Proceeding ราชภัฏธนบุรี ระดับชาติ

336 เอกสารสบื เนื่องจากการประชมุ วิชาการและนาํ เสนอผลงานวจิ ยั ระดบั ชาติ 2558 “การวจิ ยั รับใชช% ุมชนสรา% งสงั คมฐานความรู%”

ในสมัยโบราณจงั หวดั หนองคายเป#นเมืองหน4าดาน ป€องกนั อริราชศัตรูไมให4ลวงล้ํามาถึงกรุงเทพมหานคร จึงมีเรื่องราวของ
วีรกรรม ปราบฮอ บันทึกไว4ให4อนุชนรุนหลังภาคภูมิใจ แตปFจจุบันประเทศไทยมีแตมิตร หนองคาย ก็เป#นจุดหน่ึงท่ีเช่ือม
สมั พนั ธมติ รประเทศให4แนนแฟ€น มสี ะพานไทย-ลาว ข4ามลาํ แมนาํ้ โขง ให4พี่น4องไทย-ลาว ได4ติดตอกันได4สะดวกขึ้น เสมือน
อยูแผนดินเดยี วกัน1

ตามประเพณีอันดีงามของประเทศไทย พระพุทธศาสนา คือศาสนาประจําชาติไทย หนองคายมีสถานที่สําคัญ
ทางศาสนามากมายหลายแหง เชน วัดหินหมากเป€ง หลวงพอพระใส วัดโพธ์ิชัย พระเจ4าองคต้ือ วัดศรีชมพูองคต้ือ และ
พระธาตุตางๆ เชน พระธาตุบงั พวน พระธาตหุ ลา4 หนอง พระธาตุโพนจกิ เวยี งงวั เป#นตน4

นอกจากนั้น “หนองคายยังได4รับการคัดเลือกให4เป#นเมืองที่นาอยูอันดับ ๗ ของโลก” โดยการคัดเลือกจาก
นิตยสาร Modern Maturity ของสหรัฐอเมริกา มีตัวช้ีวัด คือ สภาพอากาศ คาครองชีพ วัฒนธรรม ที่อยูอาศัย
สาธารณูปโภค การคมนาคม การบริการทางแพทย สภาพแวดล4อม กิจกรรมนันทนาการ ระบบการรักษาความปลอดภัย
ความมั่นคงทางการเมืองและเทคโนโลยี อีกท้ังเพ่ือเป#นการสงเสริมการทองเที่ยวในฐานะที่เป#น Gateway ของอินโดจีน
และเปน# จังหวัดท่กี ารทองเทีย่ วแหงประเทศไทย คดั เลอื กใหเ4 ป#นเมอื ง Long Stay สําหรับนกั ทองเท่ียว

จังหวดั หนองคายต้ังอยูตรงขา4 มกับเมอื งเวยี งจันทน ของสาธารณรฐั ประชาธิปไตยประชาชนลาว มีความสมบูรณ
ทางทรัพยากรธรรมชาติ ท้ังด4านทรัพยากรทางนํ้าและทางบกมีเขตท่ีราบกว4างใหญ การต้ังถิ่นฐานมีประวัติความเป#นมา
ตั้งแตยุคกอนประวัติศาสตร ยุคต4นประวัติศาสตร เข4าสมัยทวารวดี แล4วจึงปรากฏอิทธิพลศิลปะขอมและลพบุรี
รวมถึงอิทธิพลความเช่ืออยางเดนชัดในชวงทวารวดีตอนปลาย จนกระทั่งขอมได4เส่ือมอํานาจลง จึงปรากฏกลุมล4านช4าง
อพยพมาตงั้ มัน่ อยทู ล่ี มุ แมน้าํ โขงจนถงึ ปจF จุบัน2

ประวตั ิความเป#นมาของจังหวัดหนองคาย พบวา เมืองเวียงคุก (เวียงคํา) - ซายฟอง ในพุทธศตวรรษท่ี ๑๖-๑๗
พบพระพุทธรูปศิลา รวมทั้งศิลาจารึกและปราสาทขอมโบราณกระจายอยูท่ัวไปในเขตเมืองเวียงคุก และซายฟอง ท่ีเห็น
เดนชัดคือ เทวรูปฉลองพระองคของพระเจา4 ชัยวรมันที่ ๗ พบท่ีวดั ยอดแกว4 3 ในชวงศตวรรษท่ี ๑๘-๑๙ พงศาวดารล4านช4าง
กลาวถงึ เวยี งคาํ สมัยพระเจา4 ฟา€ งม4ุ (ครองเมืองล4านชา4 งเชียงทอง ระหวางป‰ พ.ศ. ๑๘๙๖-๑๙๑๕) ไดร4 วบรวมอาณาจกั รลา4 น
ช4าง โดยการนํากําลังทหารจากกัมพูชา ขึ้นมาตามลําแมน้ําโขง เข4าตีเมืองรายทางมาจนถึงปากซัน แล4วเข4าตีเมืองพาน
เมอื งจนั ทบุรี (เวยี งจันทน) โดยลองมาตาม ลาํ นํา้ งมึ แล4วเขา4 ตเี มืองไผหนามของพระยาเภา แตไมสามารถเอาชนะกันได4 จึง
ตกลงเปน# พันธมติ รกนั และเปล่ียนชอื่ เมอื งไผหนามเปน# เวียงคาํ เมื่อ พ.ศ. ๑๘๙๙ และถอื วาเป#นสวนหนึ่งของอาณาจักรล4าน
ชา4 ง4

ในสมยั พระเจา4 ไชยเชษฐาธริ าช (พ.ศ. ๒๐๙๓-๒๑๑๕) ได4เสด็จไปบูรณปฏิสังขรณพระธาตุบังพวน อันเป#นศาสน
สถานท่สี ําคญั ของเมืองเวียงคกุ ซึ่งได4รับการปฏสิ ังขรณตอเนื่องมาต้ังแตพระเจ4าแสนหล4า (พ.ศ.๒๐๒๘-๒๐๓๘) เมืองเวียง
คุกจึงมีความสําคัญในทางพระพุทธศาสนา ปFจจุบัน เมืองเวียงคุก เป#นตําบลเวียงคุก อําเภอเมืองหนองคาย จังหวัด
หนองคาย เปน# แหลงโบราณสถานทสี่ ําคญั แหงหน่งึ ของจงั หวัดหนองคาย มีโบราณสถานมากกวา ๑๐๐ แหง และเป#นท่ีตั้ง
ของพระธาตุบงั พวนอันเปน# ที่เคารพสักการะของชาวหนองคายและชาวไทยท้งั มวล

เมืองเวียงคุกเป#นเมืองท่ีมีประวัติศาสตรอันยาวนาน เป#นเมืองที่มีเสนหทางประวัติศาสตร จึงทําให4ผ4ูวิจัยสนใจ
ในการศกึ ษาการบรหิ ารจดั การแหลงทองเที่ยวเชิงประวัติศาสตรในเมืองเวียงคุก ซึ่งผู4วิจัยเห็นวามีความสําคัญเป#นอยางย่ิง
เน่ืองจากเป#นการศึกษาเพ่ือนําไปถายทอดความร4ู พร4อมทั้งสงเสริมให4อนุชนรุนหลังได4ตระหนักถึงคุณคาของแหลง
โบราณสถานทางศาสนา และชวยกนั อนรุ กั ษแหลงโบราณคดีเหลานัน้ ใหค4 งอยคู กู บั ประเทศไทยสืบไป

1ฯพณฯ พนิ จิ จารสุ มบัติ “หนองคาย” เพ่ือชาวหนองคาย, (กรุงเทพมหานคร: บริษัทมังกรการพิมพ, ๒๕๔๐),
หน4า ๑.

2 กรมศิลปากร, วัฒนธรรมพัฒนาการของประวัติศาสตร+ เอกลักษณ+และภูมิปZญญาจังหวัดหนองคาย,
(กรงุ เทพมหานคร: ครุ สุ ภาลาดพร4าว, ๒๕๔๓), หนา4 ๒๑-๒๗.

3 อ4างใน พงศาวดารเมืองหนองคายและประวัติศาสตรพ+ ้นื ฐานเมืองหนองคาย.

www.nongkhaitrip.com. (๑๓/๖/๒๕๕๖).

เอกสารสืบเนอ่ื งจากการประชมุ วิชาการและนําเสนอผลงานวิจยั ระดบั ชาติ 2559 “การวจิ ัยรับใชช% มุ ชนสรา% งสังคมฐานความรู%” 337

วตั ถปุ ระสงค+ของการวิจัย
๑. เพอื่ ศกึ ษาประวตั ิศาสตรและความเป#นมาของเมืองเวียงคกุ จังหวดั หนองคาย
๒. เพอ่ื ศกึ ษาการบรหิ ารจัดการแหลงประวัตศิ าสตรเมืองเวยี งคกุ โดยการมีสวนรวมของภาคีท4องถิ่น
๓. เพอ่ื เสนอนโยบายและยทุ ธศาสตรการพฒั นาแหลงประวตั ศิ าสตรเมืองเวยี งคกุ จงั หวดั หนองคาย

วิธีดาํ เนนิ การวจิ ยั

๑) รูปแบบการวิจัย

๑) การวิจยั คร้ังนเ้ี ปน# การวิจยั ทัง้ การวิจัยเอกสาร และการลงพ้ืนที่ภาคสนาม
๒) ใช4แหลงสืบค4นจากสํานักหอสมุดแหงชาติ ห4องสมุดมหาวิทยาลัย ตํารา พงศาวดาร เอกสาร นโยบายและ
ยทุ ธศาสตรจังหวัดหนองคาย และองคกรปกครองสวนท4องถ่นิ เปน# แหลงสืบค4นข4อมลู
๓) ภาคสนาม ทาํ การสาํ รวจหลักฐานทางประวตั ิศาสตรทป่ี รากฏอยใู นปFจจุบัน และสัมภาษณบุคคลที่เกี่ยวข4อง
ท่ีเปน# พระสังฆาธกิ าร นกั วิชาการ ผนู4 ําชุมชน ผ4ูนําทอ4 งถน่ิ และปราชญชาวบา4 น ในเขตเมอื งเวียงคกุ โบราณ
๔) จดั ทําเวทพี จิ ารณ หาแนวทางการพฒั นานโยบายจากภาคีทอ4 งถ่ิน
๒) ประชากรกลมุ ตัวอยาง ประกอบไปด4วย
๑) พระสังฆาธิการ จํานวน ๙ รปู
๒) นกั วชิ าการ จํานวน ๗ คน
๒) ผ4นู าํ ชมุ ชน จาํ นวน ๓ คน
๓) ผน4ู าํ ท4องถนิ่ จาํ นวน ๔ คน
๔) ปราชญชาวบ4าน จาํ นวน ๕ คน
รวมทง้ั สิ้น จํานวน ๒๘ รปู /คน
๓) เคร่ืองมือที่ใช%ในการวิจัย การวิจัยเป#นการวิจัยเชิงคุณภาพ เป#นการวิจัยทั้งการวิจัยเอกสาร และการลง
พน้ื ทภ่ี าคสนาม ซ่งึ ใช4เคร่อื งมอื ในการวิจยั ดังน้ี
๑) การสํารวจภาคสนาม เป#นการสํารวจแหลงโบราณสถาน โดยการเจาะลึกข4อมูลพ้ืนฐานวิถีชีวิต รวมกับการ
สังเกตการณ สัมภาษณเพือ่ รวบรวมข4อมลู แล4วนํามาวเิ คราะหเพื่อให4เข4าใจและอธบิ ายปรากฏการณทเ่ี กดิ ขน้ึ ในชมุ ชน
๒) การสัมภาษณเชงิ ลกึ การสัมภาษณเป#นสวนหน่ึงของการสาํ รวจภาคสนาม เพอ่ื ชวยให4เข4าถึงผ4ูถูกสัมภาษณได4
โดยตรงและทําการบันทึกขอ4 มูลในขณะนน้ั โดยใช4แบบสมั ภาษณเปน# เครอ่ื งมอื ซ่ึงมโี ครงสรา4 งและองคประกอบดงั น้ี
๑. ข4อมูลท่วั ไปของผใู4 หส4 มั ภาษณ
๒. ขอ4 มลู เก่ยี วกับประวัติศาสตรเมอื งเวยี งคุก
๓. ข4อมูลเกย่ี วกับแหลงประวตั ศิ าสตรเมืองเวียงคกุ
๔. ขอ4 มลู เกี่ยวกับการบรหิ ารจัดการแหลงประวัตศิ าสตรเมอื งเวียงคกุ
๕. ข4อมลู เกี่ยวกบั นโยบายและยทุ ธศาสตรการพฒั นาแหลงประวตั ศิ าสตรเมอื งเวยี งคกุ
๖. ข4อเสนอแนะอน่ื ๆ
๔. การเก็บรวบรวมขอ% มลู สามารถทจี่ ะจาํ แนกข4อมูลไดด4 ังนี้
๑) ข4อมูลดา4 นประวัติศาสตร จะทาํ การเก็บรวบรวมเอกสารของนักวิชาการ และสวนราชการตางๆ รวมทั้งการ
สัมภาษณจากพระสังฆาธกิ าร นกั วิชาการ ผ4ูนําชมุ ชน ผูน4 าํ ทอ4 งถน่ิ และปราชญชาวบ4าน
๒) ข4อมูลด4านแหลงโบราณสถาน จะได4จากการรวบรวมเอกสารแล4วลงพ้ืนท่ีสํารวจแหลงโบราณสถานที่เป#น
ปจF จบุ ัน
๓) ข4อมูลด4านนโยบายและยุทธศาสตร จะทาํ การเกบ็ รวบรวมเอกสารของสวนราชการตางๆ ที่เกี่ยวข4อง รวมทั้ง
การสัมภาษณจากพระสงั ฆาธิการ นักวิชาการ ผ4ูนาํ ชมุ ชน ผ4นู าํ ท4องถิ่น และปราชญชาวบ4าน

338 เอกสารสบื เนอ่ื งจากการประชมุ วิชาการและนาํ เสนอผลงานวจิ ยั ระดบั ชาติ 2558 “การวิจัยรบั ใชช% มุ ชนสร%างสงั คมฐานความร%ู”

๕) การวิเคราะห+ข%อมลู
การวิจัยเป#นการวจิ ยั เชิงคณุ ภาพ เป#นการวิจยั ทงั้ การวิจัยเอกสาร และการลงพ้ืนท่ีภาคสนาม ผ4ูวิจัยได4รวบรวม
เอกสารและการใหส4 ัมภาษณจากพระสงั ฆาธกิ าร นักวชิ าการ ผู4นาํ ชุมชน ผูน4 าํ ท4องถ่ิน และปราชญชาวบ4าน นํามาวิเคราะห
จดั ทําเป#นรายงานการวจิ ยั และจดั ทําเวทพี ิจารณ เพอ่ื ตรวจสอบความถกู ตอ4 งและความสมบูรณของรายงานการวิจยั

ผลการวิจยั

๑. ประวตั ิศาสตร+และความเปนT มาของเมอื งเวียงคุก จงั หวัดหนองคาย
ประวัติความเป#นมาของเมืองเวียงคุกสามารถท่ีจะศึกษาได4 ๒ แนวทางคือ ศึกษาจากนิทานตํานาน และศึกษา

จากหลักฐานทางโบราณคดี ด4านนิทานตํานานความเป#นมาของเมืองเวียงคุกได4ถูกกลาวถึงในตํานานอุรังคธาตุซึ่งเป#น
ประวัติพระธาตุพนม ที่กลาวถึง ๗ แคว4น หน่ึงในนั้นคือ แคว4นสาเกตุนคร กลาวถึงเมืองร4อยเอ็ดประตู ของพระยาสุริยะ
วงศาปกครองอยู และไดต4 ้ังอํามาตยขึ้นหลายคน โดยคนท่ี ๒ ทรงตง้ั อโนชติ เปน# หมนื่ กางโฮงคร้ังเมอื งร4อยเอด็ ประตูเกิดการ
กบฏ ผคู4 นไดอ4 พยพล้ภี ยั มาอาศัยอยบู รเิ วณเขตชายแดน เนื่องจากใกลบ4 รเิ วณแหลงน้าํ หมน่ื กางโฮงไดพ4 าครอบครัว ๕ หมืน่
ครอบครัวเดินทางมาต้ังรกรากอยูท่ีห4วยคุกคํา ซึ่งในขณะนั้นเรียกวา เมืองไผหนาม เน่ืองจากเรียกช่ือตามลักษณะ
ภูมิศาสตรที่มีตน4 ไผหนามจาํ นวนมาก สวนการศึกษาจากหลักฐานทางโบราณคดี เร่ืองราวทางประวัติศาสตรเมืองเวียงคุก
ผานยุคประวัติศาสตรหลายยุคคือ ยุคทวารวดี ยุคลพบุรี ยุคล4านช4าง และได4ถูกยุบรวมจัดต้ังเป#นเมืองหนองคายใน
พ.ศ. ๒๓๗๐ สมัยรัชกาลพระบาทสมเด็จพระน่ังเกล4าเจ4าอยูหัว แหงกรุงรัตนโกสินทรหลังเกิดเหตุการณกบฏเจ4าอนุวงศ
รัชกาลที่ ๓ ได4โปรดเกล4าฯ ให4เมืองเวียงคํา (เวียงคุก) ข้ึนกับเมืองหนองคายเพื่อให4สะดวกตอการปกครอง จนกระท่ังถึง
พ.ศ. ๒๔๓๖ หลังเหตกุ ารณวกิ ฤตการณปากนํ้า ร.ศ. ๑๑๒ ระหวางฝรงั่ เศสกับสยาม ลาวได4ตกเป#นอาณานิคมของฝรั่งเศส
และเวียงคุกดนิ แดนฝ•Fงขวาของแมนํ้าโขงได4ถูกผนวกเข4าเป#นดินแดนของประเทศสยามในสมัยรัชกาลพระบาทสมเด็จพระ
จลุ จอมเกลา4 เจา4 อยูหวั จงึ สนั นษิ ฐานไดว4 าเมืองเวยี งคกุ โบราณ ในปจF จบุ ันนาจะเป#นพ้ืนท่ีตําบลเวียงคุก ตําบลปะโค ตําบล
พระธาตบุ งั พวน อําเภอเมืองหนองคายและตําบลโพนสาอาํ เภอทาบอ จังหวดั หนองคาย
๒. การบรหิ ารจดั การแหลงประวตั ศิ าสตรเ+ มืองเวียงคกุ โดยการมสี วนรวมของภาคีทอ% งถิน่

การบรหิ ารจดั การแหลงประวตั ศิ าสตรเมอื งเวียงคุกนนั้ คอนข4างจะมีความซับซ4อนเป#นอยางมาก เนื่องจากแหลง
ประวตั ิศาสตรเมืองเวยี งคุก อยใู นเขตการปกครองสวนทอ4 งถน่ิ หลายแหง แหลงประวัติศาสตรสวนใหญอยูในวัด ประกอบ
กบั แผนพฒั นาจังหวดั และแผนพัฒนาขององคกรปกครองสวนทอ4 งถิน่ ไมมีแผนด4านการบริหารจัดการแหลงประวัติศาสตร
สวนมากจะเป#นการพัฒนาโครงสร4างพ้ืนฐานและการพัฒนาด4านเศรษฐกิจเป#นหลัก แหลงประวัติศาสตรตางๆ จึงไมได4รับ
การดูแลจากหนวยงานของรัฐเทาทค่ี วร ภาระการดแู ล จึงตกอยูที่วดั ซ่ึงวัดแตละแหงมศี กั ยภาพตางกัน ทําให4โบราณสถาน
แตละแหงได4รับการดแู ลแตกตางกนั ดังน้ัน จังหวัดหนองคายและองคกรปกครองสวนท4องถิ่นในแหลงประวัติศาสตรเมือง
เวียงคุก ควรจะจัดทําแผนพัฒนารวมกัน เพ่ือให4การบริหารแหลงประวัติศาสตรเมืองเวียงคุกเป#นไปอยางมีประสิทธิภาพ
อันจะทําให4ชุมชนสนใจที่จะเรียนรู4ประวัติศาสตรเกิดความรักและหวงแหน ในโบราณสถานที่บรรพบุรุษได4สร4างไว4
ในขณะเดยี วกันแหลงประวตั ศิ าสตรเมืองเวียงคกุ จะชวยนํารายไดเ4 ขา4 สูชมุ ชนอกี ทางหนึง่ อยางแนนอน
๓. นโยบายและยุทธศาสตร+การพฒั นาแหลงประวัติศาสตรเ+ มืองเวยี งคุก จงั หวดั หนองคาย

นโยบายและยุทธศาสตรการพัฒนาแหลงประวัติศาสตรเมืองเวียงคุกจังหวัดหนองคายผู4วิจัยสรุปเป#นประเด็น
แบงเป#น ๕ ด4านคอื

๓. ๑ ดา% นประวตั ศิ าสตร+
แหลงประวตั ศิ าสตรเมืองเวียงคกุ มปี ระวตั ิความเป#นมายาวนาน ประวัติศาสตรบางชวงบางตอนมคี วามคลุมเครือ
ไมชดั เจน ควรจะมีสวนงานหรอื องคกรหลกั เรียบเรียงประวตั ิศาสตร ไปในทิศทางเดียวกัน ให4ลูกหลานชาวเมืองเวียงคุกได4
เรียนร4ูประวัติศาสตร เพื่อปลูกจิตสํานึก ให4ตระหนักถึงคุณคาและความสําคัญของโบราณสถาน จะได4ชวยกันบํารุงรักษา
โบราณสถาน ท่มี อี ยูในใหล4 ูกหลานในอนาคตได4ศกึ ษาและเรียนรู4ตอไป
๓. ๒ ด%านการบรหิ ารจัดการ
การบริหารจัดการแหลงประวัติศาสตรเมืองเวียงคุก มีความสลับซับซ4อนสืบเนื่องจากแหลงประวัติศาสตรอยูใน
พ้ืนที่องคกรปกครองสวนทอ4 งถิน่ หลายแหง ทั้งอยูในวดั บา4 งทสี่ าธารณะบา4 งทีเ่ อกชนบา4 ง บางสวนกรมศิลปากรข้ึนทะเบียน

เอกสารสบื เน่อื งจากการประชมุ วชิ าการและนําเสนอผลงานวจิ ยั ระดบั ชาติ 2559 “การวจิ ยั รับใชช% มุ ชนสร%างสงั คมฐานความร%ู” 339

ไว4แลว4 จงึ มวี ธิ กี ารบรหิ ารจดั การทีแ่ ตกตางกนั ไป ฉะน้นั จึงควรมหี นวยงานหรอื องคกรหลกั ทาํ หนา4 ท่ดี แู ลและบริหารจัดการ
แหลงประวัตศิ าสตรทงั้ หมด โดยอาศยั ความรวมมอื จากองคกรปกครองสวนทอ4 งถ่นิ วดั และชมุ ชนมสี วนรวมในการบริหาร
จดั การ

๓.๓ ด%านนโยบายและยุทธศาสตร+
นโยบายและยทุ ธศาสตรการพฒั นาแหลงประวัติศาสตรเมอื งเวียงคกุ ควรเปน# นโยบายหลักของจังหวัดหนองคาย
เพอื่ เปน# ตน4 แบบให4องคกรปกครองสวนท4องถิ่นในแหลงประวัติศาสตรเมืองเวียงคุก ได4กําหนดนโยบายและยุทธศาสตรให4
เป#นไปในทิศทางเดียวกัน โดยองคกรปกครองสวนทอ4 งถน่ิ ควรประสานความรวมมือในการกําหนดนโยบายและยุทธศาสตร
และแนวปฏบิ ตั ริ วมกัน
๓.๔ ดา% นการอนุรกั ษ+
แหลงประวัติศาสตรเมืองเวียงคุกมีโบราณสถานมากมาย ควรจะมีหนวยงานหลักในการดูแลรักษา นั่นคือกรม
ศิลปากรควรขนึ้ ทะเบยี นไว4 เม่ือสาํ รวจและขนึ้ ทะเบียนไวอ4 ยางเป#นทางการ จะถอื เปน# การป€องกนั การปฏิสงั ขรณซอมแซมที่
ไมถูกต4องตามหลักวิชาการในขณะเดียวกันควรให4สังคมและชุมชนเข4ามามีสวนรวมในการดูแลรักษา เพื่อให4เกิดความรัก
ความหวงแหนในโบราณสถาน
๓.๕ ด%านการทองเทย่ี ว
แหลงประวัติศาสตรเมอื งเวียงคกุ มปี ระวัตคิ วามเป#นมายาวนาน และมีโบราณสถานมากมาย ควรสงเสริมให4เป#น
แหลงทองเที่ยวเชิงวัฒนธรรม ให4นักทองเท่ียวได4เข4ามาเที่ยวชมแตควรจะมีการพัฒนาถนนหนทาง และมีการดูแลรักษา
แหลงโบราณเพือ่ ตอ4 นรบั นกั ทองเที่ยวในอนาคตตอไป
ดงั นนั้ ผ4ูวจิ ยั จึงขอเสนอนโยบายและยทุ ธศาสตรการพัฒนาแหลางประวัติศาสตรเมืองเวียงคุก ดงั ตอไปน้ี
๑. จังหวัดหนองคายและองคกรปกครองสวนท4องถ่ินควรมีนโยบายและยุทธศาสตร การพัฒนาแหลง
ประวัติศาสตรเมืองเวียงคุกไปในทิศทางเดียวกันและมีความสัมพันธเช่ือมโยงนโยบายและยุทธศาสตรระดับจังหวัดและ
ระดบั ตําบล
๒. ควรมีหนวยงานหลักในการดูแลรักษาและบริหารจัดการแหลงประวัติศาสตร โดยการมีสวนรวมของชุมชน
โดยแยกแหลงโบราณสถานที่ขึ้นทะเบียนจากกรมศิลปากรแหลงโบราณสถานในวัด และแหลงโบราณสถานนอกวัดให4
ชัดเจน เพอื่ ความสะดวกในการบริหารจัดการ
๓. ควรปลูกฝFงให4ชุมชนได4เรียนรู4ประวัติศาสตรเมืองเวียงคุกไปในแนวทางเดียวกัน เพื่อให4ชุมชนตระหนักถึง
คุณคาของโบราณสถานท่ีบรรพบุรุษได4สร4างไว4 จะทําให4เกิดความรักและหวงแหน ชวยกันอนุรักษและดูแลรักษา เพื่อ
พัฒนาให4เปน# แหลงทองเที่ยวประวัติศาสตรอนั จะนํามาซง่ึ รายได4และความเจริญสสู งั คมและชมุ ชนอยางแทจ4 รงิ

ขอ% เสนอแนะ

จากการลงพ้ืนทใี่ นการทําวิจยั คร้ังนี้ ไดร4 ับความรวมมือจากประชาชนในพืน้ ทเ่ี ปน# อยางดมี าก ตลอดถึงผ4ูรู4ในพื้นที่
ใหข4 4อมลู ท่ีเปน# ประโยชน ให4ความรวมมอื กบั ผูว4 จิ ยั เปน# อยางมากเชนเดียวกนั ในฐานะท่ีตาํ บลเวียงคกุ เป#นบ4านเกดิ ของผวู4 จิ ยั
ผวู4 ิจยั คาดหวังใหป4 ระวัติความเป#นมาทน่ี าหลงใหลไมจางหายไปจากใจของคนเวียงคุก ตลอดถึงให4ประชาชนท่ัวไปได4ทราบ
ถงึ ประวัติศาสตร โบราณสถานทีท่ รงคุณคา ผว4ู จิ ัยจงึ แบงข4อเสนอแนะออกเป#น ๒ ด4าน คือ ข4อเสนอแนะเชิงนโยบายและ
ข4อเสนอแนะในการวิจัยครัง้ ตอไป โดยมรี ายละเอียดดังนี้

๑. เชิงนโยบาย
๑. จงั หวดั หนองคาย องคกรปกครองสวนท4องถน่ิ และประชาชน ควรให4ความสําคัญกับการดูแลอยาง

จริงจัง โดยกําหนดให4มีผู4ดูแลในแตละฝ‘ายอยางชัดเจนการรวบรวมงบประมาณเพื่อการบูรณปฏิสังขรณ รวมถึงการ
ซอมแซมถนนใหด4 ขี ้ึน

๒. จังหวัดหนองคาย องคกรปกครองสวนท4องถ่ิน ควรมีการประชาสัมพันธในรูปแบบตางๆ เชน ส่ือ
โทรทัศน ปา€ ยประชาสัมพนั ธ และการทําแผนพับประชาสมั พนั ธ ฯลฯ เพอื่ ใหเ4 ปน# ที่รจ4ู กั ของประชาชนโดยทว่ั ไป

340 เอกสารสืบเนอ่ื งจากการประชมุ วิชาการและนาํ เสนอผลงานวิจยั ระดบั ชาติ 2558 “การวิจยั รับใช%ชุมชนสร%างสงั คมฐานความร%ู”

๒. ในการวจิ ยั ครั้งตอไป
๑. ควรมีการศึกษาถึงรูปแบบทางสถาปFตยกรรมของเจดียแตละแหง เพื่อให4ทราบความเป#นมาของ

รูปแบบศิลปะอยางชัดเจน
๒. ควรทําการศึกษาเกีย่ วกับการมีสวนรวมของประชาชนในดา4 นการวางแผนการอนรุ ักษโบราณสถาน

เมืองเวยี งคกุ เน่ืองจากประชาชนในพืน้ ทย่ี อมเป#นสวนท่สี ําคัญท่ีสุดทท่ี าํ ให4การอนุรักษและพฒั นาแหลงประวัติศาสตรเมือง
เวียงคุกใหพ4 ฒั นาพ้ืนทไ่ี ปในแนวทางท่ีเหมาะสม

เอกสารอา% งองิ

กรมศลิ ปากร. วฒั นธรรมพฒั นาการทางประวัตศิ าสตร+ เอกลักษณแ+ ละภูมิปญZ ญาจงั หวัดหนองคาย. กรุงเทพมหานคร:
ครสุ ภาลาดพรา4 ว, ๒๕๔๓.

ฯพณฯ พนิ ิจ จารสุ มบัติ. “หนองคาย” เพือ่ ชาวหนองคาย. กรุงเทพมหานคร: บริษทั มงั กรการพิมพ, ๒๕๔๐.
พงศาวดารเมอื งหนองคายและประวตั ิศาสตร+พนื้ ฐานเมอื งหนองคาย. www.nongkhaitrip.com.

เอกสารสบื เนอื่ งจากการประชมุ วชิ าการและนาํ เสนอผลงานวจิ ัยระดบั ชาติ 2559 “การวิจัยรับใช%ชุมชนสร%างสังคมฐานความร%ู” 341

การพฒั นาทรัพยากรมนุษย+ตามหลกั พุทธจติ วิทยา
The Human Resource Development in accordance with Buddhist psychology

พระครูรัตนญาณวิมล1
Phakrurattanayanavimon1

บทคดั ยอ

งานวจิ ัยน้มี วี ตั ถปุ ระสงค ๓ ประการ คอื เพื่อศกึ ษาการพฒั นาทรัพยากรมนษุ ยเชิงพุทธจิตวิทยาเพื่อวิเคราะห
การพัฒนาทรพั ยากรมนุษยเชงิ พทุ ธจิตวทิ ยา เพ่ือเป€าหมายของกระบวนการพฒั นามนษุ ยเชิงพุทธจติ วทิ ยาโดยได4ศกึ ษาจาก
เอกสารปฐมภูมิ ได4แก คัมภีรพระไตรป’ฎกฉบับภาษาไทย อรรถกถาและจากเอกสารงานวิจัยที่เกี่ยวข4อง แล4วนํามา
วเิ คราะหสงั เคราะหขอ4 มลู โดยลําดับ ผลจากการวจิ ยั พบวา

การพัฒนาทรัพยากรมนุษยตามหลักพระพุทธศาสนานั้นต4องพัฒนาตนให4เป#นคนดีกอนแล4ว สังคมก็จะดีไปด4วย ซึ่งตรงกับ
ขอ4 ความท่วี า "หลักแหงความประพฤติ" หรือ แนวทางของการประพฤติดี ปฏิบัติชอบของการดําเนินชีวิตของมนุษย เพราะหลักศีลธรรม
เป#นแนวทางประพฤติปฏิบัติตนที่สร4างสรรคชีวิตคนให4เป#นคนดี ทั้งเป#นพื้นฐานในการดําเนินชีวิต เพ่ือให4บรรลุถึงจุดหมายปลายทาง
สูงสุดของชีวติ

พระพุทธศาสนายกยองผท4ู พ่ี ัฒนาตนวาเปน# บคุ คลสงู สุด ซงึ่ มีพทุ ธพจนกลาววา “ทนฺโต เสฏ–โฐ มนุสฺเสสุ ในหมูมนุษยคนที่ฝ—ก
ตนแล4วเปน# ผป4ู ระเสริฐสดุ ” มนษุ ยเปน# ผทู4 ่ฝี —กได4 มศี กั ยภาพทส่ี ามารถพัฒนาได4ด4วยการฝ—กฝนอบรมตน

พระพุทธศาสนาไดแ4 บงจุดหมายของชีวิตออกเป#น ๒ ระดับ คือ จุดหมายระดับโลกียะและระดับโลกุตตระ การจะเข4าถึงแตละ
จดุ หมายนัน้ มวี ิธกี ารท่แี ตกตางกันและคณุ สมบัติของผ4สู ําเร็จในแตละเปา€ หมายก็แตกตางกันเชนกันพระพุทธศาสนาตั้งจุดหมายสูงสุดไว4
ท่ีการบรรลุนิพพาน ซ่ึงจัดวาเป#นจุดหมายที่มนุษยสามารถพัฒนาตนเองให4บรรลุถึงได4ด4วย "การพัฒนา"และนําหลักธรรมทาง
พระพุทธศาสนามายึดในการดํารงชีวิต ยึดหลักปฏิบัติที่มีประโยชนตอตนเอง ตอผู4อื่น และตอสังคม เป#นมิตรกับส่ิงแวดล4อม ตลอดจน
การดาํ เนนิ ชวี ติ ไปสูการดําเนนิ ชวี ติ ท่เี ขา4 ถึงจดุ มงุ หมายสูงสดุ ตอไป
คําสาํ คัญ: การพฒั นา การพัฒนาทรพั ยากรมนษุ ย เชิงพทุ ธจติ วิทยา

ABSTRACT

The objective of this research is to study three aspects of human resource development in
Buddhist psychology. In order to analyze the development of human resources in Buddhist
psychology.The goal of the process of human development in Buddhist psychology, the study of
primary documents, including the Holy Scriptures to the Bible Commentary, Thailand and
thedocumentation related research. And then analyze the data using a synthetic sequence. The results
showed that,

Human Resource Development Buddhism must develop their people well before then.
Society would be better to Which is exactly the message that "The core of conduct," or the way of
doing good. Like the practice of human life. Because morality is guided Conduct creative people to be
good. These are the basics of life. To achieve the ultimate destination of their lives.

1 พระครรู ัตนญาณวมิ ล, นสิ ิตหลักสูตรพทุ ธศาสตรดุษฎีบัณฑิต, คณะมนุษยศาสตร สาขาพุทธจิตวิทยา มหาวิทยาลัยมหา
จฬุ าลงกรณราชวทิ ยาลยั , ๒๕๕๙.

342 เอกสารสบื เนอ่ื งจากการประชมุ วชิ าการและนาํ เสนอผลงานวิจยั ระดบั ชาติ 2558 “การวจิ ัยรับใชช% ุมชนสร%างสังคมฐานความรู%”

Buddhism praised the development as their individual maximum . The Buddha said,
“Tantosaddhomanutsesu Among the men who practice it as their most noble” man who had trained .
The potential that can be developed with training them.

Buddhism is divided into two levels, the goal of life is the goal of her solo guitar and solo
Gangutbasket . To reach the goal , the methods and properties of different students in each goal
difference as well.Buddhism is the ultimate goal of achieving nirvana . Which is a destination that a
man can achieve self-development of a " breakthrough" and adheres to the principles of Buddhism to
life . Adoption of practices that are beneficial to themselves and to others socially , environmentally
friendly . As well as lifestyle to lifestyle to reach the ultimate goal .
KEYWORDS: Development, The Human Resource Development, buddhist psychology

ความเปนT มาและความสําคัญของปญZ หา

สงั คมในปจF จุบันนี้ มีการพัฒนาไปได4อยางรวดเรว็ และตอเนื่องเป#นอยางมาก สืบเนอ่ื งมาจากสภาพของธรรมชาติ
โดยท่ัวไป มนุษยพัฒนาตนเองมาโดยเป#นลําดับ ในตอนแรกก็อยูกันเป#นกลุมเฉพาะตน ปกป€องแตพวกตนเป#นหลัก
ในขณะเดียวกันก็เป#นศัตรูกับกลุมอ่ืน ๆ แกงแยงชิงดี ส4ูรบกับกลุมอ่ืน ๆ จนภายหลังมีการเปล่ียนแปลงและพัฒนา
ใชป4 Fญญาในการววิ ัฒนาการ ทเี่ ปล่ียนแปลงไปสามารถรวมกลุมให4ใหญขึ้นไปเรื่อย ๆ และสามารถอยูรวมกันได4 มนุษย
น้นั เปน# สังคม หมายถึง การอยรู วมเป#นกลุมๆ ไมไดอ4 ยอู ยางโดดเด่ียว อยูรวมกนั เป#นกลุม ๆ ที่มลี ักษณะตาง ๆ แตกตาง
กนั ออกไป เป#นต4นวา อยูเป#นครอบครัว เผาพันธุชุมชน สังคม และประเทศชาติ เมื่อมารวมกันเป#นกลุมนั้นยอมมีผ4ูนํา
และผต4ู าม ของประชาชนหรอื คนในกลุม ยังมีการควบคมุ ดูแล การจัดระเบียบ และการพัฒนา เพื่อให4เกิดความสงบสุข
และมกี ารพฒั นาขน้ึ มาได4อยางตอเนอ่ื ง เมอื่ มีกลมุ คนเหลาน้ี กย็ อมมีในส่งิ ที่ดที เ่ี จริญตอไป ในทางคํากรยิ า คาํ วา พัฒนา
หมายความวา การทําใหเ4 จริญ ทาํ ให4เติบโตงอกงามและมากข้นึ 1

มนษุ ยทกุ คนอยากเปน# คนทส่ี มบรู ณ มชี ีวิตทมี่ ีความสขุ ในการดาํ เนนิ ชีวิต ประสบความสําเร็จตามเป€าหมายที่
ตัวเองได4ต้ังไว4 จึงจะต4องมีการพัฒนาตนเองให4มีการเรียนร4ู สร4างวิสัยทัศนใหม ๆ ท่ีทันสมัยตอยุคในปFจจุบันน้ี เมื่อมา
ปรบั ปรงุ เปลี่ยนแปลงตนเอง ใหต4 นเองไดท4 นั ยคุ ทันสมัยมคี วามเจริญงอกงาม มีความรู4 มีทักษะและมีความสามารถ ใน
การพฒั นาประสทิ ธิภาพในการทํางาน ดา4 นการอยรู วมในกันสงั คม มปี ญF ญาและคุณธรรม ควบคูไปดว4 ย ดงั คาํ ที่วา "เมื่อ
ไมได4พัฒนาท่ีจติ ใจจะพัฒนาดา4 นใด ๆ กไ็ รผ4 ล การพฒั นาจงึ ตอ4 งเริ่มท่ใี จคน เพ่ือเกิดผลพัฒนาทถ่ี าวร"

หลักธรรมในทางพระพุทธศาสนาท่ีมีความสอดคล4องที่สามารถฝ—กฝนการพัฒนาตนเอง คือ สิกขา ๓ หรือ
ไตรสิกขา เป#นขอ4 ท่ีจะตอ4 งศึกษา ขอ4 ปฏิบตั ิทีเ่ ป#นหลักสาํ หรับศึกษา คือในการฝก— หดั อบรม กาย วาจา จติ ใจ และปFญญา
ให4ย่ิง ๆ ข้ึนไปจนบรรลุจุดหมายสูงสุดคือพระนิพพาน ได4แก ๑) อธิสีลสิกขา สิกขาคือศีลอันย่ิง ข4อปฏิบัติสําหรับ
ฝก— อบรมในทางความประพฤติอยางสูง ๒) อธิจิตตสิกขา สิกขาคือจิตอันยิ่ง ข4อปฏิบัติฝ—กอบรมจิตเพื่อให4เกิดคุณธรรม
เชน สมาธอิ ยางสงู และ ๓) อธิปFญญาสิกขา สกิ ขาคือปFญญาอันยิ่ง ข4อปฏิบัติสําหรับฝ—กอบรมปFญญาเพ่ือให4เกิดความร4ู
แจง4 อยางสูง เรยี กงาย ๆ วา ศลี สมาธิ และปFญญา2 ดังมีพทุ ธพจนท่ีเน4นยํา้ หลักการฝก— ฝนพฒั นาตนของมนุษย และเร4า
เตอื น พร4อมท้งั สงเสริมกําลงั ใจ ให4ทกุ คนมงุ ม่นั ในการฝก— ศกึ ษาพฒั นาตนจนถึงท่สี ุด เชน

วรมสฺสตรา ทนฺตา อาชานียา จ สินฺธวา กุšฺชรา จ มหานาคา อตฺตทนฺโต ตโต วรํ "อัสดร สินธพ อาชาไนย
กุญชร และช4างหลวง ฝก— แล4วล4วนดเี ลศิ แตคนทฝ่ี ก— ตนแล4วประเสรฐิ กวา (ท้ังหมด) นั้น"3ทนฺโต เสฏ–โฐ มนุสฺเสสุ. "ในหมู

1ราชบัณฑิตยสถาน, พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน,(กรุงเทพมหานคร : กระทรวงศึกษาธิการ, ๒๕๔๒),
หนา4 ๒๓๘.

2ที.ปา.(ไทย) ๑๑/๒๒๘/๒๓๑, องฺ.ตกิ .(ไทย) ๒๐/๕๒๑/๒๙๔.
3ขุ.ธ. (ไทย) ๒๕/๓๓/๕๗.

เอกสารสบื เนอื่ งจากการประชมุ วชิ าการและนําเสนอผลงานวจิ ัยระดบั ชาติ 2559 “การวจิ ยั รบั ใช%ชมุ ชนสร%างสังคมฐานความรู%” 343

มนษุ ย ผ4ูประเสรฐิ สุด คอื คนท่ีฝ—กแลว4 1วชิ ฺชาจรณสมฺปนโฺ น โส เสฏ–โฐ เทวมานุเส. "ผถู4 ึงพร4อมด4วยวิชชาและจริยะ เป#นผ4ู
ประเสรฐิ สุด ท้งั ในหมมู นษุ ยและมวลเทวา"2 อตตฺ า หิ อตฺตโน นาโถ โก หิ นาโถ ปโร สิยา อตฺตนา หิ สทุ นฺเตน นาถํ ลภ
ติ ทลุ ฺลภํ. "ตนแลเป#นท่พี ง่ึ ของตน แทจ4 รงิ นน้ั คนอนื่ ใครเลาจะเป#นท่ีพ่ึงได4 มีตนท่ีฝ—กดีแล4วนั่นแหละ คือได4ท่ีพึ่งซ่ึงหาได4
ยาก"3

พระสัมมาสัมพุทธเจ4า ทั้ง ๆ ท่ีเป#นมนุษยคนธรรมดา แตเม่ือเป#นผู4ท่ีได4รับการฝ—กแล4ว ได4อบรมจิตถึงที่แล4ว แม4
กระท้ังเทพเทวดาทั้งหลายท้ังมวลก็ยังน4อมนมัสการแดองคพระสัมมาสัมพุทธเจ4า4 คนเราน้ันสามารถฝ—กฝนได4ซึ่งสามารถ
เตือนตนเองไดอ4 ยเู สมอวา เราสามารถฝก— ฝนและพัฒนาตนเองได4อยูเสมอ ฝ—กในด4านของพฤติกรรม มีการฝ—กฝนตนเองท่ีดี
สามารถควบคุมพฤติกรรมของตนเองไดอ4 ยเู สมอ ฝ—กในด4านสมาธิ การควบคุมจิตใจ พัฒนาในด4านคุณสมบัติตาง ๆ ของจิต
เชนความเพียรพยายาม ความรับผิดชอบ มีสติ และสมาธิ สามารถระลึกได4อยูเสมอจนสามารถพัฒนา และเพ่ิม
ประสิทธิภาพของสขุ ภาพจิตใหด4 ีขึน้ เร่ือยไป ฝก— ในด4านปFญญา เปน# การพฒั นาในการรับรู4ความจริง รู4ในส่ิงท่ีเป#นจริงมีเหตุมี
ผล รู4จักในการวนิ จิ ฉยั ตลอดจนการร4ูแจ4งถึงความจริงที่เปน# สากลของส่งิ ท้งั ปวง รเู4 ทาทันในสงิ่ ธรรมดาของโลกและชวี ิต

เมื่อมกี ารศกึ ษาและทาํ ความเขา4 ใจของการฝ—กฝนแล4ว อีกหลักธรรมหน่ึงท่ีจะเป#นเครื่องชวยทําให4เจริญ มีการฝ—กฝน
พัฒนาตนเองให4ดียิ่งข้ึนไป คือ ภาวนา ๔ หมายถึง การเจริญ, การทําให4มีข้ึน, การฝ—กอบรม, การพัฒนา ได4แก ๑) กาย
ภาวนา หมายถงึ การเจริญกาย พัฒนากาย การฝ—กอบรมกาย ให4รูจ4 กั ตดิ ตอเกยี่ วขอ4 งกบั สงิ่ ท้ังหลายภายนอกทางอินทรียทั้ง
๕ ดว4 ยดี และปฏิบตั ิตอสง่ิ เหลานั้นในทางที่เป#นคณุ มใิ หเ4 กิดโทษ ให4กุศลธรรมงอกงาม ให4อกุศลธรรมเสื่อมสูญ การพัฒนา
ความสมั พันธกบั ส่งิ แวดล4อมทางกายภาพ ๒) สีลภาวนา หมายถงึ การเจริญศีล พฒั นาความประพฤติ การฝ—กอบรมศีล ให4
ต้ังอยูในระเบียบวินัย ไมเบียดเบียนหรือกอความเดือดร4อนเสียหาย อยูรวมกับผู4อื่นได4ด4วยดี เกื้อกูลแกกัน ๓) จิตภาวนา
หมายถึง การเจริญจิต การพัฒนาจิต การฝ—กอบรมจิตใจ ให4เข4มแข็งมั่นคงเจริญงอกงามด4วยคุณธรรมท้ังหลาย เชน มี
เมตตากรุณา ขยันหมั่นเพียร อดทนมีสมาธิ และสดช่ืน เบิกบาน เป#นสุขผองใส เป#นต4น และ ๔) ปFญญาภาวนา หมายถึง
การเจรญิ ปญF ญา การพัฒนาปญF ญา การฝ—กอบรมปFญญา ให4รเู4 ขา4 ใจสงิ่ ท้งั หลายตามเปน# จริง รู4เทาทันเห็นโลก และชีวิตตาม
สภาวะ สามารถทาํ จิตใจใหเ4 ป#นอสิ ระ ทาํ ตนใหบ4 รสิ ทุ ธิ์จากกิเลส และปลอดพ4นจากความทุกข แก4ไขปFญหาที่เกิดขึ้นได4ด4วย
ปFญญา ในบาลีที่มา ทานแสดงภาวนา ๔ นี้ ในรูปที่เป#นคุณบทของบุคคล จึงเป#น ภาวิตกาย ภาวิตศีล ภาวิตจิต ภาวิต
ปFญญา หมายถงึ ผู4ได4เจริญกาย ศีล จิต และปFญญาแล4ว บุคคลทม่ี ีคณุ สมบตั ิชดุ นีค้ รบถว4 นยอมเป#นพระอรหันต5 ในด4านการ
พัฒนาทางด4ายกายนั้น เป#นการพัฒนามีความสัมพันธตอสิ่งแวดล4อมทางกายภาพ โดยเฉาะทางด4าน อินทรียท้ัง ๕ ได4แก
ตา หู จมกู ลนิ้ และกาย ให4มเี กือ้ กลู กนั และกนั ดา4 นสีลภาวนา เป#นการเจรญิ ศีล พัฒนาศีล พฒั นาความสัมพนั ธ และความ
ประพฤติ ใหอ4 ยูรวมกนั โดยตั้งอยูในระเบียบวินัย ไมเบยี ดเบียดซึ่งกนั และกัน ชวยเหลอื ซึ่งกนั และกนั กับผอู4 ื่นในสังคมดว4 ยดี
ดา4 นจติ ภาวนา เปน# การพฒั นาจิต ทาํ ให4จติ มคี วามเข4มแข็ง มัน่ คง มีความเมตตากรุณา ขยันหมนั่ เพยี ร เป#นสุข ผองใสดีงาม
เจรญิ งอกงามดว4 ยคณุ ธรรม และดา4 นปญF ญาภาวนา เป#นการพัฒนาดา4 นปFญญา ให4มีการเสริมสร4างฝ—กฝนปFญญาให4มีความร4ู
ชัดในความเป#นจริงเป#นปFจจบุ ัน รแ4ู ละเข4าใจในสิ่งทีเ่ ปน# ไป รแู4 จ4งในโลก ใช4ชวี ิตตามสภาวะ สามารถแก4ไขปFญหาด4วยปFญญา
มีชีวิตที่ดีงามโดยปราศจากทุกขทั้งปวงสังคมปFจจุบันน้ี การอยูรวมกันถือวาเป#นสิ่งสําคัญในการท่ีจะนําพาให4มี
เจริญกา4 วหน4า บคุ คลในสงั คมตอ4 งจะมีรวมมอื และชวยเหลือซึ่งกันและกนั ทําใหเ4 กิดความสามัคคี ปรองดอง ชวยเหลือกัน
ให4มีความสงบสุขในสังคม ในทางพระพุทธศาสนาที่พระพุทธเจ4าได4ตรัสหลักธรรมที่จะเป#นแนวในการเสริมสร4างความ
สามัคคีกัน การอยูรวมกันอยางมีความสุขในสังคม ๖ ประการด4วยกัน คือ สาราณียธรรม ๖ หมายถึง ธรรมเป#นท่ีตั้งแหง
ความให4ระลึกถึง, ธรรมเป#นเหตุให4ระลึกถึงกัน, ธรรมที่ทําให4เกิดความสามัคคี, หลักการอยูรวมกัน ได4แก ๑) เมตตา

1ขุ.ธ. (ไทย) ๒๕/๓๓/๕๗. ก%าวหน%าคนต%องพัฒนาปZญญาและวินัย,(นครปฐม :
2สํ.นิ. (ไทย) ๑๖/๗๒๔/๓๓๑.
3ขุ.ธ. (ไทย) ๒๕/๒๒/๓๖.
4พระพรหมคุณาภรณ (ป.อ. ปยุตฺโต),ICT
มหาวทิ ยาลัยมหดิ ล, ๒๕๕๓), หนา4 ๑๑๒.
5องฺ. ปšจฺ ก. (ไทย) ๒๒/๗๙/๑๒๑.

344 เอกสารสืบเนือ่ งจากการประชมุ วิชาการและนาํ เสนอผลงานวิจยั ระดบั ชาติ 2558 “การวจิ ัยรบั ใช%ชมุ ชนสร%างสังคมฐานความร%ู”

กายกรรม ต้ังเมตตากายกรรมในเพอื่ นพรหมจรรย ทั้งตอหนา4 ลบั หลงั คือชวยเหลือกิจธุระของผ4ูรวมหมูคณะด4วยความเต็ม
ใจ แสดงกิริยาอาการสุภาพ เคารพนับถือกัน ทั้งตอหน4าและลับหลัง ๒) เมตตาวจีกรรม ตั้งเมตตาวจีกรรมในเพ่ือน
พรหมจรรย ท้ังตอหน4าลับหลัง คือชวยบอกแจ4งสิ่งท่ีเป#นประโยชน ส่ังสอน แนะนําตักเตือนด4วยความหวังดี กลาววาจา
สภุ าพ แสดงความเคารพนับถือกัน ทั้งตอหน4าและลับหลงั ๓) เมตตามโนกรรม ตง้ั เมตตามโนกรรมในเพ่ือนพรหมจรรย ทั้ง
ตอหนา4 และลับหลัง คอื ตัง้ จติ ปรารถนาดี คิดทําสิ่งท่ีเป#นประโยชนแกกัน มองกันในแงดี มีหน4าตายิ้มแย4มแจมใสตอกัน ๔)
สาธารณโภคิตา ไดส4 ิ่งของใดกม็ าแบงปFนกัน คือเมื่อได4ส่ิงใดมาโดยชอบธรรม แม4เป#นของเล็กน4อย ก็ไมหวงไว4ผ4ูเดียว นํามา
แบงเฉลี่ยเจือจาน ให4ได4มีสวนรวมใช4สอยบริโภคท่ัวกัน ๕) สีลสามัญญตา มีศีลบริสุทธิ์เสมอกันกับเพ่ือนพรหมจรรย
ทั้งหลาย ทง้ั ตอหนา4 และลับหลงั คือมคี วามประพฤติสจุ รติ ดีงาม ถูกต4องตามระเบียบวนิ ัย ไมทาํ ตนให4เป#นที่หนา4 รงั เกยี จของ
หมูคณะ และ๖) ทิฏฐิสามัญญตา มีทิฏฐิดีงามเสมอกันกับเพ่ือนพรหมจรรยทั้งหลาย ทั้งตอหน4าและลับหลัง คือมีความ
เห็นชอบรวมกัน ในขอ4 ทเ่ี ปน# หลักการสําคัญอันนําไปสูความหลุดพ4น สิ้นทุกข หรือขจัดปFญหา1 ในความสามัคคีน้ันเป#นบอ
เกดิ แหงความสําเรจ็ ท้ังปวง เป#นสิ่งท่ีจะสร4างความเจริญก4าวหน4าได4อยางดี เสริมสร4างความร4ูสึกที่ดีให4รู4สึกดีตอกันและกัน
ดังพระราชดํารัสของพระบาทสมเด็จพระเจ4าอยูหัว ท่ีพระองคทรงตรัสให4กับประชาชนชาวไทย ทรงแนะนําดังน้ี ประการ
แรก คอื การที่ทกุ คนคดิ พูด ทาํ ด4วยความเมตตา มุงเจริญตอกัน ประการท่สี อง คือการท่ีแตละคนตางชวยเหลือเก้ือกูลกัน
ประสานงาน ประสานประโยชนกนั ใหง4 านท่ที าํ สาํ เรจ็ ผล ทั้งแกตน แกผู4อื่น และกับประเทศชาติ ประการที่สาม คือการท่ี
ทุกคนประพฤตปิ ฏบิ ตั ติ นอยูในความสุจริตในกฎกติกา และในระเบยี บแบบแผน โดยเทาเทียมเสมอกนั และประการที่สี่ คอื
การท่ตี างคนตางพยายามนําความคิด ความเหน็ ของตนให4ถกู ต4อง เที่ยงตรง และม่ันคงอยูในเหตุในผล หากความคิด จิตใจ
และประพฤตปิ ฏบิ ัติที่ลงลอยเดยี วกัน หากทกุ คนมกี ารพัฒนาตามหลักธรรม คนในสังคมกจ็ ะอยูรวมกันอยางมคี วามสามัคคี
ปรองดองชวยเหลอื กนั และกัน มคี วามสงบสขุ มสี ันติ มคี วามมนั่ คง และความเจรญิ ทัง้ หลายก็จะเกิดขนึ้ ในสงั คมตอไป

จากการศกึ ษาการพฒั นาทรัพยากรมนษุ ยตามหลักพทุ ธจิตวิทยา สรปุ วาหลกั ธรรมของพระพุทธศาสนาหลักการ
พัฒนาตนท่ีถูกต4องเหมาะสมตามหลักการของพระพุทธศาสนา ซึ่งมีเป€าหมายสําคัญในการฝ—กอบรมกาย จิต และปFญญา
ของตนตามหลักไตรสิกขา ผ4ูวิจัยจึงสนใจศึกษาการพัฒนาทรัพยากรมนุษยตามหลักพุทธจิตวิทยาเพ่ือเป#นประโยชนและ
การพัฒนาตนสูสงั คมตอไป
วตั ถปุ ระสงค+

๑.เพอ่ื ศึกษาการพัฒนาทรัพยากรมนษุ ยเชงิ พุทธจิตวิทยา
๒.เพ่อื วิเคราะหการพฒั นาทรัพยากรมนษุ ยเชงิ พทุ ธจิตวทิ ยา
๓. เพือ่ ศึกษาเป€าหมายของกระบวนการพัฒนามนษุ ยเชงิ พทุ ธจติ วทิ ยา

วธิ ดี าํ เนนิ การวจิ ัย

การวิจัยนี้ เป#นงานวิจัยเชิงคุณภาพ (Qualitative Research) ใช4วิจัยเอกสารเป#นหลัก โดยมีวิธีการ
ดําเนนิ การศึกษาข4อมลู ตาง ๆ ดังตอไปนี้

๑ เอกสารปฐมภูมิ ไดแ4 ก คัมภรี พระไตรปฎ’ กฉบับภาษาไทย
๒ เอกสารทุตยิ ภมู ิ ไดแ4 ก อรรถกถา ตาํ รา วทิ ยานิพนธ รายงานการวจิ ัย หนังสือเอกสาร และสื่อสิ่งพิมพตาง
ๆ เชน นิตยสาร วารสาร งานเขียนท่ีเก่ียวข4องทั่วไป ซึ่งจะใช4ในการวิจัยของการพัฒนาทรัพยากรมนุษยตามหลักพุทธ
จติ วิทยาพร4อมทั้งค4นคว4าขอ4 มลู จากอนิ เตอรเน็ตที่เหน็ วาเป#นประเด็นหลกั สําคัญ
๓ ขั้นประมวลผล ศึกษาค4นคว4ารวบรวมเรียบเรียง จัดข4อมูล วิเคราะหข4อมูล แล4วนํามาประมวลผล เรียบ
เรยี ง วิเคราะห สงั เคราะห และประเด็นทส่ี าํ คญั ตาง ๆ แล4วนํามาสรปุ และขอ4 เสนอแนะ เสนอเปน# ผลงานทางวชิ าการตอไป

1ที.ปา (ไทย) ๑๑/๓๑๗/๒๗๗, (องฺ.ฉกกฺ .(ไทย) ๒๒/๒๘๓/๓๒๓.

เอกสารสืบเนื่องจากการประชมุ วชิ าการและนําเสนอผลงานวจิ ยั ระดบั ชาติ 2559 “การวิจัยรับใช%ชมุ ชนสร%างสงั คมฐานความรู%” 345

การวเิ คราะห+ข%อมลู

การพัฒนาทรัพยากรมนุษยเชิงพุทธนั้นเป#นกระบวนการท่ีพระพุทธศาสนามองวาสิ่งหลายทั้งปวงเป#น
ธรรมชาติท่ีมีอยูและเป#นไปตามธรรมชาติ ดังน้ัน กระบวนการตาง ๆ ในการพัฒนาทรัพยากรมนุษยจึงเริ่มต4นท่ีตัวบุคคล
กลาวคอื การพัฒนาทรพั ยากรมนษุ ยในด4านตาง ๆ นนั้ ไดก4 าํ หนดเอาบุคคลเปน# จดุ ศนู ยกลางแล4วได4บรู ณาการหลกั ธรรมตาง
ๆ ในทางพระพุทธศาสนาเขา4 มาใชเ4 ปน# สวนประกอบในการพัฒนาซึ่งสวนมากจะเนน4 เร่ืองของ กาย วาจา ใจ และหลักธรรม
หลักที่นํามาใช4ในการพัฒนาดังกลาวคือหลัก ไตรสิกขา คือ ศีลสิกขา สมาธิสิกขา และปFญญาสิกขา ซ่ึงท้ังสามน้ีจะเป#น
กระบวนการสาํ คัญในการพัฒนาทรพั ยากรมนษุ ยไดเ4 ปน# อยางดี

สรปุ ผล

๑. การพฒั นาทรัพยากรมนษุ ย+เชงิ พทุ ธจิตวิทยา
พระพุทธศาสนาให4มนุษยเป#นศูนยกลางในการพัฒนา กลาวคือ มนุษยต4องเป#นผ4ูกระทําด4วยการฝ—กฝนอบรมให4
เกิดคุณสมบัติภายในตน ซ่ึงได4แกคุณสมบัติทางกาย ทางศีล ทางจิต และทางปFญญาที่สงผลไปสูภายนอกตน เป#น
ความสมั พนั ธกับมนุษยและวตั ถุ ซง่ึ แสดงออกผานพฤติกรรมทางกายและวาจา
หลักพุทธธรรมท่ีนํามาประยุกตใช4ในการพัฒนามนุษย ซ่ึงมีความจําเป#นจะต4องฝ—กฝนตนเองตามหลัก
พระพทุ ธศาสนา เพื่อใหก4 ารดาํ รงอยดู ว4 ยความไมประมาท ไมเมาในชีวิต เมาในความมั่งมี เมาในสิ่งนั้นในสิ่งน้ี ซ่ึงเป#นสิ่งไม
ถาวรแตประการใดเลย นอกจากธรรมะที่เป#นยารักษาในให4พ4นจากความทุกข แม4เราจะมีความเกิด ความแก ความเจ็บ
ความตายเป#นกฎธรรมดาของโลก แตถา4 ร4ูจกั พัฒนาตนใหป4 ฏิบตั ิตอการดําเนินชีวิตท่ีดีแล4ว ยอมดําเนินชีวิตอยางมีคุณภาพ
ไปในตัวเองหลักธรรมที่นํามาประยุกตใช4ในชีวิตประจําวัน คือ ไตรสิกขา ๓ ศีล ๕ สัปปุริสธรรม ๗ พรหมวิหารธรรม ๔
สงั คหวตั ถุ ๔ ซ่งึ เป#นหลกั ธรรมท่มี ีจดุ มุงหมายให4มนุษยมีชวี ิตทป่ี ระเสรฐิ และอยูรวมกันอยางมีความสุข และไมเบียดเบียน
กนั
การพัฒนาตนของบุคคลตามแนวพุทธต4องตั้งอยูบนหลักภาวนา ๓ คือ กายภาวนา จิตภาวนา และปFญญา
ภาวนา1ซ่งึ บุคคลสามารถปฏิบตั ิตามหลักธรรมนี้ เพ่ือจะกอให4เกิดประโยชน ๓ ประการ คือ
๑. ทําให4บุคคลเป#นคนดีของสังคม เป#นผู4มีระเบียบวินัย เคารพกฎหมาย แตอยูในกรอบวัฒนธรรมประเพณีที่ดี
งามของสังคม พระพทุ ธเจ4าสอนให4บคุ คลงดเวน4 กายทุจรติ วจที ุจริต และประพฤติแตกายสจุ ริต วจีสรติ อันเป#นไปตามหลัก
ของศีลเรียกวา กายภาวนา กายภาวนานี้เป#นวิธีการพัฒนาบุคคลด4านพฤติกรรมที่แสดงออกทางกายและวาจา เร่ืองท่ี
เกย่ี วขอ4 งกับสังคม ใหบ4 คุ คลแสดงออกเฉพาะพฤตกิ รรมในดา4 นดเี ทานน้ั
๒. ทาํ ให4บคุ คลมีจิตใจและอารมณมนั่ คง เป#นผู4มคี วามเออ้ื เฟœอ• เผอื่ แผแกคนอื่นเป#นคนทเี่ หน็ แกประโยชนสวนรวม
พระพุทธเจา4 สอนให4บคุ คลงดเวน4 ความโลภ ความพยาบาท แล4วใหป4 ระพฤตแิ ตมโนสุจริต ไมมคี วามโลภ ไมมคี วามพยาบาท
หรอื มีจติ ใจเสียสละและยินดใี ห4อภัย ตามมโนสจุ รติ เป#นการพฒั นาจติ ใจตามหลกั ของสมาธิท่เี รยี กวา จติ ภาวนา
๓. ทําให4บุคคลได4ร4ูและเข4าใจในสิ่งตาง ๆ อยางถูกต4องตามความเป#นจริง เป#นสัมมาทิฏฐิ ละมโนทุจริต ปฏิบัติ
ตามมโนสุจริตเป#นการพัฒนาบุคคล ตามหลักของปFญญา เรียกวา ปFญญาภาวนา การปฏิบัติข4อน้ีเป#นการพัฒนาบุคคลให4
เข4าใจชีวิตอยางแจมแจ4ง จนถึงสัมมาญาณและบรรลุสัมมาวิมุติ (ความหลุดพ4นจากกิเลสได4อยางสิ้นเชิง) ซึ่งถือเป#นปFญญา
ภาวนา เชนกนั
การพัฒนาทรัพยากรมนุษยตามหลักพระพุทธศาสนานั้นต4องพัฒนาตนให4เป#นคนดีกอนแล4ว สังคมก็จะดีไปด4วย
ซึ่งตรงกับข4อความท่ีวา "หลักแหงความประพฤติ" หรือ แนวทางของการประพฤติดี ปฏิบัติชอบของการดําเนินชีวิตของ
มนุษย เพราะหลักศีลธรรมเป#นแนวทางประพฤติปฏิบัติตนท่ีสร4างสรรคชีวิตคนให4เป#นคนดี ทั้งเป#นพื้นฐานในการดําเนิน

1ที. ปา. (ไทย) ๑๑/๒๒๘/๑๗๒.

346 เอกสารสืบเนือ่ งจากการประชมุ วิชาการและนําเสนอผลงานวิจยั ระดบั ชาติ 2558 “การวิจัยรับใชช% มุ ชนสร%างสังคมฐานความร%ู”

ชีวิต เพ่ือให4บรรลุถึงจุดหมายปลายทางสูงสุดของชีวิต1หลักพื้นฐานของมนุษยมีจุดหมายที่เหมือนกันคือ การมีชีวิตที่ไมมี
โทษภัยอยูในสังคมที่ปกติสุขจึงสร4างกฎระเบียบขึ้นในสังคมมนุษย คือ ศีล ๕ เป#นเสมือนระเบียบปฏิบัติของสังคม ได4แก
การเว4นจากการปลงชีวิตสัตวท่ีมีชีวิต ชีวิตท้ังหลายมีคาเทาเทียมกันทั้งหมด ซ่ึงการท่ีทําให4มนุษยอยูรวมกันโดยความเป#น
ระเบียบเรียบร4อยและเป#นท่ีรองรับของธรรมทั้งหลายท่ีเป#นกุศล จากการเว4นถือเอาของท่ีเขามิได4ให4 การไมเบียดเบียน
เกี่ยวกับการดําเนินชีวิตด4านทรัพยสินของบุคคลอื่นโดยไมได4รับอนุญาต2การเว4นจากการประพฤติผิดในกาม งดเว4นจาก
ความประพฤตใิ นการท่ีจะลวงละเมิดคูครองหรือการท่ีไมลวงเกินในขอบเขตแหงความเป#นสามีภรรยากันซึ่งดําเนินไปทาง
กาย ในการประพฤติเมถุนด4วยประสงคในการเสพอสัทธรรม โดยมีเจตนาลวงเกินอคมนียฐาน3 (ฐานะมิควรถึง หมายถึง
สตรีหรือบุรุษท่มี เี จ4าของคม4ุ ครอง) การเว4นจากการพดู เทจ็ งดเวน4 จากความประพฤติในการท่ีจะกลาวด4วยคําพูดท่ีบิดเบียน
จากความเป#นจริง โดยมีความจงใจเพ่ือให4ผ4ูฟFงเข4าใจผิดคิดวา คําที่กลาวเท็จนั้นเป#นความจริง โดยการแสดงออกทางกาย
วาจา การแสดงออกทางกายนั้นหมายถึงกริ ยิ าอาการที่แสดงให4คนอื่นเข4าใจผิด สวนด4านวาจา หมายถึงการพูดให4ผ4ูอื่นเช่ือ
ด4วยถ4อยคําเท็จโดยเจตนาการพูดคําหยาบคายด4วยถ4อยคําท่ีคนทั่วไปไมนิยมพูด การพูดสอเสียดเพ่ือให4ผู4อ่ืนแตกแยกกัน
การเว4นจากของเมาคือสุราและเมรัยอันเป#นท่ีต้ังแหงความประมาท สุราและเมรัยอันเป#นที่ตั้งแหงความประมาท เป#นส่ิง
เสพติดท่ีทําให4เสียสติสัมปชัญญะเป#นส่ิงท่ีควรงดเว4น เพราะสุราและเมรัยเป#นเหตุทําให4ผู4ที่ดื่มมึนเมา ขาดความย้ังคิด
หลงลมื เลือน

การละเมิดศีล ๕ ยอมกอให4เกิดความไมดีงามสําหรับตนเองและสังคม ความไมสงบเรียบร4อยในสังคม ความ
ประพฤตผิ ดิ ในระดับพ้ืนฐานเปน# เหตุของความทกุ ขความเดอื ดรอ4 น จึงเกดิ ความขดั แยง4 เอารัดเอาเปรียบ จะทําอะไรก็แสดง
ออกไปตามความวูวาม ตกอยูในอํานาจของกิเลสเหลานั้น คือไมมีความเข4มแข็งในการควบคุมตน เม่ือมีการละเมิดศีล ๕
สภาพของจิตใจและรางกาย ก็จะกลายเป#นเครื่องชวยในการดําเนินชีวิตที่ร4ายหรือสนับสนุนการสร4างปFญหาของมนุษยให4
มากย่ิงขึ้น พระพุทธองคตรัสสอนให4ยึดหลักสําหรับใช4ในชีวิต คือ หนทางการดําเนินชีวิตมนุษย มีความประพฤติดีปฏิบัติ
ชอบ ประกอบกายสจุ ริต วจีสุจรติ มโนสุจรติ การปฏบิ ตั ิตามศีลธรรมซง่ึ เป#นเปน# ข้ันพ้ืนฐานของการพัฒนามนุษยท่ีสําคัญที่
จะแก4ไขปFญหาเรื่องความทุกข เพื่อให4การพัฒนาทรัพยากรมนุษยให4มีความสุขและหลุดพ4นจากความทุกข ดับกิเลสได4
ส้นิ เชงิ การประพฤติปฏบิ ตั จิ ะต4องสอดคลอ4 งกบั จุดหมายปลายทางสูงสุดของชีวติ คือการบรรลุถึงนิพพาน อันเป#นความสุข
อยางยงิ่ ทชี่ วี ิตมนษุ ยทกุ ๆ ชวี ิตต4องการ หลักสัปปุริสธรรม ๗ เป#นอีกหลักธรรมหน่ึงที่มนุษยปฏิบัติตามแล4วสามารถทําให4
บรรลนุ ิพพานได4หรอื อาจกลาวได4วาหลักธรรมท่ีเปน# หลักธรรมท่ีสามารถพฒั นามนุษยใหอ4 ยางย่ิงประการหน่ึง

๒. วเิ คราะห+การพฒั นาทรัพยากรมนษุ ยเ+ ชงิ พทุ ธจิตวิทยา
คํา วา “พฒั นาเรามกั จะมองไปที่การพัฒนาสภาพแวดล4อมรอบตัวมนุษย พอเรามีการพัฒนาวัตถุมากจนเกินไป
ทาํ ใหช4 ีวิตจิตใจของมนุษยเสอ่ื มลง เราก็กลบั มาหาวธิ กี ารพฒั นาคนมากข้นึ เราคงเคยไดย4 นิ คําวา “การพัฒนาคนต4องพฒั นา
ท่ีใจ จะพัฒนาใครต4องพัฒนาตัวเราเองกอน” คําวา การพัฒนาคน มิใชการพัฒนาเพื่อให4มนุษยมีความร4ูความสามารุใน
วิชาชีพหากแตหมายถึงการ พัฒนาคุณสมบัติท่ีอยูในตัวบุคคล เชน การมีศีลธรรมคุณธรรม จริยธรรม มีจรรยาบรรณ
วชิ าชีพ เรียกไดว4 า การพฒั นาดา4 นจิตใจตอ4 งควบคูกับการพฒั นาวัตถุ หากวัตถุส่ิงแวดล4อมมีความเจริญแตจิตใจมิได4พัฒนา
ใหเ4 จริญตาม ก็กอใหเ4 กิดปญF หาในการใชช4 วี ติ ของคนในสงั คมได4 การพัฒนาจิตใจที่แท4จริงต4องเกิดจากความต4องการพัฒนา
ของแตละคน บุคคลอ่ืนไมสามารถชวยให4เราพัฒนาจิตใจได4 ไมมีใครสามารถพัฒนาจิตแทนกันได4 แตสามารถชวยให4เกิด
การพฒั นาได4 เชน แนะนาํ หรือสร4างบรรยากาศให4เกดิ การเรยี นรหู4 รอื พัฒนา
พัฒนา คือ การทาํ ให4เจริญ, การเจริญวิปFสสนาก็คือ การปฏิบัติวิปFสสนาภาวนา ศัพทคําวา เจริญ เรามักจะเห็น
ในการให4ความหมายของการทาํ ใหด4 ีขึ้น เชน เจรญิ วปิ Fสสนา เรียกวา วิปFสสนาภาวนา เจริญสมถะ เรียกวา สมถะภาวนา,
เจริญสมาธิ เรียกกวา สมาธิภาวนา, เจริญเมตตา เรียกวา เมตตาภาวนา สรุปวา คําวา “เจริญ” ก็คือ ภาวนานั้นเอง
“ภาวนา” แปลโดยพยัญชนะ ก็แปลวา ทําให4เกิดมีข้ึน หากแปลตามเน้ือหาสาระ ทานแปลวา “การฝ—กอบรม” การทําให4
เจริญให4เพ่ิมพูนขึ้น สําหรับการพัฒนาตนเชิงพุทธน้ัน ควรทําความรู4ให4แจ4งในศัพท ๓ คํา คือ ภาวนา,ทมะและสิกขา
1พระธรรมโกศาจารย (ประยูร ธมฺมจิตโต),พุทธศาสนากับปรัชญา,(กรุงเทพมหานคร : อมรินทรพร้ินติ้งกรžุฟ,
๒๕๓๓), หนา4 ๓๑.
2ที. ปา. (ไทย) ๒๐/๓๑๕/๒๘๐.
3ที. ปา. (ไทย) ๒๐/๓๑๕/๒๘๐

เอกสารสืบเนอื่ งจากการประชมุ วิชาการและนําเสนอผลงานวจิ ยั ระดบั ชาติ 2559 “การวิจัยรบั ใช%ชมุ ชนสรา% งสังคมฐานความร%ู” 347
ภาวนา คือ การทําให4เจริญขึ้น, ทมะ คือ การฝ—ก, สิกขา คือ การศึกษา การเรียนรู4 การฝ—กฝนอบรม รวมศัพทแล4วคําวา
ภาวนา, ทมะและสิกขา ก็จดั อยใู นกลมุ คาํ ท่ีมคี วามหมายเดยี วกนั

พระพุทธศาสนาเปน# ศาสนาแหงการพัฒนาตน ใหค4 วามสําคญั เก่ียวกับการพัฒนาตนเองเป#นหลักสําคัญ ซ่ึงคําวา
“ภาวนา” มีคามหมายเชิงการปฏิบัติ เชน การท่ีเราปฏิบัติสามาธิ เราก็เรียกวา สมาธิภาวนา การเจริญเมตตา เราก็เรียน
เมตตาภาวนา การภาวนาจําเป#นต4องลงมือทํา การปฏิบัติ ฝ—กฝนตนเอง ด4วยเหตุน้ี คําวา “ภาวนา” จึงมีความหมาย
ครอบคลมุ การพฒั นาทกุ ชวงของชีวิตมนุษย โดยเฉพาะการพัฒนาตนตามหลักไตรสิกขา คือ ศีล สมาธิ ปFญญา ก็เป#นแนว
ปฏบิ ัติทส่ี ําคัญทางพระพทุ ธศาสนา

สรุป พระพุทธศาสนาให4ความสําคัญกับการพัฒนาตนเองเป#นสําคัญ จะเห็นวามีถาคาบทหนึ่งกลาวไว4วา ทนฺโต
เสฏ–โฐ มนุสฺเสสุ แปลวา ในหมูมนุษย ผ4ูท่ีฝ—กฝนตนแล4วประเสริฐสุด มิใชประเสริฐเฉพาะในหมูมนุษยเทาน้ัน วิชฺชา
จรณสมฺปนฺโน โส เสฏ–โฐ เทวมานุเส ผ4ูถึงพร4อมด4วยวิชาและจรณะเป#นผู4ประเสริฐสุดทั้งในหมูมนุษยและทวยเทพ เทวดา
ท้ังหลาย

หลักการสําคัญทางพระพทุ ธศาสนาเช่ือวา “มนษุ ย” เป#นสตั วท่ฝี ก— ไดพ4 ฒั นาได4 เราจะเหน็ ไดจ4 ากบทสวดมนตท่ีวา
อนตุ ฺตโร ปรุ ิสทมฺมสารถิ แปลวา เป#นสารถฝี —กผท4ู ค่ี วรฝ—ก ผย4ู อดเย่ยี มไมมีคนอ่นื ย่ิงกวา..พระพทุ ธศาสนาสรรเสรญิ ยกยองชนื่
ชมบคุ คล ทฝ่ี ก— ฝนเรยี นรตู4 นเองเพราะเชอ่ื วามนุษยมีศักยภาพในการเรียนรแู4 ละพัฒนาตน เอง เป#นสตั วที่ฝก— ได4แมแ4 ตในพระ
รัตนตรัย คือ พระพุทธเจ4า กอนที่จะตรัสรู4พระองคก็ทรงเป#นปุถุชนคนธรรมดามากอน พระพุทธเจ4าเป#นบุคคลต4นแบบ
สําหรับมนุษยผผ4ู านการฝก— ฝนพัฒนาตนดแี ล4ว พระองคแสดงให4เห็นวามนษุ ยทุกคนสามารถพัฒนาตนเองจนถึงขีดสูงสุดได4
ซึ่งกอนที่พระพุทธเจ4าจะตรัสรู4น้ัน พระองคผานการฝ—กฝนอบรมสะสมสร4างบารมีมาหลายภพหลายชาติ (๕๕๐ ชาติ)
บางคร้ังก็เกินเป#นสัตวเดรัจฉานสลับการเกิดเป#นมนุษย จนสามารถตรัสรู4เป#นพระพุทธเจ4าได4ด4วยการฝ—กฝนอบรมตนเอง
ขณะเดียวกันพระพุทธศาสนายังจําแนกสติปFญญาความแตกตางของบุคคลออกเป#น ๔ ประเภท แสดงให4เห็นถึงคุณภาพ
ของแตละคนไมเทาเทียมกันแตทุกคนสามารถท่ีจะฝ—กฝน อบรมเรียนรู4พัฒนาตนเองได4เสมอกัน “มนุษยเป#นสัตวท่ีฝ—กได4”
มนษุ ยทุกคนมศี ักยภาพในการพฒั นาตนเองเพือ่ การมชี วี ิตรอดในสงิ่ แวดล4อมรอบตัว อยูแล4ว การพฒั นาตนสาํ หรบั ศพั ททาง
พระพุทธศาสนา ใชค4 ําวา ภาวนา ทมะ และสกิ ขา ซ่ึงมีความหมายดงั น้ี

ภาวนา คอื หลักการทําชีวิตให4เจรญิ แบบองครวม เปน# การพัฒนาตนใหค4 รบท้ัง ๔ ด4าน คือ กายภาวนา ศีลภาวนา
จิตภาวนา และปFญญาภาวนา กาย ภาวนา สํารวมอินทรียอันเป#นชองทางท่ีส่ือสารกับโลกภายนอก พัฒนาความสัมพันธ
ทางทวารมอี ิทรียสังสวร ,โภชเนมัตตัญšุตา รู4จักประมาณในการบริโภค, พิจารณาปFจจเวขณะ ศีลภาวนา คุมคุมกายและ
วาจากับบุคคลอื่น หรือ เพื่อนมนุษยด4วยกัน ไมเบียดเบียน,เป#นธรรมเก้ือกูลกันและกัน จิตตภาวนา พัฒนา คุณภาพ,
สมรรถภาพและสขุ ภาพของจิตและปFญญาภาวนา การรู4และทําความเข4าใจสิ่งทั้งหลายตามความเป#นจริง รู4เทาทันสภาวะ
ของโลกและชวี ติ น้คี อื ลกั ษณะของผ4ูทีฝ่ —กตนไปจนถงึ มีปญF ญาสงู สุด

ทมะ คือ การฝ—ก การร4ูจักขมใจ บังคับใจ ควบคุมตัวเองได4 ไมยอมตกเป#นทาสของกิเลสท่ีจะทําให4ชีวิตเข4าไป
เกี่ยวกับกับส่ิงช่ัวร4าย ส่ิงลอ ยั่วยุตางๆ ขณะเดียวกันก็แสวงหาวิธีการปรับปรุงตัวเองให4มีทักษะป€องกันด4วยการฝ—ก การ
ควบคุม สร4างกศุ ลดี ใหม4 ปี ญF ญา มกี ารสาํ รวม สงั วร การรับรูส4 ่ิงตางๆ ดว4 ยปFญญา สํารวมอินทรียไมให4อกุศลเข4าครอบงําใจ
เปน# การควบคมุ ตนเองให4ตั้งอยูในหลักความดีงาม การไมเบียดเบียนคนอื่นไมทําตนให4เป#นปFญหาแกสังคม นอกจากมนุษย
ตอ4 งฝ—กฝนตนเองแลว4 ยงั ต4องทาํ หน4าทีช่ วยให4บุคคลอ่ืนสามารถ ฝ—กฝนตนเองได4ด4วย เรียกวา เป#นกัลยาณมิตรซ่ึงกันและกัน
ซงึ่ พระพทุ ธเจา4 ทรงยกยองกลั ยาณมติ รวาเปน# มติ รของสตั วทัง้ หลาย ฉะนัน้ ในสงั คมชาวพุทธต4องสร4างกัลยาณมิตรให4เพ่ิมข้นึ

สิกขา การคิดวิเคราะหพิจารณาทําความเข4าใจสิ่งตางๆ ตามความเป#นจริงด4วยตนเอง เลือกกระทําแตส่ิงที่เป#น
ประโยชนตอการดาํ เนนิ ชีวิต ใชช4 วี ติ อยางมเี ปา€ หมาย ฝก— ฝนพฒั นาตนบงั คบั และควบคุมตนเองได4 มีลักษณะนิสัยอดทด รอ
ได4 แก4ไขปรับปรุงตนเองตลอดเวลา ทาํ การวจิ ัยตนเองและพฒั นางานเป#นวิถีชีวิต (ใช4การวิจัยแบบ R to R) ขณะเดียวกันก็
มองสิง่ ตางๆ เปน# โอกาสทีไ่ ดร4 ับการเรยี นรู4 ท้ังส่ิงทีด่ ีและไมดเี ขา4 มาในชวี ิต

“การมุงเป€าหมายและการเรยี นรู4 ต4องพัฒนาไปควบคูกันไป มองทุกส่ิงรอบตัวเป#นการเรียนร4ู การพัฒนาตน คือ
การทําตนใหเ4 บาบาง ไมใชทําตัวให4เกดิ ความยดึ ม่ันถือมนั่ เพราะการพฒั นาตน เปน# การพฒั นาปญF ญาดว4 ย”

การฝ—กฝนตนเองตามหลักไตรสิกขา ควรทําความเข4าใจเก่ียวกับคําวา อธิศีลสิกขา เป#นเรื่องที่เก่ียวกับ
ความสมั พนั ธกบั ผอ4ู ื่นและสง่ิ แวดล4อม (กาย และวาจา) อธิจิตตสิกขา เป#นกระบวนการพัฒนาคุณภาพของจิต,สมรรถภาพ
จติ และสุขภาพจติ , อธปิ ญF ญาสิกขา เข4าใจส่งิ ทง้ั หลายตามความเป#นจริง สําหรับหลักการพัฒนาตนของคฤหัสถที่เป#นส่ิงท่ี

348 เอกสารสบื เนือ่ งจากการประชมุ วิชาการและนาํ เสนอผลงานวิจัยระดบั ชาติ 2558 “การวิจยั รับใช%ชมุ ชนสรา% งสังคมฐานความร%ู”

ใกล4ตวั และชาวพทุ ธท่ัวไปมักจะปฏิบัติเป#นวิถีชีวิตก็คือ ทาน เป#นเร่ืองภายนอก การอยูรวมกับผู4อ่ืนการสังเคราะหกันและ
กัน,ศีล การไมเบียดเบียนกันและกัน และภาวนา เป#นเร่ืองของจิตและปFญญารวมเข4าด4วยกัน เป#นการฝ—กสมถะและ
วิปสF สนาภาวนา, ขณะเดยี วกันหลักของการประเมนิ วาบคุ คลใดทไี่ ด4รับการพฒั นาแล4ว สามารถพิจารณาตามหลักวุฒิธรรม
๔ ประการ คือ ศรัทธา เช่ือถูกต4องมีเหตุผล, ศีลปฏิบัติตามระเบียบปฏิบัติของพุทธศาสนาศาสนา, สุตะ ศึกษาเรียนรู4
หลักธรรมจนสามารถแนะนําผ4ูอืน่ ได4, จาคะ เสยี สละ มีนาํ้ ใจชวยเหลอื ผ4ูอน่ื และปFญญาเข4าใจส่งิ ท่ีเกดิ ขน้ึ ตามความเปน# จริง

สรุป พุทธศาสนายกยองผู4ท่ีพัฒนาตนวาเป#นบุคคลสูงสุด ซ่ึงมีพุทธพจนกลาววา ทนฺโต เสฏ–โฐ มนุสฺเสสุ ในหมู
มนษุ ยคนท่ฝี —กตนแลว4 เป#นผปู4 ระเสรฐิ สดุ ” มนุษยเปน# ผ4ทู ีฝ่ ก— ได4 มศี กั ยภาพทส่ี ามารถพัฒนาไดด4 ว4 ยการฝ—กฝนอบรมตน ฉะน้นั
มนษุ ยจะมีความดหี รอื ประเสรฐิ ไดต4 อ4 งไดร4 ับการฝ—กฝนตนเอง ถา4 ไมฝ—กฝนก็ไมเกิดการเรียนร4ู ไมมี คาอะไร ไมตางจากสัตว
เดรจั ฉานทว่ั ๆไป ฉะน้ันจดุ มุงหมายของการพฒั นาตนต4องใหค4 รบองคประกอบ ๔ ด4าน คือ ภาวิตกาย สํารวมอินทรีย, ภาวิ
ตศีล พัฒนาความสัมพันธกับสิ่งแวดล4อมดี, ภาวิตจิต พัฒนาจิตใจให4มีคุณสมบัติที่ดีงาม และ ภาวิตปFญญา เกิดความรู4
ความเข4าใจสิ่งทั้งหลายตามความเป#นจริง หากมนุษยมีการพัฒนาครบท้ัง ๔ ด4านถือได4วาเป#นผู4ท่ีมีการพัฒนาที่สมบูรณ
“ความเปน# มนุษยทสี่ มบูรณ”

๓. เปาn หมายของกระบวนการพฒั นามนษุ ยเ+ ชงิ พทุ ธจิตวิทยา
ความคดิ พื้นฐานทางพระพุทธศาสนามี ๔ อยางคือ
๑. พระพุทธศาสนามองวา ส่ิงทั้งหลายท้ังปวงเป#นธรรมชาติท่ีมีอยูและเป#นไปตามธรรมชาติในระบบ
ความสมั พันธแหงเหตุปจF จัยและมนษุ ยก็เป#นสวนหนึง่ ในระบบความสัมพันธแหงเหตุปFจจัยของธรรมชาติน้ัน เมื่อธรรมชาติ
เป#นระบบความสัมพันธของเหตุปFจจัย มนุษยซึ่งเป#นธรรมชาติสวนหน่ึงด4วย การท่ีสิ่งท้ังหลายเป#นไปตามเหตุปFจจัยน้ี เรา
เรยี กวาความเป#นไปตามกระบวนการของเหตปุ จF จยั โลกท้ังโลก จกั รวาลทั้งจกั รวาล เป#นระบบความสมั พันธแหงเหตุปFจจัย
ท้งั สน้ิ
๒. ในเมื่อมนุษยอยูในระบบความสัมพันธแหงเหตุปFจจัยของธรรมชาติ ชีวิตและการกระทําของมนุษย ก็ยอม
เปน# ไปตามระบบความสมั พนั ธแหงเหตปุ จF จัยนนั้ เพราะฉะนั้น มนษุ ยทาํ อะไรข้นึ มา กม็ ผี ลในระบบเหตุปFจจัยนี้ กระทบตอ
ส่งิ ภายนอกบ4าง กระทบตัวเองบา4 ง และในทาํ นองเดยี วกนั ส่งิ ทเ่ี กิดข้ึนภายนอก กม็ ีผลกระทบตอตัวมนษุ ยดว4 ย คอื ทัง้ ในมมุ
กิริยาและปฏิกิริยา ตัวเองทําไปก็กระทบสิ่งอื่น สิ่งอ่ืนเป#นอยางไรก็มากระทบตัวเอง ข4อสําคัญคือมองไปให4ครบตลอดท่ัว
ระบบความสัมพันธนี้ วาชีวิตและกิจกรรมการกระทําของตนเอง ทั้งเป#นไปตามระบบเหตุปFจจัยแล4วก็ทําให4เกิดผลตาม
ระบบเหตุปจF จัยน้นั ด4วย
๓. มนษุ ยเปน# สตั วท่ีฝ—กได4 และต4องฝก— ทางพระเรียกวาเป#นทัมมะ คอื เปน# สัตวทพี่ ัฒนาได4 ข4อนี้ถือวาเปน# ความคิด
รากฐานที่สําคัญที่สุด ซึ่งทําให4จริยธรรมมีความหมายเทากับการศึกษา และเพราะเหตุที่มนุษยเป#นสัตวท่ีฝ—กฝนพัฒนาได4
หลักการนี้ถือวา ความประเสริฐของมนุษยอยูท่ีการฝ—กฝนพัฒนา ถ4าไมพัฒนาแล4วมนุษยไมประเสริฐ และมนุษยน้ันเมื่อ
พฒั นาแลว4 สามารถเขา4 ถงึ อิสรภาพและความสุขได4จริง อนั น้เี ปน# ข4อยืนยันของพระพทุ ธศาสนาวา มนุษยเป#นสตั วทพี่ ัฒนาได4
จนประเสริฐสดุ เข4าถงึ อสิ รภาพและความสุขได4จรงิ
๔. ความสามารถของมนุษยทพี่ ัฒนาแล4วอยางหนึ่ง คอื การทาํ ใหค4 วามแตกตาง กลายเปน# ความประสานเสริมเติม
เต็มกลมกลืนซึ่งกันและกัน ทําให4เกิดความสมบูรณและดุลยภาพ ศักยภาพของการพัฒนาคือการทําให4คนสามารถทําให4
ความขัดแย4งมีความหมายเป#นความประสานเสริม การพัฒนามนุษยอยางนี้จะต4องมาประยุกตเข4ากับการแก4ปFญหา
สภาพแวดล4อมทง้ั หมด
เคร่ืองวดั การพฒั นาของมนุษยทแ่ี ท4จริง คือการที่ความสามารถยงิ่ ขึ้น ๆ ในการทาํ ใหค4 วามเป#นอยูรวมกันระหวาง
มนุษยและสรรพส่ิงท้ังหลายเกื้อกูลเอื้อประโยชนแกกันมากขึ้นเบียดเบียนกันน4อยลง และทําให4โลกอุดมสมบูรณงดงาม
เหมาะแกการอยูอาศัยมากย่ิงขนึ้ 1
พระพุทธศาสนาไดแ4 บงจดุ หมายของชวี ิตออกเปน# ๒ ระดับ คือ จดุ หมายระดบั โลกียะและระดบั โลกุตตระ การจะ
เข4าถึงแตละจุดหมายน้ันมีวิธีการท่ีแตกตางกันและคุณสมบัติของผู4สําเร็จในแตละเป€าหมายก็แตกตางกันเชนกัน ดังมี
รายละเอียด ดงั นี้
1พระพรหมคุณาภรณ (ป.อ. ปยุตฺโต),การพัฒนาที่ยั่งยืน, พิมพคร้ังท่ี ๖, (กรุงเทพมหานคร : บริษัทสหธรรมิก
จํากัด, ๒๕๕๐), หนา4 ๑๕๑.

เอกสารสืบเน่ืองจากการประชมุ วชิ าการและนําเสนอผลงานวจิ ยั ระดบั ชาติ 2559 “การวิจยั รับใชช% มุ ชนสรา% งสังคมฐานความร%ู” 349

๑. จดุ หมายระดบั โลกยี ะ
ในการจะเขา4 ถงึ จุดหมายระดับโลกียะนน้ั สามารถทําไดโ4 ดยการดาํ เนินชวี ิตให4บรรลุประโยชนที่เป#นจุดหมายของ
การมีชีวิตในปFจจุบันและในเบ้ืองหน4าซึ่งในทางพระพุทธศาสนาใช4หลักทิฏฐธัมมิกัตถะ หมายถึง จุดหมายข้ันตาเห็นหรือ
ประโยชนปจF จบุ นั ทส่ี ําคัญประกอบดว4 ยสิ่งเหลานี้คอื มีสขุ ภาพดี รางกายแข็งแรง ไร4โรค งามสงา อายุยืนยาว มีเงิน มีงาน
มีทรัพยจากอาชพี สจุ รติ พ่งึ ตนไดท4 างเศรษฐกิจ มสี ถานภาพดี ทรงยศ เกยี รติ ไมตรี เป#นทย่ี อมรบั ในสังคม และมีครอบครัว
ผาสุก ทําวงศตระกูลให4เป#นท่ีนับถือ นอกจากนั้นยังใช4หลักสัมปรายิกัตถะ หมายถึงจุดหมายข้ันเลยตาเห็นหรือประโยชน
เบอ้ื งหนา4 ที่เป#นคณุ คาของชีวิตซ่งึ ใหเ4 กิดความสขุ ล้าํ ลกึ ภายใน โดยเฉพาะ กลาวคือ ความอบอนุ ซาบซึ้งสุขใจ ดว4 ยศรัทธา มี
หลักใจ ความภูมิใจในชีวิตที่สะอาด ท่ีได4ประพฤติแตความดีงามสุจริต ความแกล4วกล4ามั่นใจ ด4วยมีปFญญาที่จะแก4ปFญหา
นาํ พาชวี ิตไป และความโปรงโลงมน่ั ใจ วาได4ทํากรรมดี มหี ลกั ประกนั วิถสี ูภพใหม1
๒. จุดหมายระดบั โลกุตตระ
จดุ หมายระดับโลกุตตระนั้น จัดเป#นจุดหมายสูงสุด หรือประโยชนอยางย่ิงในพระพุทธศาสนา คือ การมีปFญญา
รูเ4 ทาทันความจรงิ เขา4 ถึงธรรมชาติของโลกและชวี ติ อันทําให4จติ ใจเปน# อสิ ระ โดยไมหว่ันไหว หรือถูกครอบงําด4วยความผัน
ผวนปรวนแปรตาง ๆ ไมผดิ หวังโศกเศร4าบีบคน้ั จิตเพราะความยดึ ตดิ ถือม่ันในสิ่งใด ๆ ปลอดโปรง สงบ ผองใส สดชื่น เบิก
บานใจตลอดเวลา และเปน# อยูและกระทําการดว4 ยปญF ญาซึง่ มองทเี่ หตปุ จF จัย
จะเห็นได4วา พระพุทธศาสนาต้ังจุดหมายสูงสุดไว4ท่ีการบรรลุนิพพาน ซึ่งจัดวาเป#นจุดหมายท่ีมนุษยสามารถ
พฒั นาตนเองให4บรรลุถึงได4ด4วย "การพัฒนา" ซ่ึงในพระพุทธศาสนาใช4คําวา "ภาวนา" แปลวา การทําให4มี ทําให4เป#น และ
การบรรลุนพิ พาน มีความสมั พนั ธกบั บุคคลและเง่ือนไขตาง ๆ ในการบรรลุนิพพาน ซึง่ จะนาํ เสนอเปน# ๓ ประเดน็ ดงั น้ี
ประเด็นแรกนิพพานเป#นภาวะที่ทุกคนอาจบรรลุได4ในชาติน้ี คุณลักษณะอยางหนึ่งของนิพพานท่ีวา "สนฺทิฏฐิก"
หมายถงึ เห็นชัดไดเ4 อง, ประจักษได4ในชีวติ น้ี และ "อกาลกิ " หมายถึง ไมจํากัดกาล, ไมขึ้นตอเวลา เหลานี้เป#นการแสดงถึง
การบรรลนุ ิพพาน เปน# ส่ิงที่สามารถบรรลไุ ด4ในชาตินี้ ดงั มีพุทธพจนตรสั ไว4ดังนบี้ ุรษุ เปน# วญิ šู ไมโออ4 วด ไมมีมารยา เป#นคน
ตรง จงมาเถิด เราจะส่ังสอน เราจะแสดงธรรม เมื่อเขาปฏิบัติตามคําส่ังสอนก็จักประจักษแจ4งด4วยปFญญาอันยิ่งข้ึนเองซ่ึง
ประโยชนยอดเยีย่ ม ทีก่ ุลบตุ รท้งั หลาย ผู4ออกจากเรือน บวชเป#นอนาคาริกโดยชอบ อันเป#นจุดหมายของพราหมณ เข4าถึง
อยูในปFจจุบนั นที้ ีเดยี ว2
ประเดน็ ตอมาคือนพิ พานเปน# จดุ หมายทท่ี ุกคนเขา4 ถึงได4 ไมจํากัดชาติ ช้ัน หญิง ชาย เม่ือบุคคลใด มีฉันทะ เพียร
พยายาม มคี วามพรอ4 มแลว4 กส็ ามารถบรรลไุ ด4 ไมมีข4อจํากดั วาจะต4องเปน# คนชาติช้ันวรรณะใด มีฐานะอยางไร ยากจน ม่ัง
มี เป#นหญงิ หรือชาย เปน# คฤหัสถหรือบรรพชติ ดงั มีพุทธพจนตรัสไดด4 งั นี้ทางน้ัน ชื่อวาทางสายตรง ทิศน้ันชื่อวาทิศไมมีภัย
รถ ชอ่ื วาไร4เสียง ประกอบดว4 ยลอ4 คือธรรม มีหิรเิ ปน# ฝา มีสติเป#นเกราะกั้น ธรรมรถนั้น เราบอกให4มีสัมมาทิฏฐินําหน4าเป#น
สารภี บคุ คลใดมยี านเชนนี้จะเปน# สตรีหรือบุรุษก็ตาม เขายอมใช4ยานน้ันถงึ ในสํานกั แหงนิพพาน3
ประเดน็ สุดท4ายคอื การบรรลุนพิ พาน แมจ4 ะอาศยั ความสําเร็จทางจิต (เจโตวิมุตติ) คือ ฌานสมาบัติ เป#นพ้ืนฐาน
ไมมากก็น4อย และผู4บรรลุนิพพานก็มีความเก่ียวข4องกับความสําเร็จทางจิตนั้นอยูเรื่อย ๆ ในการดําเนินชีวิต แตนิพพานก็
เป#นภาวะตางจากความสาํ เร็จทางจติ เหลาน้ัน
ลักษณะสําคัญที่เป#นพ้ืนฐานทางความประพฤติหรือการดําเนินชีวิตของผู4บรรลุนิพพาน คือกรุณา พระอรหันต
เป#นผู4ดับกรรมหรือสิ้นกรรม การกระทําของทานจึงไมเป#นกรรม แตเป#นกริยา(มีปFญญา) เป#นแรงจูงใจ และมีกรุณาเป#น
คณุ ธรรม เกิดแทรกโดยเป#นผลสบื เนอื่ งจากปญF ญาและความมีจติ ใจเป#นอสิ ระ ดังนั้นกจิ หรืองานหลกั ของผู4บรรลุนพิ พาน จึง
ได4แก การแนะนําส่ังสอน ให4ความร4ู สงเสริมสติปFญญา และคุณธรรมตาง ๆ ตลอดจนการดําเนินชีวิต และทําตัวเป#น
แบบอยางในทางที่มีความสุข มีคุณธรรมและเป#นชีวิตท่ีดีงามท้ังภาวะทางปFญญา ภาวะทางจิต และภาวะทางความ
ประพฤติหรอื การดาํ เนินชวี ติ ของผูบ4 รรลุนพิ พาน ทั้งหมดรวมอยูที่หลัก ๓ ประการ คือ วิชา วิมุตติ และกรุณา ซึ่งหมายถึง

1พระพรหมคุณาภรณ (ป.อ. ปยุตโฺ ต),พระพุทธศาสนาพัฒนาคนและสังคม, พิมพครั้งท่ี ๖, (กรุงเทพมหานคร :
โรงพิมพ บรษิ ัท สหธรรมกิ จาํ กัด, ๒๕๔๙), หนา4 ๑๕.

2ที. ปา. (ไทย) ๑๑/๓๑/๕๘.
3ม.ม. (ไทย) ๑๓/๑๐/๖๕๐.

350 เอกสารสืบเน่อื งจากการประชมุ วิชาการและนําเสนอผลงานวจิ ยั ระดบั ชาติ 2558 “การวิจยั รับใชช% มุ ชนสรา% งสังคมฐานความร%ู”

ความหลุดพน4 เป#นอิสระโดยอาศัย ความรู4 การมองเหน็ สรรพส่ิงตามความเปน# จริง และสงผลใหเ4 ป#นพลังแผปรีชาญาณออก
ไปสูผอู4 นื่ โดยการอทุ ศิ ตนและบําเพญ็ ประโยชนแกสวนรวม1

อภปิ รายผล

การพัฒนาเป#นส่ิงสําคัญตอการดํารงชีวิตในปFจจุบันนี้ ถ4าคนเรานําหลักธรรมทางพระพุทธศาสนาที่มีการเรียนรู4
ฝ—กฝนตนเองอยูสม่าํ เสมอ และสามารถนาํ มาประยกุ ตใช4ในชีวิตประจําวันไดอ4 ยางดี ซึ่งทําให4มีชีวิตที่ดี มีสติ เพราะสติ เป#น
จดุ เร่ิมตน4 แหงปFญญามคี วามสุขที่แทจ4 ริง ดาํ เนนิ ชีวติ ดว4 ยปญF ญา รเ4ู ทาทนั ความจรงิ ท่ีเปน# ธรรมดาที่เป#นเหตุปFจจัยในกฎของ
ธรรมชาติ สงิ่ เหลาน้ีเปน# ประโยชนแกตนเอง สามารถทาํ หนา4 ท่ีของตนเองได4อยางถูกต4อง ต้ังใจทําให4ดี พัฒนาตนเอง ให4ถึง
จดุ มุงหมายของชวี ติ ทําใหเ4 กดิ คณุ ประโยชนตาง ๆ จนสงผลใหม4 ีความประสบความสําเร็จในหน4าท่ีการงาน เม่ือเรามีความ
ต้ังใจในงานที่ได4รับ มีความพยายามในส่ิงที่ต4องรับผิดชอบ ร4ูจักใช4ปFญญาในการแก4ไขปFญญาเม่ือเกิดปFญหา สามารถ
ไตรตรอง ตรวจสอบเหตุผลท่เี ป#นจริงได4 มีการพฒั นาหนา4 ทีก่ ารงานของตนเองไปในทางท่ีดีท่ีเจริญ จากนั้นก็รวมมือพัฒนา
สังคมตอ มกี ารพฒั นาให4เจรญิ งอกงาม เม่อื สงั คมมีการพัฒนา ทีม่ ีการเน4นทางด4านการปรับพฤติกรรม พัฒนาพฤติกรรมให4
เหมาะสม และยังเสริมไปสูจุดมุงหมายสร4างในสิ่งที่ต4องการ วางแผนและแนวทางในการปฏิบัติ นําหลักธรรมทาง
พระพุทธศาสนามายึดในการดํารงชีวิต ยึดหลักปฏิบัติที่มีประโยชนตอตนเอง ตอผู4อื่น และตอสังคม เป#นมิตรกับ
สิ่งแวดลอ4 ม ตลอดจนการดาํ เนนิ ชีวติ ไปสูการดําเนนิ ชวี ิตทเ่ี ข4าถงึ จดุ มงุ หมายสงู สุดตอไป

ขอ% เสนอแนะ

๑. ขอ% เสนอแนะในการวจิ ัยครัง้ นี้
การวิจัยคร้งั น้ี เป#นการศกึ ษาการพฒั นาทรัพยากรมนษุ ยตามหลักพุทธจิตวิทยา ซึ่งศึกษาจากเอกสารตาง ๆ ไมวา
จะเป#น ข4อมูลปฐมภูมิ คือ พระไตรป’ฎกฉบับภาษาไทย พร4อมทั้งอรรถกถา ตํารา วิทยานิพนธ รายงานการวิจัย หนังสือ
เอกสาร และส่ือส่ิงพิมพตาง ๆ เชน นิตยสาร วารสาร งานเขียนที่เก่ียวข4องท่ัวไป ซึ่งจะใช4ในการวิจัยของการพัฒนา
ทรัพยากรมนุษยตามหลักพุทธจิตวิทยา พร4อมท้ังค4นคว4าข4อมูลจากอินเตอรเน็ตที่เห็นวาเป#นประเด็นหลักสําคัญเพ่ือให4
ทราบการพัฒนาทรัพยากรมนุษยตามหลักพุทธจิตวิทยาและแนวคิดท่ีได4จากการศึกษาค4นคว4าถึงความสําคัญ ซึ่งผ4ูวิจัยมี
ความคาดหวังวาผลท่ีไดจ4 ากการศึกษาวิจยั ในคร้งั นีจ้ ักอํานวยประโยชนตอการศกึ ษาและวงวิชาการไดต4 ามสมควร
๒. ขอ% เสนอแนะในการทาํ วจิ ัยครั้งตอไป
ในการวิจัยคร้ังตอไป ผ4ูวิจัยขอเสนอแนะ ในการทําวิจัยในด4านอื่นที่มีความเก่ียวข4องกับการพัฒนาทรัพยากร
มนุษยตามหลักพุทธจิตวิทยาดงั นี้
๑) ศกึ ษาเปรยี บเทยี บการพฒั นาทรพั ยากรมนุษยตามหลกั พทุ ธจิตวิทยากับตามทฤษฎีตะวนั ตก
๒) ศกึ ษาวิเคราะหการพัฒนาทรัพยากรมนษุ ยตามหลกั พุทธจิตวิทยา
๓) ศกึ ษาวิเคราะหการใช4หลกั ธรรมในการพัฒนาทรพั ยากรมนุษยตามหลกั พุทธจิตวิทยา

เอกสารอ%างอิง

พระธรรมโกศาจารย (ประยูร ธมฺมจติ โต).(๒๕๓๓).พทุ ธศาสนากับปรัชญา.กรุงเทพมหานคร : อมรินทรพริน้ ติง้ กรุžฟ
พระพรหมคุณาภรณ (ป.อ. ปยุตฺโต.(๒๕๓๘).พุทธธรรม.พิมพคร้ังท่ี ๖.กรุงเทพมหานคร : โรงพิมพมหาจุฬาลงกรณราช

วทิ ยาลยั

1พระพรหมคุณาภรณ (ป.อ. ปยตุ โฺ ต,พุทธธรรม, พิมพคร้ังท่ี ๖,(กรุงเทพมหานคร : โรงพิมพมหาจุฬาลงกรณราช
วิทยาลยั , ๒๕๓๘), หนา4 ๓๗๔.

เอกสารสืบเนือ่ งจากการประชมุ วิชาการและนาํ เสนอผลงานวจิ ัยระดบั ชาติ 2559 “การวจิ ยั รับใช%ชมุ ชนสรา% งสงั คมฐานความร%ู” 351
___________. (๒๕๔๙).พระพุทธศาสนาพัฒนาคนและสังคม.พิมพคร้ังที่ ๖.กรุงเทพมหานคร :โรงพิมพ บริษัท

สหธรรมกิ จาํ กดั
___________. (๒๕๕๐).การพัฒนาทย่ี ั่งยนื .พิมพคร้งั ท่ี ๖.กรุงเทพมหานคร : บรษิ ทั สหธรรมิก จํากัด
___________.(๒๕๕๓).ICT กา% วหนา% คนต%องพฒั นาปญZ ญาและวินัย.นครปฐม : มหาวิทยาลัยมหดิ ล,
ราชบณั ฑิตยสถาน.(๒๕๔๒).พจนานกุ รมฉบับราชบัณฑติ ยสถาน.กรุงเทพมหานคร : กระทรวงศึกษาธกิ าร
มหาจุฬาลงกรณราชวทิ ยาลยั . (๒๕๔๙).พระไตรปฎo กภาษาไทย ฉบับเฉลิมพระเกียรติ. กรุงเทพมหานคร:จัดพิมพโดย มหา

เถรสมาคม

352 เอกสารสบื เนือ่ งจากการประชมุ วชิ าการและนําเสนอผลงานวจิ ยั ระดบั ชาติ 2558 “การวิจัยรบั ใช%ชุมชนสร%างสังคมฐานความรู%”

พทุ ธศิลปกรรมกับการรูค% ิด
The Cognition in Buddhist Art
พระนิตนิ นั ต+ สนตฺ กาโย (บุญสริ พิ ิพฒั น+)1
Phra Nitinan Santakayo (Boonsiripiphat)1

บทคัดยอ

บทความวิจยั ครั้งน้เี ปน# การการศกึ ษาเรื่องพทุ ธศิลปกรรมกบั การรค4ู ิด โดยมีวตั ถปุ ระสงค 3 ประการคือ 1) เพื่อ
ศึกษาแนวคิดพทุ ธศลิ ปกรรม 2) เพอ่ื ศกึ ษาแนวคิดการรู4คิด 3) เพ่ือวเิ คราะหพทุ ธศิลปกรรมกับการการรู4คิด ด4วยการศึกษา
ข4อมูลจากพระไตรป’ฎก เอกสารวิชาการทางพระพุทธศาสนาและงานวิจัยที่เกี่ยวข4อง โดยวิธีการอธิบายเชิงพรรณนา
ผลการวิจัยพบวาการรู4คิดมีความสัมพันธกับการรับร4ูความงามทางสุนทรียะ ซ่ึงการรับรู4มีผลตอผู4ชมงานพุทธศิลปกรรม
สามารถเกิดการรู4คิดเข4าถึงธรรมทางพระพุทธศาสนาได4 โดยการ4ูคิดมีความสัมพันธกับกระบวนการรับร4ู เป#นกระบวนการ
สัมผัสสงิ่ เรา4 โดยผานสมอง เกดิ การคดิ และแปลความหมายจากประสบการณเดมิ ที่เป#นพ้นื ฐานของความเขา4 ใจสิ่งแวดลอ4 มท่ี
เกิดขึ้น เม่ือการรับร4ูนั้น ผานกระบวนการรู4คิดที่มีสัมมาทิฐิท่ีประกอบด4วยปFจจัยภายนอก ปรโตโฆสะ และปFจจัยภายใน
โยนิโสมนสิการ ซึ่งประกอบด4วยวิธีคิด 4 แบบ คือ การคิดถูกวิธี การคิดมีระเบียบ การคิดมีเหตุผล และการคิดเป#นกุศล
โดยทั้งสองสวนประกอบด4วยความร4ูจากประสบการณที่สั่งสมมาจากการเรียนร4ู คิดถูกวิธีและมีการคิดวิเคราะห ยอม
สามารถแปลความหมาย เข4าใจธรรมชาตติ ามความเปน# จริง ซงึ่ จะเป#นตวั นาํ ไปสูความดี ความงาม และความเขา4 ใจท่ีถกู ตอ4 ง
คาํ สําคญั : พุทธศิลปกรรม, การรค4ู ดิ

ABSTRACT

The Main purpose of this research article was to study The Cognition in Buddhist Art. The
Research Objectives were 1) To study Buddhist Art. 2) To study The Cognition. 3) To analysis The
Cognition in Buddhist Art. The results of the study found that there is a relation between Cognition
and Perception of Aesthetics. The Perception affects to the Buddhist Arts’s audiences enabling them
simultaneously cognition and appreciate Dharma in Buddhism. In addition, a connection between
Cognition and Perceptual Process is a process of sensory stimulation of the brain. That process occurs
when thinking and interpreting from experiences base on fundamental understanding of the
environmental appearance. When Perception crosses a process of Cognition is comprised of external
factor (Paratokosa) and an internal factor (Yonisomanasikāra). Yonisomanasikāra consists of
Methodically Thinking, Systematic Thinking, Reasonable Thinking, and Insight/Wisdom Thinking. Both
Paratokosa and Yonisomanasikāra cause from knowledges and experiences that accumulate from
learning, critical and analytical thinking. Therefore, interpretation can deliver comprehension within the
truth of nature which lead to Goodness, Aesthetics and Right Understanding.
KEYWORDS: Cognition, Buddhist Art

1 นิสติ ระดับบณั ฑติ ศึกษาจากหลกั สตู รปรญิ ญาพทุ ธศาสตรดุษฎบี ณั ฑิต สาขาพทุ ธจติ วทิ ยา บณั ฑติ วทิ ยาลยั มหาวทิ ยาลัยมหาจฬุ าลงกรณราช
วทิ ยาลยั

เอกสารสืบเนอ่ื งจากการประชมุ วิชาการและนําเสนอผลงานวจิ ัยระดบั ชาติ 2559 “การวจิ ยั รบั ใชช% ุมชนสร%างสงั คมฐานความร%ู” 353

ความเปนT มาและความสําคัญของปZญหา

“ศิลปวัฒนธรรม” เป#นเรื่องของการถายทอดมรดกอันทรงคุณคาจากอนุชนรุนกอนสูอนุชนรุนหลัง จากอดีตสู
ปจF จบุ ัน ทกุ ชนชาติตางสรา4 งสรรคและคน4 หาความลุมลกึ ความเกาแกของอารยะธรรมตนเองเทาทจี่ ะแสดงอัตลักษณที่มาที่
ไปของตนได4 เพ่อื แสดงใหเ4 ป#นท่ปี ระจกั ษแกชาวโลกวาเป#นชาติที่เกาแก มีวัฒนธรรมที่ศิวิไลซสูสง มีความยิ่งใหญอลังกาล
มาตง้ั แตครั้งอดีตอนั ยาวนาน โดยเฉพาะอยางยงิ่ ในดนิ แดนสวุ รรณภูมแิ หงนท้ี ี่ ณ ปFจจุบนั เปน# ท่ตี ้ังของประเทศไทยและชน
ชาติไทยเป#นชนชาติหน่ึงทีม่ ีประวัติศาสตรที่เกาแกมาช4านานไมแพช4 าตใิ ดในโลก

ในดินแดนของประเทศไทยแหงนี้ หากย4อนรอยกลับไปพุทธศตวรรษที่ 19 ข้ึนไปจนถึงรับวัฒนธรรมศาสนา ซ่ึง
เร่มิ ต4นต้งั แตพทุ ธศตวรรษที่ 12 เป#นยคุ ประวตั ศิ าสตรเร่ิมตน4 เมือ่ วฒั นธรรมศาสนาแพรหลายเข4ามาจากพอค4าหรือนักผจญ
ภัยชาวอินเดียท่ีเดินทางมาค4าขายในภูมิภาคน้ี สวนพระภิกษุหรือนักบวชอาจเข4ามาเผยแผศาสนาในภายหลัง (สันติ เล็ก
สุขุม. 2544: หน4า 17-18) และกอให4เกิดการถายทอดความรู4ในการสร4างสรรคงานพุทธศิลปกรรมที่เป#นแบบเฉพาะตน
เกิดข้นึ ในดนิ แดนของประเทศไทยตามมา

ตามหลกั ฐานในพงศาวดารลังกากลาววาในพุทธศตวรรษท่ี 3 ในสมัยพระเจ4าอโศกได4มีความสัมพันธทางการค4า
และศาสนาระหวางประเทศอินเดียและอาณาจักรตางๆในแหลมอินโดจีน ดังน้ันรูปแบบพุทธศิลปกรรมแบบอินเดีย
พิจารณาได4จากรูปแบบและลกั ษณะของพระพุทธรปู และเทวรูปอนั เปน# ไปตามกฎประตมิ าณวิทยาซึง่ เปน# ไปตามคัมภีรบอก
ลักษณะมหาบุรุษ (ศักด์ิชัย สายสิงห. 2555) ศาสตราจารย “จองบวสเซอร่ีเย” อธิบายวา แบบกําหนดลักษณะของ
พระพทุ ธรปู หรือประติมาวิทยานั้น โดยสวนใหญแลว4 ไทยได4รับรูปแบบมาจากอนิ เดยี ใต4 เว4นเสียแตพทุ ธศลิ ปกรรมในสมัยศรี
วชิ ยั และเชยี งแสนรุนแรกเทานั้นท่ีได4รับอิทธิพลของศิลปกรรมแบบอินเดียสมัยปาละทางตะวันออกเฉียงเหนือของอินเดีย
(ศกั ดิ์ชัย สายสงิ ห. 2555) อยางไรกต็ ามประเทศไทยรับเอาอิทธิพลทางพุทธศิลปกรรมมาจากอินเดียได4 ๒ ทาง คือทั้งทาง
บกและทางนํ้า หากเดินทางผานทางบกเปน# ทางตรงผานประเทศพมา โดยทาออ4 มผานประเทศเขมรและประเทศเวียดนาม
หากเดนิ ทางผานทางนา้ํ ทางภาคใต4เป#นทางตรงท่ีพอค4าชาวอินเดียเดินทางเข4ามาค4าขาย แล4วแตงงานกับชาวพื้นเมืองไทย
และต้งั ถิ่นฐานจนมาถึงปจF จบุ ัน (2555)

หากกลาวถึงยคุ สมยั ของพุทธศลิ ปกรรมในประเทศไทยนั้น พุทธศิลปกรรมในประเทศไทยเปน# ศลิ ปะทีล่ ว4 นมีความ
เก่ียวเน่ืองสัมพันธกับพระพุทธศาสนา ซึ่งสามารถแบงออกได4เป#น 2 ยุค ดังนี้ 1) สมัยกอนประวัติศาสตรชาติไทย
(Pre- Thai History Period) คอื สมยั ท่กี อนชนชาติไทยเข4าปกครองประเทศ 2) สมัยประวัติศาสตรชาติไทย (Thai History
Period) คือสมัยทชี่ นชาติไทยได4เข4าปกครองประเทศแล4ว พุทธศลิ ปกรรมสมยั กอนประวัติศาสตรชาติไทย แบงออกได4เป#น
3 ยคุ ใหญๆ คอื 1) ศิลปะสมยั ทวาราวดี 2) ศลิ ปะสมยั ศรีวิชัย 3) ศิลปะสมัยลพบุรี พุทธศิลปกรรมสมัยประวัติศาสตรชาติ
ไทย แบงออกได4เป#น 5 ยุคใหญๆ คือ 1) ศิลปะสมัยเชียงแสน (ราวพุทธศตวรรษท่ี 16 – 23) 2) ศิลปะสมัยสุโขทัย (ราว
พทุ ธศตวรรษท่ี 19 - 20) 3) ศลิ ปะสมัยอทู อง (ราวพุทธศตวรรษที่ 17 - 20) 4) ศิลปะสมัยอยุธยา (ราวพุทธศตวรรษที่ 20
- 21) 5) ศิลปะสมัยรตั นโกสนิ ทร (ราวพุทธศตวรรษที่ 24 - 25) (ศักดิช์ ยั สายสงิ ห. 2546)

อยางไรก็ตามหากไมอธิบายทําความเข4าใจความหมายของคําวาศิลปะแล4วอาจจะไมเข4าใจวาศิลปะคืออะไร
ศิลปะ หมายถงึ สงิ่ ทมี่ นษุ ยสร4างขึน้ จากชวี ิตจิตใจ ความร4ู ความสามารถและความชํานาญของตนแล4วถายทอดความเข4าใจ
อันลึกซ้ึงเหลานั้นออกมาเป#นผลงานท่ีมีความงดงามและทรงคุณคาแกมหาชน (ชลูด น่ิมเสมอ. 2544) คําวาศิลปะ เป#น
ภาษาสนั สกฤต พจนานุกรฉบับราชบัณฑิตยสถาน ให4คํานิยามไว4วา หมายถึง การประดับฝ‰มือทางการชาง การแสดงออก
ใหเ4 หน็ ถึงอารมณสะเทือนใจ (2546)

พระยาอนุมานราชธน ได4อธิบายคําวา ศิลปะ ไว4วา ส่ิงที่ผลิตสร4างก็เกิดเป#นศิลปกรรมข้ึน…อารมณสะเทือนใจ
เปน# ตัวการทําใหเ4 กิดศิลปะและการแสดงออกใหเ4 กดิ เปน# รูปขึ้นได4 การศกึ ษาหาความรู4 ไมวาด4วยเรื่องอะไรมีอยู ๓ ระยะคือ
เรียนรู4วาอะไรเพ่ือเป#นพ้ืนฐานความร4ูของเร่ืองน้ันเสียกอน แล4วนําความรู4น้ีไปใช4ให4เกิดประโยชนขึ้นจนเกิดความชํานาญ
เช่ียวชาญ เป#นศิลปะอันเป#นขั้นสุดท4ายของความร4ูแล4วจะเกิดความสนใจ กระทําให4เป#นสุขที่แท4จริง ถ4าความรู4นั้นเป#นไป
เพ่อื ความสุขแกสวนรวมอันเป#นจุดหมายปลายทางแหงชวี ิต (พระยาอนุมานราชธน. 2518)

ดังน้ันศิลปะเป#นการสรรคสร4างผลงานขึ้นโดยถายทอดจินตนาการและอารมณสะเทือนใจ โดยถายทอดออกมา
ดว4 ยจิตใจและปFญญาดว4 ยความนึกคิดทส่ี งู เป#นการแสดงออกอยางสวยสดงดงามด4วยพลงั แหงอารมณสะเทอื นใจ ซึ่งสามรถ
โนม4 นา4 วจงู ใจให4ผ4ชู ม ผู4อาน ผ4ฟู งF ให4เลื่อมใสและช่ืนชมในรปู แบบตางๆ

354 เอกสารสบื เนอ่ื งจากการประชมุ วิชาการและนาํ เสนอผลงานวิจยั ระดบั ชาติ 2558 “การวิจยั รับใช%ชมุ ชนสรา% งสังคมฐานความรู%”

ศิลปะมีประโยชนตอชีวิตมนุษยอยางไร ประการแรกทางด4านจิตใจ ศิลปะเป#นศูนยรวมจิตใจให4สงบ เบิกบาน
ร่ืนรมย กับความวิจิตรการตาในความงาม สร4างจิตสํานึกท่ีงดงาม สร4างแรงบันดาลใจท่ีจะทําความดี เกิดความซาบซ้ึง
ประทับใจและสุนทรยี ะรสทางอารมณ ประการท่สี อง ทางดา4 นศาสนา เปน# การเผยแผและประกาศคาํ สอนของศาสนา และ
เป#นแนวทางสืบทอดศาสนา ประการที่สาม ทางด4านประวัติศาสตร เป#นหลักฐาน และสามารถตรวจสอบ ศึกษาค4นคว4า
ลําดับเหตุการณในประวัติศาสตรได4อยางแมนยําและถูกต4อง ประการที่ส่ี ทางด4านประวัติศาสตรศิลป¤ เป#นตัวช้ีวัดใน
การศึกษาเชิงเปรียบเทียบความเหมือนและความแตกตาง รวมท้ังวิวัฒนาการของแตละยุคสมัยของศิลปะ ประการท่ีห4า
ทางดา4 นโบราณคดี เป#นหลกั ฐานในการตรวจสอบและพิสูจนยคุ สมยั ของงานศิลปะจากซากทหี่ ลงเหลือทางโบราณคดี และ
องคความร4ูตางๆที่สามารถศึกษาได4 ประการท่ีหก ด4านการเมืองและการปกครอง เป#นเคร่ืองมือของนักการเมือง หรือ
ผู4ปกครองในการแผอิทธพิ ลของตน ประการสุดทา4 ย ทางด4านมานุษยวทิ ยา เปน# สอื่ สะทอ4 นมนุษยในยุคสมัยตางๆ (วิบูลย ลี้
สวุ รรณ. 2542)

ศลิ ปน’ หรอื ชางฝ‰มือ คือ ผ4ูสร4างงานศิลปะ ศิลป’นไทยสวนใหญ นิยมสร4างศิลปะข้ึนจากบันดาลใจทางธรรมชาติ
สรา4 งขนึ้ ตามคติความเชื่อทส่ี ืบเน่อื งมาจาศาสนา เป#นแรงบันดาลใจท่ีสําคัญ ศิลป’นเป#นผู4สร4างนามธรรมให4เกิดเป#นรูปธรรม
กลาวคือ สร4างสิ่งท่ีอยูในความคิดจินตนาการออกมาเป#นรูปราง เป#นภาพ เป#นแสงสี เป#นลายลักษณอักษร เพื่อให4ผู4อ่ืน
มองเห็น สัมผัสได4 หากศิลปะใดสร4างความสะเทือนใจและเร4าอารมณให4แกผู4ชมผ4ูฟFงหรือผ4ูอานได4 เป#นเวลายาวนานและ
จาํ นวนมากยอมเป#นผลงานศลิ ปะท่ีมคี ณุ คาคคู วรแกการอนุรกั ษและศึกษา (อมั พร ศิลปะเมธากลุ . 2549)

ศิลปกรรม คือ ส่ิงท่ีสร4างขึ้นเก่ียวกับศิลปะ ศิลปกรรม ประณีตศิลป¤หรือวิจิตรศิลป¤ แบงออกเป#น 5 ประเภท
ดงั นคี้ อื 1) สถาปตF ยกรรม (Architecture) การสรา4 งอาคารสถานท่ี อนสุ าวรีย โบสถ วหิ าร 2) ประตมิ ากรรม (Sculpture)
คือ การปF•น การแกะสลัก การหลอรูป 3) จิตรกรรม (Painting) คือ การวาด การเขียนภาพ การระบายสีภาพ 4) วงดุริ
ยางคศิลป¤ (Music) คือ การขับร4อง ฟ€อนรํา นาฏศิลป¤ ดนตรีไทย วงดุริยางคดนตรี 5) ภาษาและวรรณคดี (Language
and literature) คือ ภาษาหรือหนงั สอื ท่แี ตงดีท้ังคาํ ละความกวนี ิพนธ (อมั พร ศลิ ปะเมธากุล. 2549)

สงวน รอดบุญ มีทัศนคติเก่ียวกับ พุทธศิลป¤ ไว4วา คําวา “พุทธศิลป¤” (Buddhist Art) หมายถึง งานศิลปะ
ประเภทตางๆ ท้งั ในด4าน สถาปตF ยกรรม ประติมากรรม และจิตรกรรม ซึ่งสร4างข้ึนเพ่ือสงเสริมการเผยแพรและการปฎิบัติ
ทางพุทธศาสนาโดยตรง และเปน# สิง่ ทชี่ วยโนม4 นา4 วจติ ใจของพุทธศาสนิกชน ให4เกดิ ความศรัทธาปสาทะ ประพฤติปฏิบัติตน
ในทางทด่ี งี าม ตามหลักธรรมของพระพทุ ธศาสนา ท้ังในลทั ธหิ ินยาน (เถรวาท) และลัทธิมหายาน (อาจารยิ วาท) (2533)

อยางไรก็ตามคงจะต4องการตีความขายความคําวา “พุทธศิลปกรรม” ให4ชัดเจนโดยละเอียด คําวา พุทธ
ศิลปกรรม สามารถแยกออกเป#น 2 คํา คอื พทุ ธ + ศลิ ปกรรม “พทุ ธะ” คอื เรือ่ งราวเก่ยี วกับพระพุทธศาสนา และเป#นคํา
ท่ีใชใ4 นความหมายถงึ พระพุทะเจา4 พุทธะ คือ ทานผู4ตรัสร4ู ผ4ูร4ูอริยสัจจ 4 อยางถองแท4 (พระพรหมคุณาภรณ. 2551) สวน
คาํ วา “ศิลปกรรม” คือ สิง่ ทีม่ นุษยสร4างข้นึ ไมใชส่งิ ทม่ี อี ยเู องตามธรรมชาติ เชนพระอาทิตยตกดนิ ทีม่ คี วามสวยงามมากไม
นับเป#นศิลปกรรม แตจติ รกรรมหรือภาพเขียนทวิ ทศั นพระอาทติ ยนบั เป#นศิลปกรรม ศิลปกรรม เป#นสิ่งที่มนุษยสร4างข้ึนให4
มีความสวยงาม สิง่ มนุษยสร4างที่ไมสวยงาม เชน กองขยะ ป€ายโฆษณารกตา เป#นต4น ไมนับเป#นศิลปกรรม การสร4างสรรค
โดยมนุษยเพ่ือความงามหรือสุนทรียภาพท่ีถือเป#นศิลปกรรมแบงออกได4เป#น 2 ประเภทดังน้ี 1) ศิลปกรรมประเภทวิจิตร
ศิลป¤ (Fine Arts) หมายถึงศิลปกรรมท่ีมนุษยทําข้ึนเพื่อความป‰ติชื่นชมในตัวช้ินงาน เชน งานจิตรกรรม ประติมากรรม
สถาปFตยกรรม วรรณกรรม และงานดุริยางคศิลป¤ 2) ศิลปกรรมประเภทประโยชนศิลป¤ (Useful Art หรือ applied art)
หมายถึงศิลปกรรมท่ีมีประโยชนใช4สอยด4วย เชนงานจักสาน เคร่ืองปF•นดินเผา เคร่ืองเรือนและส่ิงใช4สอยตางๆ ที่มีการ
บรรจงสร4างข้ึนโดยประณตี ทัง้ ที่สร4างดว4 ยมือ (ศิลปหัตถกรรม) และโดยเคร่ืองจักร (ศิลปหัตถอุตสาหกรรม) ซ่ึงศิลปกรรม
เปน# ผลงานสรา4 งสรรคทางสนุ ทรียะเฉพาะทม่ี คี ณุ ภาพดี (อศั นีย ชูอรณุ . 2549)

ดังนั้น ความหมายโดยรวมของคําวา พุทธศิลปกรรม คือ สิ่งท่ีมนุษยสร4างข้ึน ไมใชส่ิงท่ีมีอยูเองตามธรรมชาติ
เป#นส่ิงที่มนุษยสร4างข้ึนให4มีความสวยงามและทําขึ้นเพ่ือความป‰ติชื่นชมในตัวชิ้นงานโดยอาศัยเร่ืองราวเกี่ยวกับ
พระพทุ ธศาสนา ในการบรรจงสร4างขนึ้ โดยประณตี ใหเ4 ปน# ผลงานสรา4 งสรรคท่มี ีคุณภาพทางสนุ ทรยี ะโดยเฉพาะ

พทุ ธศลิ ปกรรมนนั้ มคี วามสาํ คญั ตอสงั คมไทยอยางไร พทุ ธศลิ ปกรรมมีความหมายเชงิ สญั ลักษณอยางไร หรอื เป#น
แคตัวแทนความงามเทาน้นั แล4วผช4ู มงานพุทธศิลปกรรมสามรถเกิดการรู4คิดเข4าถึงพระพุทธศาสนาได4หรือไม แตละบุคคล
อาจมหี ลายคาํ ถามเกดิ ขึ้น

เอกสารสืบเนอ่ื งจากการประชมุ วชิ าการและนําเสนอผลงานวิจัยระดบั ชาติ 2559 “การวจิ ัยรบั ใช%ชมุ ชนสร%างสังคมฐานความร%ู” 355
จากการศกึ ษาวจิ ยั เรือ่ งสุนทรยี วจิ กั ษณในจติ นกรรมไทย มโน พสิ ุทธิรัตนานนท ได4อธบิ ายไวว4 า คุณคาทางศาสนา

ของจิตรกรรมไทยนั้น ประกอบด4วยคณุ คาในการประดบั ตกแตง และคณุ คาในการเกอ้ื กลู และจรรโลงศาสนา คณุ คาในการ
ประดบั ตกแตงอธิบายขยายความไดว4 าจิตรกรรมไทยเปน# ศลิ ปะท่เี กีย่ วเนอื่ งกบั ศาสนาโดยเฉพาะพระพุทธศาสนา ดังน้ันศา
สนสถานหรือสถาปFตยกรรมทางศาสนา เชน อุโบสถ วิหาร เจดีย จะมีการตกแตงประดับประดาไมเฉพาะงาน
ประติมากรรมท่ีเรียกวาจุลศิลป¤ (Minor Art) เทาน้ัน แตจิตรกรรมไทยก็มีสวนสําคัญในการประดับตกแตงศาสนสถาน
เหลานน้ั ด4วย สวนคณุ คาในการเก้อื กูลและจรรโลงศาสนานน้ั สามารถอธบิ ายขยายความได4วา จิตรกรรมไทยที่เลาเร่ืองหรือ
แสดงเนื้อหาสาระทางศาสนา สวนมากจะเป#นจิตรกรรมฝาผนังซ่ึงนอกจากทําหน4าที่ประดับตกแตงแล4วยังแสดงเรื่องราว
ทางศาสนา ดงั ท่กี ลาววา การถายทอดคติทางศาสนา คติความเชื่อทางศาสนาได4รับการถายทอดออกเป#นรูปธรรม โดยสื่อ
ทางประตมิ ากรรมและจิตรกรรม เพ่อื กอให4เกิดความร4ูความเข4าใจในศาสนา โน4มน4าวศรัทธาของผ4ูชม ซ่ึงนอกจากเป#นการ
สง่ั สอนแล4วยังเป#นการสืบทอดศาสนาอยางหนึ่งดว4 ย (2547)

อยางไรก็ตามสวุ ฒั น แสนขัติอธิบายวาพุทธศลิ ปกรรมในด4านจิตรกรรมไทยมีความเก่ียวเนื่องกับพระพุทธศาสนา
มีลักษณะศิลปะแบบอุดมคติ คณุ คาอยูท่ีความสวยงามที่มีรูปแบบได4สัดสวน ซึ่งมีความละเอียดและประณีตในการตัดเส4น
และอีกท้ังยังมีระเบียบแบบแผนในการจัดองคประกอบภาพ นอกจากน้ียังเป#นพุทธศิลปกรรมที่ศิลป’นสร4างสรรคข้ึน โดย
การถายทอดให4เข4าใจถึงเร่ืองราวเก่ียวเนื่องในพุทธศาสนา พระธรรมวินัย พุทธปรัชญา วรรณกรรมและเหตุการณตางๆ
รวมทั้งสภาพแวดลอ4 มท่เี กดิ ขึ้นในความคดิ หรือมโนภาพ ซึง่ มีความหมายทลี่ ะเอยี ดออน ท่ีจะเปน# ต4นแบบอนั เป#นประโยชน
ในการศึกษาเพื่อการยกระดับคุณภาพชีวิต จิตใจ และการพัฒนาสังคม (2547) คุณคาทางพุทธศาสนา จิตรกรรมไทยนั้น
เปน# การบนั ทกึ เรอ่ื งราวในพทุ ธศาสนา เชน พุทธประวัติ ชาดกและปริศนาธรรมตางๆ เป#นสื่อการสอนของพระสงฆในการ
บรรยายธรรม ซึ่งเป#นเคร่ืองมือในการเผยแผพระพทุ ธศาสนาอีกทางหนึง่ เพราะรูปภาพกเ็ ปน# ภาษาท่ีสามารถรับร4ูและเข4าใจ
ได4 (สุวฒั น แสนขตั ิ. 2547)

ศิลปะส่อื สารดว4 ยรปู ภาพกเ็ ปน# ภาษาท่ชี วยใหผ4 ช4ู มสามารถรบั รู4และเข4าใจได4นน้ั ชะวัชชยั ภาติณธุอธิบายเพิ่มเติม
ไว4วา ศิลปะ มุงให4เกิดการพัฒนารสนิยมในความงามหรือสุนทรียภาพเป#นสําคัญ ดังน้ันการรับร4ูในศิลปะและการมี
ประสบการณทางสุนทรียะจึงจําเป#นสําหรับทุกคน ซ่ึงได4จําแนกการรับร4ูไว4 2 ลักษณะคือ 1) การรับรู4แบบจงใจ
(Intention) เป#นการรบั รูท4 ก่ี ําหนดไว4 ระลกึ ไว4 ตัง้ ใจไว4 การรบั รแ4ู บบจงใจน้ีทาํ ให4หลงใหลหรือรับในเร่ืองใดเร่ืองหนึ่งได4ยาก
นอกจากจะต้ังใจรับเร่ืองนั้นๆจริงๆ (มักจะเป#นคุณคาในแงอรรถประโยชนที่จงใจไว4แล4ว) 2) การรับรู4แบบไมจงใจ
(Unintention) โดยมากการรบั รคู4 ุณคาทางสนุ ทรยี ะจะรับรแ4ู บบไมจงใจ เกดิ จากส่ิงนัน้ หรอื คุณคานั้นดึงดูดความสนใจโดย
ไมรู4ตัว การรู4แบบไมจงใจเป#นการรับร4ูคุณคาทางสุนทรียะในศิลปะ เป#นคุณคาที่เกิดกับเราโดยไมรั้งรอโดยทันทีทันใด
(2544)

การรบั รู4ทางศิลปะเป#นการส่ังสมประสบการณทางสุนทรียะและเป#นการเพิ่มพูนพัฒนารสนิยมในความงามหรือ
รสนิยมในศิลปะและคุณคาของรสนิยมท่ีแท4จริงคือ ความเป#นผ4ูท่ีสามารถรับร4ูและซาบซ้ึงในศิลปะอันจะนําไปสูจุดสํานึก
ทางสุนทรยี ะ (Aesthetic Conscious) และเป#นพ้ืนฐานของความมรี สนิยมในทสี ดุ ซึง่ จะตอ4 งเป#นการพฒั นาการรบั รูด4 4านใน
ของตนเอง อยางไรก็ตามการรบั ร4คู ณุ คาทางศิลปะ ตอ4 งอาศัยการรบั รู4และเข4าใจความจริง โดยเฉพาะศาสตรการเคลื่อน ซึ่ง
ความจรงิ ดงั กลาวเกีย่ วขอ4 งสัมพันธกับทัศนะ ความมีเหตุผล และความจริงทางปรัชญา ศาสนาและวัฒนธรรม โดยเฉพาะ
ถ4าศิลปะน้ันมีรูปแบบและเนื้อหาเก่ียวเน่ืองกับปรัชญาและศาสนา หรือได4รับอิทธิพลจากศาสนา (มโน พิสุทธิรัตนานนท.
2547)

ดังนั้นศิลปะสอ่ื สารดว4 ยรปู ภาพสามารถชวยให4ผ4ชู มรบั รู4และเข4าใจความหมายเชิงสัญลักษณได4งายข้ึน ดังนั้นการ
รับรู4ในศิลปะและการมีประสบการณทางสุนทรียะจึงมีความสําคัญมาก ซึ่งการรับรู4ได4ถูกจําแนกไว4 2 ลักษณะคือ 1) การ
รับร4ูแบบจงใจ (Intention) 2) การรับรู4แบบไมจงใจ (Unintention) การรับรู4ทางศิลปะเป#นการสั่งสมประสบการณทาง
สุนทรียะและเป#นการเพ่ิมพูนพัฒนารสนิยมในความงามความเป#นผ4ูท่ีสามารถรับรู4และซาบซ้ึงในศิลปะอันจะนําไปสูจุด
สํานึกทางสุนทรียะจะต4องมีการพัฒนาการรับรู4ภายในของตน ซ่ึงการรับรู4คุณคาทางศิลปะ ต4องอาศัยการรับร4ูและเข4า
ใจความจริง ที่เกี่ยวข4องสัมพันธกับทัศนะ ความมีเหตุผล โดยเฉพาะถ4าศิลปะน้ันมีรูปแบบและเนื้อหาเกี่ยวเน่ืองกับความ
จริงทาง ปรชั ญา ศาสนา หรือได4รบั อทิ ธพิ ลจากศาสนา

แล4วผู4ชมงานพุทธศิลปกรรมสามรถเกิดการร4ูคิดเข4าถึงพระพุทธศาสนาได4หรือไม ในทางพุทธศาสนาสามรถ
อธบิ ายเรื่องของการรค4ู ดิ ไดด4 งั น้ี พระพรหมคุณาภรณ ทานอธิบายไวว4 า ในการดาํ เนนิ การงานเกี่ยวกับการศึกษาใหเ4 กิดการร4ู

356 เอกสารสืบเนื่องจากการประชมุ วชิ าการและนาํ เสนอผลงานวจิ ัยระดบั ชาติ 2558 “การวิจัยรบั ใชช% มุ ชนสร%างสงั คมฐานความรู%”

คดิ จุดท่สี ําคัญและควรเนน4 เป#นพิเศษคอื เร่ืองของ สัมมาทิฏฐทิ ี่เป#นจุดเริ่มตน4 เป#นแหลงทมี่ าของการศึกษา คําที่พูดวา “ให4
การศกึ ษา” ก็อยทู ป่ี Fจจัย 2 ประการนีเ้ อง สวนกระบวนการของการศึกษา ทเี่ รียกวา ศีล สมาธิและปFญญานั้น เพียงแตร4ู
เข4าใจไว4 เพื่อจัดสภาพแวดลอ4 มให4เกื้อกูล และคอยเสริมคมุ กระต4นุ เร4าให4เนือ้ หาการศึกษานัน้ ดําเนินไปตามกระบวนการนั้น
(2555)

พระพรหมคณุ าภรณ อธบิ ายเพ่มิ เตมิ ถงึ ปจF จัยทที่ ําใหเ4 กิดสมั มาทฏิ ฐิ 2 คือ ทางเกิดแหงแนวคิดท่ีถูกต4อง, ต4นทาง
ของความดีงามทัง้ ปวง คอื 1 ปรโตโฆสะ 2 โยนิโสมนสิการ ซึ่งอธิบายความหมายได4วา 1) ปFจจัยภายนอก ปรโตโฆสะ คือ
เสียงจากผู4อ่ืน การกระตน4ุ หรอื ชักจูงจากภายนอก คือ การรับฟFงคําแนะนําสั่งสอน เลาเรียนความร4ู สนทนาซักถาม ฟFงคํา
บอกเลาชักจงู ของผู4อื่น โดยเฉพาะการสดับสทั ธรรมจากทานผเ4ู ปน# กลั ยาณมติ ร 2) ปจF จัยภายใน โยนโิ สมนสิการ คือ การใช4
ความคิดถูกวิธี ความรู4จักคิด คิดเป#น คือกระทําในใจโดยแยบคาย มองส่ิงทั้งหลายด4วยความคิดพิจารณา ร4ูจักสืบสาวหา
เหตผุ ล แยกแยะส่งิ นัน้ ๆ หรอื ปญF หานนั้ ๆ ออก ใหเ4 ห็นตามสภาวะและตามความสมั พันธแหงเหตปุ Fจจัย (2555)

พระราชวรมุนี อธิบายวา โยนิโสมนสิการมีวิธีคิดสรุปได4เป#นส่ีแบบด4วยกันดังน้ี 1) อุปายมนสิการ คือ คิดถูกวิธี
การศึกษาต4องสอนให4คนมีวิธีคิดวิธีวิจัยและใช4วิธีการ น้ันอยางถูกต4องวองไว 2) ปถมนสิการ คือ คิดมีระเบียบ การศึกษา
จะต4องสอนให4คิดตอเน่ืองอยางเป#นระบบมี ระเบียบไมกระโดดไปกระโดดมา คิดอยางมีเป€าหมาย 3) การณมนสิการ คือ
คดิ มีเหตผุ ล ร4ูจกั เชอ่ื มโยงวาเหตุนนี้ าํ ไปสูผลอะไรหรอื ผลนี้มา จากเหตุอะไร 4) อปุ ปาทกมนสิการ คอื คิดเปน# กุศล เป#นการ
คิดเพื่อค4นหาแกนสารสาระ เม่ือได4รับ ข4อมูลขาวสารมากมายต4องรู4จักกรองเอาสวนที่เป#นประโยชนและเหมาะสมกับเรา
อยางไรก็ตามโยนิโสมนสิการท้ังส่ีประการเป#นวิธีคิดเพ่ือเข4าถึงความจริงและอยูอยางสอดคล4องกับความจริงในธรรมชาติ
คอื เลือกวธิ ีปฏบิ ตั ดิ าํ เนนิ ชวี ิตให4สอดคล4องกับเป€าหมายหลักของธรรมชาติ เชน อยูอยางไมสร4างทุกขให4กับตนเองและคน
อ่ืน มีแตสร4างประโยชนตนและประโยชนทาน นําความร4ูทั้งหมดที่มีมาใช4ให4สอดคล4องกับความเป#นจริงในธรรมชาติ
(2540)

ดังน้นั โยนโิ สมนสกิ าร ประกอบด4วยวธิ คี ดิ 4 แบบ คอื การคิดถูกวิธี การคิดมีระเบียบ การคิดมีเหตุผล และการ
คดิ เปน# กศุ ล อนั เป#นข้ันตอนของการคิดที่ประกอบด4วยขัน้ ตอนการรับขอ4 มูล (สุตมยปญF ญา) และการคดิ วเิ คราะหข4อมูล (จนิ
ตามยปFญญา) ซ่ึงเป#นการคิดท่ีต4องใช4วิจารณญาณ มีขั้นตอนของการคิดอยางแยบคายเพื่อให4ได4ข4อมูลขาวสารท่ีเป#น
ประโยชนมากทสี่ ดุ และเหมาะสมกบั ตวั เรา ในการนําไปปรบั ใชใ4 นชวี ติ ประจาํ วนั อีกท้ังต4องมีวิธีคิดให4ร4ูเข4าใจธรรมชาติตาม
ความเปน# จรงิ และดาํ เนินชีวติ โดยไมสรา4 งทุกขใหต4 นเองและผอ4ู ่นื (2540)

การเกิดการร4ูคิดในทางพระพุทธศาสนา พระพรหมคุณาภรณ ทานได4อธิบาย แนวคิดเร่ืองการคิด ในแนวทาง
พุทธจติ วิทยาไว4วา ในแงของการรับรู4 ความคิดเปน# จดุ ศูนยรวม ที่ขาวสารข4อมูลท้ังหมดไหลมาชุมนุม เป#นท่ีวินิจฉัยและนํา
ขาวสารข4อมูลเหลาน้ันไปปรุงแตงสร4างสรรคและใช4การตางๆ อธิบายได4วา การคิดถูกต4องร4ูจักคิด หรือคิดเป#น เป#น
ศนู ยกลางทีบ่ รหิ ารการดาํ เนินชีวิตทถ่ี ูกตอ4 งท้งั หมด เพราะเป#นหวั หน4าชี้นํา นาํ ทาง และควบคมุ การปฏิบตั ถิ กู ตอ4 งในแงอื่นๆ
ทง้ั หมด เมอื่ คดิ เปน# แลว4 ก็ชวยให4พดู เปน# ทาํ เปน# แก4ปญF หาเปน# ชวยใหด4 เู ปน# ฟFง กิน ใช4 บริโภคเป#นและคบหาเสวนาเป#น
ตลอดไปทุกอยาง คือดําเนินชีวิตเป#นนั่นเอง ดังน้ัน การรู4จักคิดหรือคิดเป#น เป#นตัวนําท่ีชักพาหรือการเป’ดชองไปสูการ
ดาํ เนินชีวติ ท่ถี ูกต4อง หรือชวี ิตดีงามท้ังหมด (2555)

การเกิดการรู4คิดในทางจิตวิทยาศึกษาได4จาก จิตวิทยาการร4ูคิดและปFญญา (Cognitive Psychology) คือ
สาขาวิชาท่ีศึกษาการทดลองกระบวนการจัดการกับข4อมูลของระบบตางๆทางสมองท่ีบันทึกข4อมูลของโลกภายนอกจาก
ประสบการณและนําข4อมูลความร4ูท่ีได4เหลาน้ันไปใช4ในกระบวนการรู4คิดท้ังหลายและในกิจกรรมปFญญาทางสมองข้ันสูง
ได4แก การแก4ปFญหา การให4เหตุผล การประเมินคา การตัดสินใจ และการสร4างสรรค รวมทั้งศึกษาพฤติกรรมตางๆ ท่ี
ปรับเปลี่ยน ใหเ4 ปน# ไปตามความรู4ทไ่ี ดจ4 ากกระบวนการทางสมองเหลาน้ี โดยเน4นศึกษาวามนุษยสามารถที่จะร4ู (Knowing)
คดิ (Thinking) และสร4างความฉลาด หรือปFญญา (Intelligence) ในการนําไปใช4อยางไร เชน การรับรู4 ความจํา และการ
แก4ปญF หา (อุบลวรรณา ภวกานนั ท. 2555)

การรู4คดิ นัน้ เป#นกระบวนการทางสมองทเ่ี กิดขึน้ ภายในตวั คนซึ่งกระบวนการทางสมองเป#นกจิ กรรมที่เก่ียวกับการ
รับรู4 การจํา การเรียนรู4และการคิด (ลักขณา สริวัฒน. 2555) ลักขณา สริวัฒน อธิบายความหมายของการร4ูคิด
(Cognition) วาหมายถึง กระบวนการทางจิตที่ทําการเปลีย่ นแปลงข4อมูลท่ีผานเข4ามาทางประสาทสัมผัส ในรูปแบบตางๆ
กระบวนการน้ีทําหน4าท่ีต้ังแตลดข4อมูลเปลี่ยนรหัสและสงไปเก็บไว4ในกลองความจํา และรื้อฟ•œนเรียกคืนกลับมาได4เมื่อ

เอกสารสบื เนอื่ งจากการประชมุ วชิ าการและนาํ เสนอผลงานวิจัยระดบั ชาติ 2559 “การวิจยั รบั ใชช% ุมชนสร%างสังคมฐานความรู%” 357
ตอ4 งการรับร4ู จนิ ตนาการ การแก4ปญF หา การจําได4 และการคิด ซึ่งลว4 นเปน# คําอธบิ ายถึงข้ันตอนตางๆ เมื่อเกิดการรู4คิดขน้ึ มา
(2555: หน4า 5)

การูค4 ิดมคี วามสัมพันธกบั การรับร4ู การรับรู4มีกระบวนการอยางไร การรับร4ู เป#นกระบวนการสัมผัสตอส่ิงเร4าโดย
ผานสมอง เกิดการคดิ และแปลความหมายจากประสบการณเดมิ อนั เป#นพ้ืนฐานของการทาํ ความเขา4 ใจส่งิ แวดลอ4 มที่เกิดขึ้น
ได4 เมื่อมสี ิ่งเรา4 จากสิ่งแวดล4อมเข4ามากระทบกับอวัยวะรับความรู4สึกซึ่งจะสงกระแสความรู4สึกน้ันๆ ไปยังสมองเพื่อให4เกิด
การตีความและเกิดการรับร4ขู ึ้น นอกจากนี้การรับรู4ของบุคคลยงั เปน# กระบวนสรา4 งความประทับใจตอบุคคลอ่นื ในด4านตางๆ
อันเน่ืองมาจากการสัมพันธภาพกัน จะเห็นได4วาการรับรู4มีความสําคัญอยางยิ่งตอพฤติกรรมของมนุษยในการดํารงชีวิตท่ี
ขาดเสียมิได4 (ลักขณา สริวัฒน. 2555) การที่เราสามารถตีความส่ิงตางๆ ที่ได4จากประสาทสัมผัสหรืออวัยวะความร4ูสึก 5
ชนดิ คือ ตา หู จมกู ลนิ้ และผิวหนัง การรับร4ทู ้งั 5 ลักษณะนัน้ ลว4 นตอ4 งผานสมองหรอื การคิดท้ังสิ้นและการรับร4ูจึงเกิดข้ึน
ได4อยางสมบรู ณ (ลกั ขณา สริวฒั น. 2555)

การรบั ร4มู คี วามหมายวาอยางไร ลักขณา สรวิ ัฒนอธิบายวา การรบั รู4 (Perception) คอื วิธีการทีบ่ คุ คลมองโลกท่ี
อยูรอบตัวเอง โดยแตละคนนั้นมีความคิดตอตัวกระต4ุนอยางเดียวกันภายใต4เง่ือนไขเดียวกัน แตอาจมีตัวกระตุ4น
(Recognize) การเลือกสรร (Select) การประมวล (Organize) และการตีความ (Interpret) เกี่ยวกบั ตัวกระต4นุ ดงั กลาวไม
เหมือนกัน นอกจากนั้นยังขึ้นอยูกับพ้ืนฐานของกระบวนการของแตละคนเกี่ยวกับความต4องการ คานิยม การคาดหวัง
และปจF จัยอน่ื อีกด4วยดังนัน้ การรับรส4ู ามารถใหค4 ําจาํ กดั ความวา การรับรู4 (Perception) เป#นกระบวนการที่บุคคลแตละคน
มีการเลือกประมวลและการตคี วามเก่ยี วกับตวั กระตน4ุ ออกมาได4อยางมคี วามหมายและไดเ4 นื้อหา (2555)

พุทธศิลปกรรมมีความสัมพันธกับการู4คิดอยางไร ตัวอยางการศึกษาประวัติศาสตรศิลปะไทย การรับรู4งานชาง
ตอ4 งอาศยั ความเพิม่ พูนในศรัทธา แมเ4 มอ่ื แรกพบเหน็ โน4มนําใหร4 4ูสึกถึงบรรยากาศศักดสิ์ ิทธิ์ของ ศาสนสถานหรือรูปเคารพท่ี
ประดิษฐานอยูภายในศาสนสถานนั้น รวมท้ังงานประดับประดาทั้งภายในและภายนอกศาสนสถาน เชนลวดลายปูนป•Fน
หรือสลักอยางงดงามให4ความร4สู กึ อนั เปน# มงคลหรอื ภาพเขียนประดบั ผนงั อันวจิ ิตร ใหค4 วามเพลดิ เพลินด4วยภาพสงั่ สอนทาง
ศาสนา ซง่ึ ช้ีนาํ ให4เกดิ ปญF ญาอันเป#นจดุ หมาย (สันติ เล็กสขุ ุม. 2544)

จากเนื้อความข4างต4นวิเคราะหได4วา การร4ูคิดมีความสัมพันธกับการรับร4ูความงามทางสุนทรียะ ซึ่งการรับรู4มีผล
ตอผ4ูชมงานพุทธศิลปกรรมสามารถเกิดการร4ูคิดเข4าถึงพระพุทธศาสนาได4 โดยการ4ูคิดมีความสัมพันธกับการรับรู4
กระบวนการรบั รู4 เปน# กระบวนการสมั ผัสสิง่ เร4าโดยผานสมอง เกดิ การคิดและแปลความหมายจากประสบการณเดิมท่ีเป#น
พื้นฐานของความเข4าใจส่ิงแวดล4อมที่เกิดข้ึน เม่ือการรับร4ูนั้น ผานกระบวนการรู4คิดท่ีมีสัมมาทิฐิที่ประกอบด4วยปFจจัย
ภายนอก ปรโตโฆสะ และปจF จัยภายใน โยนิโสมนสกิ าร โดยมีความรู4จากประสบการณท่ีส่ังสมมาจากการเรียนร4ู คิดถูกวิธี
และมกี ารคดิ วิเคราะห ยอมสามารถแปลความหมาย เขา4 ใจธรรมชาติตามความเป#นจริง ซ่ึงจะเป#นตัวนําไปสูความดี ความ
งาม และความเข4าใจท่ถี ูกต4อง

พทุ ธศลิ ปกรรมกบั การรค4ู ิดกรณีศึกษาในงานวจิ ัยน้ี เลือกวิเคราะหตัวอยางกรณีศึกษาของ นายแคล4ว ธนิกุล จาก
ขาวหนงั สอื พมิ พไทยรัฐ แคลว4 ธนิกลุ เสียชวี ติ ในเวลาหัวคํ่าของวันที่ 5 เมษายน 2534 ที่ถนนสายป’•นเกล4า-นครชัยศรี ใน
เขตอําเภอสามพราน จังหวัดนครปฐม จากการถูกลอบสังหารด4วยอาวุธสงคราม อาทิ ปœนเอ็ม 16 ปœนอาก4า เคร่ืองยิงลูก
ระเบิดเอ็ม 79 อยางอุกอาจ ขณะท่ีโดยสารไปในรถยนตกระบะ ย่ีห4อนิสสสันสีดําขณะกําลังเดินทางกลับบ4านที่จังหวัด
สมทุ รสงคราม พร4อมดว4 ยลูกน4องคูใจ คือ นายสกุลยุทธ ทองสายพาน หรือฉายา "ต๋ี ดําเนิน" หรือ "มือปœนร4อยศพ" สภาพ
รถทงั้ คันพรนุ ไปดว4 ยรูกระสนุ และศพของทง้ั คูก็ถูกยิงเลือดโชก โดยเฉพาะนายแคล4วท่ีนั่งอยูเบาะหลัง ที่ภายในปากยังอม
พระเครอ่ื งอยู ด4วยหวังวาจะชวยคมุ4 ครองใหป4 ลอดภัย (สถานตี าํ รวจภูธรคลองลาน. 2559)

อยางไรกต็ ามกรณีของ นายแคลว4 ธนกิ ุล ซง่ึ ถูกกลุมมอื ปนœ ลอ4 มยิงจนเสียชีวิตคารถยนต ตามเนื้อขาวนั้นที่ข4างตัว
นายแคล4วมีปœนส้ันตกอยูหน่ึงกระบอก คาดวานายแคล4วคงคิดจะตอส4ูป€องกันตัว เม่ือคิดจะตอสู4ป€องกันตัว ภาวะของจิต
ขณะนัน้ นาจะเป#นอยางไร อกุศลไชไหม แตนายแคล4วตายในขณะท่ีอมอะไรไว4ในปาก อมพระสมเด็จวัดระฆัง จิตสุดท4าย
ยึดเหน่ยี วพระสมเดจ็ มพี ระพุทธเจา4 เปน# ที่พ่ึง นายแคล4วโชคดีมากท่ีมีพระสมเด็จติดตัวตลอด แม4จะเอาชีวิตไมรอดแตนาย
แคล4วก็รอดคร้ังสําคัญ คือ รอดจากนรก เพราะหลังจากท่ีนายแคล4ว แคล4วตายวันเดียว เขาทราย กาแลคซี่ ข้ึนชกมวย
ปอ€ งกนั ตําแหนงไว4ได4 มีผู4เหน็ คณุ แคลว4 ปรากฏตวั อยบู นเวทผี านจอโทรทัศน หลังจากน้ันอกี หน่ึงวันไทยรัฐลงขาววา มีผ4ูเห็น
นายแคล4วแตชดุ สากลเดนิ เข4าไปในสมาคมมวยแหงประเทศไทย หลังจากนั้นหลวงป‘ูโงน โสรโย ได4เขียนหนังสือเร่ืองพระพ่ี
นางสพุ รรณกัลยา ทานกลาววา นายแคลว4 ขบั รถลมี ซู ีนมารบั ทานไปสงทว่ี ดั ฉะน้นั เปน# การยืนยันไดว4 า นายแคล4วไมตกนรก

358 เอกสารสืบเนือ่ งจากการประชมุ วชิ าการและนาํ เสนอผลงานวิจัยระดบั ชาติ 2558 “การวจิ ัยรบั ใชช% มุ ชนสรา% งสังคมฐานความรู%”

แตเป#นเทวดา เพราะวาเทวดาเทานั้นจึงจะแสดงฤทธ์ิ สร4างกุศลเชนน้ันได4 นี่อยางไร ขณะจิตสุดท4ายท่ีเป#นกุศล ระลึกยึด
เหนี่ยวในพระสมเด็จมพี ทุ ธานสุ สติ จงึ มีสิทธ์ิที่จะเสวยผลจากข4อมลู ท่ีเป#นบวกกอน แตในลักษณะเชนนี้ นานเทาใดจึงจะใช4
ข4อมูลที่เปน# กศุ ลนนั้ หมดไป กก็ ่วี ินาทีทีร่ ะลกึ ถงึ พระสมเด็จ เพยี งแคหนึ่งวนิ าที จิตเกิดดับไปแล4ว สล่ี 4านลา4 นขณะ หน่งึ วนิ าที
ไดต4 ๋ัวตั้งส่ลี 4านลา4 นใบ ตัว๋ หนึ่งใบดูหนังได4สองช่วั โมง (พระภาสกร ภูริวฑฺฒโน (ภาวไิ ล). 2554)

ดังที่พระพทุ ธเจา4 ได4ตรัสไว4วา "ผ4ูถือเอาพระรัตนตรัยอันประกอบด4วยอุดมคุณอยางนี้น้ัน ชื่อวาพ4นจากอบาย ท้ัง
ยังจะไดเ4 กดิ ในเทวโลก" "ชนเหลาใดเหลาหน่งึ ไดถ4 งึ พระพุทธเจ4าเปน# สรณะแล4ว จกั ไมเข4าสูอบายภูมิ ครัน้ ละจากอตั ภาพของ
มนุษยแล4ว ยอมยังกายของเทพให4บริบูรณ" (มหาจุฬาลงกรณราชวิทยาลัย. 2539) ดังน้ันกลาวได4วาพุทธศิลปกรรมใน
รูปแบบพระเคร่ืองสามารถเป#นที่ยึดเหนี่ยวจิตใจได4 อยางน4อยก็ระลึกถึงพระพุทธเจ4า ในสภาวะจิตกอนที่จะดับก็สามารถ
น4อมนําไปสูสุขคติโลกสวรรคได4 ดังกรณีศึกษาดังที่ได4กลาวมา นอกจากพุทธศิลปกรรมสงผลตอความรู4คิดยังสงผลตอ
ความร4ูสึกและพฤติกรรมดว4 ย

พุทธศิลปกรรมกับการรู4คิด ผ4ูวิจัยมีความสนใจเลือกวิเคราะหกรณีศึกษาด4านความเช่ือทางศาสนาทางตะวันตก
ในตางประเทศในยุคสหภาพโซเวียต พวกคอมมิวนิสตรัสเซียได4ห4ามมิให4มีรูปบูชาถือวาผิดกฎหมาย ในยุคน้ันคอมมิวนิสต
ทาํ ลายลา4 งศาสนา ศาสนาครสิ ตในรัสเซยี นั้นประชากรสวนใหญนับถือนิกายรัสเซียนออรธอดอกช หลังจากท่ียึดอํานาจรัฐ
ได4หน่ึงเดือน รัฐบาลโซเวียตก็สั่งป’ดศาสนสถานทุกประเภท ห4ามบาทหลวงทําพิธีแตงงาน พิธีรับศีล พิธีล4างบาป ก็ไม
สามารถทาํ ได4 รฐั บาลเลนินสงั่ ยกเลกิ วนั หยุดราชการท่ตี ามวันศาสนาและให4มีวันหยุดเป#นการเฉลิมฉลองการปฏิวัติแทน มี
กฤษฎีกาห4ามโรงเรียนทั่วประเทศสอนวิชาศาสนา ให4สอนสวนบุคคลได4 แตห4ามสอนแกเยาวชนที่อายุตํ่ากวา 18 ป‰ (นิติ
นวรตั น. 2556)

ในป‰ ค.ศ. 2002 ได4มีการสร4างภาพยนตรเร่อื ง K-19 The Widowmaker ซ่งึ ยอ4 นรอยประวตั ิศาสตรกลับไปในยคุ
สหภาพโซเวียต ในชวงสงครามเย็นในป‰ 1961 (Eduardo. 2005) ซึ่ง K-19 คือเป#นเรือน้ําดําพลังปรมณูบรรทุกจรวด
ขีปนาวุธข4ามทวีปของรัสเซียที่เกิดอุบัติเหตุระบบทําความเย็นของเตาปฎิมากรณเกิดแตกร4าวระหวางการฝ—ก บริเวณแถว
ตอนใต4ของเกาะ Greenland ซึ่งอยูทางตอนเหนือของมหาสมุทรแอตแลนติก เม่ือวันท่ี 4 กรกฎาคม 1961 ทําให4ความ
ร4อนของเตาพลงั ปรมณูสูงถึง 800C อีกทงั้ วทิ ยุระยะไกลเสียหายใช4การไมได4 ทําให4ไมสามารถติดตอกับกรุงมอสโควกัปตัน
เรือ นิโคไล วาดิมิโรวิช ซาทีเยฟ ได4คํานึงถึงการแพรกระจายของรังสีปรมณูที่ออกไปจากการเกิดอุบัติเหตุ และมีความ
เป#นไปได4วาอาจจะเกิดการระเบิดเกิดข้ึน หลังจากที่ได4เกิดอุบัติเหตุขึ้นในป‰นั้น เร่ืองราวของเรือ K-19 และลูกเรือก็ถูก
ปกปด’ เรือ่ งราวของพวกเขาไมเป#นทร่ี 4ูจกั จนกระทัง่ 30 ป‰ตอมา (แคทริน บเิ กโลว. 2556)

ในภาพยนตรเรื่องนีม้ เี หตุทเ่ี ชอ่ื มโยงในแงมุมของศาสนาและจติ วิญาณในตอนท่ี เมื่อเตาปฏิกรณปรมาณูในเรือดํา
นํา้ ชํารดุ และปลอยรังสีออกมาไมหยดุ ลกู เรอื ทมี่ ีหนา4 ท่เี ข4าไปซอมจะต4องถกู รังสีและตายในเวลาตอมาทุกคน ฉะน้ันกอนเข4า
ทาํ การเขา4 ไปซอมเตาปฏิกรณปรมาณู ลกู เรอื ชาวรสั เซยี จะจบู ไม4กางเขนของศาสนาคริสตที่เป#นรูปบูชา ดังน้ันแสดงให4เห็น
วากฎหมายในยคุ นั้นไมสามารถบีบบังคับจิตวญิ ญาณของมนุษยทีม่ ีตอรูปบูชาหรอื ศรทั ธาในศาสนาได4 ซึ่งไม4กางเขนน้ันเป#น
สญั ลกั ษณทางศาสนาท่ีเปน# เครื่องยดึ เหนี่ยวทางจิตวิญญาณของชาวครสิ ต

ดังนั้นผวู4 จิ ยั จึงมีความสนใจที่จะศกึ ษาวเิ คราะหพทุ ธศลิ ปกรรมกบั การรคู4 ิด

วตั ถปุ ระสงค+การวิจัย

1. เพื่อศกึ ษาแนวคดิ พุทธศิลปกรรม
2. เพอื่ ศกึ ษาแนวคดิ การร4ูคดิ
3. เพ่อื วิเคราะหพุทธศลิ ปกรรมกบั การการร4คู ดิ

วิธีดาํ เนินการวจิ ยั

วิธีการดําเนินการศึกษาวิจัย “พุทธศิลปกรรมกับการร4ูคิด” เป#นการวิจัยแบบเชิงคุณภาพเอกสาร (Document
Research) และการวิจัยเชงิ คณุ ภาพ (Qualitative Research) เนน4 การศกึ ษาวิเคราะห โดยเฉพาะเอกสาร หนังสือ

เอกสารสบื เน่อื งจากการประชมุ วิชาการและนําเสนอผลงานวจิ ัยระดบั ชาติ 2559 “การวจิ ัยรับใช%ชมุ ชนสรา% งสังคมฐานความรู%” 359

การเกบ็ รวบรวมข%อมูล
1. การเก็บรวบรวมข4อมูลโดยการศึกษาค4นคว4าจากเอกสารข้ันปฐมภูมิ (Primary Sources) ได4แก การศึกษา

“พุทธศิลปกรรมกับการรู4คิด” ในคัมภีรพระพุทธศาสนา โดยศึกษาจากพระไตรป’ฎกภาษาไทย ฉบับมหาจุฬาลงกรณ
ราชวทิ ยาลยั พุทธศักราช 2539 วิทยานิพนธและงานวจิ ัยทีเ่ กี่ยวขอ4 งกับเร่อื งทท่ี ําการวิจัย

2. การเก็บรวบรวมขอ4 มลู โดยการศกึ ษาคน4 คว4าจากเอกสารขั้นทุติยภูมิ (Secondary Sources) ได4แก การศึกษา
“พุทธศลิ ปกรรมกับการรคู4 ดิ ” โดยศึกษาจาก เอกสาร หนังสือ บทความ สงิ่ พิมพ

3. การจดั หมวดหมูข4อมลู และการตรวจสอบขอ4 มลู ได4ดําเนินตามกระบวนการอยางเป#นระบบโดยทําการจัดแยก
แบงประเภทของข4อมลู ใหเ4 ปน# ไปตามลําดบั ของสารบญั ทกี่ าํ หนดไว4 หลังจากทีเ่ ก็บขอ4 มลู มาครบถ4วนตามกระบวนการสบื ค4น
หากเมื่อตรวจสอบแล4ววามีสวนใดขาดความสมบูรณ ได4มีการเก็บข4อมูลเพิ่มเติมโดยการค4นคว4าและสืบค4นข4อมูลอีกคร้ัง
เพ่ือความครบถ4วนและยืนยันความถูกต4อง ดังนั้น การเก็บรวบรวมข4อมูล จัดหมวดหมูและการตรวจสอบข4อมูลจะต4อง
ดําเนินการไปพร4อมกนั

การวเิ คราะหข+ อ% มลู
การวิเคราะหข4อมูล ดําเนินการตั้งแตการจัดหมวดหมูข4อมูลและการตรวจสอบข4อมูล แตในข้ันน้ีจะได4วิเคราะห

ข4อมูลทไี่ ดเ4 รยี บเรียงตามวัตถุประสงคทไ่ี ด4กาํ หนดไว4 ซึง่ ชวยใหผ4 ลการวิจัยมีความนาเช่ือถือเป#นไปอยางสอดคล4องกับสภาพ
ความเปน# จริงทเ่ี กดิ จากการศกึ ษาวจิ ยั

สรปุ ผลการวิจัย

การวจิ ัยเรือ่ ง พุทธศิลปกรรมกบั การรู4คิด สามารถสรปุ ผลการวจิ ยั ได4ดงั นี้
ผลการวิจัยตามวัตถุประสงค+ข%อท่ี 1 เพ่ือศึกษาแนวคิดพุทธศิลปกรรม พบวา พุทธศิลปกรรม คือ สิ่งที่มนุษย
สร4างขึ้น ไมใชสิ่งท่ีมีอยูเองตามธรรมชาติ เป#นส่ิงท่ีมนุษยสร4างข้ึนให4มีความสวยงามและทําข้ึนเพื่อความป‰ติช่ืนชมในตัว
ชิน้ งาน โดยอาศยั เรอื่ งราวเก่ียวกบั พระพทุ ธศาสนา ในการบรรจงสรา4 งขนึ้ โดยประณีตให4เป#นผลงานสร4างสรรคท่ีมีคุณภาพ
ทางสุนทรียะโดยเฉพาะซ่ึงเป#นผลงานศิลปะทางพุทธศาสนาที่เกิดจากพลังความคิดสร4างสรรคของมนุษยท่ีแสดงออกใน
รูปลกั ษณตางๆ ให4ปรากฏซง่ึ สนุ ทรียภาพ ความประทับใจ หรือความสะเทือนอารมณ ให4ประจักษด4วยสื่อตางๆ อยางเส4น
เสียง สี ผิว รูปทรง ตามอัจฉริยภาพ พุทธิปFญญาประสบการณ รสนิยม และทักษะของแตละคน เพ่ือความพอใจ ความ
รื่นรมยตามความเช่อื ทางพทุ ธศาสนา เชน งานพุทธประติมากรรม งานพทุ ธสถาปFตยกรรม และงานพทุ ธจติ รกรรม
ผลการวจิ ยั ตามวตั ถุประสงค+ข%อที่ 2 เพื่อศึกษาแนวคิดการรู4คิดสรปุ ได4วา
การรู4คิด สามารถให4คําจํากัดความได4วาวา การร4ูคิด คือ กระบวนการทางจิตท่ีทําการเปล่ียนแปลงข4อมูลท่ีผาน
เข4ามาทางประสาทสัมผัส ในรูปแบบตางๆ กระบวนการน้ีทําหน4าท่ีตั้งแตลดข4อมูลเปลี่ยนรหัสและสงไปเก็บไว4ในกลอง
ความจํา และรื้อฟ•œนเรียกคืนกลับมาได4เมื่อต4องการรับร4ู จินตนาการ การแก4ปFญหา การจําได4 การคิด การให4เหตุผล การ
ประเมินคา การตดั สินใจ และการสร4างสรรค ซึง่ ล4วนเปน# คาํ อธิบายถึงข้นั ตอนตางๆ เม่ือเกดิ การรค4ู ดิ ขึ้นมา ซ่ึงกระบวนการ
ร4ูคิดท้ังหลายและในกิจกรรมปFญญาทางสมองข้ันสูง รวมทั้งพฤติกรรมตางๆ ที่ปรับเปลี่ยน ให4เป#นไปตามความรู4ที่ได4จาก
กระบวนการทางสมองเหลาน้ี โดยมนษุ ยสามารถท่จี ะรค4ู ิดและสรา4 งความฉลาด หรือปFญญาได4
ผลการวิจัยตามวตั ถุประสงค+ขอ% ท่ี 3 เพอ่ื วิเคราะหพุทธศลิ ปกรรมกบั การรูค4 ดิ สรปุ ไดว4 า
พทุ ธศลิ ปกรรมกับการรค4ู ิด การรับรูท4 างอารมณ โดยผานงานพทุ ธศลิ ปกรรม สงผลกระทบตอความรู4สึกของผู4ชม
ประสบการณทางประสาทสัมผัสหรือผัสสะ เกิดการคิดวิเคราะห แปรความหมายในกรอบของการรับร4ูด4านอารมณและ
ความร4ูสึก ซึ่งเป#นการรับร4ูบนรากฐานของการรับรู4ด4วยเหตุและผล ทําให4ผู4ชมเกิดความอ่ิมเอิบและสามารถมองทะลุผาน
ความงามทางสุนทรียะนั้น แล4วเกิดความเข4าใจความหมายเชิงสัญลักษณที่อยูในงานศิลปะตามความงดงามทางธรรมชาติ
เกิดกระบวนการรค4ู ิดอยางตอเนื่องสงผลสกู ระบวนการแปลความหมายการรู4คดิ ทางนามธรรม ดว4 ยวิจารณญาณท่มี ขี ั้นตอน
การคิดอยางแยบคาย เกดิ ความคิดที่ใชป4 ญF ญา เขา4 ใจปริศนาท่ีปรากฏอยูในงานพทุ ธศลิ ปกรรมในทสี่ ุด

360 เอกสารสืบเน่ืองจากการประชมุ วชิ าการและนาํ เสนอผลงานวจิ ัยระดบั ชาติ 2558 “การวิจัยรบั ใชช% ุมชนสร%างสังคมฐานความรู%”

อภิปรายผล

การวจิ ยั เรือ่ งพุทธศิลปกรรมกับการรู4คิด สามารถอภปิ รายผลไดด4 งั นี้
ศิลปะสอ่ื สารดว4 ยรูปภาพสามารถชวยให4ผู4ชมรับรู4และเข4าใจความหมายเชิงสัญลกั ษณไดง4 ายขน้ึ ดังน้ันการรับรู4ใน
ศลิ ปะและการมีประสบการณทางสนุ ทรยี ะจงึ มคี วามสําคัญมาก ซึ่งการรับรูไ4 ดถ4 ูกจําแนกไว4 2 ลักษณะคือ 1) การรับรู4แบบ
จงใจ (Intention) 2) การรับร4ูแบบไมจงใจ (Unintention) การรับรู4ทางศิลปะเป#นการสั่งสมประสบการณทางสุนทรียะ
และเป#นการเพิ่มพูนพัฒนารสนิยมในความงามความเป#นผ4ูท่ีสามารถรับร4ูและซาบซึ้งในศิลปะอันจะนําไปสูจุดสํานึกทาง
สุนทรียะจะต4องมีการพัฒนาการรับรู4ภายในของตน ซึ่งการรับรู4คุณคาทางศิลปะ ต4องอาศัยการรับรู4และเข4าใจความจริง
ท่ีเก่ียวข4องสัมพันธกับทัศนะ ความมีเหตุผล โดยเฉพาะถ4าศิลปะน้ันมีรูปแบบและเนื้อหาเก่ียวเนื่องกับความจริงทาง
ปรัชญา ศาสนา หรอื ได4รับอิทธิพลจากศาสนา ซึง่ สอดคล4องกบั มโน พสิ ุทธริ ตั นานนท (2547: หน4า 45-46) ท่ีได4ศึกษาวิจัย
เรอ่ื งสนุ ทรยี วจิ กั ษณในจิตรกรรมไทย ผลการศกึ ษาพบวาไว4วา พทุ ธศลิ ปกรรมในด4านจิตรกรรมไทยที่แสดงเนื้อหาสาระทาง
ศาสนา สวนมากจะเป#นจิตรกรรมฝาผนังซ่ึงนอกจากทาํ หน4าท่ีประดับตกแตงแลว4 ยงั แสดงเรอ่ื งราวทางศาสนา ดังท่ีกลาววา
การถายทอดคติทางศาสนา คติความเช่ือทางศาสนาได4รับการถายทอดออกเป#นรูปธรรม โดยสื่อทางประติมากรรมและ
จติ รกรรม เพ่อื กอใหเ4 กิดความร4คู วามเข4าใจในศาสนา โน4มน4าวศรัทธาของผ4ูชม ซึ่งนอกจากเป#นการส่ังสอนแล4วยังเป#นการ
สืบทอดศาสนาอยางหนึ่งด4วย
กลาวโดยสรุปคือพุทธศิลปกรรมกับการร4ูคิดนั้น การรู4คิดมีความสัมพันธกับการรับรู4ความงามทางสุนทรียะ
ซึ่งการรับร4มู ีผลตอผ4ูชมงานพทุ ธศลิ ปกรรมสามารถเกิดการรคู4 ิดเขา4 ถึงพระพุทธศาสนาได4 โดยการูค4 ิดมีความสัมพันธกับการ
รบั ร4ู กระบวนการรับรู4 เป#นกระบวนการสัมผสั สง่ิ เร4าโดยผานสมอง เกดิ การคิดและแปลความหมายจากประสบการณเดิมที่
เป#นพ้ืนฐานของความเข4าใจส่ิงแวดล4อมท่ีเกิดขึ้น เมื่อการรับรู4น้ัน ผานกระบวนการรู4คิดที่มีสัมมาทิฐิท่ีประกอบด4วยปFจจัย
ภายนอก ปรโตโฆสะ และปจF จยั ภายใน โยนโิ สมนสิการ โดยมีความร4ูจากประสบการณที่ส่ังสมมาจากการเรียนรู4 คิดถูกวิธี
และมกี ารคิดวเิ คราะห ยอมสามารถแปลความหมาย เข4าใจธรรมชาติตามความเป#นจริง ซึ่งจะเป#นตัวนําไปสูความดี ความ
งาม และความเขา4 ใจท่ถี ูกต4อง

ข%อเสนอแนะ

จากการศกึ ษาครง้ั น้ผี ว4ู ิจยั มีข4อเสนอแนะตามประเดน็ ดังตอไปน้ี
ข%อเสนอแนะสําหรับการนําไปประยุกต+ใช%

ผว4ู ิจัยเล็งเหน็ วางานวจิ ัยครงั้ นี้จะชวยสะท4อนให4คนในสังคมหรือนักวิชาการให4ความสนใจกับงานพุทธศิลปกรรม
ในฐานะทีเ่ ปน# ภมู ิปFญญาและเป#นมรดกทางวัฒนธรรมของชาติ ให4คนในสังคมไดช4 วยกนั รักษาดูแลเอาใจใสพุทธศิลปกรรมที่
มีอยู ในความรับผิดชอบของทุกคน ซ่ึงอยูในวัดท่ัวไป ในท4องถิ่นตางๆในประเทศไทย และนําแนวคิดจากงานวิจัยนี้ไป
ประยุกตใชต4 อไป เป#นตน4
ข%อเสนอแนะสาํ หรับการทําวจิ ัยตอไป

1. เน่อื งจากบทความน้ยี ังมปี ระเด็นทตี่ 4องการศึกษาตอ เพ่อื ให4ไดค4 วามรูท4 ีเ่ กิดความสมบูรณยิ่งขึ้น ประเด็นท่ีต4อง
ศึกษาตอในงานวจิ ยั เร่ืองนี้คือ ควรมีการตอศึกษาวิเคราะหพุทธศิลปกรรมกับพัฒนาการร4ูคิด เพ่ือจะได4ทราบกระบวนการ
การูค4 ิดพฒั นาในบริบทของพุทธศิลปกรรมไดอ4 ยางไร เพราะจะทาํ เห็นมมุ มองในเรอื่ งนไี้ ดช4 ดั เจนขนึ้

2. ควรมกี ารศกึ ษาเรื่องการพัฒนาการรูค4 ดิ เพราะจะทาํ ให4เห็นมุมมองอีกดา4 นหนึง่ ได4ชดั เจนขน้ึ

เอกสารอ%างองิ

แคทริน บิเกโลว. (2556). ประวัติเร่ือง K-19: The Widowmaker. สืบค4นเม่ือวันที่ 30 สิงหาคม 2559, จาก
http://www.bloggang.com/mainblog.php?id=zero1 4 0 8 &month=1 7 -0 2 -2 0 1 3 &group
=20&gblog=5

ชลูด นิม่ เสมอ. (2544). องคป+ ระกอบของศลิ ปะ. พมิ พคร้งั ที่ 6. กรุงเทพมหานคร: ไทยวัฒนาพานิช.

เอกสารสืบเนือ่ งจากการประชมุ วชิ าการและนําเสนอผลงานวิจยั ระดบั ชาติ 2559 “การวิจยั รับใชช% มุ ชนสรา% งสังคมฐานความรู%” 361

ชะวชั ชัย ภาตณิ ธุ. (2544). ทัศนศิลปวw จิ ักษ+: Visual Literacy. กรุงเทพมหานคร: องคการคา4 ของครุ สุ ภา.
พระยาอนมุ านราชธน (เสถียร โกเศศ). (2518). การศกึ ษาวรรณคดีสมยั ในแงวรรณศิลปw. กรุงเทพมหานคร: บรรณาคาร.
พระพรหมคุณาภรณ (ป.อ. ปยุตฺโต). (2551). พจนานุกรมพุทธศาสน+ ฉบับประมวลศัพท+. พิมพครั้งที่ 12.

กรุงเทพมหานคร: โรงพิมพมหาจุฬาลงกรณราชวิทยาลยั .
พระพรหมคุณาภรณ (ป.อ. ปยุตฺโต). (2555). พุทธธรรม ฉบับปรับขยาย. พิมพครั้งที่ 32. กรุงเทพมหานคร: สํานักพิมพ

ผลธิ มั ม.
พระภาสกร ภรู ิวฑฺฒโน (ภาวไิ ล). (2554). สมดุลโลก สมดลุ ใจ สมดลุ ธรรม. เชียงใหม: สํานกั พิมพต4นบญุ ต4นบุญ.
มหาจุฬาลงกรณราชวิทยาลัย. (2539). พระไตรปoฎกภาษาไทย ฉบับมหาจุฬาลงกรณราชวิทยาลัย. กรุงเทพมหานคร:

โรงพิมพมหาจฬุ าลงกรณราชวทิ ยาลัย.
มโน พิสุทธริ ัตนานนท. (2547). สุนทรยี วิจักษณ+. พิมพคร้งั ที่ 1. กรงุ เทพมหานคร: โอ. เอส. ปริน้ ต้งิ เฮาส.
ราชบณั ฑติ ยสถาน. (2546). พจนานกุ รมฉบบั ราชบณั ฑติ ยสถาน พ.ศ. 2542. กรุงเทพมหานคร: มีบžุคสพับลิเคชน่ั ส.
ลักขณา สรวิ ัฒน. (2558). การรู%คดิ (Cognition). พิมพครง้ั ที่ 1. กรุงเทพมหานคร: สาํ นกั พิมพผลธิ มั ม.
วบิ ูลย ลี้สวุ รรณ. (2542). โลกศิลปะ. พิมพครั้งที่ 6. กรุงเทพมหานคร: ต4นออ4 แกรมมี่.
ศุภชยั สงิ หยะบศุ ย. (2546). ทศั นศลิ ปwปรทิ ศั น+. พิมพครง้ั ที่ 1. กรงุ เทพมหานคร: โรงพมิ พโอ.เอส. พร้ินต้งิ เฮาส.
สถานีตํารวจภูธรคลองลาน. (2559). คดีสังหาร แคล%ว ธนิกุล. สืบค4นเม่ือวันท่ี 30 สิงหาคม 2559, จาก

http://khlonglan.kamphaengphet.police.go.th/police105.html.
สันติ เล็กสุขุม (ศ. ดร.). (2544). ประวัติศาสตร+ศิลปะไทย (ฉบับยอ): การเริ่มต%นและการสืบเนื่องงานชางในศาสนา.

พมิ พครั้งที่ 1. กรงุ เทพมหานคร: สํานกั พมิ พเมอื งโบราณ.
อมั พร ศิลปะเมธากลุ . (2549). ศลิ ปวจิ ักษณ+. พิมพครัง้ ท่ี 1. กรุงเทพมหานคร: โอ เอส พริ้นตง้ิ เฮาส.
อัศนีย ชูอรุณ. (2549). สารานุกรมไทยฉบับราชบัณฑิตยสถาน. พิมพครั้งท่ี 1. กรุงเทพมหานคร: สํานักการพิมพ

สาํ นกั งานเลขาธกิ าร.
อุบลวรรณา ภวกานันท. (2555). จิตวิทยาการร%ูคิดและปZญญา (Cognitive Psychology). พิมพคร้ังที่ 1.

กรุงเทพมหานคร: สํานักพิมพมหาวทิ ยาลัยธรรมศาสตร.
Eduardo. (2005). Summer Movies Galore: K-19: The Widowmaker. Retrived August 30, 2016, from

http://shadow.sombragris.org/?p=151.

362 เอกสารสืบเนอ่ื งจากการประชมุ วิชาการและนําเสนอผลงานวิจัยระดบั ชาติ 2558 “การวจิ ัยรบั ใช%ชมุ ชนสร%างสังคมฐานความร%ู”

การบรรลธุ รรมของพระพุทธศาสนาเถรวาทและพระพุทธศาสนามหายาน นกิ ายเซน
AN ANALYTICAL STUDY OF SYSTEMATIC DESIGN ON THE ENLIGHTENMENT IN

THERAVADA – MAHAYANA
จฑุ าภัค หริรกั ษธ+ าํ รง1

Jutapak Harirakthamrong1

บทคัดยอ

วัตถปุ ระสงควิจยั น้ีมวี ัตถปุ ระสงค ๑. เพื่อศึกษารูปแบบการบรรลุธรรมในพระพุทธศาสนาเถรวาท ๒. เพ่ือศึกษา
รปู แบบการบรรลธุ รรมในพระพทุ ธศาสนามหายานนกิ ายเซน และ ๓. เพือ่ เสนอรูปแบบการบรรลุธรรมของพระพทุ ธศาสนา
เถรวาทและนิกายเซน เชิงประยุกต ทั้งน้ี เป#นวิจัยเชิงคุณภาพ โดยได4ศึกษาจาก พระไตรป’ฎกฉบับภาษาไทย ฉบับมหา
จฬุ าลงกรณราชวทิ ยาลัย ๒๕๓๙ วรรณกรรมสูตรของเวยหลาง และ คาํ สอนของฮวงโป แปลไทยโดย พทุ ธทาสภิกขุ, อรรถ
กถา ฎีกา คมั ภรี วิสทุ ธิมรรค พทุ ธธรรม วมิ ตุ ิมรรค เป#นตน4 ทําการวิเคราะหเนอื้ หา และตคี วามขอ4 มูลที่รวบรวมมา

ผลการวิจัยพบวา ๑. รูปแบบการบรรลุธรรมในพระพุทธศาสนาเถรวาท มีการบรรลุตามลําดับญาณและบรรลุ
ระดับต่ําไประดับสูง มีโสดาปFตติมรรค โสดาปFตติผล สกทาคามิมรรค สกทาคามิผล อนาคามิมรรค อนาคามิผล
อรหัตตมรรค อรหัตตผล ตามลําดับ ๒. รูปแบบการบรรลุธรรมในพระพุทธศาสนามหายาน มีการบรรลุตามลําดับ และ
บรรลุฉับพลนั นอกจากน้ี มีการบรรลุแบบการตีและอ่นื ๆ ๓. รปู แบบการบรรลุธรรมเชิงประยุกต ประกอบด4วย แบบใช4อา
นาปานสติและวิธีการเซน ใช4การตี และใชก4 ารทํางาน

เมื่อนาํ มาสังเคราะห “การผสานรปู แบบ (แบบจําลองเชิงสร4างสรรค)” ได4เผยให4เห็นถงึ ความจรงิ สดุ ประเสริฐของ
ปFจจัยธรรมแหงการพึง่ พงิ อิงอาศยั กันและกนั ตามหลักพทุ ธธรรม การบรรลุธรรมตั้งแตขนั้ ต4นขน้ึ ไปนัน้ อารมณพระโสดาบัน
ต4องมีศลี ห4าครบถ4วน พิจารณาความตายอยูเนอื งๆ ไมสงสยั ในธรรมะของพระพุทธเจา4 พระธรรม พระสงฆ จําเป#นต4องผาน
การเจริญวิปFสสนากรรมฐานมาด4วยอารมณความไมยึดติด ความคิด ความจํา ความเห็นผิดวาเป#นตัวตน เป#นเรา เป#นเขา
ของเรา ของเขา ไมปลอยใหเ4 กิดอปุ าทานขึ้น รูน4 ิพพานอารมณวา เป#นเชนน้นั เอง แลว4 ปลอยวาง ไมยึดติดกับอัตตา(ความมี
ตัวตน) อนตั ตา(ความไมมีตวั ตน) เพราะอาจทาํ ใหเ4 กิดความหลง ดังนั้น การเจรญิ วปิ Fสสนา จงึ เปน# ปFญญา (ความรู4แจ4ง) ที่รู4
สภาวธรรมตามความเปน# จริงในอารมณ ๖ วามแี ตรูปนามเทาน้นั มคี วามเกดิ ดับอยูเสมอ จนทําใหเ4 กิดปFญญาญาณ รู4ชัดวา
รูปนามไมเท่ียงเป#นอนิจจัง เป#นทุกข ทนอยูไมได4 เป#นอนัตตา บรรลุถึง “สุญญตา” หรือ “ความวาง” ในที่สุด นิกายเซ็น
(Zen) เป#นนิกายหน่ึงในพระพุทธศาสนามหายาน แตมีความคล4ายคลึงกับเถรวาทในสายพระป‘า เซนไมนิยมส่ิงศักดิ์สิทธ์ิ
หรืออิทธิฤทธิ์ปาฏิหาริย เน4นการฝ—กปฏิบัติ ฝ—กการใช4ปFญญา และสมาธิ เพื่อให4เกิดพุทธิปFญญาจนเข4าใจหลักธรรมด4วย
ตนเอง จดุ มุงหมายของเซน คือการตระหนักรู4ในพทุ ธภาวะ การบรรลุธรรมแบบเซนเรียกวา "ซาโตริ" ภาวะรู4แจ4ง เม่ือบรรลุ
แล4วก็จะเข4าสคู วามหลุดพ4น ทกุ สง่ิ กลายเปน# สุญญตา หรือ "ความวาง" จดุ เดนของเซนคอื การไมยึดติดในรปู แบบพธิ ีกรรม
หรือแม4แตพระไตรป’ฎก จึงมุงเน4นให4ใกล4ชิดธรรมชาติ ต4องศึกษาธรรมชาติ ทําการเรียนร4ูจากธรรมชาติ ศึกษาค4นคว4า
เรยี นรู4 “ญาณปรัชญาให4มาก”

คําสําคัญ: สญุ ญตา, ความวาง, การบรรลุธรรม

1 มหาวิทยาลยั มหาจุฬาลงกรณราชวทิ ยาลยั

เอกสารสบื เนือ่ งจากการประชมุ วิชาการและนําเสนอผลงานวิจัยระดบั ชาติ 2559 “การวิจยั รบั ใช%ชมุ ชนสร%างสงั คมฐานความร%ู” 363

Abstracts

The objectives are to 1. Study the Forms of Enlightenment in Theravada Buddhism, 2. To
study the Models of Enlightenment in Zen - Mahayana Buddhism, and 3. To propose the Models of
the Enlightenment both of Theravada and Zen – Mahayana Buddhism. Herein, this is the qualitative
research studied from Tipitaka (Thai) Mahachulalongkornrajvidlaya, 1996, two literatures: Wei Lang
Sutra and Huang Po Teaching by Buddhadasa, Commentary Sub-commentaries, VISSUDDHIMAGGA,
VIMUTTIMAGGA, Buddha Dharma, by content analysis and hermeneutics from data collected.

Having exposed, the results disclosed that: 1.The enlightenment models in Theravada
comprised of orders/sequences of wisdom (Ňȧṇa) from low to high degrees as follows:
(Sotàpattimagga) the Path of Stream-Entrance, (Sotàpattiphala) the Fruit of Stream-Entrance,
(Sakadàgàmimagga) the Path of Once-Returning, (Sakadàgàmiphala) the Fruit of Once-Returning,
(Anàgàmimagga) the Path of Never-Returning, (Anàgàmiphala) the Fruit of Never- Returning,
(Arahattamagga) the Path of the Worthy One and (Arahattaphala) the Fruit of the Worthy One
respectively. 2. The enlightenment models in Zen Buddhism consisted of the respective and sudden
enlightenment; in addition, there were the enlightenment by striking and others. 3. The applied
models of enlightenment included the (ânàpànasati) mindfulness on breathing as well as Zen
processes by striking and working.

By the synthesis of “the Creative Merged Models”, the revelations on the ultimate reality of
“Buddha Dharma” by simultaneously dependent relationship have been made. Having become the
Holly Ones/ Noble Individual from a Stream-Enterer onward, the Five Commandments would have
totally completed; namely, incessantly scrutinized to the death without doubt on Dharma of The
Buddha, the Doctrine, the Noble Monks, it was necessarily transient through the Vipassana Meditation,
passing through no adherence on any emotion/consciousness, thought, memory and misunderstood.
On the other hand, one would be conscious in Nirvāṇa by letting it pass through as “Suchness”.
Consequently, the Vipassana development has been the Wisdom (Ňȧṇa), realizing on authentic
states of existent consciousness in Six (ârammaṇa) objects of consciousness., remaining only state of
Rupa - Mind (Concrete Rupa and Nama). Only Pure Wisdom comprised of no Permanence but also
Impermanence, being suffered, unbearable as (Aniccatà) Impermanence; achieving to Suṅṅata or
Emptiness or Nothingness in the end. On the other hand, Zen Buddhism is another sect of
Mahayana Buddhism, merely similar to Theravada in the line of Forest Monks. Hence, Zen became
unfavorable to the sacred things or the Paranormal (Supernatural)/mystical, magical or miracle. Zen
would rather emphasize on Practices, utilization of Wisdom and Concentration for the occurrences of
Intellect (Buddha Wisdom) thoroughly, understanding the Dharma Principles by oneself. Zen
objectives aim at realization in Buddha State/Buddhahood, called “Satori” or Enlightenment, where
the Ignorance, Attachment, Craving/Desire absolutely destroyed. Whenever becoming enlightened,
this stage would attain into the extrication/detachment. In other words, all become Suṅṅata or
Emptiness or Nothingness. Another focal point, Zen would not fasten into any rituals, eventhough
Tipitaka. Nonetheless, Sudden Enlightenment as Zen developed into the emphasis on closing to the
Nature, studying to the Nature, learning from the Nature, and investigating to the study.
Moreover, scrutinizing to the Epistemology and Philosophy was necessary as much.

KEY WORDS: Suṅṅata, Emptiness (Nothingness), Enlightenment

364 เอกสารสบื เนือ่ งจากการประชมุ วชิ าการและนําเสนอผลงานวจิ ัยระดบั ชาติ 2558 “การวจิ ยั รับใช%ชมุ ชนสรา% งสังคมฐานความร%ู”

ความเปนT มาและความสําคัญของปญZ หา

การบรรลุธรรมในคัมภรี พระพทุ ธศาสนาเถรวาท คือ การบรรลุ โลกุตตรธรรม ๙ ร4ูแจ4งแทงตลอดอริยสัจ
๔ ในขณะมรรคจิตตามกําลังของมรรค สําเร็จเป#นพระอริยบุคคล ได4แก พระโสดาบัน พระสกทาคามี พระอนาคามี
และพระอรหันต โดยการปฏิบัติตามหลักไตรสิกขา เจริญสมถะและวิปFสสนา ตามหลักการเจริญสติปFฏฐาน ๔ คือ
การกําหนดรู4รูปและนามให4เห็นเป#นไตรลักษณตามความเป#นจริง เมื่อวิปFสสนาญาณแกกล4าดําเนินตามวิปFสสนาวิถี ผ4ู
ปฏิบัติสามารถร4ูแจ4งแทงตลอดอริยสัจ ๔ สามารถละสังโยชนและอนุสัยได4ตามกําลังของมรรค บรรลุมรรคผลนิพพาน
สาํ เรจ็ เป#นพระอรยิ บคุ คลในพระพทุ ธศาสนา (พระมหาสามารถ อธจิ ติ ฺโต (มนสั ), ๒๕๔๕)

ไตรสิกขา (พุทธทาสภิกขุ) ประกอบด4วย สิกขา ๓ อยาง ได4แก อธิสีลสิกขา อธิจิตตสิกขา และอธิปFญญา
บางทกี ใ็ ชค4 าํ วา ศีล-สมาธิ-ปFญญา ไตรสิกขาน้ีมีไวเ4 พ่ือดับทกุ ข

๑. อธิสีลสิกขา (ขุ,จู (ไทย) ๓๐/๓๐/๑๕๗, ๓๐/๓๑/๑๕๙) (สิกขาคือศีลอันย่ิง) คือ การศึกษาเรื่องศีล
อบรมปฏิบัติให4ถูกต4องดีงาม ให4ถูกต4องตามหลักจุลศีล มัชฌิมศีล และมหาศีล ตลอดถึงปฏิบัติอยูในหลัก มัชฌิมศีล และ
มหาศีล ตลอดถงึ ปฏบิ ัตอิ ยูในหลักอินทรยี สงั วร สติสมั ปชญั ญะ และสนั โดษ

๒. อธิจิตตสกิ ขา (องฺ.เอกก.-ทกุ .-ติก(ไทย) ๒๐/๘๒/๓๐๙) คอื ขอ4 ปฏิบตั ิสาํ หรับอบรมจิตใจ ให4มีคุณภาพ มี
สมรรถภาพ มสี ุขภาพดว4 ยการปฏิบตั ิสมาธภิ าวนา ภาวนา หมายถงึ การพัฒนาอบรมบมนสิ ัย การสรา4 งตงวามดีงาม การบม
เพาะทางดา4 นจติ ใจ จติ เป#นตวั กําหนดการกระทาํ ทั้งกาย วาจา ใจ จึงควรจะตอ4 งไดร4 บั การขัดเกลาและพัฒนา

๓. อธิปZญญาสิกขา(องฺ.เอกก.-ทุก.-ติก(ไทย) ๒๐/๘๒/๓๐๙) หมายถึงข4อปฏิบัติเพ่ือทําให4เกิดความร4ูแจ4ง
อยางสูง พระพุทธองคทรงแสดงคุณธรรม ๔ ประการ ที่กอให4เกิดความเจริญงอกงามทางปFญญา เรียกวา “ปFญญาวุฑฒิ
ธรรม ๔” ประกอบด4วย ๑. สัปปุริสังเสวะ คบหาสัตบุรษุ คนดมี ปี ญF ญามีคณุ ธรรม มีความรูค4 วามเข4าใจใจธรรม ๒. ธัมมสั สว
นะ เอาใจใสเลาเรียนหาความรู4จริง ๓. โยนิโสมนสิการ คิดวิเคราะหหาเหตุผลอยางถูกวิธี ๔. ธัมมานุธัมมปฏิบัติ ปฏิบัติ
ธรรมใหถ4 ูกตอ4 งตามหลักสมั มาทฏิ ฐิ

การบรรลธุ รรมในพุทธปรัชญานิกายเซ็น
Zen เรยี กวา ซาโตร”ิ (Satori) หมายถึงการรแ4ู จง4 แหงสภาวะความจริงสงู สุด กลาวคอื ซาโตริ (Suzuki, D.T,
1994) เปน# ประสบการณการรบั รค4ู วามจรงิ วาสรรพส่งิ ในจักรวาลล4วนเปน# หนึ่งเดยี วกนั หรือกลาวไดว4 าประสบการณซาโตริ
นเี้ ป#นการทําลายความยึดมัน่ ถอื มนั่ ทีท่ ําใหเ4 กิดความแบงแยก เป#นการไดม4 าซง่ึ ความเข4าใจวาที่แท4แลว4 ทุกสรรพส่ิงลว4 นเป#น
หน่งึ เดยี ว กลาวคอื เปน# เพียงความวาง หรือความเปTนเชนนนั้ เอง (Suchness) (พุทธทาสภิกขุ, ๒๐๑๒) มีวธิ กี ารหลกั เพ่ือ
การบรรลุธรรม ๓ วธิ ีดว4 ยกนั คือ ซาเซ็น (Sazen) (สุวรรณา สถาอานนั ท, ๒๕๓๔), หรอื การนง่ั สมาธิ ซันเซน็ (Sanzen)
(Suzuki, D. T.., 1972). หรอื การขบคดิ ปรศิ นาธรรม (Kōan) (Heine, Steven and Dale S. Wright, 2000) และ มนโด
(Mondō) หรอื การถามตอบอยางฉบั พลนั เซน คือ การตน่ื ข้นึ สจู ติ อันล้าํ ลึกของมนุษย ซ่ึงโดยภาษาแหงเซ็น เราเรยี กการ
ตื่นข้ึนนนั้ วา ‘ซาโตริ’ ซง่ึ แปลวา การตรัสร%ู เพื่อหมายถึงสัจจะแหงประสบการณทางศาสนา นิกายเซน็ มองวาสรรพส่ิงคอื
ความวาง เซน็ มองวามนษุ ยมิใชศนู ยกลางแหงจกั รวาล สรรพสิ่งลว4 นตอ4 งอิงอาศยั ซง่ึ กนั และกัน และเชื่อวาสรรพสตั วมพี ุทธ
ภาวะอยใู นตวั อยแู ล4ว การบรรลุซาโตริกค็ ือการเห็นตามความเปน# จริงของโลกและชวี ิตโดยทโ่ี ลกและชีวติ นน้ั คือ ความวาง
ในเมอื่ วางจากตัวตนแลว4 ก็จะวางจากการยึดติดเม่อื วางจากการยดึ ติดกจ็ ะประจักษถงึ ศูนยตาธรรมในทสี่ ุด
ด4วยเหตุน้ี ผ4วู จิ ยั จึงมีความสนใจในปFญหา ๑. ด4านการบรรลุธรรมของทั้งพุทธศาสนาเถรวาท และ มหายาน
วามคี วามแตกตาง หรอื สอดคล4องต4องกนั เพยี งใด ๒. ดา4 นความสัมพันธ หรือ สหสัมพันธเชื่อมโยงสอดประสานกันหรือไม
ขัดแย4งแตกตางกัน หรือ คล4ายคลึงเหมือนกันเพียงใด และ อยางไร ๓. ด4านผลสุดท4ายที่ได4รับจากการบรรลุธรรมมี
รปู แบบ /ลกั ษณะเชนไร จงึ เปน# ทมี่ าของการสงั เคราะห “ปFจจัยธรรม” ท้ังหลายท่ีมีอิทธิพลตอการลุถึงความสําเร็จ น่ันคือ
การบรรลุธรรม (ไตรลักษณ – ทุกขัง, อนิจจงั , อนตั ตา) อีกนยั หนง่ึ ศุญญตาธรรม หรอื ความวาง น่นั เอง

เอกสารสืบเนอื่ งจากการประชมุ วชิ าการและนาํ เสนอผลงานวจิ ยั ระดบั ชาติ 2559 “การวจิ ัยรบั ใชช% มุ ชนสรา% งสงั คมฐานความร%ู” 365

วตั ถปุ ระสงคข+ องการวิจัย
๑. เพอ่ื ศกึ ษารูปแบบการบรรลุธรรมในพระพุทธศาสนาเถรวาท
๒. เพื่อศึกษารปู แบบการบรรลธุ รรมในพระพทุ ธศาสนา นิกายเซน
๓. เพอ่ื เสนอรปู แบบการบรรลุธรรมของพระพทุ ธศาสนาเถรวาท และ นิกายเซนเชิงประยกุ ต

กรอบแนวความคิดในการวิจัย

ปจZ จยั ธรรมตน% เหตุ ผลลัพธ+/ผลทีต่ ามมา

ไตรสิกขา(พระพทุ ธศาสนาเถรวาท) การปรบั เปลยี่ น ปZจจยั ธรรมตามทไ่ี ด%รบั การพัฒนา

มรรคมีองคแปด ทางดําเนินชวี ติ อนั กระบวนทศั นต+ าม การบรรลุธรรม อริยบคุ คล ๔ ประเภท
ประเสริฐ = ทางสายกลาง) แนวพุทธศาสนา. ๑ พระโสดาบนั

๑. สัมมาทิฐิ ความเขา4 ใจถูกตอ4 ง ๒. พระสกทาคามี
๒. สัมมาสังกปั ปะ ความใฝ‘ใจถกู ตอ4 ง
๓. สัมมาวาจา การพูดจาถกู ตอ4 ง ๓. พระอนาคามี
๔. สมั มากมั มนั ตะ การกระทาํ ถกู ตอ4 ง
๕. สมั มาอาชวี ะ การดาํ รงชพี ถกู ตอ4 ง ๔. พระอรหนต+
๖. สมั มาวายามะ ความพากเพยี ร
ถูกตอ4 ง การใชจ% ติ , จติ เอกปรากฏ, จิตเดมิ แท,% จติ
วาง, ความบรสิ ทุ ธ์ิแทจ% ริง, ความเปTนอสิ ระ,
๗.สมั มาสติ การระลกึ ประจําใจ ความสมบูรณใ+ นตวั เอง
ถูกตอ4 ง สงิ่ อยเู หนอื ความเปลยี่ นแปลง
ความปรากฏจติ เอก,จติ เดมิ แท,% “ตถตา”
๘. สมั มาสมาธิ ตั้งใจไว4ถกู ตอ4 ง ผลความริสทุ ธ+แหงการบรรลธุ รรม
สพู ทุ ธภมู ,ิ พุทธภาวะ, พทุ ธแท%
พระสูตรพระพุทธศาสนามหายาน จติ คอื หลักธรรม, ความวาง, สญุ ญตา

วิธีดาํ เนนิ การวจิ ยั
๑. การเกบ็ รวบรวมข%อมูล
การวิจัยคร้ังนี้เป#นการศกึ ษาเชงิ คุณภาพ (Qualitative Research) โดยเนน4 การวิจยั เชงิ เอกสาร (Documentary
Research) มขี นั้ ตอนวธิ ดี าํ เนนิ การวจิ ยั ดงั นี้
๑. ศึกษารวบรวมข4อมูลจากเอกสารช้นั ปฐมภูมิ (Primary Source) ไดแ4 กพระไตรป’ฎกภาษาไทย ฉบับมหาจุฬา
ลงกรณราชวิทยาลัย ๒๕๓๙ วรรณกรรมเป€าหมายหลัก คือ: “สูตรของเวยหลาง” และ “คําสอนของฮวงโป” แปลไทย
โดย พุทธทาสภิกขุ ข%อมูลทุติยภูมิ (Secondary Source) ได4แก คัมภีรอรรถกถา ฎีกา อนุฎีกา และหนังสือ
พระพุทธศาสนาที่เกยี่ วข4อง เชน คมั ภรี วสิ ทุ ธิมรรค เป#นต4น และจากหนงั สอื ตาํ ราวชิ าการ และเอกสารงานวิจัยท่ีเกี่ยวข4อง
เชน พุทธธรรม, วมิ ุตมิ รรค เป#นตน4

366 เอกสารสบื เนอ่ื งจากการประชมุ วิชาการและนําเสนอผลงานวิจัยระดบั ชาติ 2558 “การวจิ ยั รบั ใชช% ุมชนสรา% งสังคมฐานความรู%”

๒. ศึกษาวิเคราะหเนื้อหาในเร่ืองและตีความข4อมูลท่ีได4รวบรวมมาวิเคราะหเปรียบเทียบให4เห็นถึงคุณคา
หลักธรรมทางพระพุทธศาสนาเถรวาท และ นิกายเซน ที่ชัดเจน ลึกซ้ึงยิ่งข้ึน และ การสังเคราะหปFจจัยธรรมตางๆ ท่ี
กลาวถึงในวรรณกรรมดังกลาว

๓. ทําการจําแนกและจดั ระบบข4อมลู เพ่ือให4เขา4 ใจถงึ ความหมายและความสัมพันธของปรากฏการณจากทัศนะ
ของวรรณกรรมท่ีนํามาวิจัย (Literature’s Category) การวิเคราะหข4อมูลในความหมายนี้ จึงเป#นการจัดหมวดหมูของ
ข4อมูล หาแบบแผน ความหมายและความสัมพันธของปรากฏการณภายใต4บริบททางพระพุทธศาสนาเถรวาท และนิกาย
เซน และทําความเขา4 ใจกับความหลากหลายและความแตกตางของข4อมูลทีเ่ ก็บรวบรวมมา

๒. การวเิ คราะหข+ อ% มลู
๑. ขอบเขตการวิจัย การศึกษาวิจัยครั้งน้ีเป#นการวิจัยเชิงเอกสาร (Documentary Research) โดยเน4น
การศึกษาเชิงวิเคราะหขอบเขตความรู4 ตามวัตถุประสงคท่ีกลาวมาข4างต4น ของดุษฎีนิพนธน้ีคือ การบรรลุธรรมใน
พระพุทธศาสนาเถรวาท และในพระพทุ ธศาสนา นกิ ายเซน ท้ังน้ี เป#นการวิเคราะหให4เห็นถึง พัฒนาการการบรรลุธรรม
ในพระพุทธศาสนาดั้งเดิม และ นิกายเซน เชิงเปรียบเทียบ โดยอาศัยข4อมูลจากพระไตรป’ฎกทั้ง ๔๕ เลมในกรณีพุทธ
ศาสนาเถรวาท สวนในกรณีนิกายเซน จากเอกสารตางๆ ท่ีกําหนดไว4ในบรรณานุกรมเป#นสวนใหญ มุงศึกษาเฉพาะ
ประเด็นปFญหา “การบรรลุธรรม” โดยฉับพลัน (Sudden School) พระพุทธศาสนานิกายเซนเทานั้น โดยใช4เอกสาร
งานวจิ ัยจากวิทยานพิ นธ ดุษฎีนพิ นธทีเ่ ก่ียวขอ4 ง และพระสตู รตางๆ ทางมหายานหลายพระสูตร การวเิ คราะห วิจยั จึงมงุ
ประสงคจะวิจัยเฉพาะหนวยวิจัย (Research Units) ที่กําหนดไว4ในวัตถุประสงคเทาน้ัน ประกอบด4วยการแบงขอบเขต
การศกึ ษา วิจัย ดังน้ี
๒. ขอบเขตด%านเน้อื หา ทตี่ อ4 งการวเิ คราะหวจิ ัย
๑). “การบรรลุธรรม” ตามพระพุทธศาสนาเถรวาท, ประกอบด4วย องคประกอบปFจจัยธรรมตาง ๆ อาทิ
ความหมายของการบรรลุธรรม, ผู4ท่ีสามารถบรรลุธรรม, หลักธรรมเพื่อการบรรลุธรรม, ระดับการบรรลุธรรม อาทิ พระ
โสดาบัน - พระโสดาปFตตมิ รรค-พระโสดาปตF ติผล ฯลฯ ปFญญาที่ใช4เพื่อการบรรลุธรรม, วิธีปฏิบัติท่ีใช4เพ่ือการบรรลุธรรม,
โพธิปFกขิยธรรม: ธรรมอันเป#นฝFกฝ‘ายแหงการตรัสรู4 ๓๗ ประการ สติปFฏฐาน ๔ สัมมัปธาน ๔ อิทธิบาท ๔ อินทรีย ๕
พละ ๕ โพชฌงค ๗, มรรคมีองค ๘ “แบบจาํ ลอง” บูรณาการเพอื่ หา “องคความรูใ4 หม”, หลักไตรสิกขา ตามแนวทาง “วิ
สุทธิมรรค”, อีกทั้งองคประกอบประการสุดท4าย – กลาวคือ วิธีการปฏิบัติ – วิธีการบรรลุธรรม ตามแนวทางวิปFสสนา
กมั มฏั ฐาน เปน# ตน4
๒). “การบรรลุธรรม” นกิ ายเซน โดยอาศัยวรรณกรรมอิงหลักธรรม เพื่อการศึกษาวิเคราะหหลักธรรมตามนิกาย
เซน รวมไปถึงองคประกอบปจF จยั ธรรมตาง ๆ เพ่ือเตมิ เต็ม องคประกอบปจF จัยธรรมตางๆ นานา ท่ียังขาดตกบกพรองตาม
ของแนวทาง นิกายเซน (อาทิ วิธีการปฏิบัติ-สูวิธีการบรรลุธรรม ซึ่งยังมิได4กลาวถึงไว4อยางชัดแจ4ง) ท้ังนี้ เป#นการอาศัย
แนวทางตามพระพทุ ธศาสนาเถรวาท (ตามขอ4 ๑.) ทส่ี มบูรณ พรอ4 มมลู อยูแลว4 มาประกอบแตงเพอ่ื ความสมบูรณ บรบิ ูรณ
แหงเน้ือหา สารตั ถธรรมของนิกายเซน
๓. ขอบเขตการวจิ ยั เชิงคณุ ภาพ วิจัยนี้เป#นการวิจัยเชิงคุณภาพ (Qualitative Research) จึงอาศัยเฉพาะด4าน
“การบรรลธุ รรม”จากเอกสารงานวจิ ยั ทีเ่ ก่ยี วขอ4 งเทานน้ั ประกอบด4วย
๑.พระไตรป’ฏก พระพุทธศาสนาเถรวาท ฉบับมหาวิทยาลัยมหาจุฬาลงกรณมหาวิทยาลัย, คัมภีรวิสุทธิมรรค
พระพุทธโฆสเถระ รจนา สมเดจ็ พระพุฒาจารย (อาจ อาสภมหาเถร) แปลและเรียบเรยี ง เป#นต4น
๒. พระสูตรมหายานตางๆ อาทิ พระสูตร-ป’ฎกมหายาน ภาษาไทย, ปรัชญาปารมิตาหฤทัยสูตร, พระสูตร
สทั ธรรมปุณฑรกี ะ เลม ๑-๓. พุทธปรัชญาโยคาจาร ประวัติ พัฒนาการ สารัตถธรรม และอิทธิพล, พุทธศาสนาวัชรยาน
มหายาน-วชั รยานในประเทศไทย, มหายานสูตราลังกา .วัชรเฉทิกปรัชญาปรามิตาสูตร, วิมลเกียรตินิเทศสูตร, สหัสรภุชส
หัสรเนตรอวโลกิเตศวรโพธสิ ัตวมหากรุณาจิตรธารณสี ตู ร, ฯลฯ

เอกสารสบื เน่อื งจากการประชมุ วิชาการและนําเสนอผลงานวจิ ยั ระดบั ชาติ 2559 “การวิจัยรับใช%ชมุ ชนสรา% งสงั คมฐานความร%ู” 367

๕. สรุปผล รูปแบบการบรรลุธรรมในพระพทุ ธศาสนาเถรวาท
จากวตั ถุประสงคข+ อ% ๑. วเิ คราะหการบรรลุธรรมในพระพุทธศาสนาเถรวาท สรุปไดว4 า ใชว4 ิธกี ารเจรญิ

สมถวปิ Fสสนากัมมัฏฐาน อาทิ การใชส4 มถกมั มฏั ฐาน เตโชกสณิ (ไฟ) (วิ.ม.(ไทย) ๑/๓๘๒/๔๑๔, อาโปกสณิ (นาํ้ ) (ที.ปา.
(ไทย) ๑๑/๓๔๖/๓๖๑, อสุภกมั มัฏฐาน (วิ.ม. (ไทย) ๑/๑๖๒/๑๓๔., อารมณสมถกมั มฏั ฐาน ๔๐ (สํ.ม.(ไทย)๓๐/๒๘๒/
๕๔๖., และการเจรญิ วิปสF สนากมั มฏั ฐาน(สํ.สฬา.(ไทย)๒๘/๔๘๑/๓๔๒., ตจปญF จกกัมมฏั ฐาน ๕ ผม ขน เล็บ ฟFน หนงั . (วิ.
ม.(ไทย) ๖/๓๔/๗๙. ธาตุ ๔ ดิน นา้ํ ลม ไฟ (ที.ม.(ไทย) ๑๔/๓๐๐/๓๐๔, อานาปานสติ ๔ ขัน้ (ที.สี.(ไทย) ๑๑/๑๖๙/๙๐.
รวมสตปิ Fฏฐาน ๔ สํ.ม.(ไทย) ๓๐/๓๔๙/๖๘๑๗ ตามลําดบั , โยนิโสมนสกิ าร (อภิ.วิ.(ไทย) ๗๘/๑๒๕/๔๖๔. การสดบั พระ
เทศนาจากพระพุทธองค (อนปุ ุพพิกถาขุ.อ.(ไทย)๗๒/๔๒๔/๑๔๐,ว.ิ ม.(ไทย)๔/๓๖/๒๙., ทฆี นขสตู ร ที.ม.(ไทย)๑๔๓๑๒/
๓๐๐.,วิ.อ. ๑/๑๘/๑๘๙, วิ.อ. ๑/๒๑/๑๙๗, วิ.อ. ๑/๒๑/๒๐๓, สารตถฺ .ฏกี า. ๑/๒๑/๕๕๙, วิ.อ. ๑/๑๖/๑๘๐, ที.อ. ๒/
๑๕๓/๑๔๓, ม.อ. ๑/๖๓/๑๖๓, อริยสัจ ๔ (ที.ส.ี (ไทย)๑๑/๑๗๘/๙๐ ธมั มจักกปั ปวัตนสูตร (ม.มู(ไทย) ๑๗/๔๔/๙.,
อนัตตลักขณสตู ร (สํ.นิ.(ไทย) ๒๖/๓๔๐/๒๕๓., องคแหงโพชฌงค ๗ (สํ.ม.(ไทย) ๓๐/๓๔๓/๖๗๕-๖๗๗. มหาภตู รปู ๔
(อภิ.ป.(ไทย) ๘๖/๘๐/๑๒๔๘-๑๒๕๐)

รปู แบบการบรรลุธรรมในพระพุทธศาสนาเถรวาท เม่ือวิเคราะหจากเร่ืองราวการบรรลธุ รรมในพระไตรป’ฎก
พระพทุ ธศาสนาเถรวาท สามารถวิเคราะหไดว4 า การทีภ่ ิกษุ ภกิ ษณุ ี พระเถระเถรที งั้ หลายบรรลุธรรม ได4นน้ั ก็ใชก4 ารเจรญิ
สมถกมั มฏั ฐาน และ วปิ สF สนากัมมฏั ฐานดว4 ยกันทัง้ ส้นิ กลาวคือ

๑. การใช4สมถกัมมัฏฐาน เตโชกสิน(ไฟ) ของพระเถรีอุบลวรรณา จิตเห็นการเกิดดับของดวงไฟเป#นความแปร
เปลย่ี นไปของแสงไฟ ทานจงึ ยกจติ ข้ึนสูวปิ Fสสนากรรมฐาน พิจารณาแสงไฟจนเห็นความเกิดดบั ปรวนแปร ไมคงทนอยูได4

๒. เพียงแคทานพระอานนทเอนกายลง เพื่อจะพักผอนอิริยาบถ คือการปรับอินทรีย ไมให4หักโหมนักหรือไมให4ยอ
หยอนนัก จึงปลอยวางความอยากบรรลุธรรมเสีย การปลอยวางตัวสุดท4ายที่ต4องละท้ิงไป ศีรษะยังมิทันถึงหมอน ทานก็
บรรลอุ รหัตตผล โดยทันใด ทั้งน้ี เพราะทานเจริญอานาปานสติตามแนวทางพระตถาคต นน่ั คือ

“........ตถาคตเคยใช4เวลาในการเจริญอานาปานสตสิ มาธิมาแล4ว......รางกายและตาของตถาคตไมเคยเหนือ่ ยออน
จิตของตถาคตกป็ ราศจากอาสวะทง้ั หลาย ดว4 ยผลแหงการเจริญสมาธิขอ4 นี้ (ชูศกั ดิ์ ทิพยเกสร, ๒๕๔๑).”

๓. ทานโกณฑัญญะ เม่ือได4ฟFงธัมมจักรกัปปวัตนสูตรจบลง ได4เกิดดวงตาเห็นธรรม (โสดาปFตติผล) อยางฉับพลัน
เพราะเปน# การเจิญวปิ สF สนากัมมัฏฐานคูไปกบั สมถกัมมฏั ฐาน ขณะฟงF ธรรมเทศนา จิตจอจออยูกับเสียง มสี ติใครครวญดว4 ย
องคแหงโพชฌงค ๗ หมดความยดึ ม่นั ถือมน่ั จิตบรรลอุ รหตั ตผลสาํ เรจ็ เปน# พระอรหนั ต

๔. การกําหนดตจปญF จกกัมมัฏฐาน ๕ ของพระสีวลี ปลงผมจุกแรกบรรลุโสดาปFตติผล จุกสอง บรรลุสกคาทามิผล
จุกสามบรรลุอนาคามิผล จุกสุกท4ายเสร็จทานก็บรรลุอรหัตตผล อยางรวดเรว็ ฉับพลัน

๕. หลงั จบ”อนปุ ุพพกิ ถา” ทานยสะจิตสงบลง ทรงแสดง “อริยสัจ ๔” จบพระธรรมเทศนา ทานยสะได4ดวงตาเห็น
ธรรม บรรลธุ รรมเปน# พระโสดาบนั อยางฉบั พลนั ทันใด

จากวตั ถปุ ระสงคข+ อ% ๒. วเิ คราะหการบรรลธุ รรมในนกิ ายเซน พระพุทธศาสนามหายาน น้ัน ผ4ูวิจัยได4ทําการ
วิเคราะห “องค+รวมแหงความรู%” (Holistic Body of Knowledge Analysis) ตามการบรรลุธรรมของพระพุทธศาสนา
มหายาน โดยอาศัยเทคนิควิธีวิทยาการวิเคราะห ตามแนวคิดของโมเดลสมการโครงสร%าง (Structural equation
modeling: SEM) กระบวนการวิจัยเริ่มจากปFญหาวิจัย จากนั้น ผู4วิจัยได4ทบทวนเอกสารงานวิจัยท่ีเก่ียวข4อง โดยเฉพาะ
อยางยิ่ง “พระสูตรมหายาน” หลายฉบับ ท่ีมีผู4แปลมาจากจีนพากยสูไทยพากย เพื่อจะได4นํามากําหนดเป#นกรอบ
แนวความคิดของการวิจัย แล4วดําเนินการเก็บรวบรวมข4อมูลจาก “ปFจจัยธรรม” (Dharma Variable factors) มาเป#น
ตวั แทนของเคร่ืองมือทีจ่ ะศกึ ษา ดว4 ยเครอื่ งมอื ที่มีคุณภาพ

รูปแบบการบรรลุธรรมตามนิกายเซน พระพุทธศาสนามหายาน นั้น ผู4วิจัยได4ทําการสร4าง “นวัตกรรมองค+
ความร%ใู หม” ดว4 ยรปู แบบ (แบบจําลอง) ดา4 นลางของบทความนี้ ดงั กลาวมาไว4แล4ว

จากวัตถปุ ระสงค+ขอ% ๓. ผว4ู ิจยั ได4นําเสนอรปู แบบการบรรลธุ รรมของพระพทุ ธศาสนาเถรวาท และ นกิ ายเซนเชิง
ประยุกต การนําตัวแทนเคร่ืองมือที่ได4ทั้งหมดมาวิเคราะหตามหลักการแหงเหตุและผล ดังนั้น ความนาเชื่อถือของ
ผลการวิจัยจึงอยูที่การเลือก “ปZจจัยธรรม” จากเอกสารหนังสือ ตํารา พระสูตรมหายานตางๆ นานาฉบับที่กลาวถึง
เช่ือมโยง อรรถาธิบาย วิภาคปFจจัยธรรมนั้นๆ ด4วยผ4ูร4ู อาทิ สังฆปริณายก องคท่ีห4า และ ทานเวยหลาง สังฆปริณายก

368 เอกสารสืบเนือ่ งจากการประชมุ วชิ าการและนําเสนอผลงานวิจัยระดบั ชาติ 2558 “การวิจัยรับใชช% ุมชนสรา% งสังคมฐานความรู%”
องคทห่ี ก ผ4ูทไี่ ดร4 บั มอบจีวร และ บาตรตอจากสังฆปรณิ ายก องคทหี่ 4า จนมีผลลัพธทําให4ร4ูท่ีได4รับฟFงธรรมบรรยาย “ตรัสร%ู
แบบฉับพลัน” เป#นผลสําเร็จสุดท4ายในที่สุด นั่นคือ การเลือกวิเคราะหองคประกอบ “ปZจจัยธรรม” อยางเหมาะสมมา
วิภาค สังเคราะห เพ่ือหาความสัมพันธ “ชนิดตางพึ่งพิงอิงอาศัย” กันและกันของปFจจัยธรรม ให4สอดคล4องตามแนวทาง
“Law of Dependent Originality” or “Law of Conditionality” อันหมายถึง “ปฏิจจสมุปปาทธรรม” หรือ “อิ
ทปั ปFจจยตา” ในงานวจิ ยั นี้ เพอื่ อธิบายความหมาย “ชนิดเป’ดไฟให4สวางแจมแจง4 ” แกผูอ4 าน
ผ4ูวิจัย จึงได4สร4าง “รูปแบบ(แบบจําลอง)” ข้ึนหลายอยางประกอบการวิเคราะหวิจัย กลาวคือ - การวิเคราะห
“โครงสร4างเชิงสาเหตุของปFจจัยธรรม” (Structural Equation Model) = SEM) แหง “การบรรลุธรรม” (พุทธะภาวะ)
จากนั้น จะเป#น “การผสานแบบจําลองเชิงสร%างสรรค+” (Initiatively – merged Model = IMM) ของวรรณกรรม
ดังกลาวทั้งสองเลม (สูตรของเวยหลาง และ คําสอนของวงโป) (เวยหลาง Model + Huang Po Paradigm) การสร4าง
“นวตั กรรมองค+ความรู%ใหม” (Creative Body of Knowledge Innovation) นั่นคือ เทคนิควิทยาการออกแบบงานวิจัย
สมัยใหม - “การผสานแบบจําลองเชิงสร%างสรรค+” (Initiatively-merged Model = IMM) (สูตรของเวยหลาง และ คํา
สอนของวงโป) (เวยหลาง Model) + (Huang Po Paradigm) ประกอบดว4 ย
เวยหลาง Model ๑ (Hui – Neng Model 1)
แบบจําลอง สตู ร(โศลก)ของเวยหลาง Model ๒ (Hui – Neng Model 2)
แบบจาํ ลอง “ความไรท4 วลิ กั ษณ” Model ๓ (Hui – Neng Model 3)
แบบจําลองการบรรลุธรรมใน “คาํ สอนของวงโป” (Huang Po Paradigm 1)
แบบจําลองการบรรลธุ รรมใน “คําสอนของวงโป” (Huang Po Paradigm 2)
แบบจําลอง“การผสานแบบจาํ ลองเชงิ สรา4 งสรรค” (Initiatively-merged Model = IMM)
(สตู รของเวยหลาง และ คาํ สอนของวงโป) (เวยหลาง Model) + (Huang Po Paradigm)
ผลลพั ธ+สดุ ท%าย หรอื ผลทีต่ ามมา ทาํ ให4ได4รบั ผลท่ตี ามมาข้ันสดุ ทา4 ยของแบบจาํ ลองใหม เปน# “ข%อสรุปขน้ั
สดุ ท%ายโดยท่ัวไป” (Generalization) ทีส่ ามารถนําไปใชป4 ฏบิ ตั ไิ ดท4 ุกคน ทกุ ชีวิต ในการดาํ เนินชวี ิตประจาํ วัน เพอื่ ความ
ส้ินทุกข กลาวคือ:-
๑. ทัง้ น้ีเพราะ จติ ของมนุษยทกุ คนในลักษณะทีเ่ ป#นสากลนี้ จกั หลดุ พน4 จากความบีบค้นั หอห4ุมพัวพนั ไดโ4 ดย
สิน้ เชิง
๒. การทาํ เชนนี้จกั เปน# ประโยชนยงิ่ อยางสูงแกมวลมนุษยชาติ ผ4ูนําไปประพฤติ ปฏิบตั ิ
๓. การใช4ใหส4 ําเรจ็ ประโยชนได4แกบคุ คลทุกคนแม4ทไี่ มรห4ู นงั สอื นน่ั คอื :-
๔. ข4อความทุกข4อช้บี ทเรยี นไปทตี่ วั ชวี ิต นน่ั เอง
๕. การถือเอาความพลิกแพลงแหงกลไกในตวั ชีวิต โดยเฉพาะคอื จิต เป#นทางปฏบิ ัตธิ รรมทางใจ โดยอาศัยปFญญา
สวนใหญ หรอื “วปิ Zสสนาธุระ” ลว4 นๆเพราะมุงหมายจะให4เป#นวิธลี ดั สั้นที่สดุ ผูป4 ฏบิ ตั ิจงึ บรรลธุ รรมได4อยางฉบั พลนั โดยไม
มพี ธิ ีรีตอง
๖. ทานเวยหลางจึงได4วางหลกั ใหค4 ดิ ชนดิ ทเี่ รียกวา “กลับหนา4 เป#นหลงั ”
“การเป#นอิสระจากเคร่อื งข4องทงั้ หลาย นัน้ หมายความวา ไมขอ4 งแวะอยูในรปู และวัตถุ ไมข4องแวะอยูในเสยี ง ไม
ข4องแวะอยใู นความหลง ไมขอ4 งแวะอยูในอยูในการตรสั ร4ู ไมขอ4 งแวะอยูในสง่ิ อันเป#นตวั ยืนโรง ไมขอ4 งแวะอยใู นส่ิงอนั เปน#
คุณลักษณะท่ีอาศยั ไมข4องแวะอยูใน (อยกู ับตัวที่ยนื โรง)”
คําวา “ใช%จิต” น้นั หมายความวา ให4 “จติ เอก” (กลาวคือ ตัวจติ รวมของสากลโลก)ได4ปรากฏตวั มนั เองในทีท่ ุก
แหง อธิบายวา เม่ือใดจิตประกอบอยูด4วยเมตตา หรอื โทสะกต็ าม เมอ่ื นนั้ ตัวเมตตาหรือตัวโทสะกป็ รากฏแทนเสยี
สวนตัว “จิตเดิมแท%” ลับหายไป แตเมอ่ื จิตของเราไมประกอบอยดู 4วยอะไรเลย เรากย็ อมเห็นได4โดยประจกั ษวา โลกนีท้ ้งั
สบิ ภาค (หรือสิบทศิ ) ไมใชอะไรอน่ื ไกล นอกไปจากความปรากฏของ “จิตเอก” เทานั้น
ดังคํากลาวของ “ทานเวยหลาง” ที่วาจากการอธิบายข4อความอันลึกซ้ึงของสังฆปริณายก องคท่ี ๕ ใน “วัชร
สตู ร”(กิมกงั เกง) ใหแ4 กอาตมา เมอื่ ทานไดอ4 ธิบายมาถงึ ข4อความทว่ี า
“คนเราควรจะใช4จติ ของตนในวถิ ที างทีม่ นั จะเป#นอิสระได4จากเคร่ืองข4องท้ังหลาย” “ทันใดน้ัน อาตมาก็ได4บรรลุ
การตรสั รูธ4 รรมโดยสมบูรณ และได4เห็นแจง4 ชัดวา “ท่ีแท4ทุกๆ สิง่ ในสากลโลกนีก้ ็คือตัว “จิตเดมิ แท%” นน่ั เอง มใิ ชอ่นื ไกล”

เอกสารสบื เน่อื งจากการประชมุ วชิ าการและนําเสนอผลงานวิจัยระดบั ชาติ 2559 “การวิจัยรับใชช% มุ ชนสร%างสงั คมฐานความร%ู” 369

สรุปแบบจําลอง IMM ได%วา :-
ปจF จัยธรรมตางพ่ึงพิง “อิงอาศัยกันและกัน” เม่ือจิตอิสระจากเครื่องข4องทั้งหลาย ด4วย “วิถีแหงวิปFสสนาธุระ” ลุ

ถึง “อนตุ รสมั โพธิ” แจง4 ชดั ใจตนเองดว4 ย“จิตเดิมแท4” ทุกสิ่งทุกอยางก็จะเป#นอิสระจากการถูกกักขัง เป#นวิมุติหลุดพ4นไป
จึงประจักษชัดใน “ตถตา” (ความเป#นเชนน้ัน Suchness ไมอาจเปล่ียนเป#นอยางอื่นได4, ซึ่งเป#นช่ือของจิตเดิมแท4อีกชื่อ
หนึ่ง)

ปรากฏขึ้นเปน# ครงั้ เดยี ว หรือ ช่วั ขณะจิตเดยี ว ใจของผูน4 ้นั กจ็ ะยังคงอยูในสภาพแหง “ความเป#นเชนน้ัน” สถานะ
เชนน้ีท่จี ติ ลถุ ึง น่นั แหละ คือตวั สจั ธรรมแท4 ลักษณะการเชนนี้ เจ4าจะไดร4 4แู จ4ง “จติ เดมิ แท%” ซึง่ เป#นการตรัสรู4 อนั สูงสดุ

ย่งิ กวาน้นั ยงั ได4นาํ “พระสูตรมหายาน” หลายพระสูตรหลักของมหายาน ประมาณ ๑๗ พระสตู ร มาวิเคราะหใน
รายละเอียด เพ่ือหาเหตุใกล4ให4เกิด หรือเหตุปFจจัยให4เกิด “โพธิจิต” จนกระท่ังบังเกิด “พระอนุตรสัมโพธิจิต” ของ
พระพทุ ธเจ4าในตรกี าลท่วั ทศทศิ อนั มพี ระสัทธรรมของพระพทุ ธเจา4 ในตรีกาลท่ัวทศทิศน้ัน มีสังขารภาวะท่ีสมภาพเฉกเชน
พระพุทธเจ4าในตรีกาลท่ัวทศทิศ แลเมื่อบําเพ็ญในธรรมแหงมรรคของพระพุทธเจ4าในตรีกาลทั่วทศทิศแล4ว ก็จักสําเร็จใน
พละแหงพระพุทธเจ4า ในตรีกาลทว่ั ทศทศิ โดยมิเกรงกริ่งด4วยประการทัง้ ปวง จกั อลังการใน “อาเวณกิ พุทธธรรมทงั้ สบิ แปด
ประการ”

อภปิ รายผล

องค+ความรร%ู วม แนวความคดิ รวม จากการทบทวนวรรณกรรม เอกสารงานวจิ ัยท่ีเกย่ี วขอ4 ง
พระพุทธศาสนาเถรวาทและนิกายเซน พทุ ธศาสนามหายาน

จุดหมายสูงสุดของเซน คือการทํางานอวิชชา แล4วเข4าถึงภาวะรู4แจ4งในที่สุด การบรรลุธรรมโดนอาศัยโพธิ
ปกF ขยิ ธรรม ยอมอาศัยหมวดธรรมตางๆ ของโพธิปFกขิยธรรมจึงจะสร4างความเจริญไพบูลยได4 สวนบทสวดมนตเพ่ือบูชามี
ความมุงหมายท่ีจะน4อมนําให4พุทธศาสนิกชนนําไปปฏิบัติตามแนวทางของพระอวโลกิเตศวรโพธิสัตวในด4านของการ
ประพฤติปฏบิ ตั ิและดา4 นความเมตตา ความเสียสละเพื่อที่จะก4าวสูความหลุดพ4น แตในทางปฏิบัติพบวา ความเช่ือในเร่ือง
อิทธิปาฏหิ าริยกลับมีบทบาทและมีอิทธิพลเหนือกวาความสนใจในด4านปฏิบัติและความเข4าใจพุทธปรัชญา สําหรับเร่ือง
การเข4าถงึ หลัก สุญญตา โดยนาคารชุนเข4าถงึ หลกั สญุ ญตาโดยใช4การบําเพ็ญบารมีตามแบบ พระโพธิสัตวธรรม สวนพุทธ
ทาสภิกขุเข4าถึงหลักสุญญตาโดยการพจิ ารณา เรอ่ื งพระนิพพาน สําหรับอนุปุพพิกถาในรูปแบบใหมนั้น ต4องเปล่ียนจาก
การฟงF ธรรมเพือ่ ให4บรรลุธรรม เป#นการลงมือปฏิบัติอยางจริงจัง หากยังไมบรรลุก็จะเกิดประโยชนตอตนเองและสังคมใน
ปFจจุบัน และสงผลถึงในอนาคต เพ่ือขัดเกลาจิตให4เหมาะแกการเข4าใจอริยสัจธรรมเปรียบเหมือนผ4าขาวที่ถูกซักฟอกแล4ว
พร4อมรับน้ําย4อมได4ดี ในเรื่องความสัมพันธระหวางการปฏิบัติธุดงคกับการบรรยายธรรมในพระพุทธ ศาสนาเถรวาทน้ัน
การบรรลุธรรมในระดับตางๆ น้ัน ประกอบด4วย สีลสิกขา ผ4ูสมาทานธุดงคหมวดจีวร สมาธิสิกขา ธุดงคหมวดเสนาสนะ
ปFญญาสกิ ขา พจิ ารณาทง้ั หลายโดยความเป#นไตรลักลักษณไดง4 าย และการบรรลุธรรม การนัง่ เปน# วตั ร เพอ่ื ทาํ ความเพยี รให4
ย่ิงยวด ทําให4ปFญญามีความบริบูรณ สวนการศึกษาปฏิจจสมุปบาทกับการบรรลุธรรมน้ัน การดับวงจรของชีวิตหรือ
ดับปฏจิ สมปุ บาทได4 ถือวาเปน# การบรรลุธรรมช้นั สงู ในพระพุทธศาสนา

นอกจากน้ีสภาวะของการบรรลธุ รรมและชวงจงั หวะในการบรรลุธรรมน้นั มีความแตกตางกันแล4วแตระสบการณ
และภูมิหลังของแตละบุคคล แตที่เหมือนกัน คือ เมื่อถึงจุดสุดท4ายของการบรรลุธรรม ทุกคนล4วนมองเห็นความจริงของ
สรรพสิ่งวา ไมเที่ยง เป#นทุกข ไมมีตัวตน ไมควรยึดม่ันถือมั่นวาเป#นเราเป#นของเรา ทุกส่ิงเป#นไปตามเหตุปFจจัย ไมมีใคร
บงั คับบญั ชาได4 พทุ ธศาสนานิกายเซนเน4นปฏิบตั แิ บบปญF ญาวิมตุ ติ บรรลุแบบฉับพลัน มีเหตุผลเพื่อประยุกตให4เข4ากับคน
สวนใหญและวิถีชีวิต แตประสบการณทางจิตที่เรียกวา “ซาโตริ” ถ4าเกิดข้ึนกับใคร ก็เป#นเหตุให4เกิดความเปล่ียนแปลง
และเป#นอสิ ระอยางแท4จรงิ ของชวี ิต ดงั น้ัน ความหลดุ พ4น ตามทรรศนะพระพุทธศาสนานิกายเถรวาท และนกิ ายเซน็ น้นั คาํ
สอนที่เก่ียวกบั ความหลดุ พ4นของฝา‘ ยเถรวาทและเซน็ นัน้ สอดคล4องกนั ในหลกั การใหญๆ มีรายละเอยี ดปลกี ยอยที่ผิดเพี้ยน
กันบ4าง แตก็กลาวได4วา ไมขัดแย4งกับหลักการใหญ จาก “สูตรของเวยหลาง” วา“พุทธธรรม” น้ัน ไร4ทวิลักษณ (No
Dualism) ดังน้ัน ผ4ูท่ีบรรลุธรรมแล4ว จึงเข4าใจดีวาสวนยอยของขันธและธาตุเหลาน้ัน พุทธภาวะ หรือ ธรรมชาติแหง
ความเป#นพุทธ น้ันไมใชเป#นของคู “คําสอนของฮวงโป” ได4ช้ีแจงให4ทราบวา ธรรมชาติแหงความเป#นพุทธะ (จิตหน่ึง)

370 เอกสารสบื เนื่องจากการประชมุ วชิ าการและนําเสนอผลงานวิจยั ระดบั ชาติ 2558 “การวิจัยรับใช%ชมุ ชนสรา% งสงั คมฐานความร%ู”

เป#นต4นกําเนิดของสิ่งท้ังปวง เป#นเหมือนกับความวาง ธรรมชาติด้ังเดิมของ พุทธภาวะ เป#นธรรมชาติอันบริสุทธิ์ และ
เปล่ียนแปลงไมได4ของสงิ่ ทง้ั ปวง

ธรรมะ และ พุทธะ สองสิ่งนนั้ คอื จติ ล4วน ซ่ึงเป#นต4นกาํ เนดิ ของส่ิงทัง้ ปวง นั่นเอง น่แี หละ คือ สัจจะ ซึ่งอยูเพียง
อยางเดียว ปรชั ญา คอื ความร4แู จง4 ความรู4แจ4ง คือ จิต – ต4นกําเนิด ด้ังเดิม ซ่ึงปราศจากรูป สําหรับแนวคิดของ สัทธรรม
ปุณฑรีกะสูตร น้ันการสอนพระสัทธรรมให4สูงไปกวาน้ันยอมเป#นไปไมได4 ขยับขึ้นจากสาวก จึงถึงพระปFจเจกพุทธเจ4า ซ่ึง
ตรัสรู4ได4เอง หากไมทรงส่ังสอนผ4ูอ่ืน หรือเพราะไมมีเวไนยสัตวจะให4ตรัสสอนได4 ตอข้ึนท่ีสามจึงถึงโพธิสัตวยาน หรือ
มหายาน คือสรรพสตั วอาจบรรลไุ ดถ4 ึงการเปน# พระอนุตรสัมมาสัมพุทธเจ4าด4วยกันท้ังส้ิน ทั้งยังอาจจะกลาวได4วาเป#นส่ิงสุด
ของความเข4าใจปรมัตถสัจจในโลกียะโลก ปรมัตถสัจจ คือ ศูนยตา หรือ ความวางเปลา พระสูตรมหากรุณาธารณีสูตร มี
แนวคิดวา ธรรมไมมีขอบเขต ปFญญาจักษุ เป#นทางเข4าสูมรรคผล เห็นโลกเป#นสูญ การปฏิบัติอนัตตาธรรม การเกิด
ความคิดปฏบิ ัติธรรม เทพเจ4าจะมารักษา กิตมง แปลวาผู4ปฏิบัติสร4างสมบุญบารมีเป#นพื้นฐานการบรรลุธรรม ความแนว
แนมีสมาธิ ความบริสทุ ธ์ิใหญยิ่ง สามารถขา4 มพ4นความเกิดดับ เม่ือเข4าถึงธรรมชาติแหงสภาวะเดิมแลว4 แสงแหงธรรมกายก็
ปรากฏ เป#นต4น

นี่คือ การสรุปองค+ความร%ูรวม แนวความคดิ รวม จากงานวิจยั ที่เกี่ยวขอ4 งในการสังเคราะหองคธรรม(ปFจจยั
ธรรม) การบรรลธุ รรมของพระพทุ ธศาสนาเถรวาท และ พระพทุ ธศาสนามหายาน นบั ได4วาเปน# “การบูรณาการองค+
ความร%ใู หมเชงิ ประยุกต+” ที่นาํ ไปสู “การบรรลธุ รรม” ดว4 ยกันทัง้ สน้ิ ในทส่ี ุด

๖.๑ ตรสั ร%ู (เถรวาท)
หากจะมองในกรอบของญาณวิทยา (Epistemology) ตะวันตก พระพุทธศาสนาอาจจะจัดอยูในกลุมเดียวกัน
กับสาํ นกั ปรชั ญาทีเ่ รยี กวา“อชั ฌัตติกญาณนิยม” (intuitionism) กลาวคือ เปน# พวกทีเ่ ช่ือวาการหยงั่ รูโ4 ดยตรงเป#นบอเกิดที่
สําคัญท่ีสุดของความร4ู ความร4ูแบบอัชฌัตติกญาณ (intuition) นี้เป#นความรู4จากภายใน กลาวคือ เป#นความร4ูแจมแจ4ง
ชัดเจนด4วยการที่จติ เขา4 ไปสมั ผัสหรอื แทงทะลุกบั สิง่ ทรี่ ู4น้ันโดยตรง
“การหยั่งรู%” (Intuition) ของฝา‘ ยพุทธนน้ั ตางจากการหย่ังร4ตู ามความหมายท่ใี ชก4 ันทั่วไปในทางตะวันตก เพราะ
ไมได4เป#นสิ่งที่เกิดขึ้นเองในลักษณะท่ีไมสามารถอธิบายได4 แตเป#นไปตามเหตุปFจจัย ในแงที่วาการรับร4ูนั้นเป#นผลของการ
สะสมประสบการณทางประสาทสมั ผสั รวมกับกระบวนการวิเคราะห สังเคราะหจนถึงระดับหน่ึงที่จะทําให4เกิดความเข4าใจ
อยางถองแท4ลึกซึ้ง และเกิดความร4ูแบบเห็นแจ4งแทงตลอด เป#นการเข4าถึงและสัมผัสความจริงโดยตรง แตในแงท่ีการรับรู4
ทางจิตนี้ประสบการณทางประสาทสัมผัสเป#นท่ีมา และเป#นเง่ือนไขสําคัญจึงเป#นเหตุผลที่สําคัญที่ทําให4จัดการหยั่งรู4แบบ
พทุ ธนั้นเป#นประสบการณดว4 ย (ลกั ษณวตั ปาละรัตน, ๒๕๓๕)
๖.๒ โพธญิ าณ (มหายาน)
เม่ือนําไปเปรียบเทียบกบั พระพทุ ธศาสนา ฝา‘ ยมหายานจะพบวาพระพทุ ธศาสนาฝา‘ ยหลงั นี้กลบั มิได4ให4ความสําคัญหรือพูด
ถงึ การบรรลุธรรมอยางเปน# ข้นั เป#นตอนนีไ้ ว4มากนกั ถึงแมใ4 นบางพระสตู รเชน วชั รเฉทิกาสตู ร สขุ าวดีวยูหสตู รและอมิตายุร
ธยานสตู ร เป#นตน4 จะมกี ารกลาวถึงพระอริยบุคคลส่ีจาํ พวกอยูบ4างก็ตาม แตการกลาวถงึ นั้นก็มไิ ด4มุงเพื่อชักชวนให4เกิดการ
ปฏิบตั ติ าม ในเบ้ืองต4นน้มี โนทัศนเร่ืองการตรัสร4ูธรรมของพระพุทธศาสนาฝ‘ายมหายานจึงดูเหมือนจะมีแบบฉบับเป#นของ
ตนเองแตกตางออกไปจากฝ‘ายเถรวาทจนอาจเกิดปFญหาได4วา หากมองด4วยมุมมองของเถรวาทแล4วแท4จริงน้ันการตรัสร4ู
ธรรมของฝา‘ ยมหายานจะยังคงเปน# คําสอนทอ่ี ยใู นกรอบของพระพุทธศาสนาหรือไมอยางไร
๖.๓ การตรัสรู%ธรรมตามแบบฉบับของพระพุทธศาสนา
ฝ‘ายมหายานนิกายเซน มีศัพทเฉพาะภาษาญ่ีป‘ุนเรียกวา“ซาโตริ” (Satori) ดี.ที.ซูสุกิ (D. T. Suzuki) นักวิชาการด4าน
พระพุทธศาสนานิกายเซ็นคนสําคัญของญ่ีป‘ุนได4กลาวถึงลักษณะของซาโตริพอสรุปเป#นข4อๆ ดังนี้ ๑. วิถีชีวิตของคนเรา
ตามปกตินัน้ จะเวียนวายไปตามจติ สํานกึ แบบหน่ึง ซสู กุ ิ เรยี กจิตสํานึกแบบที่วานวี้ าจติ สํานึกแบบแบงแยกโลกออกเป#นสอง
สวน (Dualistic view) คนทีม่ องโลกด4วยทศั นะแบบนี้ยอมเหน็ วาสรรพส่ิงในโลกนี้ คูที่ตรงกันข4ามกัน เชน มีความดี ความ
เลว มีความนารัก นาเกลียด เป#นต4น ๒. สรรพสิ่งที่เรามองผานจิตสํานึกแบบแบงแยกออกเป#น สองนั้นจะมีอยูสองสวน
ด4วยกันคือ สวนหน่ึงเราพอใจ อยากได4 อยากให4สิ่งเหลานั้นมาเป#น นของเรา และเมื่อได4ครอบครองแล4วก็ไมอยากให4ส่ิง
เหลาน้นั จากไปและอกี สวนหนึ่งเราเกลียดขยะแขยง กลัว ไมตอ4 งการเขา4 ใกล4 ไมต4องการใหเ4 กิดกบั ตน และหากวาเกิดแล4วก็

เอกสารสืบเนือ่ งจากการประชมุ วิชาการและนาํ เสนอผลงานวจิ ัยระดบั ชาติ 2559 “การวิจัยรบั ใชช% มุ ชนสรา% งสงั คมฐานความรู%” 371

อยากให4สิง่ เหลานีห้ นไี ปให4พ4นตวั เราสง่ิ แรกนั้นเราอาจเรยี กตามศัพทพทุ ธศาสนาวาโลกธรรม สวนที่เป#นอิฎฐารมณ ส่ิงหลัง
คอื โลกธรรมสวนที่เป#นอนฏิ ฐารมณ

๓. ชวี ติ ถกู ฉดุ ดงึ ไปตามอาํ นาจของโลกธรรม สองสวนน้ียอมเป#นชวี ิตทีเ่ รารอ4 น ปราศจากความสงบ แม4วาบางครั้ง
เราอาจปลื้มใจ ป‰ ติ เป#นสุขเพราะได4ครอบครองโลกธรรมฝ‘ายที่นาปรารถนา เชนลาภ ยศ ช่ือเสียง ทรัพยสิน เป#นต4น แต
เนื่องจากวาสิ่งเหลานี้ล4วนเป#นอนิจจัง เม่ือมาได4ก็สูญสลายไปได4 วันหนึ่งเมื่อสิ่งเหลานี้สูญสลายไป เราจะเศร4าโศกเสียใจ
และเปน# ทกุ ข ชีวิตท่ียังสลดั ความยึดติดในโลกธรรมไมได4จึงจะยังเวียนวายและข้ึน ๆ ลง ๆ ไปตามคล่ืนสองคลื่น คลื่นแรก
คือ คล่นื ความเอิบอม่ิ ปต’ ิ สุขใจ ฟใู จ คลื่นที่สองคอื คลน่ื ความเศร4าโศก หดหู จิตใจฟบุ แฟบสองคลื่นนี้จะซัดพาชีวิตของเรา
สลบั สบั เปลย่ี นกันไปวันแลว4 วันเลาตราบเทาที่เรายงั ไมสามารถสลัดความยดึ มน่ั ในโลกธรรมได4

๔. หากวาเราเห็นวาวถิ ชี ีวติ แบบท่ีกลาวมาข4างต4นเป#นส่ิงที่เราร4อน นาเบื่อหนาย ควรหลีกเร4น เซนก็สอนให4เรา
แก4ท่ีต4นตอของมัน ตน4 ตอทีว่ าน้ีกค็ อื ทศั นะทมี่ องสรรพส่ิงอยางแยกเปน# สอง โลกธรรมนัน้ เปน# สิ่งทค่ี นเราไมสามารถหลีกเว4น
ได4 มนษุ ยทุกคนที่เกดิ มาตอ4 งประสบท้งั สง่ิ ท่นี าพอใจและไมนาพอใจด4วยกนั ทั้งส้ิน ไมมีใครสามารถบังคับให4ชีวิตประสบแต
สิ่งท่ีนาพอใจได4 ชีวิตเราทุกคนต4องพบท้ังสิ่งที่นําความยินดีมาให4และนําความเดือดร4อนใจมาให4คละเคล4ากันไป แตน่ันก็
ไมใชปญF หา เซนสอนวา เพียงแตเราเลิกมองส่งิ ตาง ๆ ด4วยทัศนะเดิมเสียเทาน้ัน โลกธรรมก็ไมอาจกอทุกขให4เกิดแกเราได4
คนท่ไี มมองโลกด4วยทศั นะแบบแบงแยกสรรพสงิ่ เปน# สองจะไมเป#นทุกขเพราะโลกธรรม

๕. ซูสุกิกลาววา เม่ือเกิดซาโตริ สิ่งท่ีจะเป#นผลตามมาก็คือการเปลี่ยนทัศนะที่มีตอสิ่งตาง ๆ อยางหน4ามือเป#น
หลงั มอื ซาโตรคิ ือจุดเปล่ียนจากการมองสงิ่ ตาง ๆ แบบแบงเป#นคตู รงกันข4ามมาเปน# การมองแบบไมแบงแยกเชนน้นั ดังน้นั
หากมองตามทศั นะของทานผ4ูน้ี เมอ่ื นายเขียวยังไมบรรลุซาโตริ นายเขียวก็เหมือนคนท่ัวไปที่มีชีวิตลองลอยไปตามกระแส
โลกธรรม บางครัง้ เขาจะปลื้มป‰ติ บางคร้งั เขาจะเศรา4 เสียใจ เปน# เชนนี้คละเคลา4 กนั ไปไมรู4จบส้ิน ตอเม่อื บรรลุซาโตริแลว4 จะ
เกิดความเปลี่ยนแปลงอยางใหญหลวงในชวี ติ ของเขา นายเขียวยังมีชีวิตเก่ียวข4องกับลาภยศชื่อเสียงความเส่ือมลาภ เสื่อม
เกียรติ และความล4มเหลวอันอาจจะเกิดในชีวิตเหมือนคนทั้งหลาย แตเขาจะไมปล้ืมใจ ฟูใจจนหลงเมื่อได4ลาภ ยศ และ
เกียรตอิ ยางคนอน่ื และเมือ่ ประสบความล4มเหลวเสอื่ มเกยี รติ ยศ และทรัพยสิน เขาก็ไมกังวลกลัดกลมุ4 อยางคนทั่วไป นี่คือ
ความเปลยี่ นแปลงในชีวิตอันเปน# ผลมาจากซาโตริ นิกายเซน (Zen) คือนิกายหนึ่งในพระพุทธศาสนา อยูในฝ‘ายมหายาน
แตมีความคลา4 ยคลงึ กบั เถรวาทในสายพระปา‘ เซ็นไมนิยมสง่ิ ศกั ด์ิสิทธ์ิ หรอื อทิ ธิฤทธิป์ าฏหิ ารย เซน็ จะเน4นการฝ—กปฏบิ ัติ ฝ—ก
การใช4ปFญญา และสมาธิ เพื่อให4 เกิดพุทธิปFญญาจนเข4าใจหลักธรรมด4วยตนเอง จุดมุงหมายของเซ็น คือการตระหนักร4ูใน
พุทธภาวะ การบรรลุธรรมในแบบเซนจะเรียกวา "ซาโตริ" หรือภาวะร4ูแจ4ง ซ่ึงเป#นภาวะที่ อวิชชา ตัณหา อุปทาน มลาย
หายไปส้ิน เม่ือบรรลุแล4วก็จะเข4าสูความหลุดพ4น ทุกสิ่งกลายเป#นสุญญตา หรือ "ความวาง" ปราศจากความยึดมั่นถือมั่น
แม4แตพระนิพพาน จุดเดนอีกประการหน่ึงของเซ็นคือการไมยึดติดในรูปแบบพิธีกรรม หรือแม4แตพระไตรป’ฎก เซนถือวา
การบรรลมุ รรคผลน้ัน ไมได4อยูทต่ี วั บทอกั ษร หรือความรดู4 4วนปรยิ ัติ เพราะตัวอักษรหรือภาษามขี 4อจํากดั ไมสามารถอธบิ าย
ความเป#นจริงทัง้ หมดได4 และการหลุดพน4 ในแบบเซน็ กไ็ มต4องมีข้ันตอน ไมจาํ เปน# ตอ4 งเจริญไตรสิกขาตามลําดับมาเลย ใคร
ก็ตามท่ีตระหนักร4ูแกนแท4ข4องจิตใจตน ก็บรรลุเป#นอรหันตได4เลยด4วยความที่ เซน เป#นนิกายที่สงผานปรัชญาการดําเนิน
ชีวิตที่นําไปใช4ได4จริงสูผ4ูปฏิบัติอยางถึงแกนและเป#นธรรมชาติ ไมได4อิงกับส่ิงศักดิ์สิทธ์ิ หรือคัมภีร แตเน4นให4ใช4ปFญญา
เพอ่ื ให4เห็นสัจจธรรมด4วยตนเอง เซนจงึ เป#น ธรรมชาติ ท่ีอยูรอบๆตัวเรา ผศ4ู กึ ษาเซนจงึ ไมจํากัดวาจะเปน# คนศาสนาไหน ทาํ
ให4มกี ารศกึ ษาเซนอยางกวา4 งขวาง ทง้ั ในหมชู าวพุทธ คริสต และ อิสลาม

ข%อเสนอแนะ

๑. ขอ% เสนอแนะสําหรับการนาํ ไปใช%
ผู4ปฏบิ ัตติ ามแนวทางพระพทุ ธศาสนาเถรวาท ควรนาํ วธิ ปี ฏบิ ัติตามแนวทาง โพธิปFกขิยธรรม ๓๗ ไปใช

ในชวี ติ ประจาํ วนั เพอื่ การบรรลุธรรม อนั เป#นมงคลสงู สุด
ผู4ฝก— ปฏบิ ตั ิตามแนวทางพระพุทธศาสนามหายาน นกิ ายเซน สูการบรรลุธรรมเพอ่ื ความหลดุ พน4 ในแบบ

เซน ท่ีเรยี กวา "ซาโตริ" วธิ ีใดวิธีหนง่ึ
๒. ขอ% เสนอแนะสาํ หรับการทําวิจัยครง้ั ตอไป
ผ4ูสนใจทําวิจัยในแนวทางพระพุทธศาสนาเถรวาท ควรทําวิจัยในประเด็น การปฏิบัติวิปFสสนา

กมั มัฏฐาน (การเจรญิ อานาปานสติ) เชงิ ลกึ โดยอาศยั ตามแนวทาง “โสฬสญาณ ๑๖”

372 เอกสารสืบเนื่องจากการประชมุ วิชาการและนําเสนอผลงานวิจยั ระดบั ชาติ 2558 “การวิจยั รับใชช% มุ ชนสรา% งสงั คมฐานความรู%”

ผู4ศึกษาตามแนวทางนกิ ายเซน พระพุทธศาสนามหายาน ควรวเิ คราะหเจาะลกึ ในวิธกี ารของเซนเชิงลึก
ซาเซ็น (Zazen) หรือการน่ังสมาธิ ซันเซ็น (Sanzen) หรือการขบคิดปริศนาธรรม (Kōan) และ มนโด (Mondō) หรือ
การถามตอบอยางฉบั พลนั ทง้ั น้ี เพราะยงั ไมมงี านวจิ ยั ใดๆ อยางกว4างขวาง นําเสนอไวน4 อ4 ยมาก

เอกสารอ%างองิ

พี. วชริ ณญาณมหาเถระ. (๒๕๔๑). สมาธใิ นพระพทุ ธศาสนา (สมถกัมมัฏฐาน). แปลไทยโดย ชศู ักดิ์ ทพิ ยเกสร,
กรงุ เทพมหานคร : โรงพิมพมหาจฬุ าลงกรณราชวิทยาลยั .
พระมหาสามารถ อธจิ ติ โฺ ต (มนัส). (๒๕๕๔). ศกึ ษาการบรรลุธรรมดว% ยการเจริญอานาปานสตใิ นคมั ภรี + พระพุทธศาสนา

เถรวาท. พทุ ธศาสตรมหาบณั ฑิต (สาขาวปิ Fสสนาภาวนา). มหาวิทยาลัยมหาจฬุ าลงกรณราชวิทยาลยั .
พุทธทาสภกิ ขุ. คมู ือมนษุ ย.+ (๒๕๔๙). กรงุ เทพมหานคร : สาํ นักพมิ พ สขุ ภาพใจ.

. คาํ สอนของฮวงโป. (๒๐๑๒). กรงุ เทพมหานคร : สํานกั พิมพธรรมสภา.
ลักษณวัต ปาละรัตน. (๒๕๓๕). ญาณวทิ ยาในพทุ ธปรัชญาเปTนประสบการณน+ ยิ มหรือไม. อักษรศาสตรดุษฎีบณั ฑติ

สาขาปรชั ญา จุฬาลงกรณมหาวทิ ยาลัย.
สมภาร พรมทา. (๒๕๔๐). พทุ ธศาสนามหายานนกิ ายหลกั . กรงุ เทพมหานคร: จฬุ าลงกรณมหาวิทยาลัย.
สุวรรณา สถาอานนั ท. (๒๕๓๔). ภมู ิปญZ ญาวิชาเซน็ บทวเิ คราะหค+ าํ สอนปรมาจารยโ+ ดเกน็ . กรงุ เทพมหานคร :

สาํ นกั พิมพจุฬาลงกรณมหาวิทยาลัย.
Suzuki, D. T., (1972). An Introduction to Zen Buddhism. London: Anchor Press.
Heine, Steven & Dale S. Wright. (2000).The Kōan texts and contexts in Zen Buddhism. New York:

Oxford University Press.

เอกสารสบื เนือ่ งจากการประชมุ วชิ าการและนําเสนอผลงานวิจยั ระดบั ชาติ 2559 “การวจิ ยั รบั ใช%ชมุ ชนสร%างสงั คมฐานความรู%” 373

วิเคราะห+ประวตั ศิ าสตร+พระพทุ ธศาสนาในจงั หวัดเชยี งราย : การวิเคราะหจ+ ากเอกสารและหลกั ฐานทางโบราณคดี
The history of Buddhism in Chiang Rai : An Analitical from
Manuscrips and Archaeological evidence Sources
พระครวู มิ ลศิลปกจิ 1, พระครสู ุธีสุตสนุ ทร ดร1. และพระรัตนมุนี1

Dr.Phrakhrusuteesutasuntorn, Phrakhruwimonsinlapakit and Phraratanamuni
บทคดั ยอ

การศึกษาวิจัยเร่ืองวิเคราะหประวัติศาสตรพระพุทธศาสนาในจังหวัดเชียงราย : การวิเคราะหจากเอกสาร
และหลักฐานทางโบราณคดี มีวัตถุประสงคเพื่อศึกษาประวัติศาสตรพระพุทธศาสนาในจังหวัดเชียงรายตามเอกสารและ
คัมภรี สําคัญของแหลงโบราณคดที างพระพุทธศาสนาในจังหวัดเชียงราย และเพ่ือวิเคราะหประวัติศาสตรพระพุทธศาสนา
คตธิ รรม ความเช่ือ และหลกั ปฏบิ ัติ ตามเอกสารและหลักฐานทางโบราณคดี เปน# การวิจัยเชิงคณุ ภาพทมี่ ุงเน4นศึกษาค4นคว4า
ด4านโบราณสถานที่ปรากฏเป#นหลักฐานทางโบราณคดี ได4แก ชินกาลมาลีปกรณ พงศาวดารโยนก เอกสารตํารา ใบลาน
พับสา ประวตั ิศาสตรจงั หวัดเชยี งราย และแหลงโบราณคดีตาง ๆ สวนด4านประชากร ไดแ4 ก นกั โบราณคดี ผใ4ู ห4ขอ4 มลู สําคัญ
นกั ประวตั ศิ าสตร โดยศึกษาแหลงโบราณคดี โบราณสถานในจังหวัดเชยี งราย ๑๐ อาํ เภอ ผลการศึกษาวจิ ยั พบวา

จังหวัดเชียงรายมีพระพุทธศาสนาเข4ามา ๓ ระยะ ได4แก ระยะแรก นับแตการเผยแผพุทธศาสนาของพระ
โสภณเถระและพระอุตรเถระ สมณทูตของพระเจ4าอโศกมหาราช นําศาสนามาเผยแผทางสุวรรณภมู ิ ระยะที่ ๒ ในสมัยพระ
นางจามเทวี แหงอาณาจกั รหรภิ ุญไชย นาํ เอาพระสงฆมาจากละโว4 และมาประสานกับพระสงฆท่ีมีอยูแตเดิมในอาณาจักร
โยนก และระยะที่ ๓ ในสมัยอาณาจักรล4านนาได4รับพุทธศาสนาลัทธิลังกาวงศ สวนแหลงโบราณสถานโบราณคดี พบวา
เป#นโบราณคดีโบราณสถานด4านพระพุทธรูป พระธาตุหรือเจดีย สถานท่ีศักดิ์สิทธ์ิเคารพ และเครื่องประดับอันเป#นจารีต
ประเพณีเดิม และมีคติธรรม ความเชื่อ และหลักปฏิบัติท่ีมีพื้นฐานทางพระพุทธศาสนาเป#นหลักสําคัญ และใช4เป#นแนว
ทางการดาํ เนนิ ชีวติ ใชเ4 ป#นเคร่อื งยึดเหนีย่ วจติ ใจ จึงสงผลใหช4 าวลา4 นนามงุ เน4นที่จะประกอบการบญุ การกศุ ล

คําสาํ คญั : ประวตั ิศาสตร, เวยี งเชยี งราย, ยคุ โบราณ, พญามงั ราย, ลา4 นนา, แหลงโบราณคดี, โบราณสถาน,

Abstract

The research on Buddhist historical analysis in ChiangRai : Analyzing from documents and
Archeological evidences with the aim to study Buddhis History in ChiangRai province from
documents and crucial scripture of Buddhist Archeological sites in Chiagng Rai province and to
analyze History , principle of Dhamma, beliefs and doctrine in Archaeological documents and
evidences which is a qualitative research emphasizing on researching study Archeological sites
appearing to be archeological evidences which are the Chinnakarn malee pakorn , the Yonok
chronicle, text books, recording on bailan tree leaves, recording on Sa paper, the chiang Rai History
and various archeological sites ,research populations groups are the Archeologists ,crucial data givers ,
Historians by studying from Archeological sites ,historic sites in 10 Districts of Chiang Rai, research
result finding that;

There are 3 periods of Buddhism coming to Chiang Rai Province for instance the first period
counting since the time of Buddhism Mission by Phra sophon Thera and Phra Uttara Thera ,clergy
legate of King Asoke the Great have brought up the religion to the golden land , the second period

1 อาจารย วทิ ยาลยั สงฆเชยี งราย มหาวทิ ยาลยั มหาจุฬาลงกรณราชวิทยาลยั

374 เอกสารสืบเน่อื งจากการประชมุ วิชาการและนาํ เสนอผลงานวิจัยระดบั ชาติ 2558 “การวจิ ยั รับใช%ชมุ ชนสร%างสงั คมฐานความร%ู”

at the time of Jam Dhevi Queen of Hariphunchai brought the monks from Lopburi to co ordinate
with original monks in Yonok Kingdom and the third period when the Lanna Kingdom has received
The Buddhism Lungkawong credo .

For the Historic sites ,Archeological sites finding that they are Buddha images, relics or Jedi,
holy sacred place , traditional ornaments and Principle of Dhamma, beliefs and the doctrine which
are based on Buddhism as a crucial doctrine and to use as a way of living to use as mind binding
machine to effect the Lanna people focus on charitable conducting.
Keywords: history, Wiang Chiangrai, antiquity, Phayamungrai, Lanna, Archaeological, historic sites.

ความเปTนมาและความสําคัญของปญZ หา

หลกั ฐานทางโบราณคดมี ที ัง้ ทเ่ี ปน# โบราณสถานและโบราณวัตถุ ซึ่งเป#นมรดกทางวัฒนธรรมท่ีมีประโยชนมากใน
การศึกษาหาความรู4และทําความเขา4 ใจเก่ยี วกับมนษุ ย หากหลกั ฐานเหลาน้ีพบในสถานที่เดิมซ่ึงถูกมนุษยโบราณทอดท้ิงไว4
ฝFงไว4 หรือซุกซอนไว4 และถูกค4นพบหรือขุดพบในชั้นดินท่ีทับถมโดยกระบวนการทางโบราณคดีแล4วนํามาศึกษาวิเคราะห
ตีความทัง้ ทางวิทยาศาสตรและทางศลิ ปะ กจ็ ะเป#นประโยชนในการเปน# หลกั ฐานชวยตรวจสอบ แก4ไข ยืนยัน และเพิ่มเติม
เนือ้ หาประวัติศาสตรทีม่ ีการจดบันทกึ ได4

ในประเทศไทยมีสง่ิ กอสร4างทมี่ ีความสําคญั ทางประวัติศาสตรอยูเป#นจํานวนมาก หลายแหง ได4รับยกยองให4เป#น
มรดกโลก ซ่ึงโบราณสถานเหลาน้ีมคี วามสําคญั ในด4านตางๆ เป#นอยางมาก ไมวาจะเป#นในด4านการศึกษาตลอดจนในด4านท่ี
เปน# หลกั ฐานอา4 งอิง จงึ จาํ เป#นทีจ่ ะต4องอนรุ กั ษ โบราณสถานเหลานีใ้ หเ4 ปน# มรดกของชนรุนหลังสบื ไป จากขอ4 มูลทั่วไปพบวา
โครงสร4างโบราณสถานในประเทศไทยสวนใหญใช4โครงสร4างอิฐเป#นวัสดุกอสร4างหลักตั้งแตในระดับฐาน จนถึงยอด
โครงสรา4 งในลกั ษณะนมี้ ีความออนแอ และเสี่ยงที่จะเกิดความเสียหายได4งาย มีหลายปFจจัยที่ทําให4โบราณสถานเกิดความ
เสียหายหรอื เส่อื มสภาพลง เชน กาลเวลาที่ทําใหป4 ูนกอซง่ึ เป#นวสั ดเุ ช่ือมประสานระหวางอิฐกอเส่ือมสลายหรือสึกกรอนไป
ซึง่ ทําให4โบราณสถานมีความแข็งแกรงลดลง ในดา4 นภมู อิ ากาศ ไดแ4 ก ความร4อนซึง่ ทาํ ให4อฐิ เกิดการแตกร4าว หรือน้ําฝนที่ชะ
ล4างทําให4ปูนกอสึกกรอน ในด4านการทรุดตัวของชั้นดินที่รองรับซึ่งอาจเกิดการทรุดตัวท่ีไม เทากัน เกิดแรงดึงข้ึนใน
โครงสร4างบางสวนอนั สงผลให4เกดิ การแตกร4าว นอกจากนน้ั ยังมหี ลกั ฐาน บันทกึ วาโบราณสถานในประเทศไทยได4รับความ
เสียหายเน่ืองจากแผนดินไหวมาแล4ว ในปFจจุบันจะเห็นได4วามีการเกิดแผนดินไหวบอยคร้ังข้ึนโดยเฉพาะอยางย่ิงในเขต
พื้นที่ภาคเหนือซ่ึงถือเป#นพื้นที่ท่ีเสี่ยงตอการเกิดแผนดินไหว จึงเป#นเหตุให4โบราณสถานตางๆเกิดการพังทลาย หรือเกิด
ความเสียหาย โดยเฉพาะอยางยง่ิ โบราณสถานประเภทเจดียเพราะเป#นโครงสรา4 งทส่ี รา4 งจากอฐิ กอซ่ึงมีความสามารถในการ
รับแรงอัดได4ดีแตรับแรงดึงได4น4อย อยางเชนท่ีเคยเกิด มาแล4วในอดีตคือ เม่ือป‰ พ.ศ. ๒๐๘๘ ยอดเจดียหลวง จังหวัด
เชียงใหม หกั จากความสูง ๘๖ เมตร เหลือ ประมาณ ๖๐ เมตร ตอมาในเดือนสิงหาคม ๒๕๓๒ เกิดแผนดินไหวทําให4ยอด
ฉัตรเจดียวัดพระธาตุดอยสุเทพหัก เมื่อวันที่ ๑๖ พฤษภาคม ๒๕๕๐ เกิดแผนดินไหวขนาด ๖.๓ ริกเตอร ท่ีประเทศลาว
สงผล ให4ยอดเจดียจอมกิตติ อําเภอเชียงแสน จังหวัดเชียงราย หักตกลง เม่ือวันที่ ๒๔ มีนาคม ๒๕๕๔ เกิด เหตุแผนดิน
ไหวขนาด ๖.๗ รกิ เตอร (ขณะที่ศนู ยเตือนภัยของสหรฐั ฯ ระบวุ า ๖.๘ ริกเตอร) เป#นเวลา ๑ นาที ลึกจากระดับผิวดิน ๑๐
กิโลเมตร โดยศูนยกลางของแผนดินไหวอยูใกล4ชายแดนไทย-พมา ด4านรัฐฉาน หางจากอําเภอแมสาย จังหวัดเชียงรายไป
ทางทิศเหนือ เป#นระยะทาง ๕๖ กิโลเมตร และลาสุดเมื่อวันที่ ๕ พฤษภาคม ๒๕๕๗ เกิดเหตุแผนดินไหวที่อําเภอพาน
อาํ เภอแมลาว จงั หวดั เชียงราย ขนาด ๖.๓ ริกเตอร จุดศูนยกลางอยูท่ีอําเภอพาน และอําเภอแมลาว ลึกจากระดับผิวดิน
๑๐ กโิ ลเมตร ทาํ ให4โบราณสถาน ศาสนสถานในจังหวดั เชยี งรายโดยเฉพาะในพืน้ ที่อําเภอดังกลาวเสียหายอยางหนัก นบั วา
มีผลกระทบตอโบราณสถานของจงั หวดั เชยี งรายโดยรวม

“เมืองเชียงราย” นับวาเป#นเมืองท่ีเกาแกมาตั้งแตอดีตกาล จากหลักฐานโบราณคดีการตั้งถ่ินฐานของมนุษยใน
ยคุ กอนประวตั ิศาสตรมาสูยุคตาํ นานตาง ๆ จนกระทั่งถงึ ยุคประวตั ศิ าสตรทมี่ กี ษตั รยิ พระองคหนงึ่ ใช4 “เวยี งเชยี งราย” เป#น
ศนู ยกลางอํานาจแทนเมืองหิรญั นครเงนิ ยาง

เมืองเชียงราย ซึ่งกอต้งั โดยพระญามังรายมหาราช ปฐมกษัตริยแหงราชวงศมังรายพระองคทรงย4ายราชธานีจาก
หิรญั นครเงนิ ยางมาสูดินแดนสวนหนึ่งของเมืองไชยนารายณเดิม ใช4ดอยจอมทองเป#นสถานท่ีศักดิ์สิทธิ์วางรากฐานให4เป#น

เอกสารสบื เนื่องจากการประชมุ วิชาการและนําเสนอผลงานวจิ ยั ระดบั ชาติ 2559 “การวจิ ยั รบั ใชช% ุมชนสร%างสงั คมฐานความร%ู” 375

ศูนยรวมจติ ใจของเวยี ง ถอื เปน# การเร่ิมตน4 ของธรรมเนียมการสร4างเวยี งในยุคน้นั และกอปราการโอบดอยจอมทองไว4ให4อยู
ทามกลางคุ4มหลวงเวียงแก4ว และชุมชนของไพรข4าราษฎรจํานวนหน่ึง โดยสร4างขึ้นในวันท่ี ๒๖ มกราคม ๑๘๐๕ (จังหวัด
เชียงราย, ๒๕๕๕)

เมื่อแรกสร4างเวียงเชียงรายให4ม่ันคงดีแล4ว พระญามังรายจึงโปรดให4บูรณปฏิสังขรณวัดพระแก4ว และวัดพระ
หลวง พร4อมขุดนํ้าบอกอศาลา สร4างศาสนสถานตาง ๆ สําหรับประกอบพิธีทางศาสนาและพิธีกรรมตาง ๆ ฯลฯ เพ่ือเป#น
ที่ตัง้ ในการบรหิ ารราชการเมืองตอไป หลังจากพระญามังรายวางรากฐานของเวยี งเชียงรายไวแ4 ลว4 พระองคทรงกรฑี าทัพไป
เมืองฝาง แล4ววางแผนเข4ายึดครองนครหริภุญไชย ซ่ึงเป#นเมืองมอญท่ีมีพุทธศาสนาท่ีเฟ•œองฟูที่สุดในดินแดนบริเวณนี้
พระองคจงึ รับเอาพุทธศาสนามาสร4างวัดตาง ๆ ในเวียงกุมกาม และนําเข4ามาสูเวียงพิงคนครตอมาพระองคทรงสร4างเมือง
และยา4 ยราชธานีมาไว4ยงั เมอื งเชียงใหมอยางถาวร

หลงั จากพระญามังรายทรงเสดจ็ ออกจากเมืองเชยี งราย พระองคได4เวนเมืองเชียงรายให4ราชบุตรคนท่ี ๒ นามวา
ขุนคราม (ตอมาได4รับพระยศวา พระญาไชยสงคราม) ให4ปกครองเมืองเชียงรายตอ พระญาไชยสงครามได4เป#นแมทัพคน
สาํ คัญท่ีชวยพระราชบิดาโจมตนี ครหริภุญไชยได4สาํ เร็จ พระองคจงึ ไดร4 บั เอาพุทธศาสนาจากเมืองมอญหริภุญไชยกลับมาสู
เมืองเชียงรายดว4 ยเชนกัน

ตอมาหลงั จากพระญาไชยสงครามสวรรคตแลว4 พระญาแสนพูได4สืบราชบัลลังกตอ พระองคได4มาพํานักอยูเมือง
เชียงรายระยะหนงึ่ กอนจะเสด็จไปสรา4 งเมอื งเชียงแสนใหเ4 ป#นราชธานีแหงใหม และพระองคได4สร4างวัดตางๆ ในเวียงเชียง
แสนอีกอยางน4อย ๓ วัด ซึง่ ศลิ ปกรรมของแตละวัดน้ยี ังปรากฏให4เห็นจนถงึ ปFจจุบนั

หลักฐานทางประวัติศาสตรท่ีปรากฏมาถึงปFจจุบันนี้ ยังมีให4เห็นในเมืองเชียงแสน และยังมีแหลงโบราณสถาน
แหงอื่น ๆ ท่ัวจังหวัดเชียงรายอีกด4วย เชน โบราณสถานในพ้ืนที่อําเภอแมสาย อําเภอเมืองเชียงรา อําเภอวียงชัย อําเภอ
เทงิ อาํ เภอเวยี งปา‘ เปา€ อําเภอแมสรวย เป#นต4น หากสบื ค4นหลกั ฐานทางโบราณคดเี หลานี้จากโบราณสถานตาง ๆ จะพบวา
โบราณคดใี นจังหวดั เชยี งรายทัง้ ทม่ี ีอยูทีพ่ ฒั นาแลว4 และทีม่ ีอยูทย่ี งั ไมได4พัฒนายังมอี กี มาก ซ่ึงได4บนั ทึกไว4ในเอกสารใบลาน
พับสา จารึกตาง ๆ แตทงั้ นี้ ตาํ แหนงและสถานทีต่ ัง้ โบราณสถานหลายแหงไมสามารถชีช้ ัดได4วาอยทู ใ่ี ด หรอื ช่ือสถานที่ที่
ปรากฏในเอกสารใบลาน พับสานัน้ ถูกเรยี กใหมให4เปลยี่ นแปลงไปจากเดิม การศกึ ษาชวงยคุ สมัยของโบราณสถานเหลานีจ้ ึง
ทาํ ไดเ4 พยี งการสนั นิษฐานความนาจะเป#นเทาน้ัน และทส่ี ําคญั การวิเคราะหโครงสรา4 งหรือศิลปกรรมต4องมีการเปรียบเทียบ
จากแหลงโบราณคดีอื่นๆ ซ่ึงมีการวิเคราะหจากกรมศิลปากรไว4วา ยังไมพบศิลปกรรมหรือสถาปFตยกรรมใดในจังหวัด
เชยี งราย ท่ีเกาไปเกินกวาพทุ ธศตวรรษท่ี ๑๙ แม4แตแหงเดียว

ดังน้ัน คณะผ4ูวิจัยจึงเห็นวาแหลงโบราณคดีท่ีปรากฏตามโบราณสถานตาง ๆ ในจังหวัดเชียงรายน้ันควรแก
การศึกษา คน4 ควา4 เพอ่ื เปน# การรวมกันอนรุ ักษ สบื สานทางโบราณคดแี ละประวตั ิศาสตรของชาตไิ ทยไว4สบื ลกู สบื หลานตอไป
วตั ถุประสงคข+ องโครงการวิจยั

๑. เพ่อื ศึกษาประวตั ิศาสตรพระพุทธศาสนาในจงั หวดั เชยี งรายตามเอกสารและคัมภรี สาํ คญั
๒. เพื่อศึกษาแหลงโบราณคดที างพระพทุ ธศาสนาในจังหวัดเชียงราย
๓. เพ่อื วิเคราะหคตธิ รรม ความเชือ่ และหลักปฏบิ ัติ ตามเอกสารและหลกั ฐานทางโบราณคดี

กรอบแนวคิดของการวิจยั

โบราณสถาน

โบราณคดี/คณุ คาทางสังคม ประวตั ศิ าสตร/

เส4นทางโบราณคดีในจังหวัด

แผนทโ่ี บราณคดใี นจงั หวัด

376 เอกสารสบื เนื่องจากการประชมุ วิชาการและนาํ เสนอผลงานวจิ ัยระดบั ชาติ 2558 “การวจิ ัยรับใช%ชมุ ชนสร%างสงั คมฐานความรู%”

วิธกี ารดาํ เนนิ การ
รูปแบบการวจิ ยั

โครงการวิจัยนเี้ ปน# การวิจยั เชงิ สาํ รวจและเชงิ คุณภาพทีมงานผวู4 จิ ยั จึงใชว4 ิธกี ารศกึ ษาดังนี้
๑. ศึกษาเอกสารและงานวจิ ยั ท่เี ก่ยี วขอ4 ง
๒. ลงภาคสนามตามโบราณสถานตาง ๆ ตามกลุมเปา€ หมาย
๓. สมั ภาษณนักโบราณคดี นกั ประวัตศิ าสตร ผู4มคี วามเชยี่ วชาญด4านโบราณสถาน

ประชากรหรือกลมุ เปnาหมาย
ไดแ4 ก นกั โบราณคดี นักประวัตศิ าสตร ผเ4ู ชย่ี วชาญดา4 นโบราณสถาน ผ4ใู หข4 4อมลู สาํ คัญโบราณสถานตางๆ

เครื่องมอื การวิจัย
ได4แก แบบสัมภาษณแบบเจาะลึก เป#นการสัมภาษณนักโบราณคดี นักประวัติศาสตร และผู4เช่ียวชาญด4าน

โบราณสถานตาง ๆ ประชาชนทอ่ี ยูรอบ ๆ โบราณสถานท่ีปรากฎ แบบสังเกต เป#นการสังเกตการเข4าไปในโบราณสถานที่
ปรากฎอยูของบคุ คลที่อยูรอบโบราณสถาน ของหนวยงาน องคกรทอ4 งถ่ิน ตลอดถงึ ประชาชนทัว่ ไปทีเ่ ข4าไปยังโบราณสถาน
และ แบบสรุปการวเิ คราะหเอกสารคัมภีรใบลาน พับสา และอ่นื ๆ ทนี่ าํ มาศึกษาวจิ ัยคน4 ควา4
การเก็บรวบรวมขอ% มลู

ทีมผูว4 จิ ัยเก็บรวบรวมข4อมูลด4านโบราณคดี จากเอกสารคัมภีรตาง ๆ ที่ปรากฎอยูและสืบค4นหาได4จากแหลง
ตาง ๆ ด4วยตนเอง และจ4างผ4ูชวยนักวิจัยชวยศึกษา สืบค4น ตามแหลงข4อมูลตางๆ และลงพ้ืนที่ภาคสนามเก็บข4อมูลด4วย
ตนเองจากซากโบราณสถาน โดยสมั ภาษณประชาชนผอ4ู ยูรอบ ๆ โบราณสถาน สัมภาษณนักโบราณคดี นักประวัติศาสตร
ทานผรู4 ผู4 เู4 ชย่ี วชาญด4านประวัติศาสตร โบราณสถาน โบราณคดี ซงึ่ ทีมผ4วู ิจยั นาํ ข4อมลู ท้ังหมดรวบรวมเป#นฐานขอ4 มูล

การวิเคราะห+ขอ% มูล
นาํ ข4อมลู ประวัตศิ าสตร โบราณคดี ตามเอกสารทีเ่ ก่ียวข4อง พรอ4 มสอบถามขอ4 มลู จากผร4ู 4ูในพืน้ ท่ีน้ัน ๆ

แลว4 มาวเิ คราะหจากขอ4 มูลเทียบเคียงเชงิ โบราณคดีประกอบหลักฐานในดา4 นประวตั ศิ าสตรพระพุทธศาสนา คติธรรม
ความเชอ่ื และหลกั ปฏบิ ัติของคนในแตละยุค จากน้ันนาํ ข4อมูลที่ได4 ไปแยกแยะเปน# ยุค ๆ

สรุปผล

ผลการศึกษาวจิ ัยตามวตั ถุประสงคข4อที่ ๑ ศึกษาประวัติศาสตรพระพุทธศาสนาในจังหวัดเชียงรายตามเอกสาร
และคมั ภีรสาํ คญั ของแหลงโบราณคดีทางพระพุทธศาสนาในจงั หวดั เชียงราย พบวา จังหวัดเชียงรายมีพระพุทธศาสนาเข4า
มาอยู ๓ ยุค หรอื ๓ ระยะ ไดแ4 ก ระยะแรก นับแตการเผยแผพุทธศาสนาของพระโสภณเถระและพระอุตรเถระ สมณทูต
ของพระเจ4าอโศกมหาราช นาํ ศาสนามาเผยแผทางสุวรรณภมู ิ หมายถงึ พมา ไทย ลาว กมั พชู า ซึ่งแตละประเทศตางอ4างวา
เป#นของตน ระยะท่ี ๒ ในสมัยพระนางจามเทวี แหงอาณาจักรหริภุญไชย นําเอาพระสงฆจากละโว4และมาประสานกับ
พระสงฆที่มอี ยแู ตเดมิ ในอาณาจกั รโยนก และระยะที่ ๓ ในสมยั อาณาจักรล4านนาได4รับพทุ ธศาสนาลัทธิลังกาวงศเข4ามาอีก
การนับถือศาสนาพุทธของชาวล4านนา จึงมีพ้ืนฐานมาจากไสยศาสตรนับเนื่องด4วยศาสนาพราหมณ แล4วมารับเอาพุทธ
ศาสนาจากท่ตี างๆ จงึ เกดิ การผสมผสานจนแนบแนน การปฏิบัติพิธีกรรมทางศาสนาจึงปนเปกันหมดระหวางศาสนาพุทธ
และศาสนาพราหมณ ตลอดถึงความเช่ือทม่ี ีมาแตดง้ั เดิม

ผลการศึกษาวิจยั ตามวัตถปุ ระสงคข4อที่ ๒ ศึกษาแหลงโบราณคดีทางพระพุทธศาสนาในจังหวัดเชียงราย พบวา
อําเภอเมอื งเชียงราย มีโบราณสถานโบราณคดีที่สร4างในสมยั ราชวงศเม็งรายหรอื มงั ราย ได4แก วัดพระแกว4 วัดพระสิงห วัด
งําเมือง พระธาตุจอมทอง วัดเจ็ดยอด วัดพระเจ4าล4านทอง เศียรพระวัดฝ•Fงหมิ่น และเศียรพระวัดนํ้าลัด อยูในยุคภายใต4
อํานาจพมา ๒ แหงได4แก พระอัครสาวกในพระอุโบสถวัดพระแก4ว ซึ่งได4มีบันทึกไว4ใต4ฐาน ระบุวา จ.ศ. ๑๐๘๘ ตรงกับ
พ.ศ. ๒๒๖๙ และโขงพระเจ4าวัดเจ็ดยอด นอกน้ันเป#นโบราณสถานโบราณคดีในยุคฟœ•นฟูเมืองเชียงราย แตยังมีอีกหลาย

เอกสารสบื เนอื่ งจากการประชมุ วชิ าการและนาํ เสนอผลงานวจิ ยั ระดบั ชาติ 2559 “การวิจัยรับใช%ชมุ ชนสร%างสงั คมฐานความร%ู” 377

แหงที่ยังไมได4รับการพัฒนา อีกท้ังยังถูกประชาชนยึดเอาสถานท่ีโบราณสถานเหลานั้นเป#นกรรมสิทธ์ิตนเองนําไปสร4าง
บา4 นเรอื น ทาํ สวน ทาํ เปน# สถานท่ปี ระกอบอาชพี ฯลฯ และจะพบมากตามลํานํ้าแมกก ในขณะท่ีคัมภีรใบลาน พับสา ของ
วัดศรีบุญเรือง ตําบลเวียง อําเภอเมืองเชียงราย ระบุวา เวียงเชียงรายหลักฐานขอบเขต ๔ ทิศ คือกําแพงเมือง ซ่ึง
สันนษิ ฐานวาไมใชยุคราชวงศเมง็ ราย นาจะเปน# ยุคสมัยฟœ•นฟเู มืองเชียงราย (เจ4าเจด็ ตน)

สาํ หรบั เมืองประวัติศาสตรเชยี งแสน พบวา โบราณสถานโบราณคดียุคสมัยราชวงศเม็งรายเกือบท้ังส้ิน แตมีการ
บรู ณปฏิสงั ขรณในยคุ ตอ ๆ มา อยูในยุคสมยั ภมยใต4อํานาจการปกครองของพมา พบเบ้อื งต4น ๒ แหง ไดแ4 ก วัดผ4าขาวป€าน
และพระเจา4 แสนแซวดั พระเจา4 ลา4 นทอง สวนยคุ ฟ•œนฟูยังหาหลักฐานทข่ี ัดเจนไมได4 แตสนั นษิ ฐานวา ยุคฟœ•นฟูนาจะเป#นการ
บรู ณปฏสิ ังขรณโบราณสถานโบราณคดที ม่ี อี ยใู หค4 งทนถาวรมากกวา

ขณะทีใ่ นพน้ื ทีอ่ ําเภอเวียงชัย พบวา เป#นโบราณสถานโบราณคดสี มยั ยุคราชวงศเม็งรายทั้งส้ิน ไมมีอยูในอื่นเลย
ซง่ึ มโี บราณสถานอยูท่วั ไปหลายแหง สวนใหญพบใกลแ4 มน้าํ กก และแมนํ้าลาว กระจกุ ตวั อยูในเขตตําบลเวียงเหนือ อําเภอ
เวียงชัย สันนษิ ฐานไดว4 าเป#นแหลงชุมชนโบราณท่ีมคี วามเจรญิ ในดา4 นพุทธศาสนาที่หลากหลาย เชน พระพุทธรูปหินทราย
ศิลปะพะเยา เป#นต4น

สวนพน้ื ท่ีอาํ เภอเวียงเชยี งรุง4 พบวา เปน# โบราณสถานโบราณคดยี คุ สมยั ราชวงศเมง็ รายท้งั สิน้ เชนกัน ได4แก เมือง
โบราณท่เี รยี กวา “พนั นาเชียงรงุ น4อย” ทมี่ สี ณั ฐานของเมืองคอนข4างสมบูรณ มีคูเมือง ๓ ช้ัน พบซากโบราณสถานจํานวน
๒ แหง โบราณวัตถุและศิลาจารึกสมัยพระเจ4าติโลกราช รัชกาลที่ ๑๐ ราชวงศมังราย ถวายข4าวัดและกัลปนาแกวัดแหง
หน่ึงในเมืองนี้ แสดงใหเ4 หน็ ถงึ ความเจรญิ รุงเรอื งในพุทธศาสนาในบรเิ วณน้ีไดเ4 ป#นอยางดี

สาํ หรบั พื้นที่อาํ เภอเทิง หรือ เมืองเทิง พบวา เปน# โบราณสถานโบราณคดียุคสมัยราชวงศเม็งรายทั้งสิ้น ซึ่งอยูใน
เขตลุมแมนํ้าอิง ในอดีตมีความเกี่ยวเนื่องกันกับเมืองลอ เมืองพะเยา มีหลักฐานเชื่อมโยงกันอยางชัดเจน โดยเฉพาะ
ศลิ ปะกรรมและวสั ดุทใ่ี ช4กอสรา4 งศาสนสถานมักจะเป#น “หนิ ” หรือ “หนิ ทราย” ดงั พบท่ัวไปในเมอื งพะเยา

สวนพ้ืนที่อําเภอพญาเม็งราย อําเภอเชียงของ อําเภอเวียงป‘าเป€า อําเภอขุนตาล อําเภอพาน พบวา เป#น
โบราณสถานทอ่ี ยูในยุคสมัยราชวงศเม็งรายท้ังสน้ิ

ผลการศึกษาวิจัยตามวัตถปุ ระสงคขอ4 ที่ ๓ เพอื่ วิเคราะหประวตั ิศาสตรพระพุทธศาสนา คติธรรม ความเชื่อ และ
หลักปฏิบัติ ตามเอกสารและหลักฐานทางโบราณคดี พบวา โบราณสถานโบราณคดีในอําเภอเมืองเชียงราย อําเภอเทิง
อําเภอเชียงแสน อําเภอเวียงชัย อําเภอเวียงเชียงร4ุง และอําเภอพญาเม็งราย เป#นโบราณสถานโบราณคดีท่ีเป#น
พระพุทธรูป เจดียหรือพระธาตุ สงิ่ ศกั ด์ิสิทธเ์ิ คารพ และเครอื่ งใช4ท่ีบงบอกถงึ จารตี ประเพณี ซึ่งชาวลา4 นนามีความเช่อื ในคํา
สอนของพทุ ธศาสนาเป#นหลักสําคัญ และใช4เปน# แนวทางการดําเนินชวี ิต อีกทั้งใชเ4 ป#นเครือ่ งยดึ เหนี่ยวจิตใจ จึงสงผลให4ชาว
ล4านนามุงเน4นที่จะประกอบการบุญการกุศล นอกจากนี้ก็ยังมีความเช่ือในสิ่งเหนือธรรมชาติ เชน เรือนยันต ท่ีเป#นเวทย
มนตคาถาทีค่ อยปดF เปา‘ สิ่งชั่วร4ายให4ออกไป และยังมคี วามเคารพตอเสือ้ บ4าน เสื้อเมือง ซ่ึงก็คือวิญญาณของบรรพบุรุษหรือ
วีรบรุ ษุ ท่เี ชอ่ื วายังคงอยูและคอยคมุ4 ครองให4ความชวยเหลือแกลกู หลาน โดยจะมพี ิธกี รรมทีแ่ สดงออกถงึ ความเช่ือด4วยการ
เซนไหว4เปน# ประจาํ ทกุ ป‰ นอกเหนือจากนีช้ าวลา4 นนายงั เชื่อเรอื่ งการดฤู กษงามยามดีอันเป#นเวลามงคลในการประกอบกุศล
กรรมตางๆ ดว4 ย ประกอบกับมีคติความเช่ือด4านส่ิงศักด์ิเหนือธรรมชาติ ความกตัญšูกตเวทีตอบรรพบุรุษ และมีคติความ
เชือ่ และหลักปฏิบตั ิตอจารีตประเพณขี องล4านนา

อภิปรายผล

จากผลการศึกษาวิจัยเร่ืองนี้ทําให4ได4ทราบถึงประวัติพระพุทธศาสนา แหลงโบราณสถานโบราณคดี และ
หลักธรรม คติความเช่อื ตลอดถึงหลักปฏิบัติของประชาชนในจังหวัดเชียงรายครั้งอดีตผานโบราณสถานโบราณคดีได4เป#น
อยางดี ในหลายประเด็น ผู4วิจัยและทีมงานเห็นประเด็นที่ควรอภิปรายผลได4แก คติธรรม ความเชื่อ และหลักปฏิบัติของ
ประชาชน

ประเด็นคตธิ รรม ความเช่ือน้ันเป#นท่ีสังเกตวา คนเชียงรายยุคล4านนาจะมีคติธรรมด4านพระพุทธศาสนาเป#น
หลัก เน่ืองจากพระเจ4าแผนดินหรือผ4ูปกครองเมืองมีความศรัทธาในพระพุทธศาสนา ประชาชนทั้งหลายก็นับถือ
พระพุทธศาสนาตามไปด4วย คตธิ รรม ความเช่อื จะเปน# ไปในลักษณะ ๔ ดา4 น ได4แก (๑) บญุ กริ ยิ าวตั ถุ ๓ คอื ทานมยั ศลี มัย
และภาวนามัย (๒) กตัญšูกตเวทิตาธรรม คือ กตัญšูตอพระรัตนตรัย พระมหากษัตริย บิดามารดาผู4มีพระคุณ ตลอดถึง

378 เอกสารสืบเนอ่ื งจากการประชมุ วิชาการและนําเสนอผลงานวจิ ัยระดบั ชาติ 2558 “การวจิ ยั รับใชช% ุมชนสร%างสงั คมฐานความรู%”
บรรพบุรุษ (๓) ราชธรรมหรือทศพิธราชธรรม ๑๐ ประการ คือ ทาน ศีล บริจาค ความซ่ือสัตย (อาชชวะ) ความสุภาพ
ออนโยน (มทั ทวะ) ความพากเพยี ร (ตปะ) ไมพยายามมงุ ร4ายผ4ูอ่ืน (อกั โกธะ) ไมเบียดเบยี นหรือบีบคน้ั ผู4อนื่ (อวิหิงสา) ขยัน
อดทน (ขันติ) และไมประพฤติผิดจากศีลธรรมอันดีงาม (อวิโรธนะ) และวุฑฒิธรรมคือธรรมเป#นเคร่ืองทําให4เจริญ ๔
ประการ ได4แก (๑) คบทานผ4ูประพฤติชอบด4วยกาย วาจา ใจ (สัปปุริสสังเสวะ) (๒) ฟFงคําส่ังสอนของทานโดย
เคารพ (สัทธัมมัสสวนะ) (๓) ตริตรองให4ร4ูจักสิ่งที่ดีหรือชั่วโดยอุบายที่ชอบ (โยนิโสมนสิการ) และ (๔) ประพฤติธรรม
สมควรแกธรรมซง่ึ ไดต4 รองเห็นแล4ว (ธมั มานธุ มั มปฏิปFตติ) นอกจากมีความเชื่อทางพระพุทธศาสนาแล4วยังมีความเชื่อในสิ่ง
เหนือธรรมชาติ เชน ไสยศาสตร ประเภทคาถาอาคมตาง ๆ เพ่ือปFดเป‘าส่ิงชั่วร4าย หรือขอให4เกิดความเป#นสิริมงคลแก
ตนเอง ครอบครัว และสังคมที่อยูอาศัย ซ่ึงสอดคล4องกับธนพร แตงขาว (๒๕๔๘: ๒๐๖) ได4ศึกษาวิจัยเร่ือง การศึกษาวิถี
ชีวิตและความเชื่อของชาวล4านนาจากจารึกล4านนา พบวา ชาวล4านนามีความเชื่อในหลักคําสอนของพระพุทธศาสนาเป#น
สาํ คัญ เป#นแนวทางในการดาํ เนนิ ชวี ิต และเป#นเคร่ืองยึดเหน่ียวจติ ใจของชาวลา4 นนา สงผลใหช4 าวลา4 นนามงุ เนน4 ทีจ่ ะทําบุญ
กุศล นอกจากความเชื่อทางพระพทุ ธศาสนาแล4ว ยงั มีความเชอ่ื ในสิง่ ท่ีเหนอื ธรรมชาติ เชน เรือนยันต คือเวทยมนตคาถาท่ี
คอยปFดเป‘าสิ่งช่ัวร4าย หรือขอให4เกิดความเป#นสิริมงคลแกตน นอกจากนี้ จะเห็นวาชาวล4านนายังมีความเช่ือตอพระเจ4า
แผนดนิ หรือพระมหากษัตริย เพราะพระเจา4 แผนดินคือผ4มู อี ํานาจปกครองสูงสดุ ใครจะฝ‘าฝœนไมได4 ใครคิดลบหลูหรือไมเช่ือ
ฟFงพระเจ4าแผนดินจะถูกลงโทษทันที มีทั้งเบาไปถึงหนักคือประหารชีวิต แตในขณะเดียวกันก็มีความเชื่อดั้งเดิมกอนท่ี
พระพทุ ธศาสนาจะเขา4 มาน้นั คือการนบั ถือผี สง่ิ ศักด์สิ ิทธ์ิ และศาสนาพราหมณมาผสมผสานกนั ไปด4วย หรอื ทีเ่ รียกวาบูรณา
การนน่ั เอง
ประเด็นท่ีสอง คือ แหลงโบราณสถานในอําเภอเวียงชัย เป#นที่นาสังเกตเชนกันวา เป#นโบราณสถาน
โบราณคดปี ระเภทหนิ ทรายเหมือนกบั ศิลปะของชางพะเยาท้งั นนั้ ไมวาจะเปน# กลมุ ลุมแมนา้ํ กก ลุมแมนาํ้ ลาว ลมุ แมนา้ํ ลาว
หาง ตางเป#นพระพุทธรูปหินทรายศิลปะล4านนาผสมกับศิลปะสุโขทัย ซ่ึงชางสกุลพะเยาเป#นผ4ูสร4างข้ึน แตไมพบพุทธรูป
ประเภทสาํ รดิ ในพน้ื ทอ่ี ําเภอเวียงชัย จึงสันนิษฐานได4วา โบราณสถานโบราณคดีในอําเภอเวียงชัยนาจะเป#นพระพุทธรูปท่ี
โดยชางสกลุ พะเยา สงั เกตไดจ4 ากพระพทุ ธรูปหินทรายสิงหนอ4 ยของวัดราษฎรเจริญ จะมีพทุ ธลักษณะเหมือนกับพทุ ธรปู หิน
ทรายวัดศรโี คมคาํ (วดั พระเจ4าตนหลวง) อําเภอเมืองพะเยา จังหวัดพะเยา

ภาพ ๑: พระพทุ ธรปู สงิ หนอ4 ย ภาพ ๒: พระพทุ ธหินทรายวัดศรีโคมคํา (พระเจ4าตนหลวง)

วดั ราษฎรเจรญิ อําเภอเวียงชยั จงั หวัดเชียงราย อําเภอเมอื งพะเยา จงั หวดั พะเยา

จากพุทธลักษณะเปรียบเทียบดังกลาวข4างต4น คณะผู4วิจัยสันนิษฐานวาศิลปะสกุลชางพะเยาน้ัน คงได4รับอิทธิพลทางด4าน
วัฒนธรรมจากสวนสุโขทัย เนื่องจากในพุทธศตวรรษท่ี ๒๐ เป#นต4นมาพะเยาและสุโขทัยมีความสัมพันธอันดีตอกัน แตก็
ไมได4รับเอามาหมด เน่ืองจากแตละเมืองมีวัฒนธรรมเดิมอยูแล4ว และที่สําคัญคือชางสร4างงานยอมมีอยูในแตละท4องถ่ิน
ด4วยเหตุนี้เองจึงทําให4เกิดศิลปกรรมท่ีมีรูปแบบเฉพาะข้ึนในแตละท4องถิ่นข้ึน เกิดเป#นสกุลชางตาง ๆ ข้ึน ได4แก สกุลชาง
เชยี งใหม สกลุ ชางเชยี งแสน สกลุ ชางเชียงราย สกุลชางฝาง สกลุ ชางแพร สกุลชางนาน และสกลุ ชางพะเยา เป#นต4น และได4

เอกสารสบื เนื่องจากการประชมุ วชิ าการและนําเสนอผลงานวจิ ัยระดบั ชาติ 2559 “การวิจยั รับใชช% ุมชนสรา% งสังคมฐานความรู%” 379
แพรกระจายลงมาลุมแมน้ําอิง แมนํ้ากกอําเภอเมืองเชียงราย อําเภอเวียงชัย อําเภอเชียงแสน ซึ่งสอดคล4องกับพระครู
อนรุ ักษบุรานันท (บุญชื่น ฐิตธมฺโม) (๒๕๕๔:๓๗) ได4ศึกษาวิจัยเรื่องการศึกษากระบวนการอนุรักษพุทธประติมากรรมหิน
ทราย : กรณีศึกษาพิพิธภัณฑเวียงพยาว (วัดลี)พบวา พระพุทธรูปหินทรายสกุลชางพะเยา พบกระจายอยูในเมืองโบราณ
แถบลมุ แมนาํ้ อิง ต้ังแตเมืองพะเยาจนถึงเวียงเชียงของ และแถบลุมแมนํ้ากกท่ีเมืองเชียงราย และเมืองเชียงแสน แสดงให4
เหน็ การตดิ ตอสัมพันธโดยใช4เสน4 ทางแมนาํ้ สวนการยุติการสรา4 งพระพุทธรูปอยใู นชวงคร่ึงแรกของตน4 พทุ ธศตวรรษท่ี ๒๔

หลักฐานสําคญั ทีเ่ ปน# ข4อสงั เกตอีกประการหนึ่งคือ การทําพระพุทธรปู มนี ้วิ พระหัตถยาวเสมอกัน ซ่ึงความเหน็
สวนใหญเชอ่ื วาเกิดข้นึ ในศิลปะสุโขทยั หมวดพระชนิ ราช แตได4พบวาการทําพระพุทธรูปนิ้วพระหัตถเสมอกันน้ัน มีปรากฏ
แล4วในสมัยหริภญุ ไชย ตวั อยางเชน พระพทุ ธรูปดินเผา จัดแสดงในพิพธิ ภณั ฑสถานแหงชาติ เชียงใหม เป#นพระพุทธรูปดิน
เผา แสดงปางมารวิชยั ประทบั น่ังขัดสมาธิเพชร น้วิ พระหัตถยาวเสมอกัน นอกจากน้ียังได4พบวาพระพุทธรูปในสมัยหริภุญ
ไชยสวนหน่งึ ทําด4วยหนิ ทราย เชน องคทจี่ ดั แสดงในพพิ ิธภณั ฑวดั พระนอนหนองผง้ึ เปน# ต4น จากลักษณะน้ีเองแสดงให4เห็น
ความเกย่ี วข4องกบั พระพุทธรปู หนิ ทรายสกลุ ชางพะเยา คอื การทาํ พระพทุ ธรูปประทบั นงั่ ขัดสมาธเิ พชร การทําน้วิ พระหัตถ
ยาวเสมอกัน รวมท้ังการใช4วัตถุจากหินทราย นาจะเป#นแรงบันดาลใจท่ีสําคัญของการสร4างพระพุทธรูปหินทรายสกุลชาง
พะเยาในระยะเร่ิมแรกได4 นอกจากนี้ยังไดพ4 บหลกั ฐานท่ีสําคัญสนับสนุนข4อคิดดังกลาวคือ พระพุทธรูปปูนปF•นขนาดใหญที่
วัดร4างกลางทงุ นา ตาํ บลเวียงเหนอื อําเภอเวยี งชยั จงั หวัดเชียงราย (ปFจจุบนั วดั พระโบราณป‘ายางน4อย หมูที่ ๑๐) และอีก
องคหน่ึงคือพระพุทธรูปโบราณท่ีวัดโบราณเวียงเดิม บ4านเวียงเดิม หมูท่ี ๒ ตําบลเวียงเหนือ อําเภอเวียงชัย จังหวัด
เชียงราย จะเห็นวาองคท่ีประดิษฐาน ที่วัดพระโบราณป‘ายางน4อยนั้น เชื่อวาเป#นพระพุทธรูปที่มีอายุเกาไปถึงหริภุญไชย
สวนองคท่ีวัดโบราณเวียงเดิมน้ัน เทียบได4กับพระพุทธรูปแบบสิงหหน่ึง คงอยูในระยะแรกๆ ของล4านนา จากรูปแบบดู
เหมือนจะเป#นไปได4คือ ลกั ษณะของพระพักตร โดยเฉพาะขมวดพระเกศา นาจะมีอทิ ธพิ ลของศลิ ปะหริภุญไชยเขา4 มาปะปน
อยางไรก็ตาม คงเป#นการผสมผสานกันกับพระพุทธรูปแบบเชียงแสนสิงหหนึ่ง ซึ่งอยูในระยะแรกของล4านนา แล4วคงมี
วิวัฒนาการสืบตอมาจากองคแรก รูปแบบเปรียบเทียบได4กับกลุมพระพุทธรูปแบบเชียงแสนสิงหหนึ่งในระยะแรกของ
ลา4 นนา แตเปน# ทน่ี าสงั เกตคอื พระพุทธรปู ประทับนง่ั ขัดสมาธิราบ ซ่ึงไมใชข4อกําหนดทางด4านอายุท่ีแนชัดนัก เน่ืองจากเรา
ไดพ4 บพระพุทธรูปขัดสมาธริ าบในกลุมพระพทุ ธรปู ในระยะแรกของล4านนาเชนเดียวกัน ที่กลาววาพระพุทธรูปท้ัง ๒ องคนี้
เป#นหลักฐานที่สําคัญก็คือ นาจะเป#นแหลงบันดาลใจให4เกิดรูปแบบพระพุทธรูปหินทรายในหมวดท่ี ๑ นี้ เน่ืองจากมี
ลกั ษณะท่ีใกลเ4 คยี งกันอยางมาก โดยเฉพาะพระพุทธรูปองคท่ีวัดลี กับ พระพุทธรูปที่วัดโบราณเวียงเดิม มีความใกล4เคียง
กนั ท้ังรูปแบบของพระพักตร พระวรกาย และที่สาํ คญั คอื ปลายน้ิวพระหตั ถยาวเสมอกัน

ภาพ ๓: พระพทุ ธรปู วดั ลี เมอื งพะเยา ภาพ ๔: พระพทุ ธรปู โบราณเวยี งเดิม

จากหลกั ฐานดงั กลาวมาแล4วขา4 งต4นทําใหอ4 าจกลาวไดว4 า พระพุทธรปู หินทรายในหมวดที่ ๑ ของสกลุ ชางพะเยาน้ี
นาจะจัดเป#นพระพุทธรปู ในระยะแรกของพะเยา กลาวคอื มคี วามเก่ียวเน่ืองกันทางดา4 นรูปแบบ ตัง้ แตสมยั หรภิ ญุ ไชย สมัย
สโุ ขทยั ระยะแรก สมัยลา4 นนาระยะแรก (แบบเชยี งแสนสงิ หหนงึ่ ) มาปรากฏหลกั ฐานสําคัญท่พี ระพุทธรูปวัดพระโบราณป‘า
ยางน4อย ตําบลเวียงเหนอื อําเภอเวียงชัย จงั หวดั เชียงราย และพระพุทธรูปที่วัดโบราณ บ4านเวียงเดิม เหลานี้แสดงให4เห็น
ถึงความสัมพันธทางด4านรูปแบบกันอยางชัดเจน ซ่ึงรับกับตํานานที่กลาวถึงความสัมพันธระหวาง พะเยา ล4านนา และ
สุโขทัย ในระยะเริ่มแรกนี้ด4วยเชนกัน ดังน้ัน พระพุทธรูปหินทรายสกุลชางพะเยาในหมวดแรกอาจกําหนดอายุอยูในราว
พทุ ธศตวรรษที่ ๑๙ ซ่ึงสอดคล4องกับศักดิ์ชัย สายสิงห (๒๕๕๑:๒๓๒) ได4กลาวไว4วา พระพุทธรูปด4วยหินทรายท่ีมีจํานวน
มาก ทั้งหมดลว4 นแล4วแตเปน# พทุ ธศลิ ป¤สกุลชางพะเยาท้ังสน้ิ ทัง้ นพ้ี ระพุทธรูปหนิ ทรายปรมิ าณคอนขา4 งมากทีเ่ มืองเชียงแสน

380 เอกสารสืบเนอื่ งจากการประชมุ วิชาการและนําเสนอผลงานวิจยั ระดบั ชาติ 2558 “การวจิ ยั รบั ใชช% มุ ชนสรา% งสังคมฐานความรู%”

โดยลักษณะแลว4 เปน# พระพทุ ธรูปทเี่ หมอื นกบั ท่พี บท่ีเมืองพะเยาทุกประการ แสดงให4เห็นวาเป#นการนํามาจากแหลงผลิตที่
พะเยา เพราะพบวาเป#นแหลงหินทรายที่นํามาทําประติมากรรม และเป#นแหงเดียวในล4านนาที่ทํางานประติมากรรมหิน
ทราย ในขณะที่เมืองอน่ื ๆ นยิ มสรา4 งดว4 ยสาํ รดิ

จึงกลาวไดว4 าพน้ื ที่ตําบลเวยี งเหนอื อาํ เภอเวียงชัย จงั หวดั เชยี งราย มพี ัฒนาการของพระพทุ ธศาสนาพร4อมๆ กับ
เมอื งเชียงแสน เน่ืองด4วยพ้ืนท่ีน้เี ปน# เส4นทางคมนาคมทางนํ้าทสี่ ําคญั อยบู นตาํ แหนงปากแมน้ําลาวไหลบรรจบกับแมน้ํากก
เพือ่ ใช4สัญจรไปยงั เมืองเชียงแสนตอไป และดว4 ยภูมิประเทศเป#นที่ราบลุมสลับภูเขาลูกเล็ก ประกอบด4วยนํ้าทาบริบูรณ จึง
เป#นแหลงเพาะปลูกและเล้ียงสัตวได4เป#นอยางดี สันนิษฐานวาในอดีตบริเวณนี้เป#นชุมชนใหญ พบโบราณสถานบริเวณ
โดยรอบนี้นับ ๒๐ แหง อีกท้ังเป#นเส4นทางเดินเท4าท่ีสําคัญระหวางเมืองเชียงแสน-เมืองเชียงราย ซ่ึงใช4กันมาตั้งแตยุค
ราชวงศมงั ราย พญากอื นาก็ได4สร4างพระพุทธรปู จําหมายไว4 ณ รมิ ฝF•งแมนํ้ากก บรเิ วณใกล4เคียงนด้ี 4วย

ขอ% เสนอแนะ

ข%อเสนอแนะสาํ หรับการนาํ ไปประยุกตใ+ ช%
จากการศกึ ษาวิจยั เรื่องน้ี ควรนาํ ผลการวจิ ยั ไปเปน# นโยบายสงเสรมิ สนับสนุนดงั น้ี
๑. หนวยงานต4นสงั กดั ของนักวจิ ัยควรนําเสนอตอกรมศิลปากร และหนวยงานที่เก่ียวข4องนําไปเป#นข4อมูลในการ

อนรุ ักษ สบื สานมรดกของชาติ
๒. หนวยงาน องคกรที่เกี่ยวข4องกับโบราณสถานโบราณคดี ควรนําไปจัดทํายุทธศาสตร กลยุทธในการสงเสริม

อนรุ กั ษ
ขอ% เสนอแนะการนําไปใชป% ระโยชน+

นอกจากหนวยงาน องคกร นําไปจดั ทําเปน# ยทุ ธศาสตรเชิงนโยบายแล4ว ควรนําไปใช4ประโยชนดงั น้ี
๑. กลุมท่เี ก่ียวข4องกับการทองเทย่ี ว ควรนําไปเปน# ข4อมลู ในการนําเท่ยี วในจงั หวัดเชียงรายในประเด็นใหม ๆ
๒. สถานีวิทยุชุมชน ท4องถ่ิน นําไปเผยแพรให4ประชาชนได4รับทราบถึงโบราณสถานโบราณคดีที่เกี่ยวกับ
พระพุทธศาสนาในจังหวัดเชียงราย
ข%อเสนอแนะการทาํ วิจยั ครั้งตอไป
สําหรับในการทําวจิ ัยในคร้งั ตอไป ควรทาํ ในเรอ่ื งตอไปน้ี
๑. เร่ือง โบราณสถานโบราณคดีลมุ แมนา้ํ องิ
๒. เร่อื ง วิเคราะหพระพุทธศลิ ปะในล4านนา

กิตติกรรมประกาศ

งานวจิ ัยน้ีสําเร็จลงด4วยดีตามวัตถุประสงค และตามกําหนดเวลา ดังน้ัน จึงขอขอบคุณสถาบันวิจัยพุทธศาสตร
มหาวิทยาลัยมหาจุฬาลงกรณราชวิทยาลัย สํานักงานคณะกรรมการวิจัยแหงชาติ (วช.) และผ4ูทรงคุณวุฒิทุกทานท่ีได4
เมตตาให4ข4อเสนอแนะ คําแนะนําท่ีเป#นประโยชนจนทําให4ทึมผู4วิจัยดําเนินการวิจัยสําเร็จเสร็จส้ินด4วยดี จึงขอขอบคุณ
อนโุ มทนาไว4 ณ โอกาสเป#นอยางยิ่ง

เอกสารอ%างองิ

จงั หวดั เชียงราย. (๒๕๕๕). สมโภช ๗๕๐ ป” เมอื งเชียงราย. เชยี งราย: เชียงรายไพศาลการพมิ พ.
ธนพร แตงขาว. (๒๕๕๘). การศึกษาวิถชี วี ติ และความเชือ่ ของชาวล%านนาจากจารึกลา% นนา. (สาขาวิชาจารึกภาษาไทย
บณั ฑิตวทิ ยาลยั มหาวทิ ยาลยั ศลิ ปากร.
พระครูอนรุ ักษบรุ านนั ท (บุญชน่ื ฐติ ธมโฺ ม). (๒๕๕๔). การศึกษากระบวนการอนุรกั ษ+พุทธประตมิ ากรรมหินทราย :

กรณศี กึ ษาพิพธิ ภณั ฑเ+ วยี งพยาว(วัดลี). สาขาพระพทุ ธศาสนา บณั ฑิตวทิ ยาลัย มหาวทิ ยาลัย
มหาจุฬาลงกรณราชวิทยาลยั .
ศักด์ชิ ัย สายสงิ ห. (๒๕๕๑). ศิลปะเมืองเชียงแสน. กรมศลิ ปากร. กรงุ เทพมหานคร: รุงศิลปก¤ ารพิมพ.

เอกสารสบื เนือ่ งจากการประชมุ วิชาการและนาํ เสนอผลงานวจิ ัยระดบั ชาติ 2559 “การวจิ ัยรบั ใช"ชุมชนสร"างสงั คมฐานความร"ู” 381

กลุ'มวิทยาการจดั การ

382 เอกสารสบื เน่อื งจากการประชุมวิชาการและนาํ เสนอผลงานวิจัยระดับชาติ 2559 “การวิจัยรับใช"ชุมชนสรา" งสงั คมฐานความร"ู”

การจัดการระบบโลจิสติกส*เพื่อบริหารจัดการคลงั สินค"าสําหรับธุรกิจค"าส'ง-ค"าปลีก
The Logistics management system to manage warehouse for wholesale - retail

บณุ ยาพร ภ'ูทอง1
Bunyaporn phoothong1

บทคดั ยอ'

การศึกษาวิจัยนี้มีวัตถุประสงค 1) ศึกษาการพยากรณปริมาณความต!องการสินค!าเพื่อบริหารจัดการคลังสินค!า
2) ศึกษาลักษณะและประเภทสินค!าท่ีมีการใช!ระบบโลจิสติกสบริหารจัดการธุรกิจค!าส1ง-ค!าปลีก เป3นการวิจัยเชิงสํารวจ
(Survey Research) ศกึ ษาวิจยั กลุ1มสําหรับธรุ กิจคา! สง1 -คา! ปลีกขนาดเลก็ ในเขตกรุงเทพมหานคร : การวิเคราะหผลสะท!อนจาก
การขยายตวั ของธรุ กิจค!าปลีกขนาดใหญ1 ส1ุมตัวอย1างธุรกิจจํานวน 303 ราย จาก 1,250 ราย โดยทั่วไปรูปแบบธุรกิจค!าส1ง-ค!า
ปลีกจะมีต!นทนุ การ ดาํ เนินงานประมาณร!อยละ 20 ส1วนท่เี หลือจะเป3นตน! ทุน ของสินคา! ซึง่ ตน! ทนุ การดําเนินงานจะมีความสูญ
เปล1าที่ ไม1ก1อให!เกิดมูลค1าเพิ่มท่ีมีมากกว1าร!อยละ 80 สาหรับ ต!นทุนการดําเนินงานนั้นมีความหมายถึงต!นทุนในการ บริหาร
จัดการในองคกรและครอบคลุมถึงต!นทุนการ บริหารจัดการโลจิสติกสด!วย ในงานวิจัยมีการวิเคราะหผลสะท!อนจากการ
ขยายตวั ของธุรกิจคา! ปลีกขนาดใหญ1กับการบรหิ ารคลังสินคา! โดยใช!ระบบโลจิสตกิ ส มีความแตกตา1 งกันอย1างมนี ยั สําคญั ทางสถติ ิ
ที่ระดับ 0.50

ผลการวิจัย พบว1า ความคิดเห็นด!านการปฏิบัติงานคลังสินค!าโดยรวมมีค1าเฉล่ีย 4.06 ซ่ึงอยู1ในระดับมาก เม่ือ
พิจารณาโดยจาํ แนกตามกจิ กรรมการปฏิบัติงานพบว1า กลุ1มตัวอย1างมกี ารปฏิบัติงานในระดับมากที่สุด จํานวน 1 กิจกรรม คือ
กิจกรรมการรับสินค!ามีค1าเฉล่ียเท1ากับ 4.22 และมีระดับการปฏิบัติงานอย1ูในระดับมาก จํานวน 5 กิจกรรม โดยเรียงลําดับ
ค1าเฉล่ียจากมากไปหาน!อยดังน้ี กิจกรรมการระบุประเภทและการจัดกลุ1มมีคา1 เฉล่ียเท1ากับ 4.17 กิจกรรมการจัดเก็บสินค!ามี
ค1าเฉล่ียเท1ากับ 4.04 กิจกรรมการนําสินค!าออกตามใบสั่งมีค1าเฉลี่ยเท1ากับ 4.02 กิจกรรมการตรวจนับสินค!ามีค1าเฉล่ียท1ากับ
3.95 และกิจกรรมการรายงานมคี 1าเฉลย่ี เทา1 กบั 3.94 เน่อื งจากผปู! ระกอบการธรุ กจิ คา! ส1ง-คา! ปลีกมีความคิดเห็นถึงกิจกรรมการ
รบั สินคา! ทเี่ หมาะสมมากกวา1

คําสาํ คัญ : คลงั สินคา! ค!าส1ง ค!าปลีก

Abstract

This research study aims 1) the forecast demand for its inventory management. 2) the nature and
type of goods with the use of logistics management, wholesale - retail. The survey (Survey Research)
Research Group for wholesale business - small retailers. BANGKOK: An analysis of the effects of the
expansion of large retail businesses. Many businesses randomized 303 patients out of 1,250 general
business model wholesalers - retailers will have costs. The remaining 20 percent to the cost of goods,
operating costs are wasted. Caused no added value with more than 80 percent for operating costs are
defined as costs. Management in the organization and cover costs. Managing logistics, too. The research

1 อาจารยประจาํ สาขาการจดั การธรุ กิจค!าปลีก มหาวทิ ยาลยั ราชภฏั สวนสนุ นั ทา

เอกสารสืบเน่อื งจากการประชุมวิชาการและนําเสนอผลงานวจิ ัยระดบั ชาติ 2559 “การวิจยั รบั ใช"ชุมชนสร"างสงั คมฐานความร"ู” 383

analyzed the effects of the expansion of large retailers with warehouse management systems used by
logistics. The difference was statistically significant at the level of 0.50

The results showed that the overall warehouse operations with an average of 4.06 at the high
level. Once considered by operating activities was found. Samples are operating at the highest level of
activity is one activity the product with an average of 4.22 and a level of performance at a high level of
order activity 5 from descending below the average. The activity of a specific type and group the mean
was 4.17 events storage with an average of 4.04 events bringing goods out prescription with an average of
4.02 events, check the stock with an average position of 3.95 and activity reporting. average of 3.94, as
operators wholesale - retail opinions to get things right over.

KEYWORDS : Warehouse , wholesale , retail

ความเปTนมาและความสําคัญของปVญหา

ธุรกิจการค!าปลีกค!าส1งถือได!ว1าเป3นภาคธุรกิจที่มีความสําคัญและเป3นกิจกรรมหน่ึงท่ีมีส1วนในการขับเคลื่อน
กระบวนการพัฒนาเศรษฐกิจของประเทศ เนื่องจากเป3นภาคท่ีทํารายได!สูงเป3นอันดับสองรองจากภาคการผลิตอุตสาหกรรม
และมีการจ!างงานเป3นอันดับสามรองจากภาคเกษตรกรรมและภาคการบริการ (สํานักงานสถิติแห1งชาติ, 2554) และในปn พ.ศ.
2553 มีสัดส1วนร!อยละ 13 ของผลิตภัณฑมวลรวมภายในประเทศ มีขยายตัวเพ่ิมข้ึนคิดเป3นร!อยละ 7.8 จากปn พ.ศ. 2552
(รายได!ประชาชาติ, 2554) นอกจากนธี้ ุรกจิ การคา! ปลีกยังมผี ลกระทบต1อการดาํ เนินชวี ิตประจําวนั ของประชาชนดว! ยโดยเป3นตัว
พัฒนามาตรฐานคุณภาพชีวิตของประชาชน เนื่องจากธุรกิจค!าปลีกน้ีทําหน!าท่ีเป3นตัวกลางในการเชื่อมโยงและกระจายสินค!า
จากผูผ! ลิตไปส1ูผู!บริโภคโดยตรง การค!าปลีกมีความสําคัญต1อวิถีไทยมาต้ังแต1สมัยโบราณ ในฐานะชอ1 งทางการจําหน1ายสินค!า
อุปโภค บริโภคไปยังผ!ูบริโภคคนสุดท!าย ในอดีตรูปแบบของธุรกิจการค!าปลีกมีลักษณะเป3นธุรกิจค!าปลีกแบบดั้งเดิม
(Traditional Trade) หรือรา! นขายของชํา (Grocery Store) ขนาดเล็ก ท่ีมีการจําหน1ายสินค!าอุปโภค บริโภค สถานที่ตั้งอยู1ใน
เขตชุมชนหรือย1านการค!า การจัดการบริหารงานเป3นแบบครอบครัวและมกี ารพึ่งพาผ!ูค!าส1งเป3นสําคัญ แต1จากภาวะการณ
เปล่ียนแปลงด!านเศรษฐกจิ สังคม และวัฒนธรรม และเร่ิมมแี นวคดิ แบบตะวนั ตกเข!ามาพัฒนารปู แบบการค!ามากข้ึนในช1วงหลัง
ปn พ.ศ.2500 จึงถือเป3นจุดเร่ิมต!นท่ีสําคัญช1วงหนึ่งท่ีทําให!รูปแบบธุรกิจการค!าปลีกแบบด้ังเดิมได!เปล่ียนเป3นธุรกิจการค!าปลีก
สมัยใหม1 (Modern Trade) ช1วง พ.ศ.2501-2518 เกิดธุรกิจในรูปแบบของห!างสรรพสินค!า (Department Store) ได!แก1 ห!าง
เซ็นทรัล ห!างสรรพสินค!าไดมารู และมีการพัฒนาในลักษณะรูปแบบการค!าครบวงจร (Shopping Complex) ซึ่งถือเป3นการ
สรา! งแรงดึงดดู ใหม1ให! ผ!บู ริโภคสรา! งความแตกตา1 งระหวา1 งธรุ กจิ คา! ปลกี แบบดง้ั เดมิ หลายด!าน เชน1 การมีเคร่ืองปรับอากาศแต1
ถือวา1 ยงั ไม1มผี ลกระทบด!านการแข1งขันกบั ธรุ กิจคา! ปลีกแบบดัง้ เดิมมากนัก เน่ืองจากจํานวนของห!างสรรพสินค!ามีจํานวนท่ีน!อย
และมีเฉพาะในกรุงเทพเท1านั้น ช1วงปnพ.ศ.2518-2537 ถือเป3นช1วงท่ีประเทศไทยมีการเจริญเติบโตของเศรษฐกจิ อย1างรวดเร็ว
โดยเฉพาะอย1างยง่ิ หลงั จากทีป่ ระเทศไทยไดเ! ข!าร1วมเป3นสมาชิกขององคการค!าโลก (WTO : World Trade Organization) ทํา
ให!ประเทศไทยเริ่มมีการเปqดการค!าเสรีกับต1างประเทศส1งผลทําให!ธุรกิจการค!าปลีกแบบสมัยใหม1มีการพัฒนาและขยายตัว
โดยเฉพาะอย1างยิ่งการลงทุนของธุรกิจจากต1างประเทศมีการพัฒนารูปแบบธุรกิจการค!าปลีกเป3นร!านค!าแบบร!านค!าส1งเงินสด
และบริการ (Cash and Carry) รา! นสะดวกซ้ือ (Convenience Store) รา! นดิสเคานสโตร (Discount Store) ซุปเปอรเซ็นเตอร
(Supercenter) และไฮเปอรมารเก็ต (Hypermarket) รวมไปถึงร!านค!าประเภทจําหน1ายสินค!าเฉพาะอย1าง จากการที่มีกลุ1ม
ธุรกิจจากต1างประเทศเข!ามาทําให!เกิดการแข1งขันทั้งในกล1ุมธุรกิจค!าปลีกประเภทเดียวกันเอง และกลุ1มธุรกิจค!าปลีกคนละ
ประเภท

384 เอกสารสบื เน่ืองจากการประชุมวิชาการและนําเสนอผลงานวจิ ยั ระดับชาติ 2559 “การวิจยั รับใช"ชุมชนสรา" งสังคมฐานความรู"”

อย1างไรกต็ ามในช1วงปn พ.ศ. 2537-2540 เปน3 ตน! มาซ่ึงเป3นช1วงวิกฤตทางเศรษฐกิจภายในประเทศ ส1งผลให!มูลค1าของ
ธุรกิจค!าปลีกได!ชะลอตัวลงเชน1 เดยี วกับเศรษฐกจิ ไทย รวมทง้ั รัฐบาลประกาศมาตรการตา1 งๆเพือ่ พยุงเศรษฐกิจของประเทศ เช1น
การปรับโครงสร!างภาษีมูลค1าเพ่ิมจากเดิมร!อยละ 7 เป3นร!อยละ 10 เป3นต!น ขณะเดียวกนั ผู!ประกอบการค!าปลีกของคนไทย
ประสบปvญหาสภาพคล1อง มีภาระหน้ีจากต1างประเทศมากขึ้นเนื่องจากปvญหาการอ1อนตัวของค1าเงินบาท ผ!ูประกอบการไทย
จําเปน3 ต!องขายกจิ การให!กับนกั ลงทนุ ชาวต1างชาติ หรอื การหาผรู! ว1 มทุนใหมจ1 ากต1างประเทศ เพ่ือระดมทุนเสริมความม่ันคงของ
ธุรกิจตน อีกท้ังสํานักงานคณะกรรมการส1งเสรมิ การลงทุนได!ส1งเสริมการลงทุนกิจการค!าปลีกและค!าส1งสินค!าอปุ โภคบริโภค
(โดยมผี ลบงั คับใชต! งั้ แตว1 ันท่ี 25 ธนั วาคม 2541 ถึงวนั ที่ 31 ธันวาคม 2542) เพ่ือให!นักลงทุนต1างประเทศเข!ามาลงทุน หรือถือ
ห!ุนในกิจการที่เปqดดําเนินการอย1ูแล!วได! หากพิจารณาสัดส1วนผู!ถือห!ุนพบว1า เดิมธุรกิจการค!าปลีกส1วนใหญ1เป3นของคนไทยแต1
หลังจากวิกฤตการณทางเศรษฐกิจทําใหธ! ุรกิจค!าปลกี เปล่ียนไปเป3นของต1างชาติมากขึ้นโดยเฉพาะกล1ุมธุรกิจค!าปลีกประเภทดิส
เคาทสโตรโดยนักลงทุนสว1 นใหญ1มาจากประเทศในแถบยโุ รป ไดแ! ก1 องั กฤษ ฝรั่งเศส เป3นตน! ขณะทีห่ า! งสรรพสินคา! รา! นสะดวก
ซ้อื ส1วนใหญย1 ังคงเป3นผู!ถือหุ!นไทย ดังตารางท่ี 1.1

ตาราง 1.1 แสดงการเปลยี่ นแปลงผ!ถู ือหน!ุ รา! นค!าปลกี ประเภทดสิ เคาทสโตรในชว1 งปพn .ศ.2541-2548

ประเภทธรุ กจิ โครงสร!างเดมิ โครงสร!าง พ.ศ. 2542 โครงสร!าง พ.ศ.2548

1.โลตัส บรษิ ัทเอกชัยดิสทริบวิ ช่นั จัดตงั้ บริษทั ใหม1ชือ่ เทส กลุ1มเทศโก! (ประเทศองั กฤษ)

ซูเปอรมารเกต็ จํากดั เป3นเจ!าของและกล1มุ โก!สโตร (ประเทศไทย) 98% และเครอื เจริญโภคภัณฑ

เครือเจริญโภคภัณฑเปน3 ผูถ! ือ จํากดั ผูถ! ือหนุ! คอื กลม1ุ เทศ 2%

หุ!น 100% โก! (ประเทศองั กฤษ) 49%

และเครือเจริญโภคภัณฑ

51%

2.บกิ๊ ซี ซเู ปอรเซ็น บริษัทบก๊ิ ซี ซเู ปอรเซ็นเตอร กลม1ุ คาสิโน (ประเทศ กลุ1มคาสิโน (ประเทศฝร่ังเศส)

เตอร จาํ กัด (มหาชน) กลุ1มเซน็ ทรัล ฝรง่ั เศส) เข!ามาถอื 63.81% จิราธิวัฒน 11.75% และผู!

รีเทลเป3นผถู! อื หนุ! ใหญ1 (33%) หน!ุ ส1วนใหญ1 (66%) กล1มุ ถอื หน!ุ ถอื หุ!นรายย1อย 25.07%

เซน็ ทรัลรีเทลถือหุน! 13%

และผ!ูถอื หุน! รายยอ1 ย 21%

3.คารฟรู ไฮเปอร บรษิ ทั เซ็นคารเปน3 เจ!าของ คารฟูร (ประเทศฝรั่งเศส) คารฟรู (ประเทศฝรง่ั เศส) ถือหนุ!

มารเกต็ โดยมกี ลม1ุ คารฟูร (ประเทศ ถือหน!ุ 100% 40%และเอสเอสซพี ี โฮลด้ิง

ฝรง่ั เศส) ถอื ห!ุน 40% และเอส (ประเทศไทย) ถือหุ!น 60%

เอสซี พี โฮลดิง้ (ประเทศ

ไทย)

4.แมค็ โคร กล1มุ เอสเอชโฮลด้งิ กล1ุมเอสเอชวโี ฮลดิ้ง (ประเทศ

(ประเทศนอรเวย) ถือหุ!น นอรเวย) ถือหนุ! 90% เครือเจริญ

41.7% เครอื เจรญิ โภค โภคภณั ฑ ถือห!นุ 10%

ภณั ฑ ถอื ห!นุ 26.1% และ

ประชาชนทว่ั ไปถอื ห!ุน

32.2.%

ทม่ี า : สาํ นักส1งเสริมการแขง1 ขนั ทางการค!า (2553)

เอกสารสืบเนื่องจากการประชุมวิชาการและนาํ เสนอผลงานวิจยั ระดับชาติ 2559 “การวิจยั รับใช"ชุมชนสร"างสงั คมฐานความร"ู” 385

อยา1 งไรก็ตามหากพิจารณาสภาพตลาดธุรกิจพบว1า ธุรกิจการค!าปลีกไทยมีการพัฒนาการอย1างมาก โดยมีปvจจัยหลัก
จากการเข!ามาลงทนุ ของต1างชาติ โดยนกั ลงทนุ ชาวต1างชาตทิ ี่เขา! มาได!ใช!กลยุทธการเพม่ิ สาขาอย1างรวดเร็ว ดังจํานวนสาขาของ
ธุรกจิ คา! ปลีกสมยั ใหม1 ดงั ภาพที่ 1.2

ตาราง 1.2 แสดงจาํ นวนสาขาของธรุ กิจค!าปลีกสมยั ใหมใ1 นประเทศไทย ท่ีมา : สํานกั ส1งเสริมการแขง1 ขนั ทางการค!า (2553)

ประเภทธุรกจิ 2550 % 2551 % 2552 % 2553 %

1.เทศโก! โลตัส 404 38.36 503 24.50 650 29.22 698 7.38
2.บ๊ิกซี 60 9.10 76 26.67 77 1.31 87 12.99
3.คารฟูร 26 13.04 30 15.38 39 30.00 41 5.13
4.แมคโคร 40 37.93 41 2.50 44 7.32 48 9.10
5.ท็อปส 101 9.78 102 1.00 120 17.65 153 27.50
6.เซเว1นอีเลฟเว1น 4,279 18.14 4,766 1.38 5,270 10.57 5,660 7.40
7.แฟมลิ ม่ี ารท 542 0.00 554 2.21 558 0.72 600 0.36

โดยทั่วไปรูปแบบธุรกิจค!าส1ง-ค!าปลีกจะมีต!นทุน การดําเนินงานประมาณร!อยละ 20 ส1วนท่ีเหลือจะเป3นต!นทุน ของ
สนิ ค!า ซ่ึงตน! ทุนการดําเนนิ งานจะมีความสูญเปล1าที่ ไม1กอ1 ใหเ! กิดมูลค1าเพ่ิมทม่ี ีมากกว1าร!อยละ 80 สําหรับ ตน! ทุนการดาํ เนินงาน
นั้นมีความหมายถึงต!นทุนในการ บริหารจัดการในองคกรและครอบคลุมถึงต!นทุนการ บริหารจัดการโลจิสติกสด!วย จาก
กรณีศึกษาธุรกิจค!าส1ง- ค!าปลีกสินค!าอุปโภค-บริโภค สามารถจําแนก ประเภทของสินค!าทั้งหมดเป3น 69 กลุ1ม ในขั้นตอนการ
ตัดสินใจที่จะส่ังซ้ือสินค!าอาศยั ประสบการณของพนักงาน จัดซ้ือร1วมกับบันทึกรายการสินค!า (Stock Card) ทําให! ต!นทุนการ
บริหารคลงั สินค!ามลู คา1 สงู

ด!วยเหตุน้ีผู!วจิ ยั สนใจที่จะศกึ ษาถึงการบริหารจัดการในองคกรและครอบคลมุ ถงึ ต!นทนุ การบริหารจดั การโลจสิ ตกิ สตอ1
รา! นคา! ปลกี ในการพยากรณปรมิ าณความต!องการสินคา! เพอ่ื ควบคุมสินค!าคงคลังของระบบ โลจิสติกส : กรณศี ึกษาธุรกิจคา! ส1ง-
ค!าปลกี ในเขตกรงุ เทพมหานคร เพอ่ื ให!ทราบถึงปvญหาในการควบคมุ สนิ คา! คงคลงั ของระบบโลจสิ ติกส อันจะนําไปส1ูแนวทางใน
การปรบั ปรุงการให!บริการทีม่ ีประสิทธภิ าพและสนองตอบความต!องการของผูบ! ริโภค

วตั ถปุ ระสงค*ของการวิจัย
1.เพอื่ ศึกษาการบรหิ ารคลงั สนิ คา! และควบคุมสนิ ค!าคงคลงั กรณีศกึ ษาธุรกิจค!าสง1 - ค!าปลีก ในเขตกรงุ เทพมานคร
2.เพอื่ ศึกษาลกั ษณะและประเภทสินค!าทีม่ ีการบรหิ ารคลงั สนิ ค!าของระบบโลจิสติกสของธรุ กิจค!าสง1 -ค!าปลกี ในเขต

กรุงเทพมหานคร

วิธีดําเนินการวิจัย

การจัดการระบบโลจสิ ตกิ สเพ่ือบริหารจัดการคลังสินค!าสําหรับธุรกิจค!าส1ง-ค!าปลีก โดยร!านค!าส1ง-ค!าปลีก ในจังหวัด
กรงุ เทพมหานครมี จํานวน 1,250 ราย (สถิตจิ ังหวดั กรงุ เทพมหานคร, 2558) เพราะผ!บู ริหารเปน3 ส1วนสาํ คัญในการดําเนินธุรกิจ
ให!มีความก!าวหน!า การกําหนดขนาดของกลุ1มตัวอย1างผู!ประกอบการธุรกิจร!านค!าปลกี -ค!าส1ง กําหนดขนาดของกลุ1มตัวอย1าง