МОНГОЛ УЛСЫН УУЛ УУРХАЙН 100 ЖИЛ

УЛСМЫОННГУОУЛЛ 100Уул уурхайн
салбарт өөрийн
УУРХАЙ мөртэй эрхэмүүд

100Монгол УлсжыинлиУйн улойдуузрохраийунлавхөгжлийн

МОНГОЛ УЛСЫН
УУЛ УУРХАЙ

100

УУЛ УУРХАЙН САЛБАРТ
ӨӨРИЙН МӨРТЭЙ ЭРХЭМҮҮД

УЛААНБААТАР
2022 он

ННА-87.3
ДАА-920
Б-331

100МОНГОЛ УЛСЫН УУЛ УУРХАЙ

УУЛ УУРХАЙН САЛБАРТ ӨӨРИЙН МӨРТЭЙ ЭРХЭМҮҮД

Эмхэтгэгчид: Чойжинзавын ЦОГТБААТАР
Чимэдийн БАТАА

Редактор: Дамдины АМГАЛАН
Аж үйлдвэрийн гавъяат ажилтан

Цаасны хэмжээ: В5
Хэвлэлийн хуудас: 42
Дизайнер: Г.Самдан

© Зохиогчийн эрхийг хадгална.

ISBN:978-9919-0-0207-7
Битпресс ХХК-д 1000 хувь хэвлэв.

УЛААНБААТАР
2022 он

МОНГОЛ УЛСЫН УУЛ УУРХАЙ

ГАРЧИГ

Өмнөх үг ........................................................................................................................ 6
Сайдын мэндчилгээ ..................................................................................................... 9
Налайхын их уурхайгаас төрөн гарсан алдартнууд ................................................. 11
Эрдэнэт Үйлдвэр ТӨҮГ-аас төрөн гарсан алдартнууд ............................................. 16
Шарын голын нүүрсний уурхайгаас төрөн гарсан алдартнууд ................................ 18
Сугарын Алтанхуяг ..................................................................................................... 19
Дамдингийн Амгалан ................................................................................................. 26
Лодойн Аюур ............................................................................................................... 35
Жамсранжавын Баатархүү ........................................................................................ 41
Далхаагийн Бавуудорж .............................................................................................. 49
Дамбилын Бадамдорж ............................................................................................... 52
Хоохорын Бадамсүрэн ............................................................................................... 56
Навааны Бадрах ........................................................................................................ 66
Хөхөөгиийн Балсандорж ............................................................................................ 69
Чимэдийн Батаа ......................................................................................................... 76
Нямцэрэнгийн Батболд .............................................................................................. 81
Дашбалын Батжаргал ................................................................................................ 85
Жигмэддоржийн Батмөнх .......................................................................................... 87
Баянтөрийн Бат-Очир ................................................................................................ 89
Содовын Батхуяг ........................................................................................................ 95
Сарангэрэлийн Батхүү ............................................................................................... 96
Нацагийн Батсуурь ..................................................................................................... 98
Сосорбарамын Баттулга .......................................................................................... 103
Батнасангийн Баяндэлгэр ........................................................................................ 107
Данхүүгийн Баярсайхан ........................................................................................... 112
Базарын Болд ........................................................................................................... 114
Дашнямын Болдбаатар ............................................................................................ 117
Минсэлийн Болдбаатар ............................................................................................120
Баяраагийн Бямбадагва .......................................................................................... 122
Гомбосүрэнгийн Галбадрах ..................................................................................... 127
Дамбын Галсандорж ................................................................................................ 131
Жигжидийн Ганболд ................................................................................................. 138
Санжаагийн Ганжууржав .......................................................................................... 140
Чимэддоржийн Ганзориг ...........................................................................................143
Сурахын Ганхуяг .......................................................................................................144
Цэдэнгийн Гарамжав ................................................................................................ 146
Ядамсүрэнгийн Гомбосүрэн ..................................................................................... 149
Доржийн Даваасамбуу ............................................................................................. 153
Начингийн Даваасамбуу .......................................................................................... 155
Галбадрахын Даваасүрэн ........................................................................................ 163
Лувсандагвын Даваацэдэв ...................................................................................... 164
Цэрэвсамбын Даваацэрэн ....................................................................................... 171

3

МОНГОЛ УЛСЫН УУЛ УУРХАЙ

Бичээрэйн Далай ...................................................................................................... 174
Дамжингийн Дамба ................................................................................................... 178
Доржийн Дамба .........................................................................................................184
Паавангийн Дамдин ................................................................................................. 187
Мятавын Дамдинсүрэн ............................................................................................. 190
Нигмэдийн Даниэль .................................................................................................. 204
Доржзовдын Дашзэвэг ............................................................................................. 207
Доржийн Дондов ....................................................................................................... 212
Гомбожавын Дорж .................................................................................................... 233
Чулууны Дүүжий ....................................................................................................... 243
Галсангийн Жамсрандорж ....................................................................................... 245
Жижигийн Жамъян ................................................................................................... 247
Цэдээгийн Жанчив ................................................................................................... 249
Хадхүүгийн Жаргалсайхан ....................................................................................... 256
Бямбын Жигжид ....................................................................................................... 259
Батсуурийн Лайхансүрэн ......................................................................................... 261
Уатханы Мавлет ....................................................................................................... 268
Чимиддоржийн Магсар ............................................................................................ 271
Бямбаагийн Наваандовдон ..................................................................................... 272
Долгорын Натар ........................................................................................................ 274
Бямбадаваагийн Нэргүй .......................................................................................... 276
Бямбаагийн Нямтайшир .......................................................................................... 281
Тогоогийн Оргодол .................................................................................................... 284
Шагдарын Отгонбилэг .............................................................................................. 287
Цэвэгдоржийн Очир ................................................................................................. 289
Пунсалмаагийн Очирбат .......................................................................................... 296
Лхамсүрэнгийн Пүрэв ............................................................................................... 316
Халзангийн Пүрэвнацаг ........................................................................................... 322
Мишигдоржийн Пүрэв-Очир .................................................................................... 332
Балдангийн Пүрэвтогтох .......................................................................................... 341
Мятавын Пэлжээ ....................................................................................................... 344
Чоёнгийн Пүрэв ....................................................................................................... 347
Дугарын Рэнчинханд ................................................................................................ 349
Гээдэрийн Сугаржав ................................................................................................. 356
Рэнцэнгийн Сундуй .................................................................................................. 360
Дармаагийн Сурмаажав ........................................................................................... 366
Дамдины Сүхбаатар ................................................................................................. 368
Янжмаагийн Сүхбат .................................................................................................. 373
Жуунайн Товуудорж ................................................................................................. 375
Загарын Төмөрбаатар............................................................................................... 377
Найдангийн Төмөртогоо .......................................................................................... 392
Буувангийн Түмэндэмбэрэл ..................................................................................... 398
Даваагийн Түмэннасан ............................................................................................ 401
Чилхаагийн Тэгшсайхан ........................................................................................... 403
Аръяагийн Хайдав .................................................................................................... 405

4

МОНГОЛ УЛСЫН УУЛ УУРХАЙ

Чойжингийн Хурц ...................................................................................................... 411
Доржийн Цогбаатар .................................................................................................. 414
Галсангийн Цогт ....................................................................................................... 424
Чойжинзавын Цогтбаатар ........................................................................................ 427
Борхүүгийн Цогтсайхан ............................................................................................ 431
Жамъянхорлоогийн Цэвэгмид ................................................................................. 433
Оросоогийн Цэвэгсүрэн ........................................................................................... 439
Дамдины Цэдэнбал .................................................................................................. 444
Шаравын Цэдэндамба ............................................................................................. 446
Содномын Цэдэндорж .............................................................................................. 448
Цэвэгмэдийн Чимэд ................................................................................................. 452
Пунцагийн Чимэд ...................................................................................................... 456
Бавуугийн Чинзориг .................................................................................................. 459
Пунцагбалжирын Чулуунбаатар .............................................................................. 464
Очирын Шагдаржав .................................................................................................. 474
Гаадангийн Шархүү .................................................................................................. 475
Баттогтохын Шатар .................................................................................................. 482
Батсүхийн Элбэгзаяа ............................................................................................... 487
Чүлтэмжамцын Энхбаяр .......................................................................................... 491
Цэндийн Энхболд ..................................................................................................... 495
Уул уурхайн салбараас төрөн гарсан Хөдөлмөрийн баатар,
гавъяат, төрийн шагналтнууд .................................................................................. 506

5

МОНГОЛ УЛСЫН УУЛ УУРХАЙ

ӨМНӨХ ҮГ

Хүн төрөлхтөн түүхэн хөгжлийнхээ явцад эх дэлхийнхээ салшгүй хэсэг
нь байж, байгаль эхийнхээ бүтээсэн эрдэс баялгийг таниж, ахуй амьдралдаа
хэрэглэсээр олон мянган жилийг элээжээ. Бүр балар эртний үеэс хурц
ирмэгтэй хатуу чулуу, модыг ан ав, тулаан тэмцэлд хэрэглэн, амьдралын
шаардлагаар тэдгээрийг улам боловсронгуй болгож, анхны чулуун зэвсэг,
улмаар хүрэл эдлэл үйлдвэрлэх болж, металл хайлуулах аргад суралцан
эрдэс түүхий эдийг боловсруулах арга технологийг гүнзгийрүүлсээр өнөөгийн
өндөр түвшинд хүрснийг Та бид сайн мэдэх билээ. Монгол нутагт байгалийн
эрдэс, түүхий эдийг амьдрал ахуйдаа ашиглаж ирсэн түүхийн улбаатай боловч,
тэдгээрийг уурхайлан ашиглах аргад суралцан, бие даасан салбар болгож
хөгжүүлсэн нь харин саяхных билээ.

Манай оронд Ардын хувьсгал ялсны дараахан 1922 оны 2 дугаар сарын 10-
нд шинэ тулгар Ардын засгийн газраас Налайхын нүүрсний газрын ашиглалтыг
улсын мэдэлд авч, хэрэгжих хугацааг мөн оны 12 дугаар сарын 25-аар
тогтоосноор Монгол Улсад уул уурхайн салбар үүсч, хөгжих суурь тавигдан
эдүгээ 100 жилийнхээ ойг тэмдэглэж байна. Бүтэн нэгэн зууны хугацаанд манай
уул уурхайн салбар танигдахгүй болтлоо өөрчлөгдөж, хайлуур жонш, нүүрс,
зэс зэрэг зарим төрлийн ашигт малтмалын олборлолтоор дэлхийд тэргүүлэгч
орнуудын түвшинд хүрч, улсын экспортын бүтээгдэхүүний 90 гаруй хувийг
үйлдвэрлэдэг, улс орны хөгжлийг тодорхойлогч гол салбарын нэг болоод байна.

Аливаа түүхийг бүтээгч нь хүн өөрөө байх тул манай уул уурхайн салбарыг
үүсгэн байгуулж, хөгжүүлэхэд гар бие оролцон мэдлэг, чадвараа дайчлан
ажиллаж, салбарын хөгжлийг өнөөгийн түвшинд хүргэхэд үнэтэй хувь нэмэр
оруулсан хүмүүсийн ажил хөдөлмөрийн дурсгалыг мөнхлөх зорилгоор энэхүү
номыг эмхлэн гаргаж байна. Амьдралын учир утгыг манай ард түмэн “цасан
дээр мөртэй”, “цаасан дээр нэртэй” явах хэмээн гүн гүнзгий утга агуулгатай,
яруу сайхнаар онож сургасан байдгийг бэлэгшээж энэхүү номоо “ Уул уурхайн
салбарт өөрийн нэртэй эрхэмүүд” гэж нэрлэсэн болно. Үүнтэй холбоотойгоор
тус номонд дурсамжийг нь оруулах хүмүүсийн сонголтод багагүй анхаарч,
салбартаа хамгийн багадаа 25 жил тогтвор суурьшилтай, өндөр үр бүтээлтэй
ажиллаж ирсэн байх шаардлага тавьсан юм.

Манай уул уурхайн салбар хөгжлийнхөө 100 жилийн хугацаанд өөрийн
эгнээнээс олон арван хөдөлмөрийн сайчууд /хөдөлмөрийн баатар, гавъяатан,
төрийн шагналтан г.м./, салбар болон төр, нийгмийн зүтгэлтнүүд /салбарын
сайд, дэд болон орлогч сайд дарга нар/, тэрч байтугаа Монгол Улсын төрийн
тэргүүнийг /П.Очирбат/ төрүүлснээрээ бахархах учиртай. Үүний зэрэгцээ
манай хөдөлмөрч, бүтээлч хамт олны дунд уул уурхайн томоохон үйлдвэрүүд
болон хамтарсан үйлдвэрүүдийг авъяаслагаар удирдан өндөр амжилтад

6

МОНГОЛ УЛСЫН УУЛ УУРХАЙ

хүрсэн гарамгай удирдагчид, топ менежерүүд цөөнгүй бий. Тэрчлэн ахмад
үеийнхээ хөдөлмөрч, бүтээлч уламжлалыг амжилттай үргэлжлүүлэн салбарын
хөгжлийг шинэ түвшинд гаргах залуу болон хойч үеийнхэн маань ч байгаа.
Эдгээр хүмүүсийн дурсамжийг ч энэхүү номонд боломжийн хэмжээгээр нэгтгэн
орууллаа.

Уул уурхайн салбарын эрчимтэй хөгжлийн үе буюу сүүлийн хагас зууны
бодлогыг гол төлөв ЗХУ-д их дээд сургууль төгссөн мэргэжлийн инженерүүд
тодорхойлж ирсэн байна. Тухайлбал, 1970-аад оноос хойш салбар хариуцсан
сайд, орлогч болон дэд сайдаар ЗХУ-д дээд сургууль төгссөн П.Очирбат,
Ч.Хурц, Д.Рэнчинханд, Л.Эрдэнээ, Д.Дондов, Ж.Сосор, Т.Цэнд, З.Төмөрбаатар,
Д.Амгалан, Х.Бадамсүрэн, Г.Ёндон нар ажиллаж ирсэн байна. Энд нэг
зүйлийг онцлоход, манай уул уурхайн салбарыг болон томоохон хамтарсан
үйлдвэрүүдийг ЗХУ-ын Эрхүү хотын Политехникийн дээд сургуулийг төгсөгчид
голчлон удирдаж ирсэн харагддаг. Энэ нь дээр нэр дурдагдсан сайдуудын
7 нь Эрхүү хотын Политехникийн дээд сургуулийг төгсөгчид байгаагаар
нотлогдох бөгөөд хамтарсан “Эрдэнэт” үйлдвэр, “Монголросцветмет” нэгдэл,
“Монголболгарметалл” үйлдвэрүүдийн ерөнхий захирлаар мөн сургуулийг
төгсөгч, Ш.Отгонбилэг, Х.Бадамсүрэн, Х.Пүрэвнацаг нар ажиллажээ.

Номонд зориулж дурсамжаа бичих ажлыг хөнгөвчлөх зорилгоор гол
анхаарах зүйлийг багтаасан товч зөвлөмжийг ном санаачлагчдаас хүргүүлсэн
бөгөөд зарим нөхөд түүнийг хариулах маягаар материалаа ирүүлсэн, зарим
нь өөрийнхөөрөө бичиж ирүүлсэн нь ч байна. Дурсамж, материалыг заавал
урилга, заллага гэлгүй, олон дахин хэлүүлж, шаардуулж байлгүйгээр гаргаж
ирүүлж байвал сайнсан. Сүүлийн жилүүдэд ахмадад тавих анхаарал халамж
суларснаас зарим нөхөд хаана юу хийж, хэрхэн амьдарч яваа нь тодорхойгүй,
хэл дуулсан гэлээ ч ажил амьдралын завдал болоогүйгээс дурсамжаа бичиж
ирүүлж амжаагүй, тэрчлэн тоомжиргүй хандсан зарим хүн буйг ч үгүйсгэхгүй
байна. Тэрчлэн ахмадыг харъяалж байгаа болон өмнө нь ажиллаж байсан
байгууллага нь ч төдийлөн сэтгэл гаргахгүй байгааг цаашид анхаарах
шаардлагатай болов уу.

Өнгөрсөн хугацаанд уул уурхайн салбарт идэвхи, зүтгэл гарган ажиллаж
ирсэн бүх хүмүүсийн дурсамж, сэтгэгдлийг энэ номонд багтаах боломжгүй нь
хэн бүхэнд ойлгомжтой учир тус салбарын удирдах ажилтнууд, хөдөлмөрийн
сайчуудын талаархи лавлагаа материалыг гаргаж хавсаргав. Номыг эмхэтгэн
бүтээгчдийн зүгээс ирүүлсэн материалд үг, найруулгын төдий засвар хийсэн
бөгөөд утгыг гуйвуулан буруу хазгай зүйл огт хавчуулаагүй гэдэгт эргэлзэхгүй
байж болно. Дурсамж, сэтгэгдлийг номонд оруулахдаа одоо хашиж байгаа
албан тушаал, төр түмнээрээ үнэлүүлсэн гавъяа зүтгэл, алдар цолоор нь бус
монгол хэлний үсгийн нь харгалзан эрэмбэллээ.

Энэхүү номонд манай уурхайчдын дурсамж, сэтгэгдэл багтсан тул салбарын
хөгжлийн түүх жинхэнэ амьд гэрчүүдийн үгээр илэрхийлэгдэж байгаа гэж хэлж
болно. Та энэ номноос уул уурхайн үйлдвэрлэлийн явцад тохиолдох хүндрэл
бэрхшээл, бахдам амжилт, хөгжилтэй болон сургамжтай үйл явцын талаар

7

МОНГОЛ УЛСЫН УУЛ УУРХАЙ

уншиж, магадгүй урьд өмнө тааралдаж байгаагүй үйл явцын талаар шинэ
мэдээлэлтэй ч танилцаж болох юм. Он цаг улиран одож, зарим зүйлийн цаг
хугацаа ташаарагдсан байх ахул уужим сэтгэл гарган өршөөх ажаамуу. Номыг
бүтээхэд үнэтэй зөвлөгөө өгч, хамтран ажилласан хүмүүс болон дурсамж бичиж
ирүүлсэн нөхөддөө талархаж байгааг хүлээн авна уу.

Манай алдарт уурхайчид олсон ололт, амжилтаа улам бататган, төрөлх
салбар үүсч хөгжсөн 100 жилийн ойгоо урьдын адил хөдөлмөр бүтээлийн
өндөр амжилтаар угтаж, өмнөө тавигдсан зорилтуудыг бүтээлчээр хэрэгжүүлнэ
гэдэгт өчүүхэн ч үл эргэлзэнэ. Энэхүү бахархалт ойн өдрийг тохиолдуулан уул
уурхайн тулгын чулууг тавилцсан азай буурлууд, салбарыг хөгжүүлэхэд гар
бие оролцон өөрсдийн бүхий л мэдлэг чадвараа дайчлан ажилласан ахмад
болон дунд үеийнхэн, салбарыг цаашид өртөөлөн авч явах залуучууд, үе үеийн
уурхайчид, ар гэр, хамт олонд эрүүл энх, аз жаргал, ажлын амжилт бүтээл,
сайн сайхныг хүсье!

Номын цагаан буян улам арвижих болтугай!
Эрчим хүч, геологи уул уур хайн дэд сайд асан,

Монгол Улсын Аж үйлдвэрийн гавъяат ажилтан
Д.АМГАЛАН

8

МОНГОЛ УЛСЫН УУЛ УУРХАЙ

Мэндчилгээ

Өвөг дээдсээс өвлөгдөн эх орны минь алтан хэвлийд
хадгалагдан ирсэн үнэт баялаг, ашигт малтмалын
нөөцийг эрж хайх, олборлох, баяжуулах, боловсруулах
үйл хэрэгт манлайлан улс орныхоо хөгжил, цэцэглэлт,
ард түмнийхээ сайн, сайхан амьдралын төлөө эрдэм
мэдлэг, авьяас чадвараа зориулж чин шударгаар
хөдөлмөрлөж ирсэн үе, үеийн уурхайчид, ахмадууд,
салбарын нийт хамт олон Та бүхэндээ Монгол Улсад
уул уурхайн салбар үүсч хөгжсөний 100 жилийн ойн
баярын халуун мэндийг Уул уурхай, хүнд үйлдвэрийн
яамны хамт олны нэрийн өмнөөс болон хувиасаа өргөн
дэвшүүлье.

Өдгөөгөөс яг 100 жилийн өмнө, Ардын хувьсгал ялсны дараа шинэ тулгар засаг
төрөө эмхлэн байгуулж байсан үед буюу 1922 оны 12 дугаар сарын 25-нд Налайхын
нүүрсний уурхайг улсын мэдлийн уурхай болгох тухай Ардын засгийн газрын
шийдвэр гарсан энэ түүхэн өдрийг жил бүр уул уурхайн салбар үүсч хөгжсөний ойн
өдөр болгон тэмдэглэж ирсэн билээ.

Салбар үүсэн байгуулагдсан тэр үед ердийн хөсөгтэй байсан уул уурхайн
салбар маань өнөөдөр орчин үеийн технологитой, өндөр хүчин чадалтай техник,
тоног төхөөрөмжөөр хангагдсан, автоматжиж механикжсан, олон улсад өрсөлдөхүйц
хэмжээнд хүртлээ хөгжсөнийг хэн бүхэн мэдэж байгаа.

Түүхт 100 жилийн хугацаанд уул уурхайн салбарыг даган эдийн засаг,
нийгмийн томоохон бүтээн байгуулалт болох “Эрдэнэт”, “Багануур”, “Хөтөл”,
“Бор-Өндөр”, “Шарын гол”, “Оюу толгой”, “Таван толгой” зэрэг уурхай, үйлдвэрүүд
ашиглалтад орсон нь өнөөдөр ч үр өгөөжөө өгсөөр байгааг тэмдэглэн хэлэхэд
таатай байна.

Нийгэм-эдийн засгийн шинэ тогтолцоонд шилжин орсон анхны он жилүүд
амар хялбар байгаагүй. Гэвч геологи, уул уурхайн салбараа хөгжүүлэх урт, богино
хугацааны хөтөлбөрүүд боловсруулан амжилттай хэрэгжүүлснээр улс орны
нийгэм, эдийн засагт уул уурхайн салбарын үзүүлэх нөлөө жилээс жилд өсөн
нэмэгдсээр ирсэн. Өнгөрсөн 2021 онд экспортын нийт бүтээгдэхүүний 94 хувь, аж
үйлдвэрийн нийт бүтээгдэхүүний 70 хувь, дотоодын нийт бүтээгдэхүүний 24 хувь,
улсын төсвийн орлогын бараг гуравны нэгийг дангаараа бүрдүүлсэн байна. Энэ
онд болон цаашид ойрын хэдэн жилийн хугацаанд ч уул уурхайн салбарын эдийн
засагт үзүүлэх нөлөө хэвээр хадгалагдахаар байна. Уул уурхайн салбар маань улс
орны хөгжлийг түүчээлэн, уурхайчид маань өрнүүн их амжилтаар түүхт ойгоо угтаж
байгаад нэн их баяртай байна.

9

МОНГОЛ УЛСЫН УУЛ УУРХАЙ

Цаашид Ашигт малтмалын тухай хууль болон холбогдох бусад хуулийг
шинэчилж салбарын эрх зүйн орчныг боловсронгуй болгох, хайгуулын ажлыг
эрчимжүүлэх замаар эрдэс баялгийн сан хөмрөгийг нэмэгдүүлэх,олон улсад мөрдөж
байгаа байгаль орчин-нийгэм-засаглал зарчмыг хэрэгжүүлэх ил тод, хариуцлагатай,
байгаль орчинд сөрөг нөлөөлөл багатай уул уурхайн үйлдвэрлэлийг хөгжүүлэх,
нэмүү өртөг шингэсэн эцсийн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэж дотоодын хэрэгцээг хангах,
экспортын орлогыг нэмэгдүүлж, эдийн засгийн олон тулгуурт бүтцийг бий болгох
чиглэлээр ажиллах болно.

Түүнчлэн Таван толгой, Оюу толгой зэрэг томоохон уурхай, үйлдвэр, түүнийг
дагасан хот сууринг холбогдох дэд бүтцийн хамт иж бүрнээр нь ашиглалтад
оруулах шаардлагатай. Үүнээс гадна хүнд үйлдвэрлэлийн дэд бүтцийг шинээр бий
болгох, улмаар Газрын тос боловсруулах, Зэсийн баяжмал боловсруулах, Нүүрсийг
баяжуулах, гүн боловсруулах, Хар төмөрлөгийн цогцолбор үйлдвэрийг байгуулж
нэмүү өртөг шингэсэн эцсийн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх зорилт тавин ажиллаж
байна.

Шинэ зууны эхэнд салбарын яамны зүгээс уурхайчид Та бүхний хамт дээрх
зорилтыг хэрэгжүүлэхэд идэвх зүтгэл гарган ажиллах болно. Уурхайчин Та бүхнийг
ч дээрх зорилтыг хэрэгжүүлэхэд идэвхи чармайлт гарган ажиллана гэдэгт итгэлтэй
байна.

Уурхайчин Та бүхэнд болон танай гэр бүл, хамт олонд ойн баярын энэ өдрийг
тохиолдуулан амьдралын аз жаргал, ажлын амжилт, хамгийн сайн сайхан бүхнийг
хүсэн ерөөе.

Сайн үйлс бүхэн дэлгэрэх болтугай.

МОНГОЛ УЛСЫН ИХ ХУРЛЫН ГИШҮҮН, ЖАМБАЛЫН ГАНБААТАР
МОНГОЛ УЛСЫН ЗАСГИЙН ГАЗРЫН ГИШҮҮН,
УУЛ УУРХАЙ, ХҮНД ҮЙЛДВЭРИЙН САЙД

10

МОНГОЛ УЛСЫН УУЛ УУРХАЙ

НАЛАЙХЫН ИХ УУРХАЙГААС
ТӨРӨН ГАРСАН АЛДАРТНУУД

Ардын Засгийн газрын шийдвэрээр 1922 оны 12 дугаар сарын 25-ны өдөр
Налайхын уурхайг улсын мэдэлд авснаар Монгол Улсад уул уурхайн салбар
үүсэж, хөгжсөн түүхтэй.

Налайхын ордын нүүрсний давхаргын гарш хэсэгт бага гүнтэй уурхайг 1922
оноос ашиглаж эхэлсэн ба 1957 онд их уурхайг шинээр байгуулж жилд 600
мян.тн. нүүрс, 1981 онд уурхайн баруун жигүүрийг нээснээр жилд 800 мян.тн.
нүүрс олборлох хүчин чадалд хүргэж, 1922-1994 онд нийт 25.3 сая тн. нүүрс
олборлон Улаанбаатар хот болон төвийн бүсийн түлшний хэрэгцээг 1965 он
хүртэл дангаараа, 1965-1994 онд улс орны түлшний хангамж, эрчим хүчний
найдвартай ажиллагааг хангахад чухал үүрэг гүйцэтгэж байсан.

Налайхын их уурхайгаас Хөдөлмөрийн баатар цолтон 9, Гавъяат уурхайчин
16, Төрийн шагналтан 3, төрийн дээд одон медалиар 3100 гаруй хүн шагнагдаж,
Ардын Их Хурлын депутат 43, Улсын Бага Хурлын гишүүн 5, Хувьсгалт тэмцлийн
ахмад зүтгэлтэн 4, төрийн сайд 8, эрдэмтэн доктор 14 төрөн гарсан байна.

Монгол Улсын Хөдөлмөрийн баатар цолтон:
1. Дамдины Даваажав (БНМАУ-ын анхны Хөдөлмөрийн баатар, 1957 он)
2. Жигмэдийн Отгонцагаан (1961 он), Гавъяат уурхайчин (1971 он)
3. Хоохоожийн Түвшин (1961 он), Гавъяат уурхайчин (1971 он)
4. Дамивайн Чанкий (1962 он)
5. Нугаманы Залиль (1962 он)
6. Жигмэдийн Батлай (1962 он)
7. Амарайн Орногвай (1971 он)
8. Чоёнгийн Пүрвээ (1981 он)
9. Танхайн Окобал (1991 он)

Монгол Улсын Гавъяат уурхайчин цолтон:
1. Чөкөлийн Адрес (1971 он)
2. Дондогийн Пүрвээ (1971 он)
3. Зоригтын Жавлай (1972 он)
4. Цэндийн Сандаг (1977 он)
5. Жагдайн Сайполдай (1982 он)
6. Хавлахатын Кадас (1991 он)
7. Өлзийтийн Шаравхаан (1992 он)
8. Самбуугийн Банзрагч (1997 он)

11

МОНГОЛ УЛСЫН УУЛ УУРХАЙ

9. Цэдээгийн Жанчив (2007 он)
10. Сампилын Жадамбаа (2010 он)
11. Лувсаншаравын Дамдинсүрэн (2011 он)
12. Дамдинсүрэнгийн Балдорж (2012 он)
13. Дашийн Орги (2022 он)
14. Сандуйжавын Батдорж (2022 он)

Монгол Улсын Төрийн шагналтан:
1. Уатханы Мавлет (1976 он)
2. Нүрзэдийн Лувсанчоймбол (1976 он)
3. Цэрэвийн Дорж (1976 он)

Мөн Налайхын их уурхайд ажиллаж байсан Гаадангийн Сайнбаяр, Дашийн
Чулуунбаатар нар Монгол Улсын Гавъяат уурхайчин, Мөөмүүгийн Тулга Монгол
Улсын Аж үйлдвэрийн гавъяат ажилтан цолоор шагнагдсан.

Монгол Улсын Монгол Улсын Төрийн Монгол Улсын Төрийн
Төрийн Шагналт, Шагналт, Уурхайн хэсгийн Шагналт, Уурхайн хэсгийн
Уурхайн дарга асан
Н.ЛУВСАНЧОЙМБОЛ дарга асан ХНБ-ы дарга асан
У.МАВЛЕТ /1976/ Ц.ДОРЖ /1976/
/1976/

12

МОНГОЛ УЛСЫН УУЛ УУРХАЙ

МОНГОЛ УЛСЫН ХӨДӨЛМӨРИЙН БААТАР

Монгол Улсын Монгол Улсын Монгол Улсын
Хөдөлмөрийн баатар Хөдөлмөрийн баатар Хөдөлмөрийн баатар
Д.ДАВААЖАВ /1957/ Ж.ОТГОНЦАГААН /1961/
Х.ТҮВШИН /1961/

Монгол Улсын Монгол Улсын Монгол Улсын
Хөдөлмөрийн баатар Хөдөлмөрийн баатар Хөдөлмөрийн баатар

Д.ЧАНКИ /1962/ М.ЗАЛИЛ /1962/ Ж.БАТЛАЙ /1962/

Монгол Улсын Монгол Улсын Монгол Улсын
Хөдөлмөрийн баатар Хөдөлмөрийн баатар Хөдөлмөрийн баатар
А.ОРНОГВАЙ /1971/
Ч.ПҮРВЭЭ /1981/ Т.ОКОБАЛ /1991/
13

МОНГОЛ УЛСЫН УУЛ УУРХАЙ

МОНГОЛ УЛСЫН ГАВЬЯАТ УУРХАЙЧИН

Монгол Улсын Гавьяат Монгол Улсын Гавьяат Монгол Улсын Гавьяат
уурхайчин уурхайчин уурхайчин

Ө.ШАРАВХААН /1992/ С.ЖАДАМБАА /2010/ Ц.ЖАНЧИВ /2007/

Монгол Улсын Гавьяат Монгол Улсын Гавьяат Монгол Улсын Гавьяат
уурхайчин уурхайчин уурхайчин

Д.ЧУЛУУНБААТАР Л.ДАМДИНСҮРЭН /2011/ Д.БАЛДОРЖ /2012/
/2021/

Монгол Улсын Гавьяат Монгол Улсын Гавьяат Монгол Улсын Гавьяат
уурхайчин уурхайчин уурхайчин

М.ТУЛГАА /2021/ Д.ОРГИ /2022/ С.БАТДОРЖ /2022/
14

МОНГОЛ УЛСЫН УУЛ УУРХАЙ

МОНГОЛ УЛСЫН ГАВЬЯАТ УУРХАЙЧИН

Монгол Улсын Монгол Улсын Монгол Улсын
Хөдөлмөрийн баатар Хөдөлмөрийн баатар Гавьяат уурхайчин

Гавьяат уурхайчин Гавьяат уурхайчин Ч.АДРЕС /1971/
Х.ТҮВШИН /1971/ Ж.ОТГОНЦАГААН /1971/

Монгол Улсын Монгол Улсын Монгол Улсын
Гавьяат уурхайчин Гавьяат уурхайчин Гавьяат уурхайчин
Ж.САЙБОЛДО /1982/
П.ПҮРВЭЭ /1971/ З.ЖАВЛАЙ /1972/

Монгол Улсын Гавьяат Монгол Улсын Гавьяат Монгол Улсын Гавьяат
уурхайчин уурхайчин уурхайчин

С.САНДАГ /1977/ Х.КАДАС /1991/ С.БАНЗРАГЧ /1997/
15

МОНГОЛ УЛСЫН УУЛ УУРХАЙ

“ЭРДЭНЭТ ҮЙЛДВЭР” ТӨҮГ-ААС ТӨРӨН ГАРСАН АЛДАРТНУУД

Монгол Улсын Хөдөлмөрийн баатар цолтон:
1. Данзангийн Жаргалсайхан (1988), Өрмийн машинч
2. Дулмаагийн Жигмэдцэрэн (1989), БелАЗ-ын жолооч
3. Жамбадайн Чойжилсүрэн (1991), Жолооч
4. Шагдарын Отгонбилэг (199...), Ерөнхий захирал асан
5. Дамчаагийн Бямбаа (2008), Баяжуулагч
6. Түдэвпунцагийн Нямжав (2008), Автогрейдерийн машинч
7. Батхуягийн Батбаяр (2018), Өрмийн машинч
8. Хоохорын Бадамсүрэн (2022), Ерөнхий захирал

Монгол Улсын Төрийн шагналтан:
1. Лувсангийн Мягмар /1973/, Геологич
2. Гүндсамбуугийн Сандуйжав /1973/, Геологич
3. Зоригтын Ганбаатар /2011 он/, Ерөнхий захирлын үйлдвэрлэл эрхэлсэн

орлогч
4. Чимэддоржийн Ганзориг /2011 он/, Ерөнхий захирал
5. Цэдэнхүүгийн Туяа /2011 он/, Шинжилгээний төв лабораторийн дарга
6. Жамсрангийн Баатархүү /2011 он/, Yйлдвэр техникийн хэлтсийн орлогч

дарга

Монгол Улсын Гавъяат уурхайчин цолтон:
1. Юнгэрээгийн Цэдэнбал /2019/, Эрдэнэт үйлдвэрийн анхдагч, ахмад

уурхайчин
2. Жамсранжавын Баатархүү /2017/, Үйлдвэрлэлийн хэлтсийн тэргүүлэх

баяжуулагч инженер
3. Доржийн Цогбаатар /2017/, Улаанбаатар хот дахь Төлөөлөгчийн газрын

ахмад настан
4. Дамдинжавын Даваа /2013/, Хүдрийн ил уурхайн автогрейдерчин
5. Дамбийн Цагаач /2010/, Баяжуулах фабрикийн Ерөнхий эрчим зүйч
6. Надмидын Бямбадорж /2010/, Хүдрийн ил уурхайн дарга
7. Тойвгоогийн Очирхуяг /2008/, Хүдрийн ил уурхайн экскаваторын машинч
8. Төмөр-Очирын Батсайхан /2006/, Хүдрийн ил уурхайн экскаваторын

машинч

16

МОНГОЛ УЛСЫН УУЛ УУРХАЙ

Монгол Улсын Аж үйлдвэрийн гавъяат ажилтан цолтон:
1. Дүгэрийн Энхболд /2021/, Баяжуулах үйлдвэрийн ахмад настан
2. В.Сумъяасүх /2021/, Спорт цогцолборын ахмад ажилтан
3. Надимаагийн Энхбаатар /2021/, Бээжин дэх төлөөлөгчийн газрын

тэргүүлэх мэргэжилтэн
4. Түмэн-Аюушийн Батмөнх /2021/, Ерөнхий захиралын нэгдүгээр орлогч

бөгөөд ерөнхий инженер
5. Дэжидийн Байгаль /2021/, Ерөнхий захиргааны ахмад настан
6. Ц.Төрбат /2021/, Баяжуулах үйлдвэрийн ахмад настан
7. Дүүгийн Адъяа /202/, Ерөнхий захиргааны ахмад ажилтан
8. Ядамжавын Пүрвээ /2019/, Экспорт, борлуулалтын хэлтсийн дарга
9. Гүндсамбуугийн Сандуйжав /2018/, Геологи, хайгуулын ангийн ахмад

настан
10. Доёдын Чадраабал /2018/, Автотээврийн цехийн уулын технологийн

тээврийн хэсгийн дарга
11. Эрдэнэ-Очрын Доржболд /2018/, Баяжуулах үйлдвэрийн Засварын

хэсгийн тоног төхөөрөмжийн засварчин
12. Доржготовын Цагаан-Эрдэнэ /2017/, ХАБЭАХ-ийн дарга
13. Догсомын Тогооч /2016/, Ерөнхий захиргааны ахмад ажилтан
14. Рэнцэнгийн Дэлгэр /2015/, Баяжуулах үйлдвэрийн даргын зөвлөх,

өргөтгөлийн төслийн удирдагч
15. Раднаагийн Баяр /2015/, Баяжуулах үйлдвэрийн Нунтаглан баяжуулах

хэсгийн хөвүүлэн баяжуулагч
16. Доржийн Даваасамбуу /2015/, Ерөнхий захиралын үйлдвэрлэл эрхэлсэн

орлогч асан
17. Равдандоржийн Жанчивдорж /2013/, Автотээврийн цехийн хэсгийн

дарга
18. Лхайземийн Батаа /2013/, Технологийн сургуулийн мэргэжлийн сургалт

хариуцсан орлогч
19. Чүлтэмийн Нямдалай /2013/, Эрчим хүчний цехийн засварчин
20. Баатарын Мянганбаяр /2011/, Оёдлын цехийн ахмад ажилтан
21. Сүрэнгийн Давааням /2009/, ХХБОХ-ийн дарга
22. Зоригтын Ганбаатар /2008/, Ерөнхий захиралын үйлдвэрлэл эрхэлсэн

орлогч
23. Гончигсүрэнгийн Пүрэв /2008/, Засвар механикийн заводын ган хайлагч
24. Цогзолын Дагвадорж /2008/, Баяжуулах үйлдвэрийн краны машинч
25. Очирын Зоригт /2006/, Засвар, механкийн заводын токарь-карусельчин
26. Хаваны Байгобыл /2003/, Баяжуулах үйлдвэрийн хэсгийн дарга

17

МОНГОЛ УЛСЫН УУЛ УУРХАЙ

27. Авидханы Стамбул /2001/, Автотээврийн байгууллагын БелАЗ-ын
жолооч

28. Цэрэнгийн Еринпил /2001/, Баяжуулах фабрикийн баяжуулагч
29. Загдын Шарав /2001/, Автотээврийн байгууллагын хэсгийн дарга
30. Хандсүрэнгийн Рагчаа /1998/, Баяжуулах фабрикийн тээрэмчин

ШАРЫН ГОЛЫН НҮҮРСНИЙ УУРХАЙГААС ТӨРӨН
ГАРСАН АЛДАРТНУУД

Нэг. Монгол Улсын Хөдөлмөрийн баатар:
1. Монгол улсын хөдөлмөрийн баатар, төрийн соёрхолт, экскаваторын

машинч Чүлтэмийн Цэрэндорж
2. Монгол улсын хөдөлмөрийн баатар, белазын жолооч Цэгмидийн Чимэд
3. Монгол улсын хөдөлмөрийн баатар, илчит тэрэгний машинч Жаргалын

Жамьяншарав
4. Монгол улсын хөдөлмөрийн баатар, өрмийн машинч Сүхийн Цэвээн
5. Монгол улсын хөдөлмөрийн баатар эксковаторын машинч Намсрайн

Очирбат

Хоёр. Монгол Улсын Гавьяат уурхайчин:
1. Экскаваторын машинч Пүрэвжалын Очир
2. Зохион бүтээх инженер Д.Базар
3. Өрмийн машинч Ч.Сэнгээрэй
4. Экскаваторын машинч Балдандоржийн Батхүү
5. Уурхайн ерөнхий инженер Д.Дондов
6. Уурхайн жолооч Хоохойн Мягмар
7. Бульдозерчин Л.Пүрэв-Очир
8. Уурхайн инженер Лүүрэвийн Батсуурь
9. Геологи маркшейдер н.Эрдэнэбат
10. Уурхайн орлогч Ц.Шофёр
11. Уурхайн дарга З.Хаянхярваа

Гурав. Төрийн соёрхолт
1. Экскаваторын машинч Чүлтэмийн Цэрэндорж
2. Уурхайн инженер Жижигийн Жамьян

18

МОНГОЛ УЛСЫН УУЛ УУРХАЙ

СУГАРЫН АЛТАНХУЯГ

Зөвлөх инженер, магистр

С.Алтанхуяг нь 1957 оны тахиа жил, Дундговь аймгийн төв Мандалговь
хотод төрсөн. 1975 онд Дундговь аймгийн Мандалговь хотын 1-р 10 жилиийн
сургууль, 1976 онд ОХУ-ын Эрхүү хотын Политехникийн Дээд Сургуулийн
Орос хэлний бэлтгэл анги, 1981 онд мөн сургуулийн Уул уурхайн факультетийг
дүүргэж, “Уул уурхайн инженер маркшейдер мэргэжил эзэмшсэн.

2010 онд ХБНГУ-ын Фрайбургийн Техникийн их сургуульд Нүүрсний
гүн боловсруулалт чиглэлээр мэргэжил дээшлүүлсэн. 2004 онд Эрдэс
баялгийн салбарын ТЭРГҮҮЛЭХ МЭРГЭЖИЛТЭН, “Маркшейдер” мэргэжлээр
МЭРГЭШСЭН инженерийн гэрчилгээ үнэмлэх. 2005 онд Монгол Улсын
“ЗӨВЛӨХ ИНЖЕНЕР”, 2005 онд Техникийн Ухааны “МАГИСТР”-ийн цол, зэрэг
авсан.

С.Алтанхуяг 1981-1984 онд Шарын голын нүүрсний ил уурхайн Геологи-
Маркшейдерийн хэлтэст зурагчин, хэсгийн маркшейдер, ерөнхий маркшейдер,
хэлтсийн дарга, 1985-2006 онд Шарын голын нүүрсний ил уурхайн Уулын ажлын
төлөвлөлт, хяналтын хэлтсийн дарга, Үйлдвэрлэл эрхэлсэн орлогч захирал,
Ерөнхий инженер, 1988-1992 онд “Бурхант”-ын шороон ордын алтны уурхайн
инженер-маркшейдер (хавсран), 1996-1997 онд Монгол-Оросын хамтарсан
“Могойн гол”-ын алтны уурхайн инженер- маркшейдер (хавсран), 2000-2001
онд Монгол-Болгарын хамтарсан “Тех металл”-ын алтны уурхайн инженер-
маркшейдер (хавсран),2002-2003 онд “Хар морьт”-ын алтны уурхайн инженер-
маркшейдер (хавсран), 2006-2007 онд “MNES” ХХК-ний дэд захирал, 2007-2008
онд Дундговь аймаг дахь Хөөтийн “Хар тэвш”-ийн нүүрсний ил уурхайн дарга,
2009 оны 03 сараас Засгийн газрын хэрэгжүүлэгч агентлаг Ашигт малтмалын
газрын Нүүрс, судалгааны хэлтсийн дарга, 2012 оны 3 дугаар сараас тус
агентлагийн Уул уурхайн шинжилгээ туршилтын лабораторийн дарга, 2016
оны 10 дугаар сараас Засгийн газрын хэрэгжүүлэгч агентлаг АМГТГ-ын Газрын
тос, шатах ашигт малтмалын шинжилгээ, туршилтын лабораторийн ахлах
шинжээч, 2017 оны 1 дүгээр сараас Мөн газарт Нүүрс, судалгааны хэлтсийн
ахлах мэргэжилтнээр ажиллажээ.

19

МОНГОЛ УЛСЫН УУЛ УУРХАЙ

Түүний уул уурхайн салбарт он удаан жил ажилласан зүтгэлийг нь үнэлж
1986 онд Шарын голын уурхайн “Хөдөлмөрийн аварга”, 1987 онд Дархан хотын
“Залуу аварга сэхээтэн”, 1990 онд Шарын голын уурхайн Хүндэт самбарт,
2004 онд Уул уурхайн салбарын “Тэргүүний уурхайчин” цол тэмдэг, 2005
онд Дархан Уул аймгийн “Тэргүүний ажилтан” цол тэмдэг, 2005 онд Түлш,
Эрчим Хүчний салбарын “Тэргүүний инженер” хүндэт өргөмжлөл, 2006 онд Их
Монгол Улс байгуулагдсаны 800 жилийн ойн “Хүндэт медаль”, 2007 онд Түлш,
Эрчим Хүчний сарбарын 85 жилийн “Хүндэт тэмдэг”, 2007 онд Уул Уурхайн
салбарын 85 жилийн ойн “Хүндэт тэмдэг”, 2011 онд Ашигт малтмалын
газрын “Хүндэт ажилтан” тэмдэг, 2006 онд “Хөдөлмөрийн хүндэт медаль”,
2010 онд “Алтан гадас” одон, 2015 онд “Хөдөлмөрийн гавъяаны улаан туг”-
ийн одон болон түүхт ойн медалиудаар шагнасан байна.

Ажил мэргэжлийн замнал. С.Алтанхуяг 1981 онд Шарын голын нүүрсний
ил уурхайгаас хөдөлмөрийн гараагаа эхлэн, 27 жил тогтвор суурьшилтай
ажиллаж, 2003 оны сүүлээр улсын чанартай томоохон уурхай анх хувьчлагдахад
ерөнхий инженерээр томилогдон шилжилтийн хүндхэн үед уул техникийн
бодлого төлөвлөлтийг боловсруулан амжилттай хэрэгжүүлжээ. Үүний үр
дүнд хувьчлагдсаны дараа хөрөнгө оруулалт, техникийн шинэчлэл хийгдэж
амжаагүй байсан хүндхэн нөхцөлд буюу 2004 онд зөвхөн тухайн үеийн уурхайн
нөөц боломжийг бүрэн ашиглаж, зохион байгуулалт, технологийн оновчтой
шийдлүүдийг санаачлан хэрэгжүүлснээр тухайн жилдээ 2.7 сая шоо метр хөрс
автаар тээвэрлэн, энэ үзүүлэлтээр тус уурхайн дээд амжилтыг тогтоосон нь
түүний оюунлаг, бүтээлч, авъяаслаг зохион байгуулагч, чадварлаг удирдах
инженер болохыг нотлосон юм.

Уул уурхайн зөвлөх инженер, магистр С.Алтанхуягийн Шарын голын
нүүрсний ил уурхайг хувьчлагдсаны дараа үйлдвэр техникийн суурь
шинэчлэлийн алсын хараатай инженерийн шийдлийн 3 том бодлогын асуудлыг
сэдэн санаачилж амжиллтай гардан хэрэгжүүлснийг онцгойлон дурьдахад;

Нэгдүгээрт: Тэр үед техник, хүн хүчийг зөв хуваарилах, уулын ажлын
өрнөлтийн чиглэлийг оновчтой болгох, энгийнээр хэлбэл хөрс хуулалтын
фронтын давшилтын чиглэлд томоохон өөрчлөлт, хүчний маневр хийх нь
зүйтэй гэсэн шийдэл гаргасан. Ингээд уурхайн хойд хэсэгт техник хүн хүчийг
төвлөрүүлж, уулын ажлыг баруун хойд чиглэлд эрчимтэй өрнүүлсэн юм. Энэ
нь нүүрсний таазанд хүрэх хамгийн дөт, байр зүйн хувьд геологийн тогтоцын
газрын хэвлийн геометрийн орон зайн тооцлолоор хамгийн ашигтай оновчтой
шийдлийг олж харсан явдал бөгөөд тээврийн зай ойрхон, бас тээвэргүйгээр
хөрс хуулалт хийх боломжийг бүрдүүлэх гээд олон давуу талтай байлаа. Харин
энэ боломжийг ашиглахын тулд эхлээд уурхайн төв амнаас нүүрсний тааз руу
чиглэсэн хөрсний доголуудын эхлэл “багалзуур” хэсэгтээ боогдсон байсныг
технологийн параметр хэмжээнд хүртэл тэлж, ажлын талбайг бэлдсэн. Түүний
бас нэг онцлох шийдэл нь хөрсний нэг түвшинд урт сумт, бахим хүзүүт гэх өөр
өөр параметрийн эксковаторуудыг цувуулан байрлуулж, давчуу ажлын талбайд

20

МОНГОЛ УЛСЫН УУЛ УУРХАЙ

урдаас шидэх ба араас нь ачих процессийг хоршуулан, яг доод түвшинд нь
алхагч эксковараар нурсан сул хөрсийг зайлуулан шидэх цогц ажиллагаа юм.
Ингэснээр хөрсний доод доголуудад зам талбай бүхий байнгын орлуудтай
болж, нүүрсний таазанд ойрхон хэд хэдэн мөрөгцөгт нэгэн зэрэг хөрс хуулалтын
ажил эрчимтэй өрнүүлэх нөхцөл бүрдэн 2004 онд гэхэд өмнө дурдсанчилан
уурхайнхаа он цагийн дээд амжилтыг тогтоож, мөн тээвэргүйгээр нэг сая орчим
шоо метр хөрс хуулсан байна. Энэхүү оновчтой шийдэл нь нүүрсний бэлэн
нөөцийг нээж, олборлох ажлыг хангах, уул-техникийн хүчин чадлыг бүрэн
ашиглахад шийдвэрлэх хүчин зүйл болсон.

Хоёрдугаарт: Ийнхүү уулын ажлын өрнөлтийн гол чиглэлийн орон зайн
техникийн параметр боломж, хүчин чадлыг эрчимжүүлэх таатай нөхцлийг
бүрдүүлсний дараа Уулын шуурхай удирдлагын албыг захиргааны байрнаас,
шинээр тэлж хязгаар тогтоосон уурхайн ажлын бус хойд талын хажууд нүүлгэн
шилжүүлж, байр барьж тоноглон ажиллах нөхцлийг бүрэн хангав. Ингэснээр
Уулын шуурхай удирдлагын алба нь уурхай дотор болж буй процессийг ил
харж, ойроос хянаснаар үйлдвэрлэлийн тасралтгүй үйл ажиллагааг ханган,
бүтээлийг нэмэгдүүлэх нөхцлөөр хангасан.

Гуравдугаарт: Ашигт малтмалын тухай хууль батлагдсанаар бүх
уурхайнууд ашиглаж буй орд газрынхаа нөөцийн талбайн хилийг тусгасан
тусгай зөвшөөрөл авах шаардлагатай болгож тэр үед С.Алтанхуяг нь
ерөнхий маркшейдераар ажиллаж байхдаа алсыг харсан оновчтой шийдлээр
Шарынголын нүүрсний ордын бодит нөөц, магадлалтай нөөцийг бүхэлд нь
хамарсан хүрээ хязгаараар талбайн хилийг тогтоож, ашиглалтын тусгай
зөвшөөрлийг уурхайн нэр дээр авсан юм. Энэ шийдэл нь дараа бусад
уурхайнуудад тохиолдсон ордынхоо нөөцийг хэсэгчлэн өөр бусдад алдсан
маргаантай асуудлаас нэг мөр зайлсхийсэн онц чухал ач холбогдолтой, алсыг
харсан инженерийн мэргэжлийн холч ухаалаг шийдэл байсан нь түүний өндөр
мэдлэг чадварыг илтгэнэ.

Үүний зэрэгцээ Шарын голын нүүрсний уурхайн харъяанд байгуулагдах,
Монголд анх удаа Үндэсний инженерүүдийн бие даан ашиглалт явуулсан
Бурхантын шороон ордны уурхайг мэргэжлийн удирдлагаар хангаж, Шороон
ордын нөөц ашиглалтын тайлан, алтны хаягдал бохирдолын тооцооны
аргачлал, уулын ажлын төлөвлөгөөг улсын хэмжээнд анх удаа монгол хэл
дээр боловсруулсан бөгөөд энэ нь цаашдаа манай алт олборлогч олон хувийн
хэвшлийн үйлдвэрүүдэд төлөвлөгөө, тайлан, нөөцийн тооцооны аргачлал
баримт материалуудыг боловсруулах жишиг болсон билээ.

С.Алтанхуяг 2008 оноос Монгол Улсын Засгийн газрын Хэрэгжүүлэгч
Агентлаг, Ашигт Малтмалын Газрын бүтцэд шинээр байгуулсан Нүүрс,
судалгааны хэлтсийн анхны даргаар томилогдон мэргэжлийн хамт олныг
бүрдүүлэн, богино хугацаанд үйл ажиллагааг нь жигдрүүлж, чадварлаг
удирдлагаар хангаж ажилласан юм.

С.Алтанхуягийг хариуцсан ажилдаа эзний ёсоор хандан аливаа өгөгдсөн
үүрэг даалгаврыг цаг хугацаанд нь чанарын өндөр түвшинд хийж гүйцэтгэдэг,

21

МОНГОЛ УЛСЫН УУЛ УУРХАЙ

сурсан мэргэжлээ ажил хөдөлмөрийн талбарт бүтээлчээр хэрэглэж, аливаа
ажилд шинэ санаа сэргэг ухаанаар хандан оновчтой зохион байгуулж ажилладаг
боловсон хүчин хэмээн хамт ажилладаг нөхөд нь дүгнэж байдаг.

“Нүүрсний салбарын Удирдах ажилтнуудын зөвлөлгөөн”-ийг санаачлан
2009-2012 онуудад 4 удаа амжилттай зохион байгуулж, салбарын өвөлжилтийн
бэлтгэл ажил, эрчим хүчний нүүрсний хангамж, нүүрсний экспорт болон
боловсруулалтын чиглэлийн асуудлуудыг намар цагаар хэлэлцдэг нь ач
холбогдол, үр өгөөжөө өгсөн юм. Нүүрсний салбарын анхдугаар зөвлөлгөөнөөс
“Нүүрс” хөтөлбөрийн асуудлыг сөхөн тавьсан бөгөөд нэмэлт, өөрчлөлт оруулан
шинэчлэн найруулж “Монгол нүүрс” хөтөлбөрийн төслийг бэлтгэсэн байна.

2009-2011 онуудад Монгол Улсын нүүрсний үйлдвэрлэл буюу олборлолт,
экспортын хэмжээ тухайн үедээ түүхэн оргил үедээ хүрсэн байдаг.

С.Алтанхуяг 2012 оноос Ашигт малтмалын газрын Уул уурхай, шинжилгээ
туршилтын лабораторийн даргаар томилогдон ажиллахдаа лабораторийн
багаж төхөөрөмжийг шинэчлэн чадавхижуулж, шинжилгээний нэр төрлийг 2
дахин нэмэгдүүлэн үйл ажиллагааны үр өгөөжийн менежментийг чадварлаг
зохион байгуулснаар 2015 он гэхэд төсөвт төвлөрүүлэх орлогыг 2012 оны хүрсэн
төвшинөөс 4 дахин өсгөж чадсан юм. Мөн лабораторийн эрх зүйн чадамжийн
зэрэглэлийг ахиулах чиглэлээр олон талт ажлыг амжилттай зохион байгуулж
“Олон улсын лаборатори итгэмжлэлийн хамтын ажиллагааны байгуулага”
(ILAC )-ын гишүүнчлэлийн тэмдэгтийг хэрэглэх эрхтэй болжээ. Ингэснээр тус
лабораторийн ашигт малтмалын шинжилгээний үр дүн олон улсын хэмжээнд
харилцан хүлээн зөвшөөрөгдөх эрх зүйн чадамжтай болсон нь ялангуяа манай
улсын нүүрсний экспортын үйл ажиллагаанд чухал ач холбогдолтой юм.

Тэрээр өөрийн мэдлэг оюунаа хөгжүүлэх, ажил мэргэжлийн боловсролоо
дээшлүүлэх талаар байнга хөдөлмөрлөж эдүгээ Уул уурхайн “Зөвлөх инженер”,
“Техникийн ухааны магистр”-н цол, зэрэг эзэмшсэн байна.

С.Алтанхуяг нь ямагт шинийг эрэлхийлэгч, шинийг санаачлагч, бүтээлч
оюунлаг инженер бөгөөд нийтлэл тууривагч, хамт олноо манлайлагч, авъяаслаг
зохион байгуулагч ахмад сэхээтэн юм. Тэрээр ажил мэргэжлийн шинэ бүтээл
оновчтой санал (ШБОС) гурвыг гаргаж, зохиогчоор бүртгэгдсэн, уул уурхайн 15
төсөл, аргачлал боловсруулсан, мөн түүний уул уурхайн сэдэвт 16 нийтлэл,
соёл, спортын сэдэвт 6 нийтлэл, ном сонин сэтгүүлд хэвлэгдэн гарчээ. Түүнчлэн
Шарын голын уурхайн 40 жилийн ойд зориулан “Уярах учиртай уурхай” дууны
үгийг зохиож, “Хурд” хамтлагтай хамтран дуу, клип бүтээсэн нь өдгөө уурхайчдын
сэтгэлд шингэсэн сүлд дуу болон олны хүртээл болжээ. 2015 онд Шарын
голын уурхай байгуулагдсаны 50 жилийн ойд зориулан 31,25 хх багтаамжтай
“Сэтгэлд шингэсэн Шарын гол минь” нэртэй уурхайчдын ажил амьдралын тухай
дурьдатгал, дурсамжийн номыг эмхэтгэж эрхлэн гаргажээ. Мөн саяхан түүний,
нүүрсийг боловсруулан ашиглах, түүнээс бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэн байгаль
орчинд ээлтэй хэрэглээг бий болгох, дэлхий нийтийн цаг уурын өөрчлөлтийн
тулгамдсан сэдэвээр “Өдрийн сонин”-ы 2021 оны 11 сарын 24-ний 226 дугаарт
асуудал дэвшүүлсэн “Дэлхий нүүрснээс татгалзахад бэлэн биш ч чиг хандлага

22

МОНГОЛ УЛСЫН УУЛ УУРХАЙ

нь эргэлт буцалтгүй” гарчигтай бүтэн нүүр нийтлэл ярилцлага гарчээ. Энэхүү
ярилцлагын зарим хэсгээс толилуулья...

Ингээд бодохоор. Энэ жил Уул уурхайн салбарын маань 100 жилийн
ой тохиож байна. Миний бие дунд сургууль төгч, уул уурхайн мэргэжилд
суралцахаар сонголт хийж, уурхайчин болох хувь заяаны зам мөрөө гаргаснаас
хойш 47 жил, Шарын голын нүүрсний ил уурхайд анх маркшейдерийн зурагчны
ажлаар хөдөлмөрийн гараагаа эхэлснээр уул уурхайн салбартаа 41 дэх жилийн
нүүр үзэж байна. Хуучнаар ЗХУ-д уул уурхайн мэргэжлээрээ суралцаж байхдаа
энэ насны ханьтайгаа танилцаж, өдгөө өнөр бүлийн аав ээж, өвөө эмээ болсон
заяа тавилан минь яах аргагүй уул уурхайтай салшгүй холбоотой. Хэрвээ би
уулын инженер маркшейдер мэргэжлийг сонгоогүй бол, хэрвээ би яг тэр хотын
сургуульд хуваарилагдан очоогүй бол энэ яваа насны ханьтайгаа учраа ч билүү,
үгүй ч билүү гэж санах тусам уул уурхай бол миний ажил амьдралын минь эх
булаг, утга учир билээ. Ингээд бодохоор Уул уурхай хэмээх их айл нь миний
элээсэн амьдрал, эзлэгдсэн орой зай юмаа.

Монгол Улсын Уул уурхайн салбарыг удирдаж явсан олон сайдуудтай
бидний үеийхэн хамтдаа хөгжил дэвшлийн төлөө, зогсох эрхгүй зүтгүүрийн
ачааг үүрэлцэн хөлс хүчээ нэмэрлэн хөдөлмөрлөж явжээ. Би бээр 1975 оны
8 сард уул уурхайн мэргэжлээр гадаадад суралцахаар анх удаа яамныхаа
босгыг алхаж байсан нь тодхон санагдана. Тэр үеийн Ард кино театрын эсрэг
талын одоо Засгийн газрын IV байр болсон 4 давхар цагаан байшинд манай яам
байрладаг, ардаа бас Үйлдвэрлэл-эрдэм шинжилгээний институт-тэй байлаа.
Тэгэхэд анх салбарын сайдынхаа барааг харж билээ. Тэр эрхэм бол санчиганд
нь буурал суусан, дөлгөөхөн инээмсэглэсэн М.Пэлжээ гуай байлаа, дараа нь
сургууль төгсөөд ирэхэд П.Очирбат гуай сайд болчихсон байсан. Төр нийгмийн
зүтгэлтэн энэ хоёр эрхэм хүмүүнтэй Шарын голын уурхайд удаа дараа ирэхэд
нь гар барьж, ойроос ярилцаж танил болох азтай завшаан тохиосон билээ.
Түүнээс хойш он цагийн эрхээр олон сайдын нүүр үзэж, өнөө салбарынхаа
100 жилийн түүхэн ойн жил Г.Ёндон, Ж.Ганбаатар гээд залуу сайдууд удаалан
буухиалж явна.

Тэртээ 1981 оны хавар яамнаасаа томилолт өвөртлөн Шарын голын
уурхайд очсоноос хойш маркшейдерийн зурагчнаас ерөнхий инженер хүртэл
албыг хашин идэр залуу насны 27 жил тогтвор сууришилтай ажиллажээ.
Шарын голын нүүрсний уурхай бол төвийн эрчим хүчний ДЦС-уудыг нүүрсээр
тасалдалгүй найдвартай хангах хариуцлагатай ачааг дангаараа үүрч явсан
алдарын түүхэн замналтай. Шарын голын уурхайн ашиглалтын үеийн анхны
ерөнхий инженер, Монгол Улсын анхны ерөнхийлөгч П.Очирбат, 2 дахь
ерөнхий инженер, дэд сайд Д.Дондов, 3 дахь ерөнхий инженер Б.Даваадорж, 4
дэх ерөнхий инженер, дэд сайд З.Төмөрбаатар, 5 дахь нь О.Давгадорж, 6 дахь
нь Н.Хүдэрчулуун, долоо дахь нь УИХ-ын гишүүн Л.Даваацэдэв, найм дахь нь
Ц.Батмөнх гээд сор болсон инженерүүдийн ажил үйлсийг залгамжлан 9 дэх
ерөнхий инженерээр ажиллаж байсан минь их хувь заяа хэмээн билэгшээн
сүслэж явдаг даа. Шарын голын уурхайд бараг гурван аравны он жилүүдийг

23

МОНГОЛ УЛСЫН УУЛ УУРХАЙ

хамтдаа ажиллаж, амьдарч, унаган нутаг ус болтлоо ижилдэн дассан үе үеийн
уурхайчид, алдар гавъяатнууд, инженерүүд, албан хаагчид, уурхайчин хамт
олноо бахархан дурсаж, онцлон дурьдах учир энэ буюу. Иймийн учир төрөлх
уурхайнхаа 40 жилийн ойгоор “ХУРД” хамтлаг, “ST” студитэй хамтран бүтээсэн
клип, дууныхаа үгийг зохиохдоо өөрийн сэтгэл зүрхээ илэрхийлэн хүргэсэн нь
энэ буй заа. Мөн удамт уурхайчин залуус энэ дуундаа “Гэрэлт хөшөө” босгосон
юм.

Дараа нь Хурдын дүү нартай нөхөрлөж “Зам дагасан заяа” гэх мэт дан ажил
мэргэжлийн онцлог үйлсийн сэдэвтэй дууны үг зохиож, хамтарсан уран бүтээл
хийсэн байдаг, одоо ч сайхан харилцаатай явдаг даа.

Ингээд уурхайн 40 жилийн ойн баярын дараа “Шарынгол-2” буюу Хар
тэвшийн хөөтийн уурхайн даргаар очиж, нүүрсний уурхайг шинээр нээхэд
шаардлагатай иж бүрдэл төсөл баримтыг гардан боловсруулж гүйцэтгэн,
уурхайчдын тосгоноо байгуулж, уурхайн үйл ажиллагааг нээн жигдрүүлж явлаа.

Удалгүй 2009 оноос тэр үеийн Засгийн газрын хэрэгжүүлэгч агентлаг Ашигт
Малтмалын Газарт шинэ бүтцээр бий болсон “Нүүрс, судалгааны хэлтэс”-ийн
анхны даргаар томилогдон Үйлдвэрлэл, технологийн тасаг, Гүн боловсруулалт,
төслийн тасаг, Нүүрсний шинжилгээ, туршилтын лаборатори гэсэн дотроо
гурван нэгж бүхий бүтэцтэй хэлтэс хамт олныг байгуулан бүрдүүлж ажилласан
юм. Шинээр, тэр тусмаа төрийн байгууллагын шинэ нэгж шахуу хугацаанд
байгуулан бүрдүүлж, үйл ажиллагааны орон зайгаа батжуулах, ажил хэргийг
шуурхай жигдрүүлнэ гэдэг нилээд хүч чармайлт, мэдлэг туршлага шавхсан
сүрхий алба байсан даа. Дараа нь 2012 онд Нүүрсний лаборатори тусдаа
бие даасан нэгж бүтэц болоход мөн л анхны даргаар нь томилогдон ажиллаж
байлаа. Төрийн жинхэнэ албан хаагч болж, салбарынхаа бодлого боловсруулах,
хэрэгжүүлэх, гүйцэтгэх хариуцлагатай ажил үйлсэд гар бие оролцон, мэдлэг
оюунаа зориулсан, улам хэрсүү байхыг утгаар нь сургамжилсан тэр он жилүүд
миний хувьд жинхэнэ хариуцлагын “дэг сургууль”-ийг туулсан сайн хамт
олонтой, сайхан үеийн дурсамж бахархал тод бөгөөд ажил амьдралд минь зүй
ёсны орон зайгаа эзэлсэн юм.

Өдгөө би насны тэтгэвэртээ гараад 5 жил болсон ч салбараараа амьсгалж,
сурсан мэдсэн, хур туршлага, хэвшиж дадсан мэргэжлийн чадавхиараа
далайд дусал нэмэрлэн ажилласаар, уул уурхай маань миний ч бас амьдралыг
тэтгэсээр, ажил мэргэжлийнхээ ач тусыг хүртсээр өөрийн 65 насны босгон дээр
унаган салбарынхаа 100 жилийн ойтой золгож буйдаа баяртай байна.

Ийнхүү эх орныхоо хөгжил дэвшилд үнэ цэнэтэй үүрэг гүйцэтгэгч,
эдийн засгийн тулгуур хүч болсон Уул уурхайн салбарынхандаа, үе үеийн
уурхайчиддаа түүхэн 100 жилийн ойн баярын мэнд дэвшүүлье. Монгол эх орон
мандан бадрах ерөөл бат орших болтугай.

24

МОНГОЛ УЛСЫН УУЛ УУРХАЙ

УЯРАХ УЧИРТАЙ УУРХАЙ

Хайрхан уулынхаа халуухан өвөрт
Хаа холын газраас цугларсан залуус
Илчлэг бүхнээ уудлан олборлож
Эх орондоо түгээдгийн бид чинь
Шингээстэй шүү сэтгэлд минь
Шивээстэй шүү зүрхэнд минь
Шивнээстэй шүү зүүдэнд минь
Шарын голын ил уурхай (дахилт)
Анхны залуусын амжилтын өлгий
Аварга баатруудын алдрын өлгий
Хүнд хөдөлмөрт хатуужин чангарсан
Хүдэр чийрэг уурхайчдын өлгий
Дахилт
Үе үеийн уурхайчин залуусын
Үрийнхээ зулайг үнэрлэсэн газар
Дэндүү сайхан идэрхэн насаа
Даанч гүндүүгүй үлдээсэн нутаг
Дахилт:
Арван түмэн морьдын хүчтэй
Аварга машинаа залуурдан жолоодсон
Аавын хүүгийн хийморь гийсэн
Арвин баялаг газар шороо
Шингээстэй шүү сэтгэлд минь
Шивээстэй шүү зүрхэнд минь
Шивнээстэй шүү зүүдэнд минь
Шарын голын ил уурхай

25

МОНГОЛ УЛСЫН УУЛ УУРХАЙ

ДАМДИНЫ АМГАЛАН

Дэд сайд асан, Аж үйлдвэрийн
гавъяат ажилтан

Д.Амгалан Завхан аймгийн Улиастай хотод ажилчин ардын гэр бүлд төрсөн.
Тэрээр аймгийн төвийн Элдэв-Очирын нэрэмжит 10 жилийн дунд сургуулийг
1967 онд, ЗХУ-ын Эрхүү хотын Политехникийн дээд сургуулийг 1973 онд төгссөн.
Хүдрийн далд уурхайн ашиглалтын технологич инженер мэргэжилтэй. Тэрчлэн
1983 онд ЗХУ-ын Улсын төлөвлөгөөний Хорооны дэргэдэх Эдийн засгийн дээд
курс, 1984 онд МУИС-ын дэргэдэх Мэргэжил дээшлүүлэх институтийг дүүргэж,
эдийн засагч мэргэжил эзэмшсэн. 1987 онд ОХУ-ын Сайд нарын Зөвлөлийн
дэргэдэх Улс ардын аж ахуйн Академи, 1990 онд Монгол улсын Сайд нарын
Зөвлөлийн дэргэдэх Удирдах ажилтны мэргэжил дээшлүүлэх институтэд
суралцаж төгссөн байна. Монгол Улсын Зөвлөх инженер, Техникийн шинжлэх
ухааны магистр.

1973-1974 онд Хэнтий аймгийн Бэрхийн уулын үйлдвэрт ашиглалт,
аюулгүйн техникийн инженер, 1974-1981 онд Түлш, эрчим хүчний үйлдвэр,
геологийн яам, Геологи, уул уурхайн үйлдвэрийн яаманд мэргэжилтэн, ахлах
мэргэжилтэн, 1981-1990 онд Улсын төлөвлөгөөний комисс, Төлөвлөгөө, эдийн
засгийн Улсын хороонд мэргэжилтэн, хэлтсийн дарга, 1990-1994 онд уул уурхайн
“Монгол-Эрдэнэ УҮГ” компанид хэлтсийн дарга, 1994-1997 онд Эрчим хүч,
геологи уул уурхайн дэд сайд, Монгол-Оросын хамтарсан “Эрдэнэт” үйлдвэр,
“Монголросцветмет” нэгдлийн Зөвлөлийн Монголын хэсгийн дарга, 1997-2010
онд “Монголросцветмет” нэгдэлд хэлтсийн дарга, дэд захирал, 2011-2016 онд
“Монголчехметалл” компанид дэд захирал, 2019-2020 онд мөн компанид
зөвлөхөөр ажилласан. Одоо Монголын Эрдэс баялгийн салбарын ахмадын
нэгдсэн Хорооны тэргүүн, Уул уурхайн мэргэжлийн холбоодын Зөвлөлийн
удирдах Зөвлөлийн гишүүнээр сонгогдон ажиллаж байна.

Д.Амгалан Монгол-росцветмет-25 жилд” /1998 он/, “Монгол улсын уул
уурхайн аж үйлдвэр-85 жилд”/2007 он/, “Ирээдүйд тэмүүлэгсэд” /2008 он/,
“Монгол Улсын аж үйлдвэрийн хөгжлийн түүхэн замнал, зорилт” /2011 он/
номуудыг хянан ариутгаж, “Монголын хүүхэд залуучуудын нэвтэрхий толь”
нэгдүгээр боть /1983 он/, БНМАУ-ын улс ардын аж ахуй, соёлыг хөгжүүлэх
төлөвлөгөө боловсруулах аргачлал” /1984 он/, “Эрдэс баялгийн эзэд” /2012

26

МОНГОЛ УЛСЫН УУЛ УУРХАЙ

он/, “Монголчехословакметалл үйлдвэр 40 жил” /2020 он/ номуудыг хамтран
бичжээ. Түүний хөдөлмөр, зүтгэлийг үнэлж, “Сүхбаатарын одон”, Монгол
улсын “Аж үйлдвэрийн гавъяат ажилтан” цол тэмдэг, “Хөдөлмөрийн гавъяаны
улаан тугийн одон”, “Алтан гадас одон”, “Хөдөлмөрийн хүндэт медаль”, “Их
Монгол улс байгуулагдсаны 800 жилийн ойн медаль”, “Тусгаар тогтнолын
одон”, ардын хувьсгалын ойн болон бусад салбар, олон нийтийн байгууллагын
30 гаруй медаль, хүндэт тэмдэгээр шагнажээ. Тэрчлэн уул уурхайн салбарын
эрхэм дээд шагнал “Уурхайчдын алдрын од одон”, Эрдэс баялгийн салбарын
“Ахмадын алдар одон”-оор шагнаж, н.Амгалангийн гэр бүлийг 2006, 2008
онуудад нийслэлийн Баянгол дүүргийн “Шилдэг гэр бүл”, 2009 онд Улаанбаатар
хотын “Хүмүүнлэг” гэр бүлээр өргөмжилжээ.

ДУРСАМЖ. Аливаа түүх аяндаа буй болдоггүй. Түүнийг бүтээгч нь хүн
өөрөө билээ. Ингээд бодохоор түүх гэдэг нь хүн төрөлхтөний оршин тогтнол,
амьдралын төлөөх тэмцэл гэж ойлгогдоно. Түүхийн бүхий л үйл явц, хүний
амьдралын хэмнэл тухайн цаг үедээ захирагдан өрнөдөг юм болов уу. Ном
зохиолуудад цагийг эзэлсэн их хаад, аугаа удирдагчид, тамирчдын талаар
өгүүлдэг нь тэд гарамгай гавъяа байгуулан түүхэнд мөнхөрч байгаагийнх нь
нотолгоо байж болох юм.

Үүнээс улбаалаад түүхийг бүтээхэд хувь хүн бүр өөрийн хувь нэмрийг
оруулдаг болов уу хэмээн мунхаглана.

Энэ жил манай улсад уул уурхайн салбар үүсч хөгжсөний 100 жилийн ой
тохиож байна. Өнгөрсөн хугацаанд уул уурхайн салбарын хамт олон амжилт
бүтээлийн ид хавыг үзүүлж, өөрийн эгнээнээсээ олон тооны алдар цуутнууд,
салбарын шилдэг удирдагчид, тэрч атугаа Монгол улсын анхны Ерөнхийлөгчийг
төрүүлснээрээ бахархах учиртай.

Зөвлөлт-Монголын барилгачид, манай алдарт уурхайчдын хүчээр
“Эрдэнэт”, “Бага нуур”, “Бор-Өндөр”, “Налайх”, “Шарын гол”, “Хөтөл”, “Шивээ-
Овоо”, “Оюу толгой” г.м аж үйлдвэрийн төв, уурхайчдын хотууд сүндэрлэн босч,
улс орны эдийн засагт үлэмжхэн хувь нэмэр оруулан, экспортын бүтээгдэхүүний
үйлдвэрлэлийг үндсэнд нь хангаж байна. Энэхүү хэдэн мөрийг тэрлэж суугаа
өчүүхэн миний бие л гэхэд уул уурхайн салбартай ажил,амьдралаа холбоод 50
дахь жилдээ зүтгэж явна.Уул уурхайн салбар хөгжсөний 100 жилийн хугацааны

27

МОНГОЛ УЛСЫН УУЛ УУРХАЙ

тэн хагаст нь ажиллаж, цөөнгүй тооны үйл явцад биеээр оролцсон амьд
гэрчүүдийн нэгэнд тооцогдох учир салбарын хөгжилд дуслын төдий боловч хувь
нэмэр оруулсан байж магадгүй хэмээн найдана. Та бидний сайн танил бичгийн
их хүн, Монгол Улсын анхны Ерөнхийлөгч асан Академич П.Очирбат гуайн
онож тодорхойлсноор миний бие уул уурхайн үйлдвэрлэлийн анхан шатнаас
/Бэрхийн уурхай/ эхлэн дунд шат/ хамтарсан “Монголсовцветмет” нэгдэл/,
удирдах байгууллага /салбарын яам/, дээд байгууллага /Улсын Төлөвлөгөөний
Комисс, ТЭЗУХороо/-д гээд бүх шат дамжлагад олон жил ажиллаж, бас ч
үгүй аль нэг шатны удирдах албан тушаал / дэд захирал, хэлтсийн дарга, дэд
сайд, хамтарсан үйлдвэрүүдийн Зөвлөлийн Монголын хэсгийн Тэргүүн г.м./
хашиж, салбарыг хөгжүүлэх баримт бичиг боловсруулах, хурал, зөвлөгөөнөөр
хэлэлцүүлэх, холбогдох байгууллагад оруулж шийдвэрлүүлэх, салбарын хэтийн
төлөвлөгөө болон заавар, журам боловсруулахад бүхий л мэдлэг чадвараа
дайчлан ажиллаж ирсний зэрэгцээ тэдгээрийн биелэлтийг яам, салбарын
хэмжээнд зохион байгуулж, тохиолдох бэрхшээл хүндрэлүүдийг уул уурхайн
салбарын хамт олонтойгоо хамт туулж, амжилт бүтээлээ байнга хуваалцаж
ирсэндээ сэтгэл өег байдаг юм.

Энэ удаа би уул уурхайн салбарын ойд зориулан гаргасан өмнөх номнуудад
нийтлэгдсэн дурсамжуудад цухас дурдагдаж байсан одоо ч ач холбогдолтой
байж болох зарим зүйлийг арай дэлгэрүүлэн, ажил төрлийн холбоотой явсан
ганц нэг хүний талаар дурсахыг хүслээ. Намайг дээд сургууль төгсч ирэхэд
хамтарсан “Монголсовцветмет” нэгдэл болон “Эрдэнэт” үйлдвэрийн бүтээн
байгуулалтын ажил ид өрнөж байсан юм. Манай улсад урьд өмнө нь дээрх
үйлдвэрүүд шиг ийм томоохон бүтээн байгуулалтыг хэрэгжүүлсэн түүх байгаагүй
учир бүхий л ажил шинэлэг, тодорхой ажлуудыг шуурхай зохион байгуулах
шаардлага тулгарч,зарим үед одоогийн хэллэгээр цөөнгүй удаа “стандарт бус”
арга хэмжээ авч хэрэгжүүлэхэд хүрч байсан билээ.

Ялангуяа үйлдвэрүүдийг мэргэжлийн боловсон хүчин, шаардлагатай сэлбэг
материал, түүхий эдээр тасралтгүй, жигд хангах нь тэргүүн ээлжийн зорилт
болон тавигддаг байлаа. Үүний зэрэгцээ шинээр баригдаж буй үйлдвэрүүдийн
барилга байгууламжийн ажлын явцад хяналт тавьж, Монголын талын хүлээх
үүргийг биелүүлэх нь салбарын яамны ажил үүргийн салшгүй хэсэг байв.
Ийм ч учраас дээрх асуудлуудад онцгой анхаарч, ЗХУ-ын хүч хөрөнгөөр
болон техникийн туслалцаатайгаар баригдаж буй үйлдвэрүүдийн барилгын
ажлын явцад хяналт тавих ажлын комиссыг орлогч сайд Д.Рэнчинхандаар
ахлуулан ажиллуулж байсан санагдана. Тус ажлын комисс ихээхэн өндөр
үүрэг, хариуцлагатайгаар үйл ажлаа явуулж, тодорхой хугацаанд барилга
байгууламжийн явцтай газар дээр нь танилцан шаардлагатай асуудлаар
санал боловсруулан хоёр орны хамтын ажиллагааны үндэсний хэсгүүд
болон Монгол-Зөвлөлтийн засгийн газар хоорондын комиссын хуралдаанаар
хэлэлцүүлж шийдвэрлүүлэх хүртэл арга хэмжээ авдаг байлаа. Үүний зэргэцээ
барилга байгууламжийн ажлыг түргэтгэх, үйлдвэрүүдийг мэргэжлийн боловсон
хүчнээр хангах, үйлдвэрлэлийн тасралтгүй жигд ажиллагааг хангах чиглэлээр

28

МОНГОЛ УЛСЫН УУЛ УУРХАЙ

бусад яам, эрх бүхий байгууллагуудтай хамтран ажиллах,асуудлыг аль болох
түргэн, шуурхай шийдвэрлэхийн тулд зарим асуудлыг биечлэн хөөцөлдөх
зайлшгүй шаардлага ч гардаг байлаа. Иймэрхүү ажилд “Эрдэнэт” үйлдвэрийн
нэгдүгээр орлогч дарга агсан Д.Лхагвасүрэн гуай зарим үед багагүй тусалдаг
байсныг эргэн дурсаж байна. Ажил хөөцөлдөхөөр Улаанбаатар хотод ирсэн
үедээ манай хэлтсийн мэргэжилтнүүдийн хэн нэгийг нь дагуулан явах
дуртай. Өмнө нь Улаанбаатар төмөр замын орлогч даргаар ажиллаж байгаад
“Эрдэнэт”үйлдвэрт томилогдсон тул хамтарсан байгууллагын ажил, амьдралыг
сайн мэддэг, асуудлыг хаана, ямар түвшинд тавибал түргэн шийдвэрлүүлж
болохыг мэдэрсэн хүн байсан даа.

Бидний өрөөнд орж ирмэгцээ л ...”Алив хамт явж, тийм яамны тэр сайдтай
уулзаадхая. Та нар залуу хүмүүс асуудлыг хөөцөлдөж сурах хэрэгтэй” гээд
дагуулаад гарна даа. Тэр үед хамтарсан үйлдвэрийн нэгдүгээр орлогч дарга
нар улаан номертой машин унадаг, бараг яамны сайдын хангамжтай, аль ч
шатны дарга дээр “улаан гэрлээр” ордог, ихээхэн өндөр эрх мэдэлтэй байсан
юм. Бид ч түүнтэй ажил хөөцөлдөхөд амархан бүтдэг учир хамт явах дуртай
байлгүй яах вэ? Энэ нь хоёр талын ач холбогдолтой байлаа. Нэгдүгээрт, тухайн
байгууллагын асуудал хариуцсан хүнтэй нь биечлэн танилцах, Хоёрдугаарт,
тавиж буй асуудлыг шуурхай шийдвэрлэхгүй бол үйлдвэрлэлийн цаашдын үйл
ажиллагаанд муугаар нөлөөлөх хэмжээнд хүрч болзошгүй гэдгийг яамтайгаа
хамтран хөөцөлдөхөөс аргагүй байдалд хүрлээ гэдгийг ойлгуулах тактик юм.

Ийм байдлаар цөөнгүй асуудал шуурхай шийдвэрлэгдэж байсныг эргэн
дурсахад таатай байна. Зөвхөн “Эрдэнэт” гэлтгүй хамтарсан “Монголсовцветмет”
нэгдлийн анхны монгол дарга Д.Цэдэв гэж бас л мундаг хүн байж билээ.
Хэдийгээр мэргэжлийн бус ч гэлээ тус нэгдлийг аж ахуй, зохион байгуулалтын
хувьд бэхжүүлэхэд өөрийн нэр нөлөө, чадвараа дайчлан ажиллаж, тодорхой
амжилтад хүрч байсан байхаа. Харамсалтай нь эдгээр хүмүүсийн талаар
төдийлөн дурсагдахгүй, мартагдахад хүрч байна уу даа. Хамт ажиллаж байсан
ахмадууд нь эрх биш санаж буй биз хэмээн найдая...

Өнгөрсөн зууны 70-аад оноос уул уурхайн салбарт дэлхийн энтэй томоохон
үйлдвэр, олон тооны шинэ үйлдвэ р уурхайнууд баригдан, цөөнгүй үйлдвэрийн
өргөтгөл, шинэчлэлт хийгдэж, манай уул уурхайн салбар ирмүүн хөгжлийнхөө
замд шилжсэн билээ. Үүнтэй холбоотойгоор салбарын үйлдвэрүүдийг
мэргэжилтэй ажилчид, мэргэжилтнүүдээр ханган бэхжүүлэх нь хойшлуулашгүй
зорилт болж тавигдсан. Энэ зорилтын дагуу шаардагдах ажилчид,
мэргэжилтнүүдийн тоог мэргэжил нэг бүрээр гарган, гадаад, дотоодын их, дээд
сургуульд явуулж сургах ажлыг мэргэжлийн байгууллагуудтай хамтран зохион
байгуулж ирсэн билээ. Мэргэжилтэй ажилчдыг богино хугацаанд сургахын тулд
яам хоорондын шууд харилцааны шугамаар гол төлөв ЗХУ-ын ижил төстэй
өнгөт металлын үйлдвэрүүдэд олон зуугаар нь явуулж, үйлдвэрлэлийн сургалт,
дадлагын ажил хийлгэх арга хэмжээ удаа дараа авч хэрэгжүүлсэн нь бодит үр
дүнгээ өгч байсан юм.

29

МОНГОЛ УЛСЫН УУЛ УУРХАЙ

Ялангуяа “Эрдэнэт” үйлдвэрийн эхний ээлжийг ашиглалтад хүлээж
авах бэлтгэлийг хангах асуудалд онцгой анхаарч, мэргэжилтэй ажилчид,
мэргэжилтнүүдийг урьдчилан бэлтгэх зорилгоор Боловсролын яам, эрх
бүхий бусад байгууллагуудтай хамтран төлөвлөгөө гарган хэрэгжүүлж ирсэн
боловч, үйлдвэрлэлийг шууд гардан удирдах дадлага, туршлага бүхий дээд
боловсролтой ИТА-аар хангах асуудал ихээхэн бэрхшээлтэй, гадаадын их,
дээд сургуульд суралцуулахаар явуулсан хүмүүсийн түрүүч л дөнгөж сургуулиа
төгсч ирэхээр байдалтай байв. Иймд, юуны түрүүнд боловсон хүчний дотоод
нөөц бололцоог тэргүүн ээлжинд дайчлан ашиглах шаардлага тулгарсан. Энэ
нь уул уурхайн чиглэлээр өмнө нь дээд сургууль төгсч ирээд улс ардын аж
ахуйн бусад салбаруудад мэргэжлийн бус ажил үүрэг гүйцэтгэж буй хүмүүсийн
судалгааг гаргаж, тэднийг “Эрдэнэт” үйлдвэрт ажиллуулах явдал юм. Үүнийг
хэрэгжүүлэхийн тулд тодорхой маягт гарган яам, тусгай газруудад хүргүүлж,
хэн хаана хэдэн онд ямар мэргэжлээр их, дээд сургууль төгссөн, одоо ямар
албан тушаал эрхэлж байгааг тодотгон, зохих нөхцөл бүрдүүлсний үндсэн
дээр тэднийг нам, эвлэлийн илгээлтээр “Эрдэнэт” үйлдвэрт ажиллуулах
шийдвэрийг удирдах дээд байгууллагаар гаргуулсан нь тус үйлдвэрийн эхний
ээлжийг ашиглалтад хүлээн авсны дараа ажиллах дадлага, туршлага бүхий
дээд боловсролтой үндэсний мэргэжилтнүүдээр хангах “стандарт бус” шийдвэр
байлаа. Уг шийдвэрийг хэрэгжүүлэх нь амар хялбар байгаагүй гэдгийг тэмдэглэх
нь зүйтэй. Тухайн үед дээрхи мэргэжилтнүүдийн дийлэнх нь Улаанбаатар
хотод суурьшин, орон байраар ханагдаж, ажил төрөл нь жигдэрсэн хүмүүс
байсан учир шинэ газарт шилжүүлэн ажиллуулахад багагүй бэрхшээл саад
гардаг байв. Гэвч тэр үеийн хүмүүсийн ухамсар, сэтгэлгээ өндөр, эх орныхоо
шаардлагатай газарт очиж өөрийн хүч хөдөлмөрөө зориулах ёстой гэсэн
хүмүүжлээр хүмүүжсэн эрмэлзлэл нь тохиолдох бэрхшээлийг даван туулж
байсан билээ. Ганц жишээ дурьдахад, Монгол Улсын Сангийн яаманд хэлтсийн
даргаар ажиллаж байсан хүнийг л гэхэд намын илгээлтээр “Эрдэнэт” үйлдвэрт
томилон хэлтсийн даргаар ажиллуулж байсныг сайн санаж байна.

Тэр үед үйлдвэрлэлийн үр ашгийг дээшлүүлэхийн тулд шаардагдах
түүхий эд материалыг аль болохоор дотоодоос нийлүүлэх бодлого баримтлан
ажилладаг байлаа. Гэвч,“Эрдэнэт” үйлдвэрийн технологийн хэрэгцээт гол
түүхий эдийн нэг болох өндөр идэвхжилтэй шохойгоор үйлдвэрлэлийг хангах
асуудал бүрэн шийдвэрлэгдээгүй байсан юм. Тус үйлдвэрийг технологийн
хэрэгцээт шохойгоор хангах зориулалт бүхий Хөтөлийн цемент шохойн
үйлдвэр баригдаж дуусаагүй байсан учир хэрэгцээг хангахын тулд мөн л
дотоод нөөц бололцоог бүрэн дайчлан ажиллах зорилт тулгарч, түүнийг
амжилттай хэрэгжүүлсэн билээ. Энэ зорилгоор Улсын Төлөвлөгөөний Комисс
ын тогтоол гаргуулж, тухайн бүс нутагт орших аймгуудад “Эрдэнэт” үйлдвэрийн
технологийн шаардлага хангахуйц идэвхжилтэй шохой үйлдвэрлэн нийлүүлэх
үүрэг өгүүлэн хангамжийн асуудлыг мөн л “стандарт бус” арга хэмжээний
хүрээнд шийдвэрлүүлж байв.

30

МОНГОЛ УЛСЫН УУЛ УУРХАЙ

Монгол Улсын уул уурхайн салбарыг мэргэжлийн инженер техникийн
ажилтнуудаар хангах үйлст ЗХУ /хуучнаар/ үнэлж барамгүй туслалцаа,
дэмжлэг үзүүлж байсныг хэрхэвч мартаж болохгүй болов уу. Анхны дээд
боловсролтой уулын инженерийг бүр өнгөрсөн зууны 50-иад оноос бэлтгэж
эхэлсэн бөгөөд манай улс уул уурхайн салбарыг цаашид өргөжүүлэн хөгжүүлэх
бодлоготойгоо уялдуулан жараад оноос ЗХУ болон социалист бусад оронд
сургаж бэлтгэх хүмүүсийн тоог эрс нэмэгдүүлж ирсэн байдаг. Монгол Улсын
уул уурхайн салбарын удирдагчдын дийлэнх нь Эрхүү хотын Политехникийн
дээд сургууль төгсөгчид байдаг юм. Энэхүү сургууль нь өнгөрсөн зууны
гучаад оны үед байгуулагдсан, тухайн үедээ ЗХУ-ын томоохон техникийн
дээд сургуулиудын нэг билээ. Энд нэг зүйлийг сонирхуулахад, тус сургуулийн
хичээлийн байр нь бараг автобусаар бүтэн нэг буудал явах дайны урттай,
сургууль дотор ороод явахад коридоруудынх нь нийт урт тав билүү найм билүү
км урт болдог 5 давхар нүсэр том барилга юм. Хичээл маань тус байрны өөр,
өөр корпуст ээлжлэн орох учир хичээллэх танхимаа олох гэж бараг хоёр долоо
хоногийн турш будилж байж билээ. Баахан коридороор өгсөж, уруудан явсаар
заримдаа оюутны байрынхаа эсрэг зүгийн хаалгаар гараад ирэх тохиолдол
нэг бус удаа гарна. Тус сургуулийн анги, танхимаас улс ардын аж ахуйн урдаа
барьдаг томоохон үйлдвэр, аж ахуйн байгууллагуудын шилдэг удирдагчид,
төрийн зүтгэлтнүүд төрөн гарсан билээ. Миний хамгийн сайн мэдэх геологи,
уул уурхайн салбарт л гэхэд салбарын яамны сайд Г.Ёндон, Д.Рэнчинханд,
З.Барас, Ж,Сосор, Т.Цэнд, Д.Амгалан, З.Төмөрбаатар, Х.Бадамсүрэн нарын
салбар хариуцсан сайдууд, томоохон уул уурхайн хамтарсан үйлдвэр,
нэгдлийн ерөнхий захирлууд Ш.Отгонбилэг, Х.Бадамсүрэн, Х.Пүрэвнацаг нар
болон бусад үйлдвэрийн дарга, захирал агсан Ж.Авирмэд, Б.Доржпалам,
Г.Цэдэндамбаа, Ш.Цэдэндамбаа, Ж.Товуудорж, Д.Жүгдэр, С.Отгонбаяр гээд
олон удирдах ажилтнуудыг нэрлэж болно. Үүний зэрэгцээ тус сургуулийг
төгсөгчдийн дунд олон арван эрдэмтэн мэргэд, шинжлэх ухааны зүтгэлтнүүд
бий. Тухайлбал, Шинжлэх ухааны доктор агсан Ш.Отгонбилэг, шинжлэх
ухааны доктор, проффессорууд А.Хайдав, Х.Бадамсүрэн, доктор С.Авирмэд
агсан, доктор Ч.Тэгшсайхан, С.Цэдэндорж, доктор А.Базар агсан, доктор
С.Цэвээнжав, Г.Ухнаа, Г.Ёндон, Г.Бадамхатан, Н.Амитан, Р.Сундуй гээд олон
хүмүүс байна. Манай уул уурхайн салбарын эрчимтэй хөгжлийн жилүүдэд
үйлдвэрийн ерөнхий инженер, ерөнхий мэргэжилтэн болон үйлдвэрлэлийн
нэгж, хэсгийн удирдлагад мөн сургуулийг төгссөн Д.Орги, Д.Адъяа агсан,
П.Дэмчигсүрэн, н.Байгал, Д.Натар, Ч.Цэрэндорж, Б.Цэгмид агсан,
Г.Лхагвасүрэн, Р.Оригжав агсан, Б.Болд, Ж.Цэрэндож, Д.Батсуурь, Н.Батсүрэн
агсан, н.Мажинбуу нарын инженерүүд бусдыгаа хошуучлан үр бүтээл, идэвхи
зүтгэлтэй ажиллацгааж байсныг тэмдэглэхэд таатай байна. Мөн сургуулийг
тагсөгчдийн дунд өөрсдийн мэдлэг чадвараараа шалгаран тодорч, алдар
хүндийн эзэд болцгоож, алдар нэрээ дуурсгасан инженерүүд цөөнгүй
байдаг билээ. “Эрдэнэт” үйлдвэрийн ерөнхий захирал агсан Ш.Отгонбилэг,
“Монголросцветмет” нэгдэл, “Эрдэнэт” үйлдвэрийн ерөнхий захирал асан
Х.Бадамсүрэн нар “Монгол Улсын Хөдөлмөрийн баатар”, орлогч сайд асан

31

МОНГОЛ УЛСЫН УУЛ УУРХАЙ

Д.Рэнчинханд, дэд сайд асан Д.Амгалан, уул уурхайн аврах ангийн дарга асан
Ц.Жанчив, орлогч сайд асан З.Төмөрбаатар, үйлдвэрийн дарга асан Д.Орги,
дээд сургуулийн багш, доктор С.Цэдэндорж нар “гавъяат” хэмээх эрхэм хүндтэй
цолоор шагнагдцгаажээ. Тэрчлэн ард түмнийхээ итгэл, хүндэтгэлийг хүлээж,
Ш.Отгонбилэг агсан Х.Бадамсүрэн, нар маань улсын их хурлын гишүүнээр
сонгогдон үр бүтээлтэй ажиллаж байсныг дурсан тэмдэглэж байна.

Дурсамжийн эхэнд дурдсанчилан аль ч үйл явц, салбарын түүхийг хувь
хүний оролцоотойгоор бүтээдэг учир хүн рүү чиглэсэн арга хэмжээг бүхний
түрүүнд тавьдаг байх ёстой хэмээн ойлгодог. Аливаа асуудлыг мэдэх, мэдрэх
гэдгийн хооронд зарчмын том ялгаа бий. Миний уул уурхайн салбарт ажиллах
хугацаанд зургаан ч уурхай хаагдахыг /Бүрэнцогт, Модот, Налайх, Толгойт,
Багахангай, Хар-Айраг/ нүдээр үзэж, хоёр уурхай /Бэрх, Өргөн/ хаагдсаныг
мэднэ. Уулын үйлдвэр, уурхай хаагдах нь тэнд ажиллагсдад ямархуу
хэмжээний сэтгэлийн дарамт болдгийг ч мэднэ. Хэн нэг хүн хар залуугаасаа
аль нэг уурхайд ажилчин болж суурьшин тэндээ анхны хайр дурлалтайгаа
учран гэр бүлтэй болж, амьдрал нь цэгцрэн, магадгүй зарим нь ач, зээгээ
харан баясаж, нэг насны амьдралаа босголоо доо гэж бодож байтал нэг л
өдөр тэр үйлдвэр нь хаагдахад хүрэхэд цаашид яахаа мэдэхгүй самгардах
байдалд орох нь дамжиггүй шүү дээ. Ялангуяа зөвхөн уурхай түшиглэн
байгуулагдсан хот, тосгодын хувьд иймэрхүү байдал илүү тодоор илэрдэг.
Уурхай хаагдсаны дараа танилтай, чадалтай нэг нь ах дүүгээ бараадан төрсөн
орон нутагруугаа нүүж явсаар ихэнх тохиолдолд уурхайчдын маань тосгон
балгас болон үлдэхэд хүрдэг.Уурхайчдыг мэргэжлийнх нь дагуу өөр үйлдвэрт
шилжүүлэн ажиллуулах боломж тэр бүр гарахгүй байгаа нөхцөлд байдал бүр
ч бэрхшээлтэй болж, бололцоо муутай зарим нь бууриа сахин хоцрох дүр
зураг ажиглагддаг. Иймэрхүү байдалд орсон уурхайчидтай уулзахад үнэхээр
сэтгэл халширмаар. Ярьж хөөрөн бие биедээ хошин үг чулуудаж байлаа ч нэг
л мухардсан, арга тасарсан байдалтай, харц нь хүртэл өөр болчихсон байдаг
юм. Нөхцөл, байдлын дунд нь орж баймааж л хүнийг, тэдний сэтгэлийг илүү
сайн мэдэрнэ. Уурхайчдаа хожим нь хүнд байдалд хүргэхгүйн тулд үйлдвэр
байгуулах зураг төсөлдөө тэдний нийгмийн асуудлыг сайтар тусгаж, хаалтын
төлөвлөгөө, тооцоог шаардлагын түвшинд боловсруулж байх нь чухал юм.
Одоо хаалтын төлөвлөгөө гэдэгт эвдэрч хөндөгдсөн уурхайн ухаш, талбайг
хэрхэн нөхөн сэргээх, ургамалжуулах, байгаль орчны нөхөн сэргээлтийн
явцыг хэрхэн хянах асуудлуудыг л чухалчилаад байхаас тэнд ажиллаж байсан
уурхайчдынхаа асуудлыг орхигдуулчихаад байгаа юм биш үү. Их л сайндаа
нүүлгэн шилжүүлэлтийн зардал /нүүж очих газар, боломжгүй байвал яах вэ?/,
гэнэт халагдсаны нөхөн олговор төдийгөөр хязгаарлаж байгааг эргэн харах
шаардлагатай болов уу. Өмнөх тогтолцооны үед энэ чиглэлд багагүй анхаарч,
“Эрдэнэт” үйлдвэрийг байгуулахдаа уурхайчдын гэр бүлийг ажлаар хангах
зорилгоор томоохон хүчин чадалтай хивсний үйлдвэр, хүнсний комбинат,
нэгдсэн эмнэлэг, сургууль, цэцэрлэг, бусад үйлчилгээний объектуудыг хамтад нь
шийдвэрлэсний зэрэгцээ барилгын үйлдвэрлэлийн бааз байгуулж, үйлдвэрийг

32

МОНГОЛ УЛСЫН УУЛ УУРХАЙ

түшиглэсэн хотыг төмөр зам, өндөр хүчдэлийн цахилгаан дамжуулах шугамаар
холбох арга хэмжээ авч байсан.

Уул уурхайн салбарын онцлогийг харгалзан үйлдвэрийн ТЭЗҮ-д
мэргэжилтэй ажилчид бэлтгэх, уурхайн хаалтын төлөвлөгөөнд ажилчдад
шинэ мэргэжил олгох сургалтын зардлыг тусган өгч, үйлдвэр хаагдсаны дараа
уурхайчдын амьдралын баталгааг хангахад анхаарал хандуулах нь чухал гэж
үзэж байна.

Олон жил ажиллаад ирэхээр хүмүүсийн хөдөлмөрт хандах хандлагыг ялгаж
салгах /“ухаантнуудын” ярьдагаар/, “бэлгийн мэлмий” нээгддэг шиг байгаа юм.
Миний ажигласнаар зарим хүмүүс хариуцуулсан ажил үүрэгтээ хайнгадуухан
хандаж, онцгойрсон амжилт бүтээл, алдаа эндэгдэл гаргалгүйхэн шиг нийтийн
дунд урсгалаараа яваад байдаг. Ийм хүмүүсийг шахаж шаардаад байвал
амжилт, бүтээл нь дээшилж мэднэ. Зарим бүлэг хүмүүс хийсэн багаахан ажил,
жижигхээн амжилтыг ч дөвийлгөн бусдад ойлгуулж, энэ талаараа ёстой жинхэнэ
рекламдаж чаддаг тал бий. Иймэрхүү хүмүүс өмнөх социалист нийгмийн үед ч
одоо ч илүү үнэлэгдээд байгаа бус уу. Аливаа ажлыг том амлалт, уран цэцэн үг
яриагаар хийж, бүтээдэг бол ч сайхан л байна. Даанч бодит байдал дээр тийм
биш гэдгийг нийтээрээ эрхбиш ухаарч байгаа байлгүй хэмээн найдна.

Дараагийн бүлэг хүмүүс ажил үүрэгтээ үнэн сэтгэлээр хандаж, элдэв хэл
яриа гаргалгүй, хариуцуулсан ажлыг шаардлагын түвшинд гүйцэтгэсээр яваа.
Чухам ийм л хүмүүс амжилт, бүтээл гарган нийгмийн хөгжлийг нуруундаа үүрч
явдаг гэдэгт итгэж байна. Иймд хүн бүр өөрийнхөө ажиллаж, хөдөлмөрлөж
байгаа байдлаа эргэн нэг харж, үнэлэлт, дүгнэлт хийгээсэй гэж хүсч байна.
Дурсамжийнхаа төгсгөлд улс орныг цаашид өртөөлөн авч явах залуу үедээ
хандан монгол хүний ухамсарт зуун зууныг дамжин үлдэж хоцорсон дараах
хоёр муу зуршлаас ангижрахыг чин сэтгэлэээс хүсч байна. Нэгдүгээрт,
шинжлэх ухаан техникийн дэвшил эрчимтэй хувьсан өөрчлөгдөж буй эрин үед
цаг хугацаа Та биднийг огт хүлээхгүй гэдгийг ухамсарлан ойлгож, аливаа ажил,
үйлдэлдээ цагийг нарийн баримталж сурах нь чухал байна. Бидний өдөр тутмын
амьдралд цаг баримтлахгүй байх нь бараг байх ёстой хэвийн үзэгдэл юм шиг
болчихжээ. Нүүдэлчин соёл иргэншилтэй эцэг өвгөдийн маань хувьд хоногийн
12 цагийн мөчлөгийг баримтлан ажиллаж, амьдралын хэмнэл нь түүндээ
тохирч байсан байж болно. Тэгвэл энэ л хэмнэлээр өнөөдөр амьдарч болохгүй
нь тодорхой шүү дээ. Өнөөдөр ямар нэг арга хэмжээ зохион байгуулахдаа ёс
юм шиг эхлэх хугацааг нэгээс доошгүй цагийн нөөцтэйгээр зарладаг болж, тэр
байтугааУлсын Их Хурал маань хүртэл хуралдаанаа цагтаа эхлэхгүй байх нь
түгээмэл үзэгдэл болчихоод байна. Эдгээр нь үр хүүхэд, хойч үедээ туйлын муу
үлгэр дууриал болох, зөвшөөрч боломгүй дутагдал учир онцгой анхаарч, цаг
ашиглалтад тавих хяналтыг чангатган хариуцлагыг өндөржүүлэх шаардлагатай
нь харагдаж байна.

Хоёрдугаарт, анхааруулбал зохих санаа гэвэл юм бүхнийг “аргалчихна”
гэсэн хоцрогдмол сэтгэлгээнээсээ бүрмөсөн ангижирах шаардлагатай.
Өнөөдөр дээр, дооргүй хууль, эрх зүйг чанд мөрдөж ажиллахгүй байгаа нь

33

МОНГОЛ УЛСЫН УУЛ УУРХАЙ

аливаа асуудлыг аргалж болдог гэсэн сэтгэл зүйг нийгэмд суулгачихаад
байгааг таягдан хаяхгүй бол цаашид ихээхэн хор уршиг, гамшигт хүргэж болох
муу зуршил гэдгийг хатуу ойлговол зохино.Улс орон маань үргэлж өнөөдрийнх
шиг хөрөнгө, санхүүгийн хомсдолтой байгаад байхгүй нь тодорхой. Цаашид
металл хайлах, шингэн түлш үйлдвэрлэх, атомын эрчим хүч ашиглах болон
химийн үйлдвэрүүд байгуулагадаж, урьд өмнө байгаагүй өндөр нарийвчлалтай
үйлдвэрлэлийн технологи эзэмших нь дамжиггүй. Энэ үед үйлдвэрлэлийн
доголдол гарлаа гэхэд нөгөө хэнэггүй зангаараа “аргалчихна” гээд зогсож байж
болохгүй гэдгийг одооноос гүнээ ухамсарлан ойлгож, ажил төрөлдөө туйлын
хариуцлагатай, мэргэжлийн түвшинд мэдлэгтэйгээр хандаж байхыг хүснэ.

Манай оронд уул уурхайн салбар үүсч хөгжсөний түүхт 100 жилийн ойг
тохиолдуулан тус салбарын тулгын чулууг тавилцсан түүчээ дээд үеийнхэн,
салбарыг өргөжүүлэн хөгжүүлж, хөгжлийн шинэ шатанд гаргахад гар бие
оролцон бүхий л мэдлэг чадвараа дайчлан ажилласан ахмад болон дунд
үеийнхэн, салбарыг өртөөлөн авч,технологийн дэвшлийг авч ирэх залуу хойч
үеийнхэн, үе үеийн уурхайчид, ахмадууддаа эрүүл энх, аз жаргал, амжилт
бүтээл, сайн сайхан бүхнийг хүсэн ерөөе.

34

МОНГОЛ УЛСЫН УУЛ УУРХАЙ

ЛОДОЙН АЮУР

Монгол Улсын Зөвлөх инженер

Лодойн Аюур, Говь-Алтай аймгийн Цогт сумд төрсөн. Гэр бүлтэй. Эхнэр,
хүүхдийн хамт амьдардаг.

Хуучнаар ЗХУ-ын Иркутскийн Политехникийн дээд сургуулийг 1982
онд Уул уурхайн машин, цогцолборын инженер мэргэжлээр төгссөн, орос,
англи хэлтэй. Сургууль төгсч ирээд Монгол-Чехословакийн хамтарсан
“Монголчехословакметалл” Хамтарсан Үйлдвэрийн Чулуут цагаан дэлийн
хайлуур жоншны уурхай, Төв үйлдвэрлэлийн баазад инженер, даргаар 1988
оныг хүртэл ажилласан. 1988-1993 онд ЭХГУУЯам, уул уурхайн “Монгол-
Эрдэнэ” ассоциаци, Хүнд үйлдвэрийн яам, ЗГ-ын дэргэдэх Уул уурхайн товчоо,
Эрдсийн баялгийн яаманд хамтарсан үйлдвэрүүдийг хариуцсан мэргэжилтэн,
гадаад харилцааны ажилтан зэрэг ажлуудыг хашсан. 1994-1998 оныг хүртэл
Монгол-Японы Засгийн газар хоорондын хэлэлцээрийн дагуу Геологи-Уул
уурхайн судалгааны “Цав” төслийн удирдагчаар Цавын холимог металлын
орд дээр ажиллаж геологийн судалгааны ажил гүйцэтгэх явцдаа далд уурхайн
дэвшилтэт техник, технологи нэвтрүүлж, монгол мэргэжилтнүүдийг сургаж
дадлагажуулах үйл ажиллагааг хэрэгжүүлсэн. 1999 оноос өнөөг хүртэл уул
уурхайн компаниудад зөвлөх болон мэргэжлийн бусад ажил хийж байгаа ба
одоогоор “Монголчехметалл” ХХК-ийн хайлуур жоншны баяжуулах үйлдвэрийн
төслийн удирдагчаар ажиллаж байна.

Монгол Улсын Зөвлөх инженер, Алтан гадас одон, Чехословак улсын
геологи, уул уурхайн тэргүүний ажилтан цол, тэмдэг, Тэргүүний уурхайчин цол,
тэмдэг, ойн медалиудаар шагнуулсан.

Уул уурхайн товчоо, Геологи, Эрдсийн Баялгийн Яаманд ажиллаж байхдаа
уул уурхайн салбарын хууль эрх зүйн баримт бичгийг зах зээлийн харилцаанд
нийцүүлэн боловсруулах ажлын хүрээнд Ашигт малтмалын тухай хуулийг
боловсруулах уул уурхайн салбарын анхны төслийн удирдагчаар ажиллаж,
дэлхийн 10 гаруй орны ашигт малтмалтай холбоотой хууль, дүрмийг олж
судалж, ажлын хэсгийн гишүүдэд тэдгээрийг танилцуулах, Дэлхийн банкны
санхүүжилтээр гадаадын эрдсийн баялгийн мэргэжилтэн экспертүүдийг урьж
туршлагыг судлах, зөвлөгөө авах, монголын эрдэмтэн, мэргэжилтнүүд, уул

35

МОНГОЛ УЛСЫН УУЛ УУРХАЙ

уурхайн салбарт ажиллаж байгаа инженер, ажилчид, уул уурхайн үйлдвэрийн
бүсэд амьдардаг иргэдийн санал, зөвлөмжийг авч судлах зэрэг ажлыг зохион
байгуулж ажилласан. Энэ ажилд Дэлхийн банкны Ази, номхон далайн орнуудыг
хариуцсан захирал Дайсон, Дэлхийн банкны экспертүүд, хуульч Д.Сарангуа
болон ажлын группэд ажилласан геологи, уул уурхайн салбарын туршлагатай
мэргэжилтэн Т.Оюунбилэг, Н.Алгаа, Д.Жаргалсайхан, Д.Санжаадорж, н.Даваа
нар сэтгэл, зүтгэл гарган идэвхитэй ажилласан бөгөөд Монгол улсын ерөнхий
сайд асан Д.Содном, ГУУҮЯ-ны сайд Ч.Хурц, орлогч сайд Д.Рэнчинханд,
З.Барас, эрдэмтэн М.Дамдинсүрэн нарын зэрэг хүмүүс мэдлэг, ажлын туршлагаа
зориулж зөвлөж ажилласан юм.

Засгийн газрын дэргэдэх уул уурхайн товчоо байгуулагдан ажилласан хоёр
жилийн хугацаанд Т.Оюунбилэгийн удирдсан баг уул уурхайн салбарыг зах
зээлийн шинэ тогтолцоонд амжилттай шилжүүлэх чиглэлээр чамлахааргүй
ажил амжуулсан гэж би хувьдаа боддог.

Мөн Газрын тосны тухай хууль боловсруулахад Ерөнхий сайд асан Д.Содном
гуай болон салбарын тэргүүлэх мэргэжилтнүүдтэй хамтарч ажиллаж байсан.

Цавын холимог металлын орд дээр нэг баг болж хамт ажилласан хэд хэдэн
инженер, мэргэжилтнүүд дэлхийн хэмжээний томоохон уурхай, геологийн
судалгааны том төслүүд дээр уригдан ажиллах хэмжээний мэргэжилтнүүд
болсон, мөн ихэнх ажилтнууд монголдоо гадаад, дотоодын хөрөнгө оруулалттай
геологи, уул уурхайн болон бусад нэр хүндтэй байгууллагуудад амжилттай
ажиллаж байгаад сэтгэл хангалуун байдаг.

Одоогоор гардан хийж байгаа “Монголчехметалл” ХХК-ийн Хайлуур жоншны
баяжуулах үйлдвэрийн төслийг амжилттай хэрэгжүүлж үлгэр жишээ үйлдвэр
байгуулахад гар бие оролцож амжилтад хүргэх зорилготой ажиллаж байна. Мөн
хайлуур жоншны техник, технологи, хэрэглээ, зах зээлийн чиглэлээр нэлээд
олон жил хийсэн судалгааны материалаа эмхэтгээд ном болгохоор бэлтгэж
байгаа.

Уул уурхайн салбар үүсч хөгжсөний 100 жилийн ойг тэмдэглэж байгаа энэ
баярт завшааныг ашиглан геологи, уул уурхайн салбарт хамтран зүтгэж явсан
бүх хүмүүстээ халуун сэтгэлийн мэндчилгээ дэвшүүлж, эрүүл энх, ажлын
амжилт ерөөе.

Уул уурхайн салбарт ажилласан өнгөрсөн хугацаанд дурсамжтай,
сургамжтай, инээдтэй олон үйл явдлууд болж байснаас одоогоор санаж байгаа,
өмнө нь хүмүүст бараг ярьж байгаагүй зарим нэг зүйлийг дурсвал:

1991 онд уул уурхайн салбарыг хариуцсан Засгийн газрын дэргэдэх
Уул уурхайн товчоо гэдэг төрийн захиргааны төв байгууллага байгуулагдаж,
даргаар нь бидэнтэй хамт яаманд ажиллаж байсан Т.Оюунбилэг томилогдож,
би Гадаад харилцаа, тамгын газрын ажил хариуцах болсон юм. Уул уурхайн
товчоо 10-аадхан хүнтэй маш цомхон орон тоотой, нэг хүнд ноогдох ачаалал
ихтэй байлаа. Бид уул уурхайн салбарыг зах зээлийн эдийн засгийн шинэ
харилцаанд зохицуулан ажиллуулах бодлого, салбарын хөгжлийн үндсэн чиглэл

36

МОНГОЛ УЛСЫН УУЛ УУРХАЙ

боловсруулж Засгийн газар, эрх бүхий дээд байгууллагад танилцуулахаар
шуурхайлан ажиллаж байв. Уул уурхайн салбарыг зах зээлийн эдийн засгийн
харилцаанд шилжүүлэн ажиллуулах хууль эрх зүйн баримт бичиг боловсруулах,
ажиллаж байгаа гадаадын хөрөнгө оруулалттай хамтарсан болон үндэсний
үйлдвэрүүдийн үйл ажиллагааг боловсронгуй болгож зах зээлийн системд
зохицуулан ажиллуулах чиглэлээр хийх ажил бидний өмнө маш их байсан
учир салбарын тэргүүлэх мэргэжилтнүүдийг татан оролцуулж, тэдний санал,
санаачлага дэмжлэгийг ч авч байсан юм. Засгийн газрын дэргэдэх Уул уурхайн
товчоо байгуулагдан ажилласан хоёр жилийн хугацаанд Т.Оюунбилэгийн
удирдсан баг уул уурхайн салбарыг зах зээлийн шинэ тогтолцоонд амжилттай
шилжүүлэх чиглэлээр чамлахааргүй ажил амжуулсан гэж би хувьдаа боддог.

ЭХГУУЯам, Хүнд үйлдвэрийн яам, Монгол-Эрдэнэ Ассоциац, Уул уурхайн
товчоо, Геологи, эрдсийн баялгийн яаманд Д.Рэнчинханд гуай, Д.Амгалан,
Т.Оюунбилэг, Н.Алгаа, Б.Далай, Ч.Батсандаг, Н.Содномрэнцэн, Л.Бямбажав,
Д. Жаргалсайхан, Д.Цогбаатар, Д.Ганбат, н.Дашцэсэнжин, Д.Хишигсүрэн,
Я.Нархүү, Д.Сарангуа (хуульч) нарын туршлагатай, бүтээлч сэтгэлгээтэй, идэвхи
санаачлагатай, эдийн засагч, хуульч, инженерүүдтэй хамт ажиллаж байлаа.

Д.Рэнчинханд гуай бол манай уул уурхайн хөгжлийн амьд лавлах, гэрч
бөгөөд миний үеийнхнийг удирдан чиглүүлж, үлгэрлэн сургаж, уул уурхайн
салбарыг олон жил удирдаж ирсэн ахмад уурхайчин бөгөөд уул уурхайн
салбарын хөгжлийн 1990-ээд оны дунд хүртэлх ололт амжилт, алдаа дутагдлыг
хэлэлцвэл энэ тулхтай хүнтэй зүй ёсоор холбогддог юм.

Намайг яам, Уул уурхайн товчоонд ажиллаж байхад буюу 1980-аад
оны сүүлээр хамтарсан үйлдвэрүүдийн анхны гэрээ хэлэлцээр, дүрэмтэй
холбоотой олон нийтийн шүүмжлэл нэлээд газар авч шуугиан үүсч байсан
бөгөөд ардчилсан хувьсгал ялж, хуучин системийн үед уул уурхайн салбарт
бий болсон алдаатай зүйлүүдийг шинэ тогтолцоонд нийцүүлэн боловсронгуй
болгох, засч залруулах ажил тэр үед уул уурхайн салбарыг хариуцсан төрийн
захиргааны төв байгууллагад ажиллаж байсан бидний болон үйлдвэр, уурхайн
удирдлагад ажиллаж байсан хүмүүсийн өмнө тулгараад байсан. “Эрдэнэт”,
“Монголросцветмет” хамтарсан үйлдвэрүүдийн анхны гэрээ, хэлэлцээр, дүрэмд
өөрчлөлт оруулах ажил дээр би өөрийн эрхэлсэн ажил үүргийн дагуу оролцож
гэрээ, хэлэлцээрийн өөрчлөлтийг гараар бичиж, мэргэжлийн бичээчээр бичгийн
машин дээр бичүүлж, утга санаа, үг үсэг нэг бүрчлэн хянаж, дээд удирдлагад
танилцуулах, хоёр талын хамтарсан Зөвлөлийн хуралд оруулах бичиг баримт
бэлтгэх зэрэг ажлыг нөхдийн хамт гардан хийж удирдлагынхаа “арын албанд”
ажиллаж байлаа. Бидний ажлын үр дүнд “Эрдэнэт”, “Монголросцветмет”
хамтарсан үйлдвэрүүдийн анхны баримт бичгүүдэд Монголын талд ашигтай
зохих өөрчлөлтүүдийг оруулж өгсөн юм.

Монгол-Японы Засгийн газар хоорондын хамтын ажиллагааны хүрээнд
Монгол улсын геологи, уул уурхайн салбарт Япон улсын тусламжаар хэрэгжүүлсэн
“Алтан тал” судалгааны төслийн үргэлжлэл нь Дорнод аймгийн нутагт оршдог
Цавын холимог металлын орд дээр геологийн судалгааг орчин үеийн техник,

37

МОНГОЛ УЛСЫН УУЛ УУРХАЙ

технологиор хийх “Цав” төсөл байсан юм. Миний бие Засгийн газрын дэргэдэх
Уул уурхайн товчоо, Геологи, эрдэс баялгийн яаманд ажиллаж байх үед уг
төслийн удирдагчаар томилогдон ажиллах болсон билээ. Японы талаас англи,
орос хэлтэй, уул уурхайн инженер хүнийг Монголын талаас төслийн удирдагчаар
томилох хүсэлт гаргасан учир намайг томилж байгаа тухайгаа удирдлагууд
маань надад хэлж байсан. Дэлгүүрийн лангуун дээр давснаас өөр бараа ховор,
картаар бараа олгодог, эдийн засгийн хүндрэл бэрхшээлтэй байсан үед дэд бүтэц
муутай хээр талд геологийн судалгаа, далд уурхайн бэлтгэл малталтын ажил
эхлүүлэх бэлтгэл хангахаар ажилдаа шамдан орсон юм. Багаа бүрдүүлж аваад
монгол, япон ажиллагсдын амьдрах болон ажиллах байр, судалгааны ажилтай
холбоотой цахилгаан хангамж, засварын газар, халуун ус, угаалгын газар
байгуулах гээд хийж бүтээх ажил ар араасаа ундарч байлаа. Хятадаас бараа,
тоног төхөөрөмж авах, Мардайн геологийн оросуудаас материал худалдаж
авах, тэдэнтэй танилцаад найз нөхдийн найраагаар зарим зүйлийг тэднээс гуйж
авах, заримыг нь монгол компани, хувь хүмүүст захиалга өгч хийлгэх, өөрсдөө
хийх гэх мэтээр ажилласаар богино хугацаанд цэмцгэрхэн тосгоныг бий болгож
амжсан. 1994 онд анх удаа контейнер тоноглож халуун ус, угаалгын газар,
гал тогоо зэргийг хийж одтой зочид буудлынхаас дутахааргүй ахуйг хээр талд
бүрдүүлж чадсаныгаа эргээд бодоход бахархал төрдөг юм. Багаар ажиллах
чадвартай, өөриймсөг сэтгэлтэй хүмүүсээр багаа бүрдүүлж чадсан маань тэр
их ажлыг хийж бүтээх, төслийн ажлаа амжилттай хэрэгжүүлэхэд чухал түлхэц
болсон. Япон хүмүүсийнхээ хоолыг монгол тогоочоор бэлтгүүлж байсан бөгөөд
япон хүмүүс маань “мах үнэртээд идэхэд хэцүү байна” гээд, махны үнэрийг
дарж хоол хийхийг шаардана. Тэр үед худалдааны лангуун дээрээс элдэв
амтлагч, нарийн ширийн зүйл худалдан авах боломжгүй байсан учир Хядадаас
зарим хүнсний зүйл, амтлагч зэргийг худалдан авч ирж хэрэглэдэг байлаа. Мөн
дэргэдээ ногооны хүлэмж байгуулж шинэ ногоогоор хоол хийдэг болсон юм. Тэр
их ажлын ард гарахын тулд цаг хугацаатай уралдаж, би өдөрт нь ажлаа хийгээд,
шөнө голдуу машинаар явах ажлаа амжуулдаг, хэт их ядраад нойр хүрэхгүй бол
хааяа “зуун грамм” татчихаад унтана, ер нь тун бага унтдаг байлаа. Япон хүмүүс
эхэндээ надад итгэхгүй алхам тутамд лавлаж, шалгаж нягталдаг байснаа нэг
жилийн дараагаас надад итгэдэг болсон. Ер нь япон хүмүүс юманд маш нягт
нямбай ханддаг, аливаа зүйлийг сайн, муу олон талаас нь судалж, нягталж,
тооцож үздэг, тэр зан чанар нь хөгжил, амжилтад хүрэх гол хүчин зүйл нь болдог
юм байна гэж боддог. Япон хүмүүс “за” гэж дугартлаа их удна, зөвшөөрөхгүй
зүйлээ “үгүй” гэж шууд хэлэхгүй тойруулаад л тайлбарлаад байна, харин нэг
“за” гэвэл эргэж буцахгүй, яг л биелүүлнэ, хэлсэн ярьсандаа заавал хүрнэ,
хамт ажиллахад их урамтай хүмүүс юм билээ. Ингээд бид дорнодын талд,
дотуур нь жиптэй давхидаг далд уурхайг анх удаа байгуулж, монгол ажилчид,
инженерүүдийг орчин үеийн техник, технологитой далд уурхайд ажиллах
чадвартай мэргэжилтнүүд болгож сургаж дадлагажуулсан юм.

ОХУ-д уул уурхайн сургууль төгсч ирээд миний ажлын гараа хайлуур жоншны
уурхайгаас эхэлсэн, одоо ч хувь заяаны төөргөөр мөн энэ салбартаа нэлээд олон

38

МОНГОЛ УЛСЫН УУЛ УУРХАЙ

жил ажиллаж байна. Хайлуур жоншны салбарыг нэгдсэн бодлогоор хөгжүүлэх,
энэ салбарт бизнес эрхлэгчдийг нэгдсэн зохион байгуулалтад оруулах зорилгоор
уул уурхайн найз нөхөд Н.Алгаа, Б.Далай нарын хамтаар арав гаруй компанийг
нэгтгэсэн “Жонш консорциум”-ыг 2007 онд байгуулж ажилласан бөгөөд энэ нь
“Жоншны холбоо”-байгуулагдах эхлэл болсон гэж би боддог.

Уул уурхайн товчооны дарга байсан миний найз Т.Оюунбилэг бид хоёр
тухайн үед эрхэлж байсан хувийн бизнесийн ажлаар Сүхбаатар, Дорнод аймаг
руу явах болж, 1998 оны хавар Сүхбаатар аймаг руу хөдөлсөн юм. Баруун Урт
хотод Т.Оюунбилэгийн дүүгийнд очиж хоночихоод маргааш нь үүрээр, хийморио
сэргээгээд ирэхээр Шилийн богд, Талын агуйн зүг гарч билээ. Гэгээ сайн гарч
байх үед Шилийн богд уул руу дөхөж очиж явтал зам дагаад нэг чоно харайж
явж тааралдав. Чононоос илүү хийморьтойгоо батлахаар бид буу шийдэмээ
цэнэглэж, машин ч дорхиноо чононд ойртоод очих мөчид эхний буун дуунаар чоно
ойчоод өглөө. Гэтэл ард сууж явсан Т.Оюунбүрэн (Т.Оюунбилэгийн дүү, Монгол
телевизийн зураглаач байсан) миний камерийг бариад, машинаас үсэрч буугаад
чоно руу харайчихлаа. Бид “боль, буцаач” гэж хашгирсан боловч зогссонгүй
гүйсээр буудуулсан чононд дөхөж очиж явтал нөгөө чоно босоод урдаас нь
дайрлаа. Бид сандарч хашгиралдах явцад Т.Оюунбүрэн камераа чонын урдаас
шидтэл чоныг ч оносонгүй цасан дээр унаад, чоно дайрч хазаад цааш харайсан,
Т.Оюунбүрэн ч өнхрөөд өглөө. Бид очтол нөгөөхийн маань хормой, куртканы
энгэр цус болчихсон, “зүгээрээ, яагаа ч үгүй” гээд босоод ирлээ. Бид гайхаад,
чононы хойноос хартал нэлээд холдчихсон гүйж явна. Бид араас нь хөөж очоод
буудаж унагаад үзвэл эхний буудалтаар эрүүг нь хуга буудсан байлаа.

Би Дорнод аймагт ажилтай байтал 1996 оны хавар Дорнод аймгийн Засаг
дарга н.Батсүх гуай утасдаж “Маргааш өглөө Улаанбаатараас нэлээд хэдэн
элчин сайдууд чонын ан ав хийхээр Матад сумд нисдэг тэргээр ирэх гэнэ, чи
машинтайгаа бидэнтэй хамт явалцаач” гэж байна.

Маргааш нь Дорнод аймгийн ангийн нийгэмлэгийн дарга н.Ганбаатар
болон газар сайн мэддэг, анчин хүмүүс машинтайгаа Матадад ирсэн байлаа.
Нисдэг тэрэг газардангуут ирсэн дипломатуудыг зургаан машинд хуваарилж
суулгаад 13.00 цагт нисдэг тэрэгний газардсан талбай дээрээ цуглахаар тохирч
анд гаргасан юм. Би машинаа өгч явуулаад н.Батсүх даргатай үлдэж тэднийг
хүлээсэн. Товлосон цагт бүгд ирцгээхэд 2 машины 3 зочинд чоно тааралдаагүй
хоосон ирсэн тул нисдэг тэргээр зэгс шүүрдэхээр болж, би тэдэнтэй хамт агаарт
хөөрөв. Зэгснээс эхний чоно гарч харайсныг намнаж аваад, дахин хөөрөөд
хоёрдахь чоныг мөн буудаж, авч нисдэг тэргэндээ хийгээд хөөрч удаагүй байтал
сүүлчийн буудсан чоно цустай хөөсөөр тургисаар өндийгөөд ирлээ. Нөгөө
зочид маань сандралдаж урагшаа экипаж руу харайцгаалаа. Би түлшний бак
дээр садайлаад суучихсан явж байсан, нөгөө чоно яг миний хөл дороос өндийж
ирсэн учир тухайн үед бодох ч зав гарсангүй үсэрч дээр нь мордоод овоодож
дарж аваад “туслаарай” гэж орос, англиар хашгиртал. Мардайн ураны ордыг
эзэмшиж байсан компаний захирал Мэсс швейцари улаан тонгорог гаргаж
ирээд айдастайгаар зориг муутайхан над руу дөхсөөр ирж чонын толгой, хүзүү

39

МОНГОЛ УЛСЫН УУЛ УУРХАЙ

рүү бүлсээр байв. Нөгөөх чоно хойд хоёр хөл дээрээ бөгс нь босч ирж тийчлээд
намайг урагш нь унагачих гээд, би ч дарж тэмцсээр, цус нь их гоожсондоо тамир
нь тасарч суларсаар байлаа. Нисдэг тэрэг газардангуут өвдөг дээрээ мөлхөж
чирсээр хаалганы нь ирмэг дээр ирэнгүүт түлхэж унагаад буудаж номхруулсан
юм. Миний гар тамиргүй болж сарвайчихсан, хамаг хөлс цутгачихсан байсан.
Буцаж ирээд хамт явсан зочид надад талархлаа илэрхийлж, виски бэлэглэж
билээ. Энэ тухай сонин дээр хоёр удаа гарсан байсан гэж манай уул уурхайн
найзууд ярьж байсан.

Ашигт малтмалын судалгаа, ашиглалтын талаар төрөөс цэгцтэй зөв бодлого
явуулж чадаагүй, ашигт малтмалын тухай хуулийн хэрэгжилтийг оновчтой
зохион байгуулаагүй, уул уурхайн салбарыг улс төржүүлж популизм, маргааны
бай болгосон, ашигт малтмалын хайгуулын тусгай зөвшөөрлийг олгох явцад
стратегийн ач холбогдолтой томоохон орд, илрэлүүдийг албан тушаалтан,
эрх мэдэлтнүүдийн эрх ашиг, ашиг сонирхолд нийцүүлэн хуйвалдааны аргаар
авцгаасан, хууль, журмыг бодлогогүйгээр өөрчилж уурхайнуудыг дампууруулсан,
гадны хөрөнгө оруулагчдыг үргээсэн, баялгийн төлөөх эрх мэдэлтнүүдийн
хоорондын тэмцэл гүнзгийрч мафёзын зохион байгуулалтаар төрийн мэдлийн
өмч баялгийг төрөл бүрийн хэлбэрээр дээрэмдэх үйл ажиллагаа өнөөг хүртэл
үргэлжилсээр байна. Дээрх нөхцөл байдлууд, үйл ажиллагааны хор уршгаар
уул уурхайн салбарын хөгжлийн бодлогыг алдагдуулж, тус салбарын үйл
ажиллагааны үр дүнд бий болсон орлого, татварыг ард түмний ахуй амьдрал,
улс орны хөгжил дэвшилд үр ашигтайгаар зарцуулахгүй үрэн таран хийж байна.

Эдгээрийн хор уршгаар тус салбарын үйл ажиллагааг зөвхөн газрын
хэвлийг ухаж төнхдөг, байгаль сүйтгэдэг, бохирдуулдаг мэтээр ард түмэн ойлгох
болж, зарим популистууд түүнийг нь улс төрийн ашиг хонжооны хэрэгсэл болгон
ашиглаж нийгэмд буруу ойлгоц төрүүлж байгаа бөгөөд энэ нь уул уурхайн
салбарын хөгжлийг сааруулж, улмаар улс орны хөгжилд хортой нөлөө үзүүлж
байгааг даруй таслан зогсоож, шийдвэртэй зөв бодлогоор засаж залруулах
шаардлагатай байна. Уул уурхайн салбарыг хөгжүүлэхээр төрөөс баримталж
байгаа бодлого, шийдвэр, авч хэрэгжүүлж байгаа арга хэмжээг орон нутгийн
удирдлагын бүх түвшинд дэмжин зохион байгуулж ажиллах шаардлага байна.
Хууль, журмын хүрээнд уул уурхайн үйл ажиллагаа явуулж байгаа гадаад,
дотоодын аж ахуйн нэгжийн ажлыг орон нутгийн засаг захиргаа, хяналтын
байгууллагууд, тухайн нутгийн иргэд эсэргүүцэн саатуулдаг, элдэв хууль бус
дарамт шахалт үзүүлдэг, тэр арга хэрэгслээрээ дамжуулж хахууль авдаг байдлыг
таслан зогсоох арга хэмжээг Засгийн газар авч хэрэгжүүлэх нь чухал байна.

Ирээдүй, хойч үедээ захиж хэлэх үг. Залуу насандаа цагийг үр
бүтээлтэй өнгөрөөж, сурахыг эрхэм болго. Юмыг гүнзгий судалж, сурахгүй
өнгөц байдлаар хандвал амжилтад хүрч чадахгүй, нэр хүндгүй болно.
Эрчүүд хэлсэн, ярьсандаа, эргэж буцдаггүй шулуун шударга байвал тэр
нь эр хүний нэг чимэг болдог.

40

МОНГОЛ УЛСЫН УУЛ УУРХАЙ

ЖАМСРАНЖАВЫН БААТАРХҮҮ

Монгол Улсын зөвлөх инженер,
Техникийн шинжлэх ухааны доктор,
Төрийн соёрхолт, Аж үйлдвэрийн Гавъяат

ажилтан

Жамсранжавын Баатархүү нь 1958 оны 06-р сарын 25-ны өдөр Ховд
аймгийн Буянт сумын нутагт төрсөн. Тэрээр 1975 онд аймгийн 10 жилийн I
дунд сургуулийг төгсөж, 1976 онд ЗХУ-ын Эрхүү хотын ПТДС-ийн Орос хэлний
бэлтгэл, 1976-1981 онд ЗХУ-ын Ленинград хотын, Уул Уурхайн дээд сургуулийг
Ашигт малтмалын баяжуулагч инженер мэргэжлийг эзэмшиж төгссөн.

Уул уурхайн салбарт 41 дэх жилдээ ажиллаж буй Төрийн соёрхолт, гавъяат
уурхайчин, Аж үйлдвэрийн гавьяат ажилтан, Техникийн шинжлэх ухааны
доктор, Монгол Улсын зөвлөх инженер, хүндэт баяжуулагч Жамсранжавийн
Баатархүүгийн хашсан албан тушаал, хийж гүйцэтгэсэн ажлын тухай товчлон
бичвэл Ж.Баатархүү нь ГУУЯ-ны томилолтоор 1981-1983 онд "Эрдэнэт үйлдвэр"
ТӨҮГ-ын Баяжуулах фабрикт хөвүүлэн баяжуулагч, бригадын дарга, мастер,
1983-1986 онд "Эрдэнэт үйлдвэр" ТӨҮГ-ын Шинжилгээний төв лабораторид
инженер, дарга, 1986-1989 онд ЗХУ-ын Ленинград хотын Уул Уурхайн дээд
сургуульд Аспирант, 1990-2002 онд "Эрдэнэт үйлдвэр" ТӨҮГ-ын Шинжилгээний
төв лабораторийн орлогч дарга, дарга, 2002-2020 онд "Эрдэнэт үйлдвэр"
ТӨҮГ-ын ҮТХ-ийн орлогч дарга, Ерөнхий баяжуулагч, 2020 оноос одоог хүртэл
“Эрдэнэт цогцолбор” дээд сургуулийн Зөвлөх профессор, техникийн шинжлэх
ухааны доктороор тус тус ажиллаж байна.

Мөн тэрээр ажиллаж байх хугацаандаа Москва хотын, Өнгөт металлын
эрдэм шинжилгээний хүрээлэн, АНУ-ын Денверийн Bridge International
сургуульд хэлний чиглэлээр мэргэжил дээшлүүлсэн. Тэрээр Монголын ашигт
малмал баяжуулагчдын холбооны үүсгэн байгуулагчдын нэг бөгөөд Америкийн
уул уурхайн инженерүүдийн холбооны гишүүн.

Зэс молибдений хам баяжмалыг уураар боловсруулалгүй салгах сонгомол
үйлчилгээтэй S-703G цуглуулагч, МИБК хөөсрүүлэгч урвалжуудыг туршин
лабораторийн түвшинд технологи боловсруулсан нь суурь судалгаа болж,
үйлдвэрлэлд нэвтрсэнээр жилд 16 сая долларын ашигтай ажиллах боломжийн
бүрдүүлсэн.

Төслийн ганц шаттай нунтаглан ангилах схемийг өөрчлөн хоёр шаттай
болгож гурван бүтээгдэхүүнт ангилагчийг нэвтрүүлснээр хүдрийн тээрмийн

41

МОНГОЛ УЛСЫН УУЛ УУРХАЙ

цагийн хүчин чадлыг 40 тн/ц-аар, үйлдвэрийн хүчин чадлыг 2 сая тн хүдрээр
нэмэгдүүлж, жилд 1.5 сая долларын ашиг гаргасан байна. Мөн зэсийн
баяжмалын цикл дэх шохойн, хам баяжмал дахь керосины зарцуулалтыг 10%-
иар багасган хам баяжмалын пиритийн чаналтын технологийн схемийг өөрчлөх
хагас үйлдвэрлэлийн иж бүрэн судалгааны ажил хийсэн.

Эрдэнэт үйлдвэрийн техник технологийг боловсронгуй болгох, шинжилгээ
судалгааны ажлаараа гадаад дотоодын хэвлэлд 100 гаруй нийтлэл бичсэн ба
олон улсын баяжуулагчдын хурал зөвлөлгөөнд 20 гаруй удаа илтгэл танилцуулж
хэлэлцүүлсэн. Ашигт малтмал баяжуулалтын технологи мэргэжлийн 30 гаруй
инженер, 8 магистр бэлтгэн төгсгөж, 2003 онд профессор болсон.

Ж.Баатархүү нь 1989 онд "Нунтаглалт, хөвүүлэн баяжуулалтын шаталсан
технологийг Эрдэнэтийн зэс молибдений хүдрийг боловсруулахад нэвтрүүлсэн
судалгаа” сэдвээр ОХУ-ын Санкт-Петербургийн Уул уурхайн техникийн их
сургуульд дэд эрдэмтний зэргийг, "Зэс-порфирын хүдрийн боловсруулалтын
технологи ордын үүсэл, геологийн хувиралтаас шалтгаалах онолын үндэс ба
практик судалгаа” сэдвээр 2002 онд Москва хотын Гинцветмет өнгөт металлын
эрдэм шинжилгээний хүрээлэнд шинжлэх ухааны докторын (Sc.D) зэргийг
амжилттай хамгаалсан.

Доктор (Sc.D) Ж. Баатархүү эрдэм шинжилгээний бүтээлдээ А.Е.Ферсманы
гео-энергийн онолд үндэслэн, эрдсүүдийн технологийн шинж чанарыг
үнэлэх шинэ аргыг боловсруулан онолын баяжуулалтын үндсийг тавьсан
болно. Энэ шинжилгээ судалгааны ажлын үр дүн анх удаа онолын хувьд
хүдрийн баяжигдах чадварыг эрдсийн энергийн шинж чанарт үндэслэн
авч үзсэн нь үйлдвэрлэлд нотолгоогоо олж анхдагч болон хоёрдогч
зэсийн сульфидуудын баяжуулалтын шинж чанарт үндэслэн баяжуулах
схем, технологийн горииын оновчлолыг боловсруулсан ажил болж
чаджээ. Түүнчлэн зэсийн эрдсүүдийн флотацийн аргаар баяжигдах чадвараар
нь эгнүүлэн дараалуулах онолын судалгааг үндэслэсэн нь туршилтуудаар
нотлогдсон болно. Эрдэм шинжилгээний ажлын үр дүнгээр хамтарсан
"Эрдэнэт" үйлдвэрийн баяжуулах фабрикийн үндсэн дамжлагын технологийг
боловоронгуй болгох тоног төхөөрөмжийг шинэчлэн фабрикийн хүчин чадлыг
нэмэгдүүлж металл авалтыг дээшлүүлж чадсан байна. Тухайлбал, Хүдэр
бэлтгэлээр:

-Орд дахь хоосон чулуулгийн физик-механик шинж чанарын өөрчлөлтийн
орон зайн хувиралтыг судалсны үндсэн дээр бүтэн өөрөө нунтаглалтын
тээрмийг хагас өөрөө нунтаглалтын технологид шилжүүлж тээрмийн хүчин
чадлыг 1.3 дахин нэмэгдүүлжээ.

-Зэсийн анхдагч ба хоёрдогч эрдсийн мөхлөгийг судалж, бутлалт,
нунтаглалтын үед сулрах механизмыг тогтоосноор шаталсан нунтаглалтын
схем нэвтрүүлж бөмбөлөгт тээрмийн хүчин чадлыг 10-15% өсгөж, зэс авалтыг
0,9% нэмэгдүүлсэн байна.

42

МОНГОЛ УЛСЫН УУЛ УУРХАЙ

Хөвүүлэн баяжуулалтаар:

Зэсийн анхдагч ба хоёрдогч эрдсүүдийн оронт торын энергийг судалж
хөвцийн онолын эгнээ бий болгосноор хөвүүлэн баяжуулалтын шаталсан схем
нэвтрүүлж зэсийн хаягдлыг багасгасан.

Зэсийн анхдагч болон хоёрдогч эрдсүүдийн үүсэл, хувирал, харьцаа
ба тэдгээрийн исэлдэлтийн онолын эгнээг үндэслэн, пиритэд сонгомол
үйлчилгээтэй цуглуулагчийг хэрэглэн уураар боловсруулдаггүй технологи
нэвтрүүлснээр зэс авалтыг нэмэгдүүлж жилдээ 1,5 сая доллар хэмнэх
боломжтой болсон.

Шүүн хатаалтаар:

Орд газрын зэсийн андагч их болж, мөхлөг жижгэрч байгаатай уялдан
зэсийн баяжмалын ширхэг нарийсч улмаар өнөөгийн ашиглаж буй керамик
фильтрийн ашигт ажиллагаа эрс буурсныг өөрчилж фильтрт шилжсэнээр
ашиглалтын зардал хямдарч, ажлын байрны эрүүл ахуй сайжирсан болно.

Мөн 2006 онд хэвлүүлсэн "Зэс-порфирын хүдрийн үүсэл, хувиралтын
онцлогийн судалгаанд үндэслэсэн баяжуулалтын эрчимт технологийн шинжлэх
ухааны үндэслэл" эрдэм шинжилгээний бүтээлдээ:

-Эрдэс түүхий эдийн баяжуулалтын технологийн үр дагаврыг учир
шалтгааны хэмжээнд атом молекулын түвшинд судлан эрдсийн тухай тогтсон
ойлголтыг амьгүй матерын түгээмэл хэлбэрийн хувьд өргөтгөн шинэчилж,
химийн элементүүдийн үелах системийн баяжуулалтын анхны хувилбарыг
боловсруулсан. Геоэнергийн онолоор зэс-порфирын ордын хоосон чулуулаг,
хүдрийн эрдсийн технологийн шинж чанарын онцлогийг орон зай, цаг хугацааны
хувиралд судлах явцад Буоэны дүрмийг хоосон чулуулгийн үүсэл хувирал
өргөтгөн шинэчилж, Шерман болон Гольдшмидтын эгнээг (хүдрийн эрдсийн
үүсэл хувирал) нэгтгэн төгөлдөржүүлсан байна.

-Эрдсийн баялгийг баяжуулах эрчимт технологийг зэс-порфирын хүдэрт
зориулан боловсруулсан хэдий ч химийн элементүүдийн баяжуулалтын
системд тулгуурлан бүх терлиин ашигт малтмал баяжуулалтын аргуудад
түгээмэл ашиглах боломжтой гэж дүгнэжээ.

Доктор (Sc.D) Ж.Баатархүү Эрдэнэтийн баяжуулах фабрикийн техник
технологийг боловсронгуй болгох, өргөтгөн шинэчлэх, шинжилгээ судалгааны
ажилд биечлэн оролцож техник технологийн үр дүнгээр гадаад дотоодын
хэвлэлд 100 гаруй нийтлэл бичсэн ба олон улсын баяжуулагчдын хурал
зөвлөгөөнд 10 гаруй илтгэл тавьж хэлэлцүүлсэн. Баяжуулагч мэргэжлээр 30
гаруй инженер, 8 магистр бэлтгэн төгсгөж, гурван аспирантын эрдмийн ажлыг
удирдсан. 2003 онд дэд профессор цол хүртсэн. Ж.Баатархүү нь 2 шинэ бүтээл,
10 гаруй оновчтой саналын зохиогчийн гэрчилгээ авсан байна.

Доктор (Sc.D) Ж.Баатархүүгийн боловсруулсан химийн элементүүдийн
баяжуулалтын систем нь энергийн түвшин болон технологийн шинж
чанараараа ойролцоо элементүүдийг агуулсан 7 бүлэгт хуваагдаж байна.

43

МОНГОЛ УЛСЫН УУЛ УУРХАЙ

Уг систем нь эрдсийн технологийн шинж чанарыг тодорхойлогч идэвхтэй
ионуудын үйлчлэлийг тооцсноороо нейтрал атомын шинж чанар дээр
үндэслэсэн Менделеевийн үелах системээс ялгагдах онцлогтой юм. Доктор
(Sc.D) Ж.Баатархүүгийн судалгаагаар ашигт малтмалын баяжуулалт нь эрдэс
түүхий эдийн технологийн шинж чанарын үүсэл болон хувьслын зүй тогтлыг
хэрэглээний үүднээс механик аргаар ялгахын тулд түүний химийн бүтээгдэхүүн,
оронт торын бүтэц, цаг хугацааны хувирлыг судалдаг байгалийн шинжлэх
ухааны бие даасан салбар болон хөгжиж байгаа нь батлагдаж байна. Ийнхүү
ашигт малтмалын баяжуулагч мэргэжлээр ажиллах хугацаандаа Монгол Улсын
аж үйлдвэрийн гавьяат ажилтан, Төрийн соёрхол, Алтан гадас одон, Монгол,
Орос Улсын Тэргүүний уурхайчин тэмдэгээр тус тус шагнадсан.

Таныг баяжуулалтын нано системийг анх зохиосон гэдэг юм билээ.
Энэ тухай яривал сонирхолтой байх болов уу?

Ер нь аливаа хүдэр ордоосоо хамаараад ялгаатай байдаг. Нэг ордын эрдэс
гэхэд л орон зай, цаг хугацааны хувьд хувирлаасаа шалтгаалж кристаллын
бүтэц юм уу, эсвэл түүний дагалдах хольц элементүүдээрээ ялгардаг. Тиймээс
би зэс-порфиров ордууд орон зай, цаг хугацааны хувьд яаж үүсч, хэрхэн
хувирдаг юм, цаашлаад энэ хувирлыг технологийн түвшинд яаж судлах вэ,
ямар техник сонгож ажиллахад зүгээр юм гэх зэргийг судласан л даа. Ингээд
энэ судалгаагаар 2002 онд Москвагийн Өнгөт металлын хүрээлэнд шинжлэх
ухааны докторын зэрэг хамгаалсан. Нэг ёсондоо баяжуулалтын шинжлэх
ухааны онолын үндсийг тавьсан гэж хэлж болно. Химийн элементийн 1300
гаруй хувилбар бий. Тэр бүхнийг судлаад баяжуулалтын нано системийг анх
зохиосон. Ер нь эрдэс түүхий эд гэлтгүй химийн ямар нэгдэл байна, түүний
томъёог л мэдэж байх юм бол баяжуулалтын системийг үндэслэн онолын
хувьд яаж ялгавал зохилтойг хэлэх боломж гардаг.

Манай улсад мэргэжлийн гэж тодотгохоор баяжуулагчид тун цөөхөн.
Гэтэл бусад орны уул уурхайд энэ чиглэлд салбар салбарын эрдэмтэд
ажилладаг?

Тийм л дээ. Ямар эрдэс түүхий эд байгааг технологийн хувьд тандаж мэдье
гэвэл онол дээр тулгуурлаж байж л хэлэх боломж гардаг. Эрдэнэтийн орд
гүнзгийрэх тусам техник технологи улам л хүндэрч магадгүй байна. Яагаад
гэвэл эрдэсүүд нь термо……..нөхцөлд өндөр даралт, өндөр температурт
үүсдэг. Тэрийгээ хадгалж үлддэг. Эрдэс өөрөө айхтар ой ухаантай. Ямар орчинд
үүссэнээ математикийн матрицийн хэлбэрээр өөртөө хадгалаад үлдчихдэг юм.
Тиймээс эхлээд тухайн эрдэсийг тандаж мэдэх хэрэгтэй болно. Үүний дараа
эрдэст тохирсон технологийг боловсруулах шаардлага гардаг.

“Эрдэнэтийн Овоо” ордын эрдсийн бүрэлдэхүүн нь янз бүрийн
технологийг өөрчилж хэрэглэхэд хүргэдэг байх нь ээ?

Өмнө нь зэс-молибдений баяжмалыг шохойлог орчин уураар халааж
салгадаг байсан. Тэгвэл бид энэ чиглэлд судалгаа хийсний дүнд 2002
оноос халаалтгүй технологид шилжсэн. Хэдийгээр ордын дотор байгаа ашигт

44

МОНГОЛ УЛСЫН УУЛ УУРХАЙ

эрдэсүүдийн зэс молибдений хэмжээ багасч, ордын үүссэн ширхэг мөхлөг
жижгэрч байгаа ч бид технологийн үзүүлэлтийг жилээс жилд сайжруулж байна.

Ямар үр дүнд хүрч байна вэ. Жишээ дурдвал?

Үр дүнд хүрч байгаа. 2002 онд металл авалт 80 гаруй хувьтай байсан бол
өнгөрсөн онд энэ тоо 86 хувь болж өслөө. Энэ жил зэсийн металл авалтыг 86,2
хувьтай байхаар төлөвлөсөн. 1978 онд манай үйлдвэрийн боловсруулсан нэг
тонн хүдэрт 8,5 килограмм зэс агуулагдаж байсан бол өнөөдөр нэг тонн хүдэрт
таван кг 400 грамм зэс орж байна. Үүнээс хоёр хувийг л баяжмал хэлбэрээр
гаргадаг. Өөрөөр хэлбэл, нэг тонн зэсээс 20 кг баяжмал, түүнээс 100 дахин
бага хэмжээний молибдений баяжмалыг гаргаж авч байна.

Технологийн үзүүлэлтийг жилээс жилд сайжруулж байгаа гэлээ.
Мэдээж янз бүрийн хүндрэл гарч байгаа байх. Үүнийг яаж шийдэж байна?

Технологи өөрчлөгдөж байна. Гэхдээ зэсийн эрдэсүүдийн мөхлөг
нарийссанаас шалтгаалаад хатаах, шүүх зэрэг хэсэгт технологийн хүндрэл
үүсч байгаа. Өөрөөр хэлбэл, шүүж байгаа баяжмалын чийглэг ихэсч, цагт шүүх
хэмжээ нь багассан. Үүнтэй холбогдуулан даралтад шүүлтүүрийг нэвтрүүллээ.
Ингэснээр бид зэсийн баяжмалыг шууд шүүгээд товарын бүтээгдэхүүн болгох
боломж бүрдэж байна. Үйлдвэрээс гарч байгаа баяжмал доторх металлыг
тодорхой хэмжээнд хадгалахын тулд хүчин чадлаа нэмэгдүүлэх шаардлага бас
гарч байгаа. Бутлах хэсгийг өөрчилсөн. Одоо хагас нунтаглах, хүдэр бэлтгэлтийн
схемийг өөрчлөхөөр ажиллаж байна. Үүнээс гадна чанаддаггүй технологитой
болохоор зорьж байна. Синергизмийн үзэгдэл гэж байдаг. Үүн дээр үндэслэн
орчин үеийн урвалжийг сонгож, технологидоо нэвтрүүлснээр экологийн цэвэр
зэсийн баяжмал гаргах боломжтой болсон. Урьд нь зэсийн баяжмал доторхи
мешакийн хэмжээ 0,25% дээш бол торгууль төлдөг байв. Гэхдээ бид торгууль
төлөх хэмжээнээс бага хэмжээнд мышь яакийг зэсийн баяжмалаас гаргаж авах
технологийг боловсруулснаас экологийн цэвэр бүтээгдэхүүн гаргаж чадсан.
Мөн даралтад филтерийг нэвтрүүлж зэсийн баяжмалыг хатаах процессыг
халснаар ажлын байрны эрүүл ахуй сайжирсан.

“Эрдэнэт”-ийн ордыг дэлхийн бусад ордуудтай харьцуулахад хүнд
баяжигддаг гэж мэргэжилтнүүд ярьдаг. Энэ юунаас шалтгаалдаг юм бол?

Нэгд, Цагаан суваргын ордтой харьцуулахад зэсийн эрдэсийн мөхлөг маш
жижиг. Өөрөөр хэлбэл, мөхлөг жижиг эрдэсийг хоосон чулуулагаас салгахад
зардал ихтэй. Хоёрт, ордын онцлог бол пиретийн өндөр агууламжтай. Цагаан
суваргад ийм пирет байхгүй. Манайх пирет өндөртэй болохоор зэс молебдин
пирет гэсэн гурван баяжмалаа гаргаж авч байж сүүлд нь дахиж салгах шаардлага
гардаг. Тиймээс нэмэлт технологийн дамжлага хэрэгтэй. Цаашдаа ордын гүн
рүү, өндөр даралт, температурын нөхцөлд үүссэн нарийн мөхлөгүүдийг хоосон
чулуулагаас салгахын тулд бүр сайн нунтаглах шаардлага гарч байна. Дахиад
л нэмэлт зардал. Баяжисын хувьд ийм хүндрэлүүд бий. Гэхдээ зэсийн эрдэсийг
яаж үүссэн, орон зай цаг хугацааны хувьд яаж хувирсныг бид мэддэг болохоор
технологидоо зохицуулдаг л даа.

45

МОНГОЛ УЛСЫН УУЛ УУРХАЙ

Таньтай уул уурхайн талаар бус утга зохиолын ертөнцөд танилцье гэж
бодлоо.Хүн ямар явах нь төрж өссөн орчноос ихээхэн хамаардаг гэдэг.
Нутаг ус, бага насны хүсэл мөрөөдлөөс ам хагалбал ямар вэ?

Аливаа хүн ямар явах нь удам угсаа, унаж төрсөн газар нутгаас гадна
гарсан өдрийн гариг төрсөн өдрийн төөрөг ч гэж бий. Монгол алтайн уулсад
төрсөн хүн ямарч ажил эрхэлсэн хөдөлмөрч байхаас өөр аргагүй өсдөг. Санаа
зөв хөдөлмөрлөөд л явбал заяа нь зөв тийшээгээ залаад аваад явдаг байх
гэж боддог. Гэнэн нялхдаа онгоцны нисгэгч, цэргийн дарга болно гэж онгирч
явлаа. Ахлах ангид ороод химич болохоор эргэлтгүй шийдсэн. Мэргэжлээ
сонгоход минь 9-р ангид анх ороход Хонгорын Дашдондог гэгч Есенин найрагч
шиг гоё буржгар үстэй, Нацагдорж найрагч адил цайвар шаргал дээлэн дээр
улаан шар дурдан ороож, нужигнасан орос хором жийсэн багш орж ирлээ.
Химийн хичээл зааж эхлэхийн өмнө солгой гараараа ангийн самбарын баруун
доод зүүн буланд ташуулдуулан гарын үсгээ зураад л сурагч бидэнтэй анх
танилцсан. Тэгэхэд би ийм л нэг химийн багш болох юмсан гэж мөрөөдөж
эхэлсэн юм даа. Химийн үелэх системийг бидэнд ёстой нэг өнгөт бодитоор нь
заасандаа. Тэр үед энэ хичээл нь ирээдүйд миний эрдмийн ажлын үндэс болно
гэж яаж төсөөлөх билээ дээ.

Та бол дэлхийд анх онолын баяжуулалтын үндэс суурийг тавьсан
эрдэмтэн хүн. Эрдмийн бүтээлийнхээ талаар товчхон тодруулахгүй юу?

Би социализмын үед Өрнөдийн шинжлэх ухаанд суралцсан юм. Харин
хожим монгол хүнийхээ хувьд Дорнодын гүн ухааны “хоосон чанар”-тай холбон
өргөжүүлснээр эрдсийн тухай матерын тогтсон ойлголтыг шинэчилж, химийн
элементийн баяжуулалтын анхны хувилбарыг боловсруулан улмаар онолын
баяжуулалтын үндэс суурийг тавьсан юм.

Геологи, химийн шинжлэх ухаанд домог болон амьдарч буй химич
Менделеев Д.И., геологич, геохимич Вернадский В.И., Ферсман А.Е.,
Гольдшмидт, Шерман, петрограф Боуэн., хөрс судлаач Полынов., баяжуулагч
Эйгелес нарын эрдэмтдийн бүтээсэн практик хандлага, дүрэм, хуулийг
онолын хувьд тайлбарлан, төгөлдөржүүлэх аз завшаан олдсонд бахархдаг.
Товчоор илэрхийлбэл баяжуулалтын шинжлэх ухааныг “Урлагийн” түвшингээс
“Шинжлэх” ухааны хэлбэрт шилжүүлсэн билээ.

Шинжлэх ухаан гэгч хөлгүй их далайд чадал боломжоо зориулан
амжилтанд хүрсэн хүмүүс, утга зохиол, урлаг соёлын өндөр мэдрэмжтэй
байх юм. Энэ ер нь юутай холбоотой гэж та боддог вэ?

Орчлон хорвоо гэдэг бол ердөө энергээр илэрхийлэгдсэн олон хэлбэрүүд,
харин тоон утга нь шинжлэх ухааны хаан математик, үгээр үзүүлэх арга нь
урлаг, утга зохиол, онцолбол яруу найраг. Ертөнцийн төгс гоо сайхан маш
энгийн хялбар байдаг. Бид л хэт гүнзгийрүүлэн ойлгож төөрөлдөөд байдаг
болохоос бус. Өөрөөр хэлбэл томъёо болон шүлгийн мөр адил. Ийм болохоор
гоо сайхныг танин мэдэх эн тэнцүү, ижилхэн л хоёр арга гэж боддог юм.

46

МОНГОЛ УЛСЫН УУЛ УУРХАЙ

Ингэж өөрийгөө сэрж мэдэрч дотоод ертөнцөө нээхэд газарчилж
нөлөөлсөн хүн гэвэл хэнийг хэлэх вэ?

Эхийн бүүвэйгээр амлуулж, баруун монголын үлгэр, туульс, домгоор
угжиж өсгөсөн нүүдэлчин ард түмэн. Одоо үлгэр, туульс, домгийн номуудыг
харж байхад тэр үед сонсож байсан нь алга юм. Тэр үед бичээд, хадгалаад
үлдэх минь ч яалаа гэж өөртөө харуусах юм даа.

Та анхны шүлгээ хэдэн онд бичиж байв?

Анхны шүлгүүд цээжин дотор минь л хөвж явсан байх. Яагаад гэхлээр
монголчууд онч хэллэг, мөр, шадаар л ярьдаг шүү дээ. Цаасан дээр буулгаж
бусдаас ялгарах юм надад тэр үед байгаагүй юм чинь. Анхны шүлгээ 1980 оны
дундаас л бичгийн хэлбэрт хэлхсэн санагдана.

“Өөрт болон ертөнцөөс авах юмтай хүмүүсээр Монголын утга
зохиолыг дүүргэх хэрэгтэй” гэж Төрийн соёрхолт Б.Лхагвасүрэн найрагч
хэлсэн. Эл зангарагтай үгэнд тэнцэх хүний нэг нь таныг гэж хэлэх үндэстэй.
Яагаад гэвэл та шинжлэх ухаанд өөрийн гэсэн зам мөрийг гаргачихсан
хүн. Харин шүлэг бичих нь таны сонирхол уу? Аль эсвэл эрхэм зорилгоо
болгочихов уу?

Аспирант байхдаа Санкт-Петербургийн Салтыков Щедрины нэрэмжит
номын сангийн босгыг элээж, цайны газрын хоолыг ч мөн их хороосондоо.
Өглөө 9 цагт орж орой 21 цагт гэрэл унтраагаад эхлэхээр л гардаг байлаа.
Шинжлэх ухаан болон утга зохиол хүний тархины өөр өөр ундрагаас тэжээгддэг
болохоор эрдэмтэн хүний хувьд яруу найраг бол амралт байснаас зорилго биш
байлаа. Алтан хэвлийдээ хөвөх үр, алаг огторгуйд хөвөх эрхэс адил зүйл гэж
боддог. Цаг хугацааны шүүлт, орон зайн шүүрэнд торсон нь л үлддэг хорвоо гэж
ойлгодог юм.

Монголын утга зохиолын ахмад, дунд, залуу үеийн зохиолчдоос
хэнтэй нь илүү ойртож, хэнийг нь илүү олж харж хөглөгдөж явна вэ?

Эрдмийн ажил хөөсөөр байж яруу найрагт би их хожуу орсон юм. Ахмад үеэс
Зандраабайдий гуай, дунд үеэс Д.Төрбат ах, залуу үеэс Х.Эрдэнэбаатараас
суралцаж ойр дотно явдаг. Хөвсгөлийн Мягмаржав ч бас л сайн шүлэгтэй шүү
дээ.

Орон нутгийн уран бүтээлчид зохиолчдын хорооны босгыг элээгээд
байх нь “Өдрийн од” мэт ховор байх. Та хэдэн онд анх эл өргөөний хаалга
татсан вэ? Гойд хурц, сонин содон сэтгэлгээтнүүд хуран чуулсан тэр
өргөөнд онцгой мэдрэмж төрөх юм уу?

Анх 2001 онд Д.Төрбат ахыг дарга байхад Монголын зохиолчдын өргөөнд
Д.Цоодол найрагчаас МЗЭ-н гишүүний 519 дугаартай батлах гардан авч магнай
тэнийн гарч ирэхэд хань минь 1-р давхарт байсан номын тасгаас 108 ботийг
бүтнээр нь авч өгч мялааж байлаа. Миний албаны утас 71519, гишүүний
батлахын номер 519, үүнд их бэлэгшээж явдаг. 2005 онд Болор цом тэмцээнд
анх орж, тэр тэнгэрлэг тайзнаас “Торой банди” шүлгээ сурагч адил номхон
зогсож дуудан мултарч, үзэгчдийн суудалд шилжчихээд эргээд тайз руу харж

47

МОНГОЛ УЛСЫН УУЛ УУРХАЙ

суухад үнэхээр бишрэл төрж байж билээ. 2008 онд Эрдэнэтийн үйлдвэр
ашиглалтанд өгсөний 30 жилийн ойд зориулан улс орон даяар зарласан хөрөг
найрууллын уралдааны тэргүүн шагналыг зохиолчдын өргөөнд гардан авахад
өргөөний хананд залраатай Алтан үеийн суутнуудын хөргүүд ажиглаад ч байгаа
юм шиг, асуугаад ч байгаа юм үнэхээр сүртэй санагдаж, хурдтай, мэдрэмжтэй,
гүн сэтгэлгээтнүүдийг уран яруу зурж дээ гэж бодогдож байсан шүү...

Та бол Монгол улсын зөвлөх инженер, Монгол улсын шилдэг зохион
бүтээгч инженер, Америкийн уул уурхайн SME нийгэмлэгийн гишүүн
гээд цөөнгүй үүрэг ажилтай юм. Саяхан таныг Оросын “Өнгөт металл”
сэтгүүлийн редакцийн зөвлөлийн гишүүнээр сонгожээ. Энэ нь зөвхөн
таны төдийгүй Эрдэнэт үйлдвэрийн нэр төрийн асуудал биз?

Тэгэлгүй яахав. Хувь хүн чинь тухайн хамт олныхоо эд эс нь буюу оршин
байгаа олонлогийнхоо шинжийг агуула гч болохоор ”Эрдэнэтийн овоо”-ны
хишиг, энэ үйлдвэрийн буян, эерэг эрчим хуралдсан Хангайд бойжсон ирээдүйн
оюунлаг шинэ үеийнхний бахархал тэмүүлэл.

Г.Идэрхангай, О.Эрдэнэжаргал

48

МОНГОЛ УЛСЫН УУЛ УУРХАЙ

ДАЛХААГИЙН БАВУУДОРЖ

Уул уурхайн ахмад инженер

Олхонууд овогт Далхаагийн Бавуудорж миний бие 1948 онд Ховд аймгийн
Дарви суманд төрсөн.

Монгол Улсад уул уурхай үүсэж хөгжсөний түүхт 100 жилийн ой тохиож
байгаа энэ үед миний бие тус салбарт хагас зуу шахам жил өөрийн амьдрал,
хөдөлмөр, бүтээлээ зориулсан сайхан дурсамж дүүрэн жилүүд ард үлджээ.

Ажил хөдөлмөрийнхөө гарааг 1969 онд ТЭХҮГЯамны харьяа “Их хайрхан”-ы
Гянт болдын уулын үйлдвэрт уул уурхайн ашиглалтын техникчийн дипломтой
“Вагон түрэгч” гэсэн албан тушаалтай ажилтанаар томилогдон хагас сар
орчим ажиллаад уулын мастераар 1973 он хүртэл халуун бүлээн сайхан уур
амьсгалтай хамт олны дунд ажиллаж амьдарч байснаа эргэн дурсахад нэн
таатай байдаг аа.

Аги, таана ханхалсан говь хээрийн бүсийн тоос даасан бор толгодын дунд
орших БАЙГАЛИЙН БҮТЭЭЛ БИДНИЙ БАЯЛАГ хайлуур жоншийг олборлон
баяжуулах нөр их хөдөлмөрт хүчин зүтгэсэн он жилүүдийн тэмдэглэл (1973-
1992):

ТЭХҮГЯамны шийдвэрээр (1973 оны) Их хайрханы уурхайн үйл ажиллагааг
зогсоож “КОНСЕРВАЦАД” тавьж бүх ажиллагсдыг Дорноговь аймгын нутагт
орших Хажуу-Улааны жоншны уурхайд шилжүүлэн ажиллуулсан.

Тус уулын үйлвэрийн гүний уурхайд цехийн инженер, цехийн даргаар
ажиллаж байтал уулын үйлдвэрийн хүчин чадлыг үлэмж хэмжээгээр
нэмэгдүүлэх зорилгоор хайгуулын ажил дуусч, нөөц нь батлагдсан Хамар-ус,
Зүүн цагаан дэлийн ордуудыг ил уурхайн аргаар ашиглах ажлыг үйлдвэрийн
захиргаа надад хариуцуулж итгэл хүлээлгэсэн.

Үүний үр дүнд үйлдвэрийн жонш олборлох хүчин чадал 6 жилийн хугацаанд
8.5 дахин өссөн. Тухайн үед миний хөдөлмөр бүтээлийг өндрөөр үнэлж
“Тэргүүний уурхайчин”-аас эхлээд Төрийн одон медалиар шагнан урамшуулж
байсныг дурдахад тун таатай байна.

49