diikuti 48 pada tahun 2010,
kemudiannya meningkat kepada 53 pada tahun 2011, 55 pada tahun 2012, meningkat lagi kepada 62
orang murid pada tahun 2013 dan 68 huffaz pada tahun 2014. Keseluruhan jumlah hafiz dan hafizah
yang dikeluarkan adalah seramai 324.
Pandangan ini disokong oleh Mardhiah (2018) menyatakan pembaharuan dalam dunia
pendidikan ini iaitu program Ulul Albab jelas menunjukkan mendapat sambutan yang positif daripada
pelbagai pihak dan masayarakat. Jumlah permintaan kemasukan ke sekolah program ini sangat tinggi.
Jumlah pelajar yang telah tamat pengajian juga telah mula memenuhi institusi pengajian tinggi bukan
sahaja di Malaysia malah juga di luar negara. Ini jelas membuktikan pelajar-pelajar lepasan model ini
berjaya dengan cemerlang dalam pengajian mereka. Mereka sangat cemerlang dalam bidang akademik,
namun dalam bidang hafazan mereka berada dalam tahap yang sederhana. Hal ini juga perlu dipandang
serius agar budaya menubuhkan sekolah tahfiz yang semakin meluas kini di Malaysia bukan hanya
untuk memenuhi kehendak beberapa pihak dan masyarakat tetapi demi memelihara kemuliaan kalam
Allah.
Mengenai aspek pencapaian akademik, didapati keseluruhan sekolah (TMUA, IMTIAZ dan
MRSM) memperolehi keputusan yang amat cemerlang berdasarkan gred purata sekolah bagi Sijil
Pelajaran Malaysia (GPS SPM) pada setiap tahun. GPS SPM yang diperoleh pada tahun 2014 adalah
antara 2.9 hingga 1.4. Menurut Menteri Pendidikan II, Dato’ Seri Idris bin Jusoh murid ulul albab
cemerlang dalam akademik kerana mereka menguasai eleman hafazan. Kecemerlangan akademik ini
juga turut dibuktikan dengan kecemerlangan sekolah apabila SM Imtiaz Kuala Terengganu dan SBPI
Rawang turut menerima pengiktirafan sebagai Sekolah Berprestasi Tinggi manakala SM Imtiaz Dungun
dan SM Imtiaz Kuala Berang tersenarai antara Sekolah Kluster Kecemerlangan (KPM, 2015). Jika
dilihat dari segi urutan sekolah berasrama penuh terbaik, sekali lagi SBPI Rawang berada pada senarai
ke-3 dan MRSM Gemencheh pula disenaraikan antara 17 Maktab Rendah Sains Mara terbaik
berdasarkan kecemerlangan SPM 2014.
Keberkesanan program ulul albab boleh dilihat melalui pelbagai perspektif iaitu kemahiran,
minat, motivasi, sahsiah dan kemenjadian murid. Memang tidak dapat disangkal lagi murid ulul albab
telah dapat menguasai pelbagai kemahiran (al-Quran, bahasa, berfikir, kreativiti) malah mereka juga
berbakat tinggi dalam penghasilan inovasi Sains berteraskan Islam (Mohd Shahril Amad Razimi &
Sidek Baba, 2013). Minat serta motivasi yang tinggi ditambah pula dengan sahsiah yang mantap telah
berjaya menghasilkan teknokrat, profesional serta usahawan yang hafiz dan hafizah yang bukan sahaja
celik mata tetapi juga celik hati (Mohd Abdillah et al., 2014; Norhazriah Mohamed Ismail. 2012; Umi
Kathsom el al., 2014). Sungguhpun begitu, menurut Nor Zalmiah Jahidin dan Hamidah Mat (2011)
aspek pengajaran dan pembelajaran agama Islam yang menjurus kepada kemahiran berfikir aras tinggi,
aktiviti pemusatan murid, kolaborasi, pembelajaran masteri serta eksplorasi masih perlu
126
Prosiding Kolokium Aktiviti Kesarjanaan 2020
Jilid1
ISBN:978-967-2432-02-9
© 2020 #112 Dana Penyelidikan
dipertingkatkan lagi. Satu kerangka kurikulum bersepadu multidisplin atau interdisiplin perlu
diwujudkan dalam memastikan pengajaran dan pembelajaran lebih terbuka. Aspek-aspek ini perlu
diambil kira dalam usaha negara memperlengkapkan diri murid dengan cabaran pembelajaran abad ke-
21.
Keperibadian ulul albab dalam menghadapi dan menyelesaikan masalah dalam hidup atau lebih
dikenali sebagai Adversity Quotient dalam istilah psikologi turut mendapat perhatian para pengkaji.
Konsep Adversity Quotient telah diperkembangkan pada awalnya oleh Stoltz (1997) berdasarkan empat
dimensi iaitu control, origin ownership, reach, dan endurance atau singkatannya CORE. Akan tetapi
keperibadian atau personaliti ulul albab yang dikaji oleh Rahman (2012) memfokuskan kepada aspek
rohaniah dan jasmaniah di kelaskan melalui empat ciri iaitu akhlak, semangat spritual, profesionalisme
dan ketinggian ilmu pengetahuan. Apabila adanya penghayatan agama yang baik ia menjadi tamsilan
kepada sahsiah yang baik (Mohd Shahril Amad Razimi & Sidek Baba, 2013; Rahman, 2012; Umi
Kathsom el al., 2014).
Menurut Suproyogo (2004) keberhasilan murid hasil dari pendidikan Ulul Albab tercapai
apabila mencapai standard kualiti berikut: (1) berpengetahuan tinggi, (2) ketajaman penglihatan, (3)
cerdas dan (4) mempunyai daya juang yang tinggi. Keberkesanan program penentu kepada kejayaan
pelaksanaan program ulul albab. Kejayaan ini ditempa hasil usaha sama pentadbir, guru, murid, ibu
bapa dan juga pihak berkepentingan (Abdullah Md Zain, 2007; Nor Hasnida & Effendi, 2010; Rohaizan
et al., 2014; Shukrey, 2011). Faktor utama kejayaan adalah pemahaman misi dan visi sekolah oleh guru
dan murid serta gabungjalin konsep ulul albab ke dalam pengajaran dan pembelajaran sama ada dari
aspek kurikulum mahupun ko-kurikulum (Mohammad Abdillah, 2014; Rohaizan et al., 2014).
Kenyataan ini disokong oleh Geo (2007) dan Mohammad Abdillah et al. (2014) yang mana peranan
guru adalah sangat signifikan dalam meningkatkan pencapaian murid. Selain itu, autoriti murid dalam
menjalankan aktiviti ko-kurikulum, corak penilaian pelajar serta aktiviti harian turut menjadi faktor
utama kejayaan program ulul albab ini.
METODOLOGI
Kajian ini telah menggabungkan beberapa kaedah sebagai strategi untuk mendapatkan data iaitu soal
selidik, temu bual dan pemerhatian. Soal selidik melibatkan 35 orang guru TMUA di SMKA Kota
Kinabalu. Sampel dipilih dengan menggunakan pensampelan bertujuan (purposive sampling) untuk
mendapat responden yang boleh memberi maklumat menjurus kepada objektif kajian.
Sebagai pelengkap kepada soal selidik, temu bual dan pemerhatian juga telah digunakan oleh
penyelidik. Pemerhatian adalah gambaran langsung yang didapati oleh penyelidik tanpa perantaraan
orang tengah. Pengumpulan data adalah tidak lengkap tanpa pemerhatian. Oleh itu penyelidik telah
menjalankan pemerhatian terhadap SMKA Kota Kinabalu semasa proses praktikum berlangsung.
Patton menyatakan bahawa salah satu kelebihan kaedah pemerhatian ialah ia membolehkan pemerhati
lebih memahami konteks di mana sesuatu aktiviti berlaku. Dalam kajian ini, kaedah pemerhatian
dilaksanakan untuk dijadikan sebagai rujuk silang cross checks untuk mengesahkan maklumat yang
diperoleh daripada soal selidik.
Data-data yang diperoleh daripada soal selidik disemak dan diproses menggunakan perisian
excell sahaja. Kemudian data dianalisis untuk menerangkan taburan kekerapan dan peratus. Manakala
data-data yang diperoleh melalui temu bual dan pemerhatian juga dibentangkan secara deskriptif
sebagai menyokong data soal selidik.
127
Prosiding Kolokium Aktiviti Kesarjanaan 2020
Jilid1
ISBN:978-967-2432-02-9
© 2020 #112 Dana Penyelidikan
DAPATAN KAJIAN
Beberapa pemboleh ubah yang dikaji mempunyai dapatan seperti berikut:
Latar Belakang Responden Kajian Mengikut Jantina, Pengalaman Mengajar dan Negeri Asal
Dalam kajian ini, penyelidik membincangkan aspek responden yang terdiri daripada jantina,
pengalaman mengajar dan negeri asal kelahiran. Ini kerana komponen ini merupakan pemboleh ubah
tidak bersandar dalam kajian. Sampel kajian ini adalah seramai 35 orang guru TMUA yang belajar di
IPG Kampus Kent sebagai pelajar Program Diploma Pendidikan Pascasiswazah dan mengajar di SMKA
Kota Kinabalu sebagai Guru Interim. Jadual 1 menunjukkan taburan responden. Guru lelaki hanya 74.3
peratus (26 orang) manakala guru perempuan iaitu 25.7 peratus (9 orang).
Jadual 1: Latar Belakang Responden
Latarbelakang Lelaki Kekerapan Peratus
Responden Perempuan (%)
Jantina Jumlah 26 74.3
Tiga tahun ke bawah 9 25.7
Pengalaman Empat tahun ke atas 35 100
Mengajar Jumlah 22 62.9
Negeri Asal Semenanjung Malaysia 13 37.1
Sabah 35 100
N = 35 Jumlah 28 80
7 20
35 100
Hasil analisis mendapati responden mempunyai pengalaman mengajar tempoh empat tahun ke atas 37.1
peratus (13 orang). Manakala 62.9 peratus (22 orang) mempunyai pengalaman mengajar kurang
daripada tiga tahun. Guru tahfiz yang berasal dari Semenanjung adalah mendominasi iaitu 80 peratus
(28 orang), manakala guru yang berasal dari Sabah adalah (20 peratus) iaitu tujuh orang sahaja.
Komitmen Sekolah dan Guru-guru
Mengenai item-item pemboleh ubah komitmen sekolah dan guru-guru, hasil dapatan diperjelaskan
dalam Jadual 2.
Jadual 2: Taburan Aspek Komitmen Sekolah dan Guru-guru
Bil Pernyataan Tahap Kekerapan Peratus
1 Guru sekolah benar S.T.setuju
T.setuju 4 11.4
faham tentang TMUA Setuju 31 88.6
S.setuju
2 Guru faham S.T.setuju 3 8.6
dan bantu T.setuju 32 91.4
realisasikan TMUA Setuju
S.setuju 3 8.6
3 Pihak sekolah S.T.setuju 32 91.4
beri komitmen T.setuju
penuh pelaksanaan Setuju 33 94.3
TMUA S.setuju 2 5.7
S.T.setuju
4 Pihak pentadbiran T.setuju
sekolah benar Setuju
faham tentang S.Setuju
TMUA
N = 35
128
Prosiding Kolokium Aktiviti Kesarjanaan 2020
Jilid1
ISBN:978-967-2432-02-9
© 2020 #112 Dana Penyelidikan
Mengenai item-item pemboleh ubah komitmen sekolah dan guru-guru, hasil dapatan
diperjelaskan dalam jadual 2 menunjukkan sebanyak 31 orang (88.6%) sangat setuju bahawa mereka
faham tentang TMUA. Sebanyak 35 orang (100%) setuju pihak sekolah beri komitmen penuh
pelaksanaan TMUA, dua orang (5.7%) sangat setuju pihak pentadbiran sekolah faham tentang TMUA
dan 33 orang (94.3%) setuju.
Komitmen Guru TMUA
Mengenai pemboleh ubah komitmen, dapatannya seperti berikut:
Jadual 3 : Taburan Aspek Komitmen Guru TMUA
Bil Pernyataan Tahap Kekerapan Peratus
1 Benar-benar faham S.T.setuju 2 5.7
33 94.3
tugas sebagai guru T.setuju
2 5.7
TMUA Setuju 33 94.3
S.setuju 2 5.7
33 94.3
2 Minat menjadi S.T.setuju
3 8.6
guru TMUA T.setuju 32 91.4
Setuju 4 11.4
31 88.6
S.setuju
4 11.4
3 Percaya diri layak S.T.setuju
31 88.6
menjadi guru TMUA T.setuju
4 11.4
Setuju 31 88.6
S.setuju
4 Sentiasa berusaha S.T.setuju
menjadi guru T.setuju
cemerlang dan Setuju
dedikasi S.setuju
5 Percaya penguasaan S.T.setuju
tahfiz murid dapat T.setuju
dipulihkan Setuju
S.setuju
6 Yakin model TMUA berjaya S.T.setuju
T.setuju
Setuju
S.setuju
7 TMUA dapat S.T.setuju
amalan,T.setuju
meningkatkan
penghayatan dan pembudayaanSetuju
murid S.setuju
N = 35
Hasil analisis mengenai pemboleh ubah komitmen guru TMUA diperjelaskan dalam Jadual 3.
Hasil analisis mendapati item-item dalam pemboleh ubah komitmen guru menunjukkan tahap tinggi
pada keseluruhan item. Jadual tersebut juga memperjelaskan dapatan tersebut.
Penggunaan Bahan Bantu Mengajar
Jadual 4 item-item pemboleh ubah penggunaan bahan bantu mengajar dibentangkan seperti berikut:
Jadual 4: Taburan Aspek Penggunaan BBM
Bil Pernyataan Tahap Kekerapan Peratus
1 Penggunaan pelbagai S.T.setuju 8 22.9
T.setuju 27 77.1
BBM TMUA Setuju
S.setuju 35 100
2 Penggunaan mashaf KPM S.T.setuju
menarik minat murid T.setuju
Setuju
3 Penggunaan pelbagai S.setuju
S.T.setuju
129
Prosiding Kolokium Aktiviti Kesarjanaan 2020
Jilid1
ISBN:978-967-2432-02-9
© 2020 #112 Dana Penyelidikan
BBM TMK T.setuju 12 34.3
N = 35 Setuju 23 65.7
S.setuju
Hasil analisis dalam Jadual 4 menunjukkan bagi pemboleh ubah penggunaan bahan bantu
mengajar. Mengenai penggunaan pelbagai BBM TMUA, sebanyak 27 orang (77.1%) sangat setuju dan
selebihnya setuju. Mengenai penggunaan mashaf KPM, semua responden setuju bahawa mashaf
tersebut menarik minat murid. Mengenai penggunaan teknologi maklumat dalam PdP, 23 orang sangat
setuju (65.7%) dan 12 orang setuju (34.3%).
Penggunaan Kaedah dan Teknik Mengajar
Mengenai penggunaan kaedah dan teknik mengajar, dapatan soal selidik dijelaskan dalam Jadual 5.
Jadual 5 : Taburan Aspek Penggunaan Kaedah dan teknik Mengajar Tahfiz
Bil Pernyataan Tahap Kekerapan Peratus
1 Kaedah tasmik, S.T.setuju 0 0
35 100
talaqqi dan T.setuju
0 0
Musyafahah membantu Setuju 35 100
pembelajaran al-Qur’an S.setuju
0 0
2 Penggunaan kaedah menyalin/tahriri S.T.setuju 35 100
T.setuju 6 17.1
29 82.9
Setuju
7 20
S.setuju 28 80
3 Penggunaan kaedah ulang dan tikrar S.T.setuju 5 14.3
30 85.7
T.setuju
5 14.3
Setuju 30 85.7
S.setuju 20 57.1
15 42.9
4 Penggunaan kaedah gundal S.T.setuju
T.setuju
Setuju
S.setuju
5 Penggunaan kaedah chunking S.T.setuju
T.setuju
Setuju
S.setuju
6 Penggunaan kaedah sambung bacaan S.T.setuju
T.setuju
Setuju
S.setuju
Penggunaan kaedah Fiqh Ayat S.T.setuju
7 T.setuju
Setuju
S.setuju
Penggunaan kaedah murajaah S.T.setuju
8 T.setuju
Setuju
S.setuju
N = 35
Hasil analisis item pemboleh ubah penggunaan kaedah dan teknik mendapati kesemua item
mendapat skor tinggi. Bagi item kaedah teknik talaqqi, musyafahah, tasmik, tahriri dan tikrar, skor
sangat setuju adalah 100%. Bagi teknik gundal sebanyak 29 orang (82.9%) sangat setuju. Bagi teknik
chunking sebanyak 28 orang (80%) sangat bersetuju. Kaedah sambung bacaan 30 orang (85.7%) sangat
bersetuju. Kaedah Fiqh ayat 30 orang (85.7%) sangat bersetuju.
130
Prosiding Kolokium Aktiviti Kesarjanaan 2020
Jilid1
ISBN:978-967-2432-02-9
© 2020 #112 Dana Penyelidikan
Melalui temu bual dengan Responden 1 menyatakan kaedah yang digunakannya adalah
melancar (murid tunjuk ayat Quran dan ketuk), penekanan pasangan murajaah bermula dari tingkatan
1 hingga tingkatan 5 dan pentaksiran menggunakan ujian tebuk. Menurutnya, kaedah menghafal yang
sering diamalkan murid ialah ulang ikut jam dan ulang ikut kira.
Kaedah gundal bermaksud membaca dengan cara mengulang satu-satu qit’ah dengan proses
pengulangan yang banyak. Tahriri iaitu menulis ayat al-Quran hafazan baharu dalam buku yang
disediakan bagi persediaan tasmik. Murajaah ialah pengulangan semula semua ayat al-Quran yang telah
dihafaz di hadapan guru secara individu. Manakala Fiqh ayat iaitu murid menerangkan intisari ayat-
ayat hafazan al-Quran.
Kaedah Tahriri, setiap pelajar telah dibekalkan dengan buku tahriri. Para pelajar diberi tugasan
menulis semula ayat al-Quran di dalam buku tahriri penulisan sebelum di tasmik oleh guru. Kemudian
guru akan menyemak semula tulisan yang telah ditulis oleh pelajar (Modul Quranik, 2011).
Kaedah Murajaah merupakan proses pengulangan yang harus dibuat oleh para pelajar. Ini
bertujuan untuk mengekalkan dan mengukuhkan ayat al-Quran yang telah dihafaz di dalam ingatan.
Kaedah murajaah al-Quran terdapat dua bahagian iaitu mengulangi hafazan yang baru (sabaq) dan
mengulangi hafazan yang lama (Modul Quranik, 2011).
Minat dan Perhatian Murid
Mengenai minat murid-murid terhadap hifz al-Quran, dapatan diperjelaskan dalam Jadual 6.
Jadual 6 : Taburan Aspek Minat Murid Tahap Kekerapan Peratus
Bil Pernyataan S.T.setuju
1 Minat belajar T.setuju 0 0
al-Qur’an menggunakan Setuju 35 100
mashaf KPM S.setuju
2 Minat menyalin semula S.T.setuju 6 17.1
/ tahriri T.setuju 29 82.9
Setuju
3 Murid minat murajaah S.setuju 25 71.4
S.T.setuju 10 28.6
4 Murid minat tasmik T.setuju
Setuju 3 8.6
5 Murid minat fiqh ayat S.setuju 32 91.4
S.T.setuju
N = 35 T.setuju 3 8.6
Setuju 32 91.4
S.setuju
S.T.setuju
T.setuju
Setuju
S.setuju
Hasil analisis menunjukkan skor paling tinggi mengenai murid minat mashaf KPM, tasmik dan
fiqh ayat. Manakala skor sederhana mengenai minat murid menghafaz Quran menggunakan kaedah
murajaah dan tahriri.
131
Prosiding Kolokium Aktiviti Kesarjanaan 2020
Jilid1
ISBN:978-967-2432-02-9
© 2020 #112 Dana Penyelidikan
Prestasi Murid Dalam Bidang-bidang Hifz al-Quran
Prestasi murid dalam TMUA dapat dilihat seperti berikut:
Jadual 7 : Taburan Aspek Prestasi
Bil Pernyataan Tahap Kekerapan Peratus
1 Tasmik S.T.setuju 4 11.4
31 88.6
T.setuju 0
1 2.9
Setuju 7 20
27 77.1
S.setuju
3 8.6
2 Hafazan mengikutBawah 50 peratus murid 13 37.1
19 54.3
tempoh yang ditetapkan 50 – 64 peratus murid
3 8.6
65 – 79 peratus murid 32 91.4
80 – 100 peratus murid
3 Murajaah S.T.setuju
T.setuju
Setuju
S.setuju
4 Fiqh ayat S.T.setuju
T.setuju
Setuju
S.setuju
N = 35
Hasil analisis mendapati item-item prestasi murid dalam TMUA mendapat tahap tinggi
mengenai item tasmik dan fiqh ayat. Kecuali prestasi murajaah mendapati 19 orang guru sangat
bersetuju, 13 orang setuju dan tiga orang tidak setuju. Perincian diperjelaskan dalam Jadual 7.
PERBINCANGAN
Merujuk kepada komitmen sekolah dan guru-guru, dapatan kajian ini menunjukkan pencapaian tahap
tinggi terhadap item-item dalam pemboleh ubah ini. Penyelidik telah membuat pemerhatian tentang
perkara ini dan mendapati maklumat tentang kurikulum ini adalah jelas.
Berdasarkan dapatan kajian penggunaan BBM dalam Jadual 4 menunjukkan skor tahap tinggi
terhadap item-item pemboleh ubah ini. Dapatan pemerhatian terhadap guru TMUA menyokong dapatan
soal selidik.
Jadual 5 menunjukkan skor tahap tinggi terhadap item-item kaedah dan teknik mengajar. Item
penggunaan kaedah tasmik, talaqqi dan musyafahah, pelbagai kaedah dan teknik mengajar TMUA.
Berdasarkan analisis skor dan peratus, penyelidik mendapati skor tinggi terhadap item-item
pemboleh ubah minat murid. Jadual 6 menunjukkan minat murid. Item dan skor menunjukkan
pencapaian tahap tinggi. Pemerhatian penyelidik turut mendapati majoriti murid meminati P&P melalui
penggunaan mashaf dan kaedah teknik tahfiz. Dapatan menunjukkan prestasi murid berada pada tahap
tinggi. Penyelidik telah membuat pemerhatian dan mendapat maklum balas berkenaan model ini dan
mendapati dapatan soal selidik di atas adalah munasabah. Didapati sesetengah murid-murid masih
menghadapi masalah membaca al-Quran dengan fasih dan lancar. Negeri Sabah tersenarai sebagai
negeri yang murid-muridnya berpencapaian akademik yang masih rendah. Pelbagai faktor fizikal
mempengaruhi perkara ini. Jelas bahawa peranan guru TMUA khususnya, dan para guru amnya adalah
lebih mencabar dalam mendidik anak bangsa di negeri Sabah.
132
Prosiding Kolokium Aktiviti Kesarjanaan 2020
Jilid1
ISBN:978-967-2432-02-9
© 2020 #112 Dana Penyelidikan
RUMUSAN
Hasil perbincangan yang telah dilakukan dalam kajian ini, beberapa rumusan dan impak, iaitu:
Pertama, dapatan kajian menunjukkan TMUA sememangnya penting dilaksanakan di sekolah.
Penyelidik telah membuat pemerhatian dan merumuskan semua guru TMUA tersebut amat memahami
kepentingan kurikulum ini diperkenalkan dan dilaksanakan. Kajian ini mendapati guru TMUA
memberi komitmen yang tinggi terhadap program TMUA. Begitu juga, semua warga sekolah menerima
dengan positif kurikulum TMUA. Ini memberi impak yang amat besar terhadap model ini yang julung-
julung kalinya diadakan di negeri ini.
Kedua, penyelidik mendapati, aspek minat murid banyak dipengaruhi oleh personaliti dan
pendekatan seseorang guru. Kemahiran guru, profesionalisme guru, penggunaan BBM dan kaedah dan
teknik banyak mempengaruhi sikap murid. Jelas bahawa, peranan guru cukup berat kerana perlu
mengaplikasikan pelbagai kemahiran dan ilmu untuk memastikan P&P berkesan. Ini memberi impak
yang tinggi terhadap kesedaran guru tentang pengaruh pengajaran guru.Ketiga, kajian ini mendapati
aspek prestasi murid dalam TMUA berada pada tahap amat baik. Sehingga tingkatan lima, segelintir
murid sahaja sedang menghabiskan kurikulum hafazan Quran mereka. Manakala sebahagian besar
murid, menepati sasaran tempoh hafazan.
TMUA mempunyai matlamat melahirkan modal insan yang huffaz berintelek tinggi yang
mampu menghafaz 30 juzuk Al-quran serta mampu menguasai multibahasa dan multidisplin. Bagi
negeri Sabah, program TMUA ini mula dilaksanakan pada tahun 2016 di SMKA Kota Kinabalu
bermula dengan murid Tingkatan Satu, menjadi satu harapan yang amat tinggi bagi negeri ini.
Jelasnya, pendidikan dalam Islam mempunyai kedudukan yang amat penting sekali. Ia menjadi
bidang yang tidak dapat dipisahkan dalam Islam dan merupakan ibadat yang besar. Kedudukan dan
kepentingan pendidikan itu amat jelas apabila kita meneliti ayat al-Qur’an yang pertama diturunkan. Ia
tidak dimulai dengan perintah yang berhubung dengan perkara lain seperti solat, tetapi dimulakan
dengan perintah yang berhubung dengan pendidikan. Firman Allah dalam al-Qur’an surah al-‘Alaq:
Surah al-‘Alaq (96): 1-4 Bacalah (wahai Muhammad) dengan nama Tuhanmu yang mencipta (sekalian
makhluk). Ia menciptakan manusia daripada sebuku darah beku; bacalah dan Tuhanmu Yang Maha
Pemurah, yang mengajar manusia melalui pena dan tulisan. (Sheikh Abdullah Basmeih (2010).
Wahyu ini adalah perintah Ilahi kepada rasul-Nya S.A.W supaya mengisytihar dan
menyebarkan risalah kepada semua umat manusia. Wahyu yang pertama ini mengandungi perintah
yang menyuruh manusia belajar mengenal Tuhan, memahami fenomena alam dan diri sendiri serta
menghayati bahawa cara hidup yang baik adalah tergolong dalam prinsip akidah, ilmu dan amal.
Ketiga-tiga perkara ini pula dianggap sebagai teras kepada Falsafah Pendidikan Islam yang didokong
oleh TMUA.
RUJUKAN
Al-Quran al-Karim
Sheikh Abdullah Basmeih (2010), Tafsir Pimpinan Ar-Rahman Kepada Pengertian Al-Qur’an (30) Juz.
Kuala Lumpur: Darul Fikir.
Muhammad Idris Abdur Rauf Al Marbawi (2010), Kamus Idris Al-Marbawi (Arab-Melayu). Kuala
Lumpur: Darul Nu’man
133
Prosiding Kolokium Aktiviti Kesarjanaan 2020
Jilid1
ISBN:978-967-2432-02-9
© 2020 #112 Dana Penyelidikan
Ahmad Mohd Salleh (1997/2004), Pendidikan Islam: Falsafah, Sejarah dan Kaedah Pengajaran
Pembelajaran. Edisi Semakan 2004. Shah Alam: Penerbit Fajar Bakti
Patton, Michael Q. (1987), How to Use Qualitative Metods in Evaluation. USA: SAGE Publications
Arniyuzie binti Mohd Arshad dalam JuKu: Jurnal Kurikulum & Pengajaran Asia Pasifik Oktober 2015,
Bil. 3 Isu 4
Mardhiah Binti Yahaya, 4 Th International Conference On Islamiyyat Studies 2018 18th – 19th
September 2018. Tenera Hotel. Bandar Baru Bangi. Selangor. Organized By Faculty Of
Islamic Civilisation Studies. International Islamic University College Selangor, Malaysia.
Sabariah Bahrun (2014) Pelaksanaan Model Pemulihan Jawi j-QAF. Tesis Kedoktoran Falsafah.
Universiti Malaya.
Pelan Pembangunan Pendidikan Malaysia (PPPM) 2013 - 2025, Kementerian Pelajaran Malaysia
(2013)
134
Prosiding Kolokium Aktiviti Kesarjanaan 2020
Jilid1
ISBN:978-967-2432-02-9
© 2020 #112 Dana Penyelidikan
KEARIFAN LOKAL DALAM PERIBAHASA DUSUN
Sinit John Gitom ([email protected])
Linah Bagu @ Siti Nurlina Abdullah ([email protected])
Dr. Saimin Ginsari ([email protected])
Victor Baga ([email protected])
James GW Molijoh ([email protected])
Amidy Malagob ([email protected])
IPG Kampus Kent Tuaran
ABSTRAK
Kajian ini menganalisis jenis-jenis kearifan lokal yang terdapat dalam peribahasa Dusun. Pengkajian
dilakukan untuk melihat nilai, pemikiran dan falsafah masyarakat Dusun yang terdapat dalam
peribahasa Dusun agar nilai-nilai luhur yang terdapat dalam peribahasa Dusun tidak dilupakan dan
tetap diterapkan dalam kehidupan sehari-hari. Sumber data peribahasa yang dikumpulkan dalam
pengkajian ini berasal dari buku Puralan Boros Kadazandusun (2008). Metod yang digunakan dalam
kajian ini adalah kaedah kualitatif dengan menggunakan Hipotesis Sapir Whorf(1921) sebagai
landasan teori. Manakala aspek pemikiran masyarakat Kadazandusun dalam peribahasa akan dikaji
berpandukan kepada kajian yang dibuat oleh Zaitul Azma dan Ahmad Fuad Hassan (2011) yang
mengkaji pemikiran orang Melayu melalui peribahasa. Tujuan penelitian ini adalah untuk mengetahui
jenis-jenisi kearifan lokal, serta mengkaji falsafah pemikiran yang terdapat dalam peribahasa Dusun.
Penganalisisan dilakukan dengan cara pembahagian jenis peribahasa berdasarkan nilai kearifan
universal menggunakan model kerangka penjenisan kearifan lokal oleh Sibaranai (2012) untuk melihat
elemen-elemen kearifan lokal yang terdapat dalam peribahasa Dusun. Hasil analisis menunjukkan
bahwa peribahasa Dusun terdiri daripada beberapa jenis kearifan lokal universal. Jenis-jenis kearifan
lokal tersebut meliputi kearifan lokal kesejahteraan yang terdiri atas kerja keras, disiplin, pendidikan,
gotong royong, Kearifan lokal kedamaian yang terdiri daripada kesopansantunan, kejujuran,
kesetiakawanan sosial, kerukunan dan penyelesaian konflik, komitmen, pikiran positif, dan rasa syukur.
Kearifan lokal lain yang termasuklah kasih sayang dan keberanian. Sementara itu, terdapat juga
falsafah seperti epistimologi,metafizik, etika, logik, dan estetika yang melambangkan pemikiran
masyarakat Dusun.
Kata kunci: Kearifan lokal, peribahasa Dusun, Hipotesis Sapir Whorf.
PENGENALAN
Manusia menggunakan bahasa sebagai alat perhubungan yang penting dalam kehidupan seharian.
Penggunaan bahasa dalam pelbagai urusan seharian memperlihatkan pelbagai nilai sosial dan
kebudayaan yang diamalkan dalam sesuatu masyarakat bahasa. Kebenaran ini turut disokong oleh
ungkapan-ungkapan seperti Bahasa menunjukkan bangsa dan bahasa jiwa bangsa. Menurut Awang
Sariyan (2007), bahasa telah mendokumentasikan latar sosial, sejarah, budaya dan ketamadunan sesuatu
bangsa. Justeru itu, untuk menonjolkan sifat, jiwa dan raga sesuatu bangsa, maka elemen bahasa perlu
ditelaah untuk melihat dokumentasi latar sosial, sejarah, peradaban dan ketamadunan bangsa tersebut.
Salah satu daripada elemen bahasa yang dimaksudkan ialah ungkapan peribahasa dalam pertuturan
harian. Menerusi penelitian ungkapan-ungkapan peribahasa dalam sesuatu bahasa misalnya, akan dapat
memberikan banyak sumber berkaitan sesuatu bangsa. Pernyataan ini disokong oleh Saidatul dan Mohd
Rasdi (2013) yang berpendapat bahawa penggunaan bahasa dengan pelbagai strategi telah
memperlihatkan pelbagai nilai sosial dan kebudayaan yang diamalkan dalam suatu masyarakat bahasa.
135
Prosiding Kolokium Aktiviti Kesarjanaan 2020
Jilid1
ISBN:978-967-2432-02-9
© 2020 #112 Dana Penyelidikan
Peribahasa merupakan salah satu daripada genre lisan yang telah wujud sejak berzaman-zaman
lamanya. Menurut Kamus Dewan (2005), peribahasa merupakan ayat atau kelompok ayat yang
mempunyai susunan yang tetap dan mengandungi pengertian yang tertentu. Setiap peribahasa yang
dihasilkan pula bertujuan untuk mendidik masyarakat dengan norma-norma sosial dan nilai-nilai moral
yang terkandung di dalamnya agar menjadi pedoman dan panduan masyarakat yang memilikinya.
Menurut Asmah Haji Omar (2015), dalam peribahasa tergambar fizikal, alam dan budaya Melayu serta
minda mereka semuanya tersimpul dalam bahasa yang ringkas, padat dan indah. Masyarakat Dusun di
Sabah juga tidak terkecuali daripada memiliki peribahasa. Ia merupakan satu warisan sejak sekian lama
dahulu. Oleh kerana kehidupan tradisi kaum Dusun ini amat rapat dengan alam semulajadi, maka
banyak peribahasa yang diciptakan berkait rapat dengan unsur-unsur alam semula jadi yang berada di
sekeliling mereka. Penciptaan peribahasa kaum Dusun ini pula tercetus hasil daripada pengamatan dan
pentafsiran masyarakat tradisi terhadap alam persekitaran mereka dan dikaitkan pula dengan ciri-ciri
ataupun perlakuan sifat manusia itu sendiri. Oleh sebab itu, sesuatu ungkapan peribahasa itu
memerlukan pemahaman dan pentafsiran yang mendalam dari pelbagai sudut makna agar sesuatu
peribahasa itu dapat fahami dengan baik. Justeru, kajian ini dijalankan untuk melihat nilai kearifan lokal,
falsafah masyarakat serta keindahan dan keunikan bahasa Dusun itu sendiri.
Penyataan Masalah
Peribahasa merupakan satu unsur bahasa yang terkandung di dalamnya elemen-elemen kearifan lokal
sesuatu masyarakat. Dalam konteks masyarakat Dusun di Sabah terdapat keunikan yang tersendiri
dalam peribahasa yang diciptakan oleh masyarakat ini, kerana melalui peribahasa yang dihasilkan
elemen-elemen kemasyarakatan dan kebudayaan akan dapat diketahui. Walau bagaimanapun keunikan
peribahasa kaum Dusun ini tidak diserlahkan kerana kekurangan sumber dan kajian. Ini pasti akan dapat
meminggirkan masyarakat ini daripada pengetahuan umum dalam konteks sosio budaya yang boleh
diketengahkan dari pengkajian tentang peribahasa. Malah, Wilkinson (dalam Zaitul Azma Zainon
Hamzah dan Ahmad Fuad Hassan, 2011) telah membuat kajian tentang peribahasa Melayu untuk
mengenal pasti perwatakan serta sifat-sifat orang-orang Melayu pada masa penjajahan British di Tanah
Melayu. Pernyataan ini turut di sokong oleh Awang Sariyan (1991) (dalam Zaitul Azma Zainon
Hamzah dan Ahmad Fuad Hassan, 2011) yang menyatakan bahawa peribahasa dalam sesuatu bahasa
akan memancarkan pandangan hidup, nilai, sikap, cara berfikir, dan kepekaan akal budi masyarakat
pengguna bahasa itu. Menurut Low Kok On (2015), bahan kesusasteraan yang unik daripada pelbagai
etnik di Sabah semakin berkurangan untuk diwariskan kepada golongan muda pada masa kini kerana
ia semakin kurang dilindungi dan hanya dituturkan secara lisan sahaja. Keadaan ini sudah tentu akan
mengakibatkan warisan ini semakin terhakis sebagai rujukan kepada anak-anak muda mengenai usaha
kreatif etnik ini sendiri dan sebagai rujukan untuk mengenali masyarakat Dusun.
Objektif Kajian
Kajian ini dilakukan untuk mencapai objektif seperti berikut:
i. Mengetahui jenis-jenis kearifan lokal yang terdapat dalam peribahasa Dusun.
ii. Merumuskan pemikiran masyarakat Dusun yang terkandung dalam peribahasa berdasarkan
lima kategori falsafah iaitu epistimologi, metafizik, etika, logik, dan estetika.
Persoalan Kajian
i. Apakah jenis-jenis kearifan lokal yang terdapat dalam peribahasa Dusun?
ii. Bagaimanakah pemikiran masyarakat Dusun yang terkandung dalam peribahasa dari
sudut epistimologi, metafizik, etika, logik, dan estetika?
136
Prosiding Kolokium Aktiviti Kesarjanaan 2020
Jilid1
ISBN:978-967-2432-02-9
© 2020 #112 Dana Penyelidikan
TINJAUAN LITERATUR
Bahagian ini akan menghuraikan beberapa konsep dan teori yang telah digunakan dalam kajian ini.
Definisi Peribahasa
Banyak definisi telah diberikan oleh tokoh-tokoh bahasa terhadap peribahasa. Za’ba (2002:152)
memberikan takrif peribahasa sebagai “segala cakap yang pendek yang telah melekat di mulut orang
ramai semenjak beberapa lama oleh sebab sedap dan bijak perkataannya, luas dan benar tujuannya,
dipakai akan dia jadi sebutan oleh orang sebagai bandingan, teladan, dan pengajaran”. Harun Mat Piah
(1989) pula mendefinisikan peribahasa sebagai ungkapan yang terdiri daripada sekurang-kurangnya
dua keratan yang sejajar baik dalam sebaris mahupun dalam dua baris ataupun lebih daripada dua baris.
Abdullah Hassan dan Ainon Mohd (2003) pula menyatakan, peribahasa merupakan salah satu daripada
cabang bahasa kiasan. Seterusnya Zaitul Azma Zainon Hamzah dan Ahmad Fuad Hassan (2011)
menyimpulkan bahawa peribahasa merupakan satu bentuk bahasa yang merakamkan perihal, keadaan,
sifat, cara, kejadian, peristiwa dan sebagainya menggunakan bahasa yang puitis, ringkas, berirama dan
sebagainya. Asmah Hj. Omar (2015) pula menyatakan bahawa peribahasa ialah satu istilah yang
merangkumi pepatah, bidalan, perbilangan, dan perumpamaan. Daripada definisi-definisi yang
dikemukakan di atas dapatlah disimpulkan bahawa peribahasa adalah suatu ragam bahasa yang wujud
dalam sesuatu komuniti bahasa yang diciptakan hasil daripada pengamatan mereka daripada
persekitaran dan diungkapkan dalam bentuk yang ringkas, padat, serta mempunyai makna yang
tersendiri.
Peribahasa Dusun
Hampir semua bangsa mempunyai bentuk peribahasanya yang tersendiri. Menurut Abdullah Hussain
(2004) kewujudan sesuatu peribahasa adalah selaras dengan wujudnya bahasa pada sesuatu bangsa dan
mula digunakan apabila manusia mula mengenal peradaban. Masyarakat Dusun juga mempunyai
peribahasa mereka sendiri. Dalam masyarakat Dusun, peribahasa dikenali sebagai poinukadan yang
diterbitkan daripada kata dasar tukadan yang bermaksud perumpamaan ataupun peribahasa dalam
bahasa Melayu (Minah Sintian, 2012). Poinukadan juga dikenali sebagai siriban, haraban dan
poiradan. Penggunaan istilah bergantung pada daerah masing-masing berdasarkan dialek dan idiolek
masing-masing. Walau bagaimanapun, perbezaan istilah itu tidaklah sebegitu besar dan sifat
keseragaman antara kumpulan individu masih wujud serta keadaan saling memahami masih kekal.
Sama ada poinukadan, siriban, haraban ataupun poiradan, ianya terdiri daripada satu perkataan atau
sekelompok perkataan yang membawa makna berbeza daripada perkataan asal. Poinukadan yang
digunakan dalam pertuturan dan penulisan dapat meningkatkan makna dan perasaan berkomunikasi
secara ringkas dan bijak namun penggunaannya haruslah mengikut situasi dan konteks yang betul dan
sesuai (Benedict Topin, 2002).
Sebagai mana peribahasa Melayu, peribahasa Dusun ini jarang mengungkapkan makna secara
langsung. Maknanya adalah tersirat atau berkias, terbentuk dalam rangkai kata yang kurang logik dan
kurang gramatis. Menurut Saidatul Nornis Hj. Mahali (2007), bahasa berkias digunakan oleh ahli
masyarakat dalam kebanyakan budaya untuk meluahkan dan menyampaikan pesanan, teguran,
pendidikan dan sindiran halus kepada individu atau sasaran yang hendak ditegur atau disindir.
Peribahasa dalam masyarakat Dusun lahir dalam masyarakat kolektif dan fungsional iaitu dicipta oleh
pengarang yang tidak bernama dan digunakan secara menyeluruh dalam setiap strata masyarakat.
Peribahasa Dusun diungkapkan oleh sesiapa sahaja tanpa mengira kategori dan statusnya tidak kira tua
atau muda, miskin ataupun kaya. Masyarakat Dusun tradisional menggunakan peribahasa dalam
kehidupan sehari-hari seperti di rumah iaitu antara ibu bapa dengan anak-anaknya, bersapa dengan jiran
di tengah jalan semasa pergi berburu, berkebun dan sebagainya, kata yang terungkap semasa di tamu
137
Prosiding Kolokium Aktiviti Kesarjanaan 2020
Jilid1
ISBN:978-967-2432-02-9
© 2020 #112 Dana Penyelidikan
(pasar minggu), digunakan dalam majlis ritual, kenduri-kendara, upacara kematian, dan lain-lain lagi.
Peribahasa yang digunakan semasa berjumpa di tengah jalan adala berkaitan dengan dengan cuaca
seperti gumompus oh tawan, araat oh tadau dan sebagainya. Peribahasa juga dapat dijadikan medium
untuk menjelaskan sifat individu tertentu seperti malas, rajin, laju, lembab, bodoh, gelojoh, tamak dan
sebagainya.
Dari segi penciptaannya, peribahasa lahir hasil daripada pengamatan dan penelitian jiwa, hati dan otak
manusia yang genius. Bahasa dalam peribahasa Dusun adalah berdasarkan penggunaan alam sekitar
seperti hutan, tumbuh-tumbuhan, binatang, tunggul, angin, tanah dan sebagainya. Contohnya
penggunaan pokok langsat atau lansat. Peribahasa yang menggunakan lansat sahaja terdapat beberapa
bilangan seperti kolipas nogi lansat om korikot o mangkawot, pili-pili ku lansat kopili o totomou, lansat-
lansat ii nangku tu opisak, mongulit lansat dan sebagainya. Begitu juga dengan penggunaan nama
binatang di hutan seperti kera (kara) atau monyet (gobuk). Contohnya seperti poingkibit o kara om
poinsuun o gobuk, koilo id kara om ah ii koilo gobuk, boboo’ ilo gobuk om ilihai ilo kara dan
seumpamanya. Kepekaan manusia genius terhadap perubahan alam juga memampukan peribahasa agak
unik dengan memasukkan unsur-unsur seperti subuh, siang, petang dan malam bahkan sifat-sifatnya
sekali seperti sejuk, pekat, panas, dan seumpamanya. Contoh peribahasa Dusun yang merujuk kepada
perubahan alam ialah seperti rikoton ngapui, tapui-tapui i nangku tu kolonuk, misopi salad rasam,
pomolosuan do tosogit dan sebagainya. Unsur-unsur alam dalam peribahasa begitu jelas
menggambarkan ketajaman daya pemerhatian dan keupayaan masyarakat Dusun dalam meletakkan
kepentingan alam sebagai salah satu cara untuk mendidik dan menyampaikan sesuatu teguran mahupun
pengajaran kepada masyarakatnya. Dalam konteks kajian ini, peribahasa Dusun akan dijadikan sebagai
data bahasa untuk melihat aspek-aspek sosio budaya masyarakat Dusun itu sendiri.
Kearifan Lokal
Secara leksikalnya, kearifan lokal berasal dari dua perkataan iaitu “arif” dan “lokal”. Menurut Kamus
Dewan (2005) kata “arif” adalah merujuk kepada yang “bijaksana”, “cerdik dan pandai”, berilmu”,
“paham”, “memahami”, “mengerti”. Manakala kata “lokal” bermaksud setempat. Konsep kearifan lokal
pula adalah satu konsep yang sering digunakan dalam bidang antropologi. Ramai ahli antropologi yang
memberikan takrifan yang berbeza tentang konsep kearifan lokal dalam disiplin ilmu antropologi.
Menurut Flavier (1995), kearifan tempatan ialah adalah pengetahuan unik yang merujuk kepada sesuatu
budaya dalam sesebuah komuniti. Menurut Rahimin Affandi (2013), kearifan tempatan ini secara
mudahnya difahami sebagai formula, paradigma dan kepandaian masyarakat setempat dalam
menghadapi dua dimensi kehidupan sama ada secara hubungan sesama makhluk ataupun Pencipta.
Ahli-ahli antropologi seperti Koentjaraningrat (2000) dan Geertz (2008) mengatakan bahawa kearifan
lokal itu mempunyai hubungan yang erat dengan kebudayaan tradisional sesuatu masyarakat.
Zulkarnain dan Febriamansyah (Raden, Isman & Jajang 2001) mentafsirkan kearifan lokal sebagai
prinsip dan cara tertentu yang dipegang, difahami dan digunakan oleh masyarakat lokal dalam
berinteraksi dengan lingkungannya serta ditransformasikan dalam bentuk sistem nilai dan norma adat.
Aspek kearifan tempatan pula boleh didapati dalam pelbagai bentuk yang merangkumi cerita rakyat,
lagu, petua orang orang tua, peribahasa, nilai budaya, kepercayaan, ritual, undang-undang adat, bahasa
dan amalan pertanian (Hiwasaki L., Luna E., Syamsidik, & Shaw, R.,2014).
Dalam konteks kajian ini aspek kearifan lokal yang terdapat dalam peribahasa Dusun akan dikaji
berdasarkan kepada model kerangka penjenisan kearifan lokal oleh Sibaranai (2012). Menurut Sibarani
(2012), kearifan lokal atau kearifan setempat dapat difahami sebagai gagasan-gagasan dan pengetahuan
setempat yang bersifat bijaksana, penuh kearifan, bernilai baik, dan berbudi luhur yang dimiliki,
dipedomani dan dilaksanakan oleh anggota masyarakatnya. Kearifan lokal dan pengetahuan masyarakat
setempat yang dapat dimanfaatkan untuk meningkatkan kesejahteraan dan menciptakan kedamaian
dalam masyarakat pada hakikatnya merupakan kebenaran yang diidam-idamkan (Sibarani, 2012).
Kearifan lokal merupakan milik masyarakat setempat yang sikap dan kepribadiannya matang untuk
138
Prosiding Kolokium Aktiviti Kesarjanaan 2020
Jilid1
ISBN:978-967-2432-02-9
© 2020 #112 Dana Penyelidikan
mampu mengembangkan potensi dan sumber lokal dalam melakukan perubahan ke arah yang lebih
baik. Kearifan lokal adalah nilai budaya yang positif. Kearifan lokal merupakan milik manusia yang
bersumber dari nilai budayanya sendiri dengan menggunakan segenap akal, budi, fikiran, hati dan
pengetahuannya untuk bertindak dan bersikap terhadap lingkungan alam dan ingkungan sosialnya
(Sibarani, 2012). Kehidupan bermasyarakat akan baik jika mereka menerapkan kearifan lokal pada
kehidupan sehari-hari. Kearifan lokal banyak mengandung nilai kebaikan di dalamnya yang jika
diterapkan boleh memperbaiki karakter anak menjadi lebih baik. Menurut model kerangka pejenisan
kearifan lokal oleh Sibarani (2012) terdapat dua tema utama kearifan lokal iaitu kesejahteraan dan
kedamaian. Di bawah tema kesejahteraan terdapat lapan sub tema iaitu kerja keras, disiplin, pendidikan,
kesihatan, gotong royong, pengelolaan gender, pelestarian dan kreativiti budaya dan keprihatinan
persekitaran. Manakala Tema kedamaian pula mempunyai tujuh sub tema yang terdiri dari
kesopansantunan, kejujuran, kesetiakawanan sosial, kerukunan dan penyelesaian konflik, komitmen,
fikiran positif, dan rasa syukur.
Hipotesis Sapir-Whorf
Teori Relativiti Linguistik yang menjadi dasar Hipotesis Sapir-Whorf (1921), menyatakan bahawa
terdapat hubungan antara bahasa, budaya dan pemikiran manusia. Dengan erti kata yang lain, bahasa
mengungkapkan kenyataan budaya; bahasa mewujudkan kenyataan budaya; dan bahasa melambangkan
kenyataan budaya. Kunci bahawa bahasa dan budaya terjadi secara alamiah terlihat pada bentuk
sosialisasi atau penyesuaian diri manusia yang beragam. Setiap orang berbicara dengan cara yang
berbeza kerana mereka berfikir dengan cara yang berbeza. Mereka berfikir dengan cara yang berbeza
kerana bahasa mereka menawarkan cara mengungkapkan (makna) dunia luar di sekitar mereka dengan
cara yang berbeza juga. Inilah gagasan dasar teori relativitas linguistik, yang dipegang oleh Boas, Sapir,
dan Whorf dalam kajian mereka tentang bahasa-bahasa Indian-Amerika. Pandangan Whorf mengenai
adanya saling ketergantungan antara bahasa dengan fikiran dikenal dengan hipotesis Sapir-Whorf.
Hipotesis Sapir-Whorf lebih tegas menyatakan bahwa struktur bahasa, suatu yang digunakan secara
terus menerus, mempengaruhi cara seseorang berpikir dan berprilaku. Bahasa dapat dikatakan sebagai
bagian integral dari manusia – bahasa menyerap setiap fikiran dan cara penuturnya memandang
dunianya. Pola-pola pemikiran manusia dipengaruhi oleh bahasa pertama dan budaya setempat.
Hipotesis sapir-Whorf ini jelas menunjukkan kepada kita bahawa terdapat konsep dalam pemikiran
manusia yang merujuk kepada sesuatu objek yang wujud dalam alam sekeliling mereka. Dengan asas
yang demikian, seolah-olah terdapat sesuatu sifat yang universal pada bahasa, dan dalam konteks sifat
ini ia merujuk kepada peribahasa yang terhasil daripada pengamatan manusia terhadap persekitaran.
Dalam kajian ini, pemikiran masyarakat Dusun yang terungkap dalam peribahasa akan dikaji
berdasarkan kepada lima aspek falsafah yang pernah digunakan oleh oleh Zaitul Azma dan Ahmad
Fuad Hassan (2011) yang mengkaji pemikiran orang Melayu melalui peribahasa iaitu aspek
epistimologi, metafizik, etika, logik, dan estetika
METODOLOGI
Pengkajian ini meggunakan pendekatan kualitatif yang disandarkan pada permasalahan kajian yang
telah dinyatakan. Penelitian kualitatif adalah penelitian yang digunakan untuk mendeskrifsikan dan
menganalisis fenomena, peristiwa, sikap kepercayaan, persepsi, pemikiran manusia secara individu
ataupun kelompok (Moleong, 2007). Analisis kualitatif deskriftif dalam kajian ini akan disesuaikan
dengan teori Hipotesis Sapir Whorf(1921) untuk melihat bagimana pemikiran masyarakat Dusun yang
terkandung dalam peribahasa. Manakala model kerangka penjenisan kearifan lokal oleh Sibaranai
(2012) akan digunakan untuk melihat jenis-jenis kearifan lokal yang terdapat dalam peribahasa Dusun.
Sementara itu aspek pemikiran masyarakat Kadazandusun dalam peribahasa akan dikaji berpandukan
kepada kajian yang dibuat oleh Zaitul Azma dan Ahmad Fuad Hassan (2011) yang mengkaji pemikiran
139
The words you are searching are inside this book. To get more targeted content, please make full-text search by clicking here.
Prosiding kak2020 Jilid 1
Discover the best professional documents and content resources in AnyFlip Document Base.
Search
PROSIDING KAK2020 JILID 1
- 1 - 50
- 51 - 100
- 101 - 150
- 151 - 200
- 201 - 250
- 251 - 300
- 301 - 350
- 351 - 400
- 401 - 450
- 451 - 500
- 501 - 550
- 551 - 580
Pages: