PKN Jaargangen 16 t/m 20

~ 60 korte neogène
~
--6=1=co=me=t=--=-~)

~ \ _ Me~nt 84 fotskom platsteel

·- -=:::;1

Jfd 340 auto 178 Eng. dikke met hak

320 kogel met knop
211 sneldoorroker

)J,t 332 vierkant

6 7 Paul Krüger

66 grammaphone 325 tuf tuf
Monstercollectie 1918
Afb. Cl

880

93 Dublin 50 sportpijp

177 Eng. veranderd hieltje
176 fijn Eng. ook nieuw model

68 potje IJ

79 groote 17 82 pottemanneke
329 doedel
90 Portorico 17
89 mutz Portorico Monstercollectie 1918

Afb. C2 881

/ /, '<~~.~ ~~

~ ,ó~'e}~~/. ,t&I'

Afb. D Levering en transportkosten Douffet-Sittard

de fabricage van houten pijpen, een richting die T.B. reeds een tiental
jaren eerder definitief was ingeslagen (afb. F).
De laatst bijgehouden ovengang (voorst.enen en niet meer voor pijpen!)
dateert dan ook van 14 februari 1922 en wordt bevestigd door de order en
notaboeken die doorlopen tot l januari 1922 voor wat betreft de kleipijpen.

Afb. El Nota Wortelboer, Groningen

882

1 Nota Van der Want, Gouda
; Nota Hlllen, Bree. , 25% korting, gezien de familierelatie!

\-·- 883

i

1

Afb. E2
Afb. E3

- -- - -- -- -- ~ -~~-·~·· -· ·---··-- ·· · - .. _ . --·· ···

Afb. F Balans 1 januari 1922 Trumm-Bergmans te Weert

Heel 1921 door in 12 ovengangen komen we nog slechts 5 vermeldingen
tegen van het bakken van zeer summiere hoeveelheden stenen pijpen. De
ovenruimte werd toen voornamelijk benut voor het bakken van stenen en
plavuizen. De jaren na 1921 zijn dan ook gebruikt om volledig om te
schakelen naar bruyère-fabricage en de bestaande restvoorraden af te
bouwen. Als officieuze einddatum voor de kleipijpenfabricage in Weert bij
Trumm-Bergmans valt dan ook eerder te denken aan 1922 dan aan 1933.

884

NOG ONOPGEMERKTE MERKEN?

door P. van .Giesen

In het boekje 'Merken van Goudse Pijpenmakers 1660-1940' (1982) van D.
Duco worden welgeteld 727 merken weergegeven. In de uitgave 'De Ge-
cr.oonde Roos' van J. van der Meulen (1994) is het aantal Goudse merken
aanzienlijk toegenomen, tot circa 810; hoewel hier ook merken van vóór
de oprichting van het gilde zijn toegevoegd. Het is voor de verzamelaar
van Goudse pijpen zowel ontmoedigend als verheugend, dat er nog
steeds merken worden ontdekt. Degene die ernaar streeft om 'Gouda
compleet' te krijgen, kan ineens verder van zijn doel af blijken te zitten dan
gedacht. Aan de andere kant zou het bereiken van een complete verza-
meling de aardigheid ervan doen verdwijnen, aangezien er niets meer te
verzamelen valt. Bekijkt u het van deze laatste kant, dan is het onder-
staande naar ik vermoed goed nieuws.

De gekroonde kruiwagen

Niet zo lang geleden deed ik een vondst in Gouda: een goed afgewerkte
pijpenkop met een lichte trechtervorm. Het merk staat op de steelzijde van
de ketel. Het merk, bestaande uit een kruiwagen met een kroontje erbo-
ven, was tot mijn verrassing echter nergens in de literatuur terug te vînden.
Raadplegingen bij zowel dhr. Bracco Gartner als bij dhr. Van der Meulen
leidden tot dezelfde conclusie: het merk komt in de boeken niet voor, maar
is hoogstwaarschijnlijk wel een Gouds fabrikaat.
Nog even iets meer over de pijp zelf. Deze is afkom$tig uit grond van de
Nieuwehaven. Deze straat is enige tijd het toneel van werkzaamheden en
opgravingen geweest. De pijp zat in afgevoerde grond, zodat van enige
context geen sprake meer was. De pijp is ongerookt. Hoewel niet voorzien
van een wapen van Gouda wijzen de mooie bewerking met agaatsteen,
de stijl van de afbeelding, de vindplaats en het al genoemde niet-gerookt-
zijn op een Goudse oorsprong.
Naar schatting dateert de pijp uit de periode 1730-1760. De inhoud van de
ketel is echter tamelijk groot (afb. 7, ware grootte) voor een pijp van voor
1740. Daartegenover staat weer, dat de datering van na 1740 door het
ontbreken van het wapen van Gouda in feite niet strookt met de gildebe-
palingen, die het wapenschildje verplicht stelden.

Mogelijkerwijs is het merk bekend onder een naam, die ik niet herkend heb
als zijnde een kruiwagen. Een soortgelijk misverstand wed door Lodewijk
van Duuren beschreven in PKN XVIII, 71, waarbij de naam van een be-
paald vatenvervoermiddel jarenlang door de verzamelaars was aangezien
voor een wel heel bijzondere boomsoort: de bierboom.

885

Afb. 1 Afb. 2 Afb. 3

Kandidaten voor een misverstand in verband met de kruiwagen zijn:
"keert" (p. 55 van 'De Gecroonde Roos' en "trogje/trougje" , waarvan ik
het niet onmogelijk acht, dat het een oud woord is voor kruiwagen. Dat is
tenslotte ook een soort bak, zij het dan met een wiel. Overigens vermeldt
Laansma (1960), dat "Trougje nooit gesteld mag worden". Het merk is mijns
inziens in ieder geval geen 'kruier/man met kruiwagen met een mand pij-
pen erop' Er staan op de goed zichtbare afbeelding van het merk namelijk
géén man en géén mand met pijpen. De merken 'sjees', 'kartouw' en
'koetswagen/postwagen' komen evenmin in aanmerking om het merk te
zijn (afb. 2, vergroof).

Het Goudse merk: de helm

Van het merk de helm zijn in de literatuur diverse afbeeldingen versche-
nen. De afbeelding hiervan in 'De Gecroonde Roos' laat een helm met
gezicht zien, m.a.w. iemand met een helm op. Don Duco (1982) geeft een-
zelfde soort afbeelding weer. Krommenhoek en Vrij (1986) tonen daaren-
tegen op pag. 49 een afbeelding van iets wat een helm kan zijn en waar
in ieder geval geen gezicht bij te zien is. De auteurs twijfelen daarbij even-
wel, of hun afbeelding inderdaad het genoemde merk weergeeft.
In de buurt van het voormalige kasteel en herberg 'Altena' in Delft vond ik
enkele jaren terugeen pijpenkop met een merk, dat onmiskenbaar een
afbeelding van een helm is, maar geen gezicht vertoont (afb. 3). Het laat
een middeleeuwse helm met gesloten vizier zien. Deze afbeelding ben ik in
de boeken nergens tegengekomen. De vraag rijst, of er misschien meerde-
re versies in omloop zijn geweest. Een andere mogelijkheid is, dat er een
onderscheid bestaat tussen helm en man met helm. In ieder geval ben ik
deze versie niet eerder tegengekomen. De gevonden pijp is van goede
kwaliteit en dateert, gezien het trechtermodel, uit de periode 1690-1730.

886

NEDERLANDSE PIJPENSTELEN IN POLEN

door Lodewijk van Duuren & Edward Zimmermann

Vondsten van een groot aantal pijpenstelen met namen van Nederlandse
pijpenmakers en pijpenhandelaren in Polen tonen aan, dat de import van
pijpen uit Nederland van groot belang was. Waarschijnlijk hebben enkele
van dezé pijpenmakers of -handelaren zich vooral toegelegd op de
export.

Dirck Entvogel, een Amsterdamse pijpenhandelaar die woonde op de
Nieuwe Zijds Voorburgwal (1 ). was de belangrijkste leverancier van pijpen
aan de Verenigde Oostindische Compagnie 0/.0.C., 1743). Zo staat in het
journaal van 1743 van de opperboekhouder van de V.O.C. te lezen:
Bet.(aald) aan Dirck Entvogel voor 700 gros lange fijne tabakspijpen a 22
stv (stuivers) 't gros 121.6.-.
Deze pijpen werden door de V.O.C. vanuit Nederland naar alle delen van
de wereld verscheept. Sommige landen trachtten de import van pijpen uit
Nederland te beperken of geheel een halt toe te roepen. De koning van
Pruisen bevorderde de afzet van nieuw opgerichte pijpenfabrieken in
Stettin en Königsberg (2) door in 1754 een invoerrecht van fl. 2,50 per gros
te heffen en kort daarop door in- en doorvoer geheel te verbieden. Twee
bekende Goudse pijpenfabrikanten Frans Verzijl en Jacob de Vos verloren
daardoor in totaal fl. 30.0'.X),- afzet in één jaar (Helbers & Goedewaagen,
1942). Volgens Zimmermann (1992) bestonden echter in stettin en
Königsberg geen pijpenfabrieken en het jaartal 1754 moet volgens hem
1765 zijn.
Was die export naar Pruisen nu werkelijk zo belangrijk? Vondsten van
pijpenstelen uit Polen (3) geven zonder meer een bevestigend antwoord
op deze vraag. In Polen zijn tot nu toe 1607 pijpenstelen gevonden met de
naam van de bovengenoemde pijpenhandelaar, Dirck Entvogel.
Vondsten uit een pijpenstort uit Alphen aan de Rijn tonen aan, dat hij in
ieder geval in deze plaats zijn pijpen liet vervaardigen 0/an der Meulen,
1986).
Opvallend is overigens dat pijpenhandelaren goed vertegenwoordigd zijn
in de pijpensteelvondsten in Polen: Harmanus Blom (4) (Tymstra, 1986), Jac.
Broeland, Frans van de Velde en Grietje Visser (Duco, 1987). De eerder
genoemde benadeelde pijpenmakers Frans Verzijl en Jacob de Vos zijn
ook met behoorlijke aantallen (respectievelijk 863 en 964) van stelen uit
Polen bekend.
Vergeleken met vondsten uit Nederland zijn er ongelooflijke aantallen
stelen met namen uit de Poolse bodem te voorschijn gekomen. In totaal
zijn er meer dan 17.CXXl pijpenstelen met name van Nederlandse herkomst
gevonden. De 10 van Franse en 24 van Engelse oorsprong geven aan, dat

887

import utt d ie landen van aanzienlijk m inder belang was. De fabricage van
eigen bodem speelde nog wel een rol van betekenis gelet op de 3117 van
Pools/Duitse herkomst (5) (fig. 1). Per land van herkomst zijn de verschillen-
de teksten met hun aantallen opgenomen in tabel 1.

34

3117

,.

I • •• ••

. . . .. . . . ..

.... ...

17833 115

Aantal stelen Aantal opschriften

D D LJNederlands
Pools Engels, Frans

Figuur 1: Aantal Nederlandse pijpenstelen in Polen

De "top-5" van de pijpenmakers ziet er als volgt uit:

l Hendrik Manshooft 3392 exemplaren
2 Berent van Berkel 2526
3 Michiel Brem 2381
4 Jacob de Vos
( / 5 Frans Verzijl 964
863

Het feit dat van sommige pijpenmakers in Polen relatief meer stelen wor-
den gevonden dan in Nederland, zoals van Hendrik Manshooft, Michiel
Brem en Jacob de Vos, zou kunnen betekenen, dat deze pijpenmakers
vooral voor de buitenlandse markt produceerden. Voor Berent van Berkel
en Frans Verzijl was de export ook van aanzienlijk belang, maar zij zetten
tevens op de binnenlandse markt grote hoeveelheden pijpen af. Hoewel
de meeste pijpenmakersnamen op de stelen bekend zijn uit vondsten in
Nederland (Van Duuren, 1985, 1988 en 1993), zijn er verscheidene namen
gevonden die nog niet eerder van stelen bekend waren, zoals Dubois (6),
Simon of Steven de Jong, Egbert Jonkman, Jillis de Knippel, Jan Puyt (7),
M

888

Maarten van de Ring, Leendert de Roos, Dirck de Ronde, Jan Souffreu,
Soutman, Hendrik Sparnaay, Pieter of Cornelis Oosterling, Van Veen, Willem
de Vet en Jacobus de Vos. Ook komt het regelmatig voor, dat pijpenma-
kers reeds bekend zijn van vondsten uit Nederland maar dat de schrijfwijze
van de namen op in Polen gevonden stelen verschilt van de tot nu toe be-
kende Nederlandse vondsten. Zo zijn bijvoorbeeld in Polen stelen gevon-
den met het opschrift PIE:LENS/INGOUDA, terwijl tot nu toe alleen stelen
met P.LENS/INGOUDA in Nederland gevonden zijn (8).
De meeste namen van in Polen gevonden stelen zijn correct gespeld, ech-
ter ook niet juist gespelde namen komen voor, zoals OVERWASEL B:DE:BIER,
BREN, GAUDA, INOUDA etc. (9). Vaak duiden dergelijke afwijkende spellin-
gen op vervalsingen. Hieruit kan echter niet met zekerheid afgeleid wor-
den, dat deze buiten Nederland vervaardigd zijn, omdat deze praktijken
ook in Nederland regelmatig opdoken Nan der Meulen, 1986).
Dankzij deze Poolse vondsten van Nederlandse pijpenstelen is een klein
stukje pijpenhistorie ontsluierd. Je zou kunnen zeggen: "Wie de pijpensteel
niet eert, is de pijpekop nietweerdN.

Tabel 1

Num . Opschrift Betekenis Type Aantal

1 .ABRAHM./ Abraham van den Berg? 1
Jan van Beek 37
2 I.V.BEEK/ INGOUDA Jan van Beek? l1
3 N:V:BEEK/:GOUDA Adrianus Begeer 1l
4 A.BEGE(ER) / IN GOUDA Barent van Berkel 1 2516
5 BARENT./ V.BERKEL. Barent van Berkel l8
6 V . BERKEL/ BAREITT Barent van Berkel
7 . BAREITT./ .BERKEL. Abraham van den Berg 2
8 A.VO:BERG / IN GOUDA Abraham van den Berg 1l
9 / VAND:BERG. Van der Berg 11
10 V:D:BERG/ IN:GOUDA Bart de Pier
11 B:DE:8IER/ Harmanus Blom l
12 HAAMANUS./.BLOM. I. van Bomele? 1l
13 I . V. BOMEI.,E/ Leendert van Sorselen l4
14 L.V.BORZELE /IN : GOUDA Machiel Brem 1l
15 :M:BREM/ INGOUDA Machiel Brem 1l
16 M.BREM/ M.BREM. Machiel Brem 1 2280
17 GOUDA./ M.BREM Machiel Brem? l 98
18 BREMBREM/ IN GOUDA Machiel Brem? ll
19 BREN/ IN GOUDA Aart Bremmert l1
20 /A.BREMMER(T) Daniel / Broeland 1l
21 V.Dl>.NIEL / (B)ROELAND Jac. 8roeland ll
22 / . BROEL(AND) Jac. Broeland? l1
23 BROILAND/ Jac. Broeland? 11
24 I . BROILAN/ IM GOUDA Cornelis Oosterhout
2S COHOU./ IN GOUDA Jan of Albartus Damman lt
26 .DAMMAN./ Jan Danens l 29
27 I.DANENS/ IN GOUDA Jan Danens
28 Il>.N . DANE /IN GOUDA Van der Vin l6
29 .DERVIN. / Dubois l1
30 DUBOIS/ IN GOUDA Jan of Joris van der Dus 13
31. I.V.DUS:/
t
1l
1l

11

889

32 DIRCK.ENT . / VOGEL Di,cck Entvogel l
33 DIRCK/ ENT . VOGEL Dirck Entvogel 1 1233
34 DIRCK/ ENT,VOGEL Dirck Entvogel 1 21
35 DIRCK/ ENTVOGEL Dirck Entvagel l 323
36 DIRCK/ VOGEL Dirck (Ent)vogel ? 1 28
37 / S.GROEN Simon Groenendal 11
38 S . GBOEND/ S.GBOEN Simon Groenendal
39 l!ANS . VAN / Hans van? l
40 A,HERBUS/ Abel Herbus 1l
Melchior Hilliger 12
41 MELCHIOR/ HILLIGER Hittersk? 1l
42 .HITIERSK./ Jacobus l1
43 .IACOBUS./ Jan S • • ? 1l
44 IAflS. / E. de Jong? ll
45 E . DE IONG/ IN GOUDA De Jong? l8
46 / E.IONG Lucas of Leendert de Jong l1
47 L . DE . IONG/ Leendert de Jong l7
48 LEENOERT / DE.IONG Simon of Steven de Jong l1
49 S ,DE IONG/ Lucas de Jong
50 LUCAS /DE IONG Egbert Jonkman 16
51 E.IONKMAN./ IN GOUDA Van der Kist 1 28
S2 D.KIST/ IN GOUDA Jillis de Knippel l 24
53 GILLES/ D.KNIPPEL Jacobus van Lee? l2
S4 LEEN/ INGOUDA Pieter Lens l S6
55 P.LENS/ IN GOUDA 1l
l 49
56 PIE,LENS / IN GOUDA Pieter Lens
8l
57 . LICHTIVS . / . ANNO 1632. Per de Licht 9l
1l
S8 MAERLING/ Gerrit of Dirk Maerling 8

59 H Ml\NSHOOFT/ IN GOUOA Hendrik Manshooft ll
l 3387
60 H.M.HOOT./ Hendri k Manshooft? ll
1l
61 H . M.HOOFT/ IN GOUOA Hendrik Manshooft l 12
1 179
62 IN GOUOA/ M. HOOFT . Hendrik Manshooft ll
l 122
63 H . M. HOOT. / H.M.HOOT./H.M.HOOT/. Hendrik Manshooft l 38
l1
64 G.MARTE . / IN GOUDA Gl oudt Marte 12
ll
65 I , DE,MOL/ IN,GOUDA J. de Mol ll
l 11
66 IAfl,DE,MOL/ Jan de Mol 11
11
67 ! .NOBEL./ INGOUOA. Jacob Nol:\e l l 66
ll
68 OVERWESEL/ IN GOUDA Overwesel l

69 OVERWASEL./ INOUOA Over wesel ll
11
70 D . PASSET/ IN GOUDA Daniel Passet 11
l8
71 IAfl PUYT/ IN GOUDA Jan Puijt 1 118
13
72 M.VD.RING/ Maarten van den Ring l 31
11
73 L.DE.ROOS/ I NGOUDA Leendert de. Roos ll
ll
74 / ,D.D.RONOE Dirk de Ronde l 1635
l3
75 I.SOUFREU / I . SOUFREU Jan Souffreu 12
l 17
76 I.SOUFREU/ IN GOUDA Jan Souffreu ll

77 IAflDANE / SOUTMAN Jan Danens & Jan Soutman?
78 H,SPIRNAI/ Hendrik Sparnaay

79 .SPERNAAI/INGOUDA Sparnaay

80 D. STERLING/IN GOUDA Cornelis of Pieter Oosterling
81 I STOMMAN Jacobus Stomman

82 I NGOUDA/ M.STROM Machiel Storm?

83 P.S.BURGH/ IN GOUDA Pieter Swanenburg

84 P . SBURGH. / INGOUDA Pi eter Swanenburg

85 P.THOEN/ IN GOUDA Pieter Thoen

86 A . VALKENBURG/ INGOUDA Andri es Valkenburg

87 A.VALKENB/ IN GOUDA Andries Valkenburg

88 VEEN./ GOUDA. Van Veen

89 FRAflS VAN/ DER VELDE Frans van de Velde

90 FRANS VAN/ DE . VELDE Frans van de Velde

91 FRANS 1/Afl/ .DEVELDE Frans van de Vel de

92 !.VERSLUIS./ IN GOUDA J . Versluis

93 I. VERSLUYS./ J. Versluis

890

94 F.VERZYL./ INGOUDA frans Verzijl l 861.
95 FRAN VERzy Frans Veri:ijl 8
frans Verzijl
96 F.VERZYL Maarte of Maria Verzijl 8
97 M.VERZYL . / IN GOUDA Willem de Vet
98 W.O VET:/ lNGOUDA, Willem de Vet 12
W:0:VET : / INGOUDA Grietje Visser l 14
99 VISSER/ GRIETIE Jacobus de Vogel
100 !.DE.VOGEL/ IN GOUDA Jacobus de vos 1s
101 Jacobus of Jan de Vos
102 IAC.DE vos . / INGOUDA Jan of Jacob van der Werf ll
103 Jan Verwint l
104 I . DE VOS . / INGOUDA Jan Woerlee l 941
105 I.V.D.WERF/ IN.GOUDA 1 23
106 I.V.WINT/ IN GOUDA l 28
I : WOF.RLE/ IN GOUDA l9
1 17

107 .KOOPHANDEL?/ ? ET VATERLANDT 9 l.
108 .IAGT./.PYP. l l.
109 IN GOUDA/ IN GOUDA l. l
1.1.0 INGOUDA / INGOUDA 1 l.
111 GOUDA/ GOUDA 11

111 GOUDA/ GOUDA/ GOUDA 1l
114 GOU: OUDA: /GOUD: 1l
1.1.3 /GAUDA 8l
114 GOUDA/ IN GOUDA/ INGOUDA l 162
115 /IN GOUDA /INGOUDA /GOUDA 1 3281

116 GERM/\NY 9 41
11.7 FA.0RIQ /SALINGER/ ROSTIN 1l
1.1.8 FA.0RIQ /SALINGE/ ROSTIN l1
119 FIU!RIQ /SALINGRE/ GOtmA 1
120 FI\BRIQ /SALING./ GOUDA 13
121. FI\BRIQ / ROSTIN 1 1862
1.22 Fl'.BRIQ / ROSTIN J 16
123 FA.0RIQUE /ROSTIN 82
124 FABR / ROST 9 97
125 IN ROST I N / FI\BRIQUE 3l
126 ROSTIN / FABRIQ 94
127 FABRI KE IN/ SCHLESIEN
128 SCHLESIS / FABRICE 711
129 WEISSEN / SPRING 298

78

130 GAMSIER / A PARIS firma Gambier 9
131 GI\MBIER/ a PARIS/ m.M firma Gambier 2
1.32 L.FIOLET/ a ST . OMER/ FRANCE Louis Fiolet 2
133 NOEL / LYON/ DEPOSE Firma Noêl 2

134 W.T . B. / LONDON William Thomas Blake 7l
1.35 C.CROP / LONDON Charles erop 7 18
136 C.KENYON LIVERPOOL C. Kenyon 71
137 KENT 71
138 LIVERPOOL Henry of William Daft 7l
139 NOTTINGHl\M / OAFT James Taylor 7l
1.40 TAYLOR / YARMOUTH 7l

NOTEN
l De Nieuwe Zijds Voorburgwal heette eertijds Pijpenmarkt.
2 Stettin is de Poolse stad Szczecin aan de monding van de Oder en Königsberg de Poolse stad
Królewcu in de voormalige Duitse provincie Neumark.
3 Delen van het huidige Polen behoorden in de l 8e eeuw tot Pruisen.
4 Pijpenhandelaar van het Goudse Veer In Amsterdam.
5 Hierbij Is er gemakshalve van uitgegaan, dat het aandeel stelen met tekst representatief is
voor de totale import of productie. Zie voor de achtergronden van de Poolse pijpenmakers de
artikelen van Smiesing & Zlmmermann (1989 en 1990).

891

6 Hoewel op de steel IN GOUDA staat, komt een p ijpenmaker met deze naam niet in de
Goudse gildeboeken voor.
7 Inmiddels bekend van een vondst uit Zoetermeer.

8 In de tabel is onderscheid gemaakt tussen verschillen in interpunctie, tussen het aantal
· spaties· t ussen de tekstonderdelen, en tussen GOUDA en IN GOUDA, dit In tegenstelling t ot
eerder In de PKN gepubliceerde t abellen.

9 Het is niet uit te sluiten, dat enkele afwijkend gespelde namen voortkomen uit slecht leesbare
en daardoor verkeerd geïnterpreteerde teksten op de steel. Ook enkele nog niet
geïdentificeerde namen behoren mogelijk tot d eze categorie, zoals I.V.BOMELE of HITTERSK.

LITERATUUR

- D.H. Duco , 1987. De Nederlandse Kleip ijp,

handboek voor dateren en determineren.

Pijpenkabinet , Leiden.

- L van Duuren, 1985. Voorlopige inventarisatie van

pijpmakersnamen en andere opschriften op

kleipijpstelen PKN VII, 28, b lz. 74-95.

- L van Duuren, 1988. Inventarisatie van namen op

p ijpestelen (eerste aanvulling). PKN XI, 42, b lz. 26-35.

- L. van Duuren, 1988. Inventa risatie van namen

op pijpestelen (tweede aanvulling). PKN XVl,63, b lz.

550-553.

- J. van der Meulen, 1986. De "Gouwenaars· van

Alphen aan de Rijn. Alphen aan de Rijn.

- P. Smiesing, 1989. Poolse p ijpelogie . PKN XI, 44, blz.

74-89.

- P. Smiesing & E. Zimmerman, 1990. Pruisische

p ijpenfabrieken in Polen l.

PKN XIII, 50,blz. 237-248.

- P. Smleslng & E. Zimmerman, 1990. Pruisische
p ijpenfabrieken In Polen 2.

PKN XIII, 51,blz. 261-272.

- F. Tymstra, 1986. De p ijpenmarkt te Amsterdam.

PKN IX, 34, b lz. 32-34.

- V.O.C . , 1743. Journaal van de opperboek-

houder van Kamer Amsterdam van de V.O.C. , 30

september 1743. A.R.A. Den Haag VOC 7153.

- E. Zimmermann, 1992, Statist ik im Umsatz von

Tonpfeifen und Tabak im Häfen des

Pommemgebietes West im XVII und XVIII

Jahrhundert. In: Wybrane zagadnienia z dziejów

fajki glinlaney, Gdánsk.

- E. Zimmermann, 1994. Descrlptions on the p ipe-

stems occuring on the Pollsh area. In: Fajki gliniane.

Gdánsk. .

DANKWOORD

Met harlell}ke donk aan Piet Smlesing die de
aanzet tot dit ortfke/ gaf en mij heeft voorzien van
Poolse literatuur over dit onderwerp.

Poolse pijp met het opschrift: IN ROSTIN

892

HOLLANDIA PIJPEN (3)

door Fred Tymstra

.G_e.kleJ.ll'.da.beelden

Deze doorrokers werden voorzien van een gekleurd plaatje. De plaatjes za-
ten op vellen en werden stuk voor stuk uitgeknipt. Dikwijls bestond een vel
uit plaatjes van hetzelfde onderwerp. Hieronder een opsomming van on-
derwerpen die op het ogenblik bekend zijn, met het aantal verschillende

voorstellingen:

Schepen 20 Molens 13
Paarden 5
Mobilisatie 7914- 15 6 Honden 4
Volendam 7
Dame met hoed 4 Scheveningen 2

Sporten 3

Koeien (afb. 2c) 3

VeNoersmiddelen 3

Andere voorstellingen: Het Vredespaleis, de Jantjes, een legerofficier, de
tekst · Kampioen · , en het Belgisch Koningspaar (afb. 2a en 2b).
Een aantal van deze plaatjes vinden we terug In afb. 7.

B.ateelpijpen

Hierbij onderscheiden we het massawerk zoals molens en schepen (afb. 3)
en losse voorstellingen zoals de Nederlandse Leeuw, Souvenir de la grande

Guerre de 79 74.
Een bijzondere groep van handbeschilderde pijpen vormen de naampij-
pen. Deze werden op bestelling gemaakt volgens opgave van model,
mondstuk, opschrift en voorstelling.
De levertijd was 8 tot 14 dagen. Op de pijp van afb. 2a en 2d staat de si-
garenmaker A. Verhamme afgebeeld. Ook in de Hollandia catalogus
staan voorbeelden van naampijpen: landbouwer G. Bos uit Alkmaar en
smid U.A.S. Boor uit Gouda.

Tot slot

Aan deze publicatie over ·Hollandia Pijpen# ligt een bescheiden onder-
zoek ten grondslag. Waarschijnlijk zullen er in de toekomst meer gegevens
boven water komen. De schrijver is altijd geïnteresseerd in aanvullingen.
Een speciaal woord van dank gaat uit naar J. Engelen, J. van der Meulen,
A. van Dijk, A. van Vliet, M. Rutten en D. Duco, die mij in de loop der jaren
van nuttige informatie hebben voorzien.

893

l'IOORO•SRAB/\NT.

MOOIE 1/ANG!>T.

afb.l
894

a

bC d

e

Eerste Nederlandsche Fabriek van 6eëmailleerde Pijpen "Hollandia" afb.2
895

afb.3
896

LEIDSE PIJPENMAKERS

door J. van der Meulen

Vele jaren na het verschijnen van het boekje over de Leidse pijpenma-
kers (1) is de kennis van de plaatselijke industrie aanmerkelijk toege-
nomen. Na uitgebreid archiefonderzoek is het nu mogelijk om een nieu-
we lijst met pijpenmakers te publiceren die· vrijwel compleet zal zijn.
Hierbij dient opgemerkt te worden, dat alleen pijpenmakers werden
ontdekt die met vermelding van hun beroep in het notarieel, rechterlijk
of stadsarchief zijn opgenomen.
Het speurwerk heeft veel details opgeleverd over de individuele
pijpenmaker. Aangezien men hoofdzakelijk in bijzondere gevallen in
aanraking kwam met de officiële instanties, bleken de eerder beschreven
bronnen een boeiend beeld op te leveren van het wel en wee van de
handwerkslieden. Te zijner tijd zullen over een aantal pijpenmakers
afzonderlijk publicaties verschijnen.

In de hierna volgende lijst zijn drie kolommen met jaartallen opgeno-
men: de eerste geeft de maand en/of jaar van trouwen (T) of
geboorte (G), de tweede kolom vermeldt de datum van overlijden en
in de derde kolom is de periode aangegeven waarover gegevens zijn
teruggevonden.

Naam, Voornaam Geb/Trouw Begraven Akten

Andriesz., Ewout T 08-1611 11-02-1640 1611-1640
As van, Cornelis Cornelisz. G -1640 1640-1691
Baes, Willem 09-03-1634
Bartelet, Dirck T 03-1651 -1655 1635
Bartlett, Gideon G -1587 1650-1664
Basel, Willem T 03-1616 -1635 1651-
Basse, Phillippe 1587-1650
Beer, Henric G -1572 1616-1634
Beyfort, Henrick (Herry) G -1611 1623-1655
Beyfort, Henrick Henricxz. G -1590 1572-1659
Boet, Jan T 06-1611 1611-1664
Britsnan, Willem 1590-1630
Chandler, Edmont G -1616 1610- 1635
Claesz ., Claes T 05-1662 1615-1628
Claesz., Jan 1640-1665
1662-1673

897

Claesz., Matthijs G -1590 06-09-1655 1661
Claverly, Nicholas -1627 1590-1651
Coningsvelt, Joris G -1579
Coorenvaert, Aryen Gijsbertsz. 10-04-1678 1629
Croucx, Robert T 01-1643 1638-1656
Decker den, Matthijs Cornelisz. T 02-1656 -1733 1579-1627
Dent, Jan -1679 1621-1678
Dircxz., Claes T 03-1678 19-06-1697 1643-1654
Dircksz., Samuel T 04-1629 02-03-1680 1656-1661
Dircxz., Salomon 11-12-1671
Eduwaertsz., Robbrecht T -1660 07-05-1661 1681
Embden van, Hendrick Hendricks T -1656 -1649 1678-1733
Es van, Cors Jacobsz. G -1665 -1658 1629-
Esch van, Jacob Dircksz. 1655-1679
Esse van, Joost Danielsz. T 06-1657 12-10-1680 1666-1697
Evertsz., Evert T -1634 1651-1680
Fe (?), Herry T 11-1654 -1636 1656-1671
Fredericxsz., Harman T 09-1672 1665-1686
Gerloff, Garbrant Henricxz. T 05-1643 -1665
Gerritsz., Sander T 08-1652 -1668 -1661
Gillisz., Hendrick 21-07-1655 1657-1662
Haen ten, Frans Philip G -1657 1634-1649
Raes, Pieter Jacobsz. T 04-1637 1654-1658
Hendricks., Hendrick T 01-1671 1672-
Hendrikx., Hendrik
Henricxz., Mich~el T 04-1642 1643-1650
Heijndricxsz., Steven T 02-1642 · 1652-1680
Huijgenaar, Cornelis T -1657 1659-1674
Jansz., Henrick G -1598 1657-1679
Jansz., Jan 1637-
Jans (de Wit),, Magdelena T 07-1680 1669-1680
Jansz. (Johnson), Thomas 1790-1793
Jansz., Willem T 09-1650 1642-1643
Jansz., Willem 1642-
Koele, Jan 1636-1662
Kopman, Benjamin 1598-1650
Kunst, Simon Maertensz.
Lambertsz., Henrick -1636
1680-
1629-1630
1654-1665
1650-1668
1650-1665

898

Lasonder, Cornelis T05-1763 08-02-1672 1763-1777
Laze, Christoffel 30-03-1715 1638-1656
Leupe, Jacob T -1623 1623-1632
Lins, Jan T 01-1613? 1668-1709 1582-1629
Luwering, Willem T 03-1641 -1670 1641-
Meije (Mine) van, Dirck Andriesz. -1624 1647-1672
Michij(s), Abraham G08-1639 1623-
Mix, Abraham 1608-1637
Moen, Jan Hendricxz. T 11-1628 1639-1684
Morgen, Willem T 11-1665
Nes (Hash), Tomas G -1643? 1627
Oelberts, Jochem Jansz. T 07-1642 1628-1649
Paedts, Robbert G -1605 1665-1675
Pettert, Christoffel T 03-1670 1643-1715
Philpsz. , Philp 1642-1651
Pieters, Henrick T 03-1690 1605-1667
Pieters, Jan G -1683? 1662-1672
Pietersz., Reynier T 09-1685
Pijnde, Jan Willems G -1604 1702
Pijpmaecker, Pieter 1641
Plaet van der, Abraham Jansz. T 06-1634 1649
Plancke, Jacob T 05-1668 1617
Poulisz., Huijbert T 10-1620 1690-1728
Pratt, Nicasius T 10-1681 1683-1669
Reinards, Adam 1685-
Reyers, Jan T 03-1663 1604-1643
Rijp (Rijck), Heijndrick Willemsz. G -1621 1831
Romboutsz. , Jan 1634-1643
G -1580
Ros, Hendrick 1620-1627
Salomons (Samuels), Dirck T 03-1642 1681-
Samuelsz., Harm.an G -1580 1658-1676
Samuelsz., Mathijs G -1580 1663-1666
Sevenbergen van, Antoni Willemsz. 1621-1652
Sharp, Andries 1656-1670
sijle, Mathijs 1580-1624
Sloos, Claes Gerritsz.
Smit, Walter 1643
Smith, Bartholomeus 1640-1651
1580-1621
1580-1621

899

Springentvliet, Reijer Heijdricxz. T 03-1663 1663-1671 1575-1618
stanten, Arthur G -1575 1698-1699 1640-:1644
Stuart, Simon T 04-1640 1618-1663
Terrij, Pieter G -1618 22-04-1697 1586-1644
Tryoen, Jan G -1586
Tuynenburg van, Willem Cornelisz. T 08-1698 1655-1686
Tysz., Emanuel G -1655 1641-1655
Waert de, Jacob Jansz. T 11-1641 1641-
Wanjaert, Meysgie T 11-1641 1640-
Willemsz., Aert T 03-1640 1606-1638
Willemsz., Dirck G -1606
Wiltax, Thomas 1649
Wit de, Daniel G04-1634 1634-1666
Wright, Joris T 09-1651 1651-1665
Zeeu de, Ary Fransz. T 12-1693 1693-
Zeeuw van der, Claes Frans T 08-1694 1694-
Zeeuw de, Hendrik 1671-1697

In de lijst zijn geen bronvermeldingen opgenomen vanwege de
ruimte die dit zou vragen. In de te publiceren personalia van de
pijpenmakers zullen wel noten worden opgenomen. Voordien kan men
zich te allen tijde tot mij wenden voor nadere informatie over een
bepaalde pijpenmaker (voor adres zie binnenzijde van de kaft).

NOOT
l J, van der Meulen en H. Tupan, De Leidse Tabakspijpmakers in de l?e en
18e eeuw. Uitgeverij Stubeg, Hoogezand, 1980.

OPROEP

In verband met een onderzoek zou ik graag in contact komen met
leden, die pijpen en/of gegevens bezitten over bakelieten pijpen met of
zonder inzetstuk, en pijpen vervaardigd van hard plastic.

Reacties naar: Ron de Haan

900

l2oe JAARGANG NR. 77 JULI, 1997
901
INHOUD 901
VERZAMEL/RUILBEURS VAN PIJPEN, TABAK ETC. 902
AANVULLING OP KAFFEEHAUSPIJPEN 912
TIPS VOOR ARCHIEFONDERZOEK 914
BEROEMDE MANNEN: GARIBALDI 918
REGISTRATIE VAN ONTBREKENDE MERKEN 924
TERUGBLIK PIJPENDAG AMERONGEN

VE~ZAMEL/RUILBEURS VAN PIJPEN, TABAK
en de daarbij behorende artikelen als soorten pijpen,
tegels met pijprokers, tabakszakjes, kwispedoors etc.

Op zondag 21 september 1997 wordt er in Delft een verzamel/ruilbeurs
van (klei)pijpen, tabak en de daarbij behorende artikelen gehouden.
Bezoekers zijn vanaf 10.00 uur tot 14.30 uur van harte welkom. De entree
bedraagt fl. 2,50 per persoon. Standhouders kunnen vanaf 09.00 uur
terecht.
De lokatie is Partycentrum van Geenen/De Gaech, Mozartlaan 424 te
Delft (wijk 25). Indien u per auto komt, neemt u afslag Delft-Zuid, na de
afslag rijdt u alsmaar rechtdoor, bij SP-benzinestation gaat u naar
rechts, vervolgens de 3e straat links, dan rechtdoor tot T-splitsing, dan
rechts en de weg vervolgen, en u ziet vanzelf het partycentrum. Er zijn
voldoende parkeerplaatsen aanwezig.
Komt u met het openbaar vervoer, dan kunt u vanaf het station bus 60
of 62 nemen. Deze stoppen voor de deur. Er hebben reeds een aantal
mensen positief gereageerd tijdens de pijpendag in Amerongen om de
beurs te bezoeken of om hun pijpen en dergelijke te tonen aan andere
pijpenverzamelaars. Tevens zal er een kleine tentoonstelling zijn van l 7e-
en 18e-eeuwse kleipijpen (waaronder Delftse), tegels en bodemvond-
sten uit de privécollectie van Leon-Paul Geenen. De kosten voor het
huren van een tafel bedraagt fl. 32,50.
Voor nadere inlichtingen en/of reserveringen kunt u bellen met Leon-
Paul van Geenen zakelijk 015-2121086 (na 18.00 uur tot 22.00 uur). Hope-
lijk komen er nog meer positieve reacti~s. zodat de beurs een succes zal
worden.

901

AANVULLING OP KAFFEEHAUSPIJPEN

door Ruud Stam

In PKN VII, 26 heeft Fred Tymstra een overzicht gegeven van de toen be-

kende Kaffeehaus-pijpen en aandacht besteed aan de geschiedenis en

het gebruik van deze pijpen. Dit artikel dient ertoe de typologie aan te

vullen. Een paar opmerkingen vooraf:

- Opvallend is het grote aantal pijpen van Müllenbach und Thewald. Ken-

nelijk had deze fabriek hier een breed assortiment van.

- Een aantal van de afgebeelde pijpen is vermoedelijk niet in het Wester-

wald gemaakt. Dat geldt met 11ame voor de pijpen afgebeeld onder de

nummers 13, 18, 19 en 20. Deze pijpen hebben alle CÖLN of KOLIN op de

hals staan. De nummers 18, 19 en 20 zijn in Wenen en Praag gekocht. Het

vermoeden bestaat, dat dit soort pijpen afkomstig is van een lokale pro-

ductie ergens in de regio Wenen/Praag. Kolin of Cöln zou dan verklaard

kunnen worden als verwijzing naar het Westerwald zoals dat geldt voor het

blauw-grijze steengoed, dat als Keulse potten wordt aangemerkt. In de

export werd Keulen als begrip veelal voor de producten uit het Westerwald

gebruikt. Bij een imitatie voor de lokale Weense markt was een verwijzing

naar Keulen vermoedelijk voordelig.

- Ter vergelijking zijn een tweetal pijpen van Bonnaud opgenomen d ie qua

vorm sterk overeenkomen met de Kaffeehauspijpen maar geen Kaffee-

hauspijpen zijn. ·

Dank gaat uit naar Jolanka van der Perk voor het vele tekenwerk, en naar
Don Duco, Michiel Rutten, Piet Smfesing en Fred Tymstra voor het beschik-
baar stellen van materiaal.

Oproep: Graag kom ik, om de typologie nog verder aan te kunnen vullen,
in contact met mensen die nog andere Kaffeehauspijpen in hun bezit
hebben of die wat meer duidelijkheid kunnen geven over een eventuele
productie van Kaffeehauspijpen in de regio Wenen/Praag.

De Typen

Afb. 7: Links M&T, rechts HÖHR. Fabriek: Müllenbach und Thewald, Höhr.
Verzameling Pijpenkabinet nr. 12224 en Piet Smiesing.
Afb. 2: Links CAFE, rechts M&T HÖHR. Fabriek: Müllenbach und Thewald,
Höhr. Verzameling Piet Smiesing en Ruud stam.
Afb. 3: Als afb. 2, echter andere mal. Verzameling Pijpenkabinet nr. 1321
en 13548 (doos). Voorts is in de verzameling van het Pijpenkabinet nog een
exemplaar (nr. 4954) aanwezig, dat voornamelijk verschilt door de vorm
van de bloempot (zie tekening).

902

Afb. 4: Links M&T, rechts blanco. Fabriek: Müllenbach und Thewald, Höhr.
Verzameling Pijpenkabinet nr. 9895.
Afb. 5: Links M&T, rechts b lanco. Fabriek: Müllenbach und Thewald, Höhr.
Verzameling Pijpenkabinet nr. 12253.
Afb. 6: Links M&T, rechts blanco. Fabriek: Müllenbach und Thewald, Höhr.
Datering ca. 1935.Verzameling Pijpenkabinet nr. 9896 en Fred Tymstra.
Afb. 7: Etiket van de doos van de pijp met hertenkop (afb. 6). In de doos
zes koppen en een weichselhouten steel met hoornen mondstuk. Verzame-
ling Fred Tymstra.
Afb. 8: Ronde "KaffeehausH-pijp van Müllenbach und Thewald, Höhr. Het is
de vraag of dit een echte Kaffeehauspijp is, maar gelet op de overeen-
komst en het feit, dat deze pijp ook niet in een andere groep is onder te
brengen, is deze pijp hier toch opgenomen. Links M&T, rechts HÖHR. Ver-
zameling Ruud Stam.
Afb. 9: Vorm van Theodor Tries, Baumbach; materiaal: staal. De pijp heeft
een ronde, opstaande rand voor een deksel (uitzonderlijk) en de onder-
kant van de ketel is recht (eveneens uitzonderlijk). Hals zonder opschrift.
Verzameling Fred Tymstra. Pijp aanwezig in verzameling Pijpenkabinet nr.
9426.
Afb. 70: Links J.W. & Co, rechts HÖHR. Fabriek Julius Wingender & Co, Höhr.
Verzameling Pijpenkabinet nr. 6246.
Afb. 77: Links CAFE, rechts PATENT. Fabrikant onbekend. Verzameling Mi-
chiel Rutten.
Afb. 12: Links blanco, rechts GERMANY. Fabrikant onbekend, Verzameling
Pijpenkabinet nr. 8730.
Afb. 13: Links GH, rechts COLN. Fabrikant onbekend. Verzameling Pijpen-
kabinet nr. 13509.
Afb. 74: Links E.H., rechts SAZON. Fabrikant onbekend. Verzameling Pijpen-
kabinet nr. 12460.b.

Afb. 15: Links SS, rechts ?. Deze pijp staat afgebeeld in Tabak Pfeifen (2).
Verzameling Libert, Duitsland. Fabrikant onbekend .
Afb. 16: Links C.HAMER, rechts CAFE. Fragment gevonden in Freiberg,
Duitsland. Zie Standke (3). Fabrikant onbekend.

Afb. 17: Een in het boek "Our Pipe-Smoking Forebears" (1 ) opgenomen,
slechte tekening met rechts MEIDLING, links ?.Grootte en maker onbekend.
Afb. 18: Links KOLIN, rechts blanco. Fabrikant onbekend. Verzameling Pij-
penkabinet nr. 13959.
Afb. 19: Links W.M., rechts KOLIN. Fabrikant onbekend. Verzameling Ruud
Stam.

Afb. 20: Links CÖLN, rechts CAFE + . Fabrikant onbekend. Verz. Ruud Stam.
Afb. 21: Semi-ronde pijp van Bonnaud, Marseille, in rode klei met zes vak-
ken. Links BONNAUD, rechts 153. Verzameling Ruud Stam
Afb. 22: Pijp van Bonnaud, Marseille in rode klei. Hals gestempeld met
BONNAUD MARSEILLE en nummer 959. Verzameling Ruud Stam.

903

904

[II]]

ITJ1J

Kaffeehauspljpen 2

905

Kaffeehauspijpen 3

906

Kaffeehauspijpen 4

907

~~

J./.1.J,I.I-' c.."'

,,_,.,.,..,_,_,1,Jj.J/.,

_,.,,...,.,,A..v

...,,_,.__,,.i.,_..,Jµ.,,J,,J,

,1,1.,A#.NJ
_,_,,v,I.J,I.I

Koffeehausp"tJ pen 5

908

~

OTIJIJ

Kaffeehausp·I·Jpen Ó

909

'"<>

"'o"..,.,

0 I>"

"".,e <>.

"... 0"

Kaffe e hauspI"Jpen 7

910

Kaffeehauspijpen 8

Overige varianten t.o. v. de pijpen uit het artikel van Fred Tymstra (4)

Nr. 1: Links CAFE, rechts zie afb. 23. Fabrikant onbekend. Verz. Ruud Stam.
Nr. 1: Hals links en rechts blanco. Fabrikant onbekend. Verzameling
Pijpenkabinet nr. 4679.
Nr. l: Links CAFE, rechts WBK. Fabrikant onbekend. Verzameling
Pijpenkabinet nr. 2779.
Nr. 2: Links blanco, rechts MT (dus zonder &). Ronde hals zonder
vlakverdeling. Fabrikant Müllenbach und Thewald, Höhr. Verz. Ruud Stam.
Nr. 3: Links en rechts blanco. Fabrikant onbekend. Verzameling
Pijpenkabinet nr. 8173.a.
Nr. 5: Links M&T, rechts HÖHR. Fabrikant Müllenbach und Thewald, Höhr.
Verzameling Pijpenkabinet nr. 8209 en Michiel Rutten.
Nr. 6: Links LAMA, rechts GERMANY. Fabrikant Lamp, Höhr-Grenzhausen.
Verzameling Pijpenkabinet nr. 13234.
Nr. 6: Links blanco, rechts HÖHR. Fabrikant onbekend. Verzameling
Pijpenkabinet nr. 4152.

Literatuur
l Levárdy, F.: Our Pipe-Smoking Forebears, Budapest. 1994, pag. 105.
2 Libert, L: Tabak Pfeifen, Prisma Verlag, Leipzig. 1986, afbeelding 6.
3 Standke, B.: Tonpfeifenfunde in Freiberg. Knasterkopf 6, 1992, pag. 9.
4 Tymstra, F.: Wiener Kaffeehaus pijpen. PKN Vll ,26, 1984.

911

TIPS VOOR ARCHIEFONDERZOEK

door Thomas Baas

Gesteld dat men archiefonderzoek wil doen naar pijpenmakers, is het
raadzaam om te kijken wat er zoal aan archieven aanwezig is in de plaats
en/of provincie waar men zijn onderzoek wil beginnen.
Een handig hulpmiddel hierbij zijn de zogenaamde "archievenover-
zichten". Dat is een serie van twaalf boeken, waarin per provincie een
overzicht wordt gegeven van de daar aanwezige archiefdiensten en de
archieven die zij beheren. Elk deel bevat een alfabetische index op plaats
en persoonsnamen, alsmede een trefwoordenregister op onderwerpen.
Een aantal archiefbronnen waarin men snel en zonder al te veel moeite
gegevens zou kunnen vinden over pijpenmakers zijn allereerst de zogehe-
ten memories van successies, en vervolgens bevolkingsregisters, kranten,
adressenboekjes, kadastrale archieven en gemeentelijke jaarverslagen.

Memories van Successies

Dit zijn aktes, opgemaakt door de belastingdienst ingevolge de wet van 27
december 1817, waarbij de nalatenschap van een overledene werd vast-
gelegd in verband met de successierechten. Een dergelijke akte was ver-
plicht. De Memories van Successies zijn interessante bronnen, want

- ze verschaffen ons de erfgenamen van de overledene en hun woon-
plaats(en), en

- ze geven ons een exact beeld van het vermogen, de ligging van zijn
onroerende goederen met kadastrale nummers en de schatting van de
waarde van de goederen. Als er een testament bestond, werd daar mel-
ding van gemaakt, met datum en naam van de notaris, waardoor verder
onderzoek in het archief van de betreffende notaris mogelijk wordt.
Voordat men überhaupt kan zoeken in de Memories van Successies dient
men natuurlijk wel de overlijdensdatum en -plaats te weten van degene,
waarnaar men onderzoek verricht. De Memories van Successies zijn name-
lijk meestal chronologische series per plaats geordend. Toch is dit niet altijd
het geval. Wie van plan is om in deze archiefbron onderzoek te doen, kan
het beste eerst vragen hoe de Memories van Successies toegankelijk zijn
gemaakt.

Bevolkingsregisters

De bevolkingsregisters zijn ingesteld op l januari 1850. De ambtenaar van
de Burgerlijke Stand werd belast met het bijhouden van deze nieuwe regis-
ters. In de periode 1850-1920 werden de bevolkingsregisters ingedeeld per
buurt en straat. Bij iedere verhuizing van een gezin of van gezinsleden wer-

912

den alle gegevens doorgestreept en op het nieuwe adres weer volledig
ingevuld.
In de bevolkingsregisters vindt men namen en voornamen van de leden
van het gezin, geslacht, geboorteplaats en -datum, religie, burgerlijke staat
en beroep, de relatie van alle personen tot het gezinshoofd, de huwelijks-
data, de datum waarop het gezin op het adres is komen wonen, waar ze
vandaan kwamen en de datum en plaats van verhuizing.

Kranten

In de loop van de 19e eeuw wordt de krant een steeds belangrijkere bron.
Allerlei gebeurtenissen, reclameboodschappen en annonces staan in de
krant.

Adressenboekjes

In veel steden werden reeds in de 18e eeuw, maar vooral in de 19e en 20e
eeuw adresboekjes gepubliceerd. Deze drukwerkjes zijn een belangrijke
bron voor het vinden van beroepen, openbare functies en adressen.

Kadastrale archieven

In 1832 werd het kadaster in Nederland ingevoerd. Aan de hand van ka-
dastrale kaarten en registers kan men zeer verschillende onderzoeken in-
stellen: de geschiedenis van een perceel nagaan, het grondbezit van een
bepaalde persoon reconstrueren enz.
Bij de kadasterkaarten horen de zogenaamde Oorspronkelijke Aanwijzen-
de Tafelen. Dit zijn registers waarin informatie over de perceelsnummers op
de kadastrale kaarten wordt gegeven. Deze informatie betreft eigenaar
en gebruiker van het perceel, woonplaats en beroep van de gebruiker, de
grootte van het perceel en de aard ervan, m.a.w. is het bos, hei, een fa-
briek, een boomgaard, enz.

Gemeentelijke jaarverslagen

Vanaf 1851 werden de gemeenten verplicht om jaarlijks een uitvoerig en
beredeneerd verslag uit te brengen over de toestand in de gemeente.
In deze verslagen vindt men over tal van onderwerpen informatie, zoals
over financiën, onderwijs, kunsten en wetenschappen. Ook de ambachts-
en fabrieksnijverheid komen hierin ruim aan bod. Ook over pijpenfabrieken
zijn in deze verslagen gegevens te vinden, mits er binnen de gemeente
een pijpenfabriek was gevestigd. Dan vindt men er ook informatie over het
aantal pijpenmakers en andere personeelsleden, over de salarissen en de
economische toestand van de pijpenfabriek.

913

BEROEMDE MANNEN: GARIBALDI

door Ferrie Kompier

Garibaldi werd door veel fabrikanten in de

vorige eeuw van voldoende economisch be-

lang bevonden om hem op pijpen af te

beelden. Maar wie was Garibaldi, dat hij de-

ze eer verdiende? Daarvoor moeten we terug

naar de Italiaanse eenheidsbeweging in de

l9e eeuw. Net als Duitsland, waar de tiental-

len Duitse staten en staatjes onder de toen-

malige Pruisische koning Wilhelm, die in de G. Garibaldi.
Spiegelzaal van Versailles op 18 januari 1871

tot Duits keizer uitgeroepen werd, verenigd werden, heeft ook het versnip-

perde Italië te maken gehad met een lange strijd van eenwording die

eveneens in de jaren 7860-1877 min of meer zijn beslag kreeg na de val

van Rome.

Guiseppe Garibaldi werd in 1807 geboren te Nizza (Nice) als zoon van een

klein reder. Zelf werd hij kapitein bij de kustvaart en later bij de koopvaardij.

Onder invloed van Mazzinïs re-

publikeinse ideeën voor de vor-

ming van één Italiaanse staat,

waarin vrijheid en gelijkheid zou-

den heersen, waagde hij ettelijke

avonturen. Zo was hij in 1833 be-

trokken blj een samenzwering,

waarvoor hij moest vluchten naar

Frankrijk. In 1848 streed hij met een

legioen vrijwilligers tegen Oosten-

rijk en nam vervolgens deel aan

de revolutie te Rome, waar hij zelfs

lid werd van de regering van de

Romeinse republiek. Nadat de

Fransen Rome in 1849 hadden in-

genomen en de Kerkelijke Staat

hersteld hadden, moest hij weer

vluchten. Pas in 1854 mocht hij

weer naar Italië terugkeren. Maar

hij moest zich in 1856 noodge-

Eindelijk het goede been in de laars: dwongen wel verzoenen met het

Garibaldi past Victor Emanuel de "laars" staatkundig programma van ko-
(Italië) aan.
ning Victor Emanuel Il en d iens mi-
Spotprent uit Punch van november 1860 nister Cavour. Zelf bleef hij steeds

914

vijandig staan tegenover de kerk. In 1859 nam hij met een door hem ge-
vormd corps Alpenjagers deel aan de slag tegen Oostenrijk. In het voorjaar
van 1860 vertrok hij met een groot aantal vrijwilligers ("De tocht der Dui-
zend") naar Sicilië, waar hij het eiland in naam van Victor Emanuel "koning
van Italië" in bezit nam. Na overgestoken te zijn naar Calabrië, het zuidelij-
ke deel van Italië, veroverde hij het hele koninkrijk van Napels. In de herfst
van dat jaar legde hij op 26 oktober zijn dictatoriale macht in de handen
van Victor Emanuel Il neer om als ambteloos burger terug te keren naar zijn
in 1854 gekochte grond op het eiland Caprera.

Toch verscheen hij nog enkele keren op

het oorlogstoneel: a l in 1862 probeerde hij

een aanslag op Rome te ondernemen,

wat door de Italiaanse regering, bang voor

Napoleon 11 1 van Frankrijk, verijdeld werd.

Hij werd naar Caprera teruggebracht,

maar in 1866 zien we hem weer tegen Oos-

tenrijk optrekken en in 1867 tegen de paus.

Hij wilde zijn droom Rome tot hoofdstad

van Italië te maken nog altijd verwezenlijkt

zien, maar tegen een Frans expeditieleger

moest hij het onderspit delven. Voor Italië

trad hij sindsdien niet meer op.

Wel stelde hij zich na de val van Napoleon

Ç) 111 in dienst van de Franse Voorlopige Rege-

ring en nam nu deel met een corps vrijwilli-

~t,•---' gers aan de Frans-Duitse oorlog in 1870. Na

PJ het sluiten van de wapenstilstand werd hij
p.,
~- afgevaardigde voor Bordeaux bij de Na-

tionale Vergadering, waar hij al spoedig

ontslag nam om in februari 1871 naar Ca-

prera terug te keren. Ten slotte heeft hij

nog enige tijd (1875/76) een zetel in het Ita-

liaanse parlement bezet.

De laatste jaren van zijn leven werden door

hevige lichaamspijnen vergald. Hij stierf na

een wel zeer opwindend leven een na-

tuurlijke dood op Caprera in 1882. Heel Ita-

lië rouwde om deze volksheld, die op kos-

ten van de staat begraven werd.

Afb. 1 Nr. 597 , Gambier 1894. V.ve Hass!auer
de Champeaux & Quentin, successeurs à Givet

915

Afb. 2 t/m 9: M. Gisclon, manufacture de
pipes à Lille. Catalogus na 1869, vóór 1900.
Grossierderijen in Parijs, Londen, New York
en In de provincie (Frankrijk).

Afb. 2, 611 Tête Garibaldi Afb. 3, 544 Garibaldi
Afb. 4, 597 Garibaldi jouet à tuyaux

Afb. 5,670 Garibaldi tête nue Afb. 6, 594 Garibaldi jouet tête douille

916

:""C. Afb. 7,676 Garibaldi debout

.., 1 .....,....__ _ _ _ _ _ _ _ _ _.. -

..-. .. .

Afb. 8, 678 id . à c heval

--~·...........- ...........

917

REGISTRATIE VAN ONTBREKENDE MERKEN

door Lodewijk van Duuren

1 Inleiding

Reeds in het eerste nummer van dit tijdschrift besteedde Van der Meulen
(l 978) aandacht aan de registratie van merken. Nog steeds staat dit on-
derwerp in de belangstelling, zoals bleek uit bijdragen van Van der Kooij
(l 995) en Giesen (l 997) in vorige nummers over nog onopgemerkte mer-
ken.
Ondanks dat in tussenliggende jaren verscheidene boeken (o.a. Duco,
1978, 1982; Krommenhoek & Vrij; Van der Meulen, 1994) en artikelen zijn
verschenen. is de lijst met merken nog niet compleet. Ook het pijpenma-
kersbestand van de PKN (laatste versie 1996) is een belangrijke bron voor
merken, omdat hierin ook merken van buiten Gouda zijn opgenomen.
Er zijn verschillende bronnen die gebruikt kunnen worden voor het samen-
stellen van een merkenlijst. Ten eerste de merken op de p ijpen zelf, en ten
tweede gedrukte en geschreven bronnen zoals gildeboeken, die namen
van merken en soms ook afbeeldingen bevatten.
Van aanvullend belang zijn afbeeldingen van merken op verpakkingsmer-
ken, gildeborden en dergelijke.
Afgezien van ontbrekende (d.w.z. nog niet ontdekte) merken kennen de
publicaties met merkenregistratie nog twee andere onvolkomenheden die
zich als volgt laten omschrijven:

a Het merk is van naam bekend uit gedrukte of geschreven bron-

nen, maar er zijn geen afbeeldingen of merken op pijpen bekend, die met
deze naam verbonden kunnen worden. Zo staan in de "Merken van
Goudse pijpmakers" (Duco, 1982) nog 8 beeldmerken, 38 lettermerken en l
cijfermerk genoemd zonder afbeelding.

Beeldmerken: aap op zijn gat (zittende aap), de dood, gulden
vlies, stoof (afbeelding in Van der Meulen, 1994), b lok (blok + IP met af-
beelding in Van der Meulen, 1994).

Lettermerken: AC, AD, AHB, BPB, CAM, CH, Cl, DVB, DD, EK, FH, FP,
GA*, GWS, HA, HOM, HVB, ILS, IW, IWK, IWS, KLM, KVK, KPED, LSV, MNV,
PCH*, PDI, PIS, PW, PSV, RB, SM (niet gezet), SNS, SVB, TML, WB, WG, WVR
(* = n iet in Van der Meulen, 1994).

Cijfermerken: 88, (94 ongekroond)

b Het merk is wel bekend van een pijp, maar het merk kan niet in
verband worden gebracht met een merknaam uit de gildeboeken of an-
dere publicaties.
Het merk "kruiwagen" uit het artikel van Giesen behoort hiertoe, maar ook

918

~

a b C d

@. ~ ® ~

ef g h

e @-~ e ~
k
®0 ©
©
0 p
0 0
ffi
mn •
s t
(J) ~ ~.
w @
q
aa X
©~
@
uV
ab
@w
yz 919

Fig. l Hielmerken trechtervormige pijpen

in de verschenen merkenregistraties (Duco, 1982; Krommenhoek & Vrij) ko-
men verscheidene onopgehelderde beeldmerken voor.

Aan de hand van een gedeelte van mijn collectie, namelijk de pijpen van
het trechtervormige model, wordt in dit artikerl nagegaan in hoeverre col-
lecties een aanvulling kunnen zijn op de bestaande kennis van merken.

2 Ontbrekende merken

2.1 Hiefmerk van naam bekend, maar zonder afbeelding

- DVB (fig. lb), initialen van O.aniel Y'.an Bokxsel (Duco, 1982). In Van der
Meulen (1994) en Duco (1978) staat dit merk bij Lammert Cornelisz. Black en
bij Daniel van Bokxsel het merk DB.
- Pijpenton (fig. ln). Dit merk komt niet voor bij Duco (1982), maar wordt wel
genoemd door Van der Meulen (1994). In Krommenhoek & Vrij komt een
pijp voor met een pijpenton + CPG als reliëfmerk.
- PA gekroond (fig. la). Merk alleen genoemd bij Van der Meulen (1994).
Initialen van Eieter Arijse Vloeker of eieter Anthonisz Soudaan.

2.2 Hiefmerk niet van naam bekend, ook geen afbeelding bekend

- EVD (fig. 7c).
- WVM (fig. lj)

3 Variaties op bekende merken

Van één en hetzelfde hielmerk kunnen verschillende uitvoeringen voorko-
men. Enkele van deze varianten zijn zo overduidelijk (onderscheidend), dat
het de moeite waard is ze eens onder de loupe te nemen. Drie belangrijke
typen varianten worden afzonderlijk behandeld, gevolgd door enkele an-
dere losse voorbeelden.

3.1 Gekroond - ongekroond

De kroon vormt een belangrijk onderdeel van het merk, hetgeen ook in de
naam van het merk in de officiële registratie tot uitdrukking komt (fig. 2),
(zie ook Van Duure.n, 1991).
Een deel van de merken is gekroond en een ander deel is ongekroond.
Een klein gedeelte van de merken komt zowel gekroond als ongekroond
voor. Verschillen van de hielmerken in mijn collectie ten opzichte van de
afbeeldingen in "Goudse merken" (Duco, 1982) zijn in tabel 7 weergege-
ven.
Elf gekroonde hielmerken komen in bovengenoemde publicatie alleen on-

920

...i": ·~•: ,.

r' ~-<; · ;·.·,.

.; :\\~ ·...·:-
: : ·.
1

1~.j.1.~~À~.; J/,~_- ~vH' :•. 0}-'
! ;:r~;_,,,.·..')~..;;;,.

If/.,·,~~~;:ei4!- -~,. -~ 7aÁ~~/',-'?
r~~;,~k?V-~-~«-'.-r..-_ - -.

1 ·< j

. ,1

Flg 2. Bladzijde uit het "Boeck der Naamen en Merken der Pijp Maakers Fabrieken,
Gouda, 1811".

gekroond voor, terwijl drie ongekroonde hielmerken alleen gekroond
voorkomen. In Van der Meulen (1994) en Krommenhoek & Vrij komen
afbeeldingen van deze (hiel)merken soms wel voor.

3.2 Links - rechts

(Hlel)merken kunnen verschillen in de zijde die wordt afgebeeld. Hier
worden de voorbeelden genoemd, die afwijken van "Goudse merken":

- schrijvende hand (zie ook Krommenhoek & Vrij, nr. 202
- springende hond (fig. lv)
- muil (zie ook Krommenhoek & Vrij, nr. 207
- zwaan (fig. 1w)

921

Tabel 1

(On)gekroonde hielmerken vergeleken met Goudse merken (Duco, 1982)

+ =gekroond, - =ongekroond

fig. l Duco v.d. Meulen Krommenhoek noot

CK, gekr. d-

PB, gekr. e- + -
zwijn, qekr. u-

spring. hond, qekr. V - l

duif, ongekr. X + + +2
kievit, gekr. 1 -? 2
lampetkan, ongekr. - -
-
+ +

brandemmer, qekr. m - + +

lamp, gekr. 0 - - -

kuipersdissel. gekr. t - + +
-
voetboog, gekr. r- -
-
kartouw, gekr. s- -

maan, gekr. q- + +- 3

hartenaas, ongekr. y + + +

NOTEN
l De springende hond en de windhond zijn als merk lastig te onderscheiden.
2 De verschillende hielmerken met vogels zijn vaak moeilijk te onderscheiden.

3 Krommenhoek & Vrij geven een afbeelding van een "liggende" maan, gekr.

3.3 Monogram - losse letters

Bij lettermerken kunnen de letters los voorkomen, maar ook aan elkaar vast
of over elkaar. Men spreekt van een monogram, als de letters over elkaar
heen lopen of als een gedeelte van een letter deel uitmaakt van een an-
dere letter. In " Goudse merken" komen 32 monogrammen voor. Het on-
derscheid losse letters - monogram komt ook in de officiële registratie tot ui-
ting: gekroonde HP (fig. lf), bij Duco als HP, monogram, gekroond.

3.4 Overige variaties

Hoewel de variatie in hielmerken naast bovengenoemde typen zeer inter-
essant is, met name de ontwikkeling van merken d ie lange tijd in gebruik
zijn geweest, is de variatie zo groot, dat het adequaat beschrijven en af-
beelden van de verschillende varianten een welhaast onbegonnen werk
is. Enkele voorbeelden d ie o.a. afwijken van Duco (1982), worden gegeven
in figuur l:
- 28. In de vroege 18e-eeuwse merken zijn de cijfers van een ander type en
groter dan in de merken van later tijd (fig. lh).

922

- NV. De uiteinden van de letters zijn aan elkaar verbonden. De letters kun-
nen ook los voorkomen (fig. 7g).
- Druiventros. Het afgebeelde merk heeft 4 blaadjes in plaats van de ge-
bruikelijke 2 (fig. l i).
- Wapen van West-Friesland. Het merk is hier voorzien van blokjes (fig. lk).
- Scheepje. Het afgebeelde scheepje heeft een andere tuigage (fig. Jp).
- Vaas zonder bloemen (fig. lz) met twee oren.
- Driemaster met twee masten of scheepje met twee masten (fig. lab).
- Gevel met een andere indeling (fig. 7aa).

4 Conclusies

Omdat een volledige merkenlijst een basisdocument vormt voor verder
onderzoek van de pijpennijverheid, is het nuttig eens te bezien hoe de
huidige registratie geperfectioneerd kan worden.
De volgende twee stappen kunnen daartoe genomen worden:

a Publicatie van nog niet eerder afgebeelde of beschreven merken, in de

vorm van een korte mededeling of artikel, voorzien van duidelijke tekenin-
gen. Ook de vermelding op welk model pijp het merk is gezet dient toege-
voegd te worden. Het PKN-blad lijkt me daarvoor een geschikt medium.

b Bovenstaande merken en reeds eerder gepubliceerde maar nog niet in
registraties opgenomen merken, met bronvermelding opnemen in het pij-
penmakersbestand van de PKN. Dit betekent dus ook het opnemen van
merken, waaraan (nog) geen pijpenmakersnaam verbonden kan worden.
Om dubbel werk te voorkomen is het verstandig hiermee te wachten tot
een nieuwe uitgave van de "Goudse merken" (Duco, in prep.) is versche-
nen.

c Van de variaties alleen het onderscheid -gekroond- -ongekroond- en de
toevoeging - monogram - in de registratie opnemen.

Nu lijkt dit op papier misschien eenvoudiger dan het is, want er komen in
de praktijk diverse complicaties voor zoals:
- Reliëfmerken (zijmerken) zijn soms moeilijk te onderscheiden van afbeel-
dingen die als versiering op de pijp zijn aangebracht. Het is wellicht ver-
standiger om zich eerst tot de hielmerken te beperken.
- Het aantal "ontbrekende" merken op de l 8e-eeuwse en latere p ijpen is
nog wel te overzien, maar het aantal van dergelijke merken op de l 7e-
eeuwse p ijpen zal waarschijnlijk groter zijn.
- Voor registratie is onderscheid naar herkomst (plaats van fabricage) een
vereiste, waaraan niet altijd voldaan kan worden.
- Beeldmerken laten zich soms lastig volgens standaardmethode beschrij-

923

ven en het onderscheid bij deze groep tussen een variant op een be-
staand merk en een nieuw merk is niet altijd te geven. Ook het koppelen
van de (hiel)merken aan de namen van de merken in andere bronnen is
soms lastig.
- Sommige merken staan wel in de registraties (zie 1 a), maar zijn nooit op
pijpen gezet.
- Voor het opnemen van hielmerken van pijpen in registraties kan alleen
gebruik worden gemaakt van duidelijke "scherpe" hielmerken.

LITERATUUR
- D.H. Duco, 1975. Goudse pijpmerken. Pijpenkamer ICON, Amsterdam.
- D.H. Duco, 1978. Goudse pijpen, De geschiedenis van de pijpmakerij te
Gouda, vanaf haar ontstaan tot heden, met een bijlage van merken van
het Goudse gilde en hun eigenaren. Amsterdam.
- D.H. Duco, 1982. Merken van Goudse pijpenmakers. Lochem.
- L van Duuren, 1991. Kronen van hielmerken van trechtervormige en ovoï-
de pijpen. PKN, XIV; 54, p. 336-337.
- P. van Giesen,1997 Nog onopgemerkte merken? PKN XIX,76, p. 885- 886.
- C. van der Kooij, 1995. Verslag van een onderzoek naar een vrijwel onbe-
kend pijpenmerk. PKN, XVIII, 70, p. 733-736.
- W. Krommenhoek & A. Vrij (z.j.). Kleipijpen, Drie eeuwen Nederlandse
kleipijpen in foto's. Amstelveen.
- J. van der Meulen, 1978. Merkenregistratie. PKN 1, l, p. 8-9.
- J. van der Meulen, 1994. De "gecroonde" roos en andere pijpen-
makersmerken van Gouda. PKN, Leiden.

TERUGBLIK PIJPENDAG AMERONGEN

Op een van die mooie voorjaarsdagen die we dit jaar al gehad heb-
ben, waren we te gast bij dhr. D. Pezarro, conservator van het Ame-
rongs Historisch Museum. Hij hield in de middag, nadat 's morgens al
twee groepen een rondleiding door oud-Amerongen en het museum
hadden gehad, de eerste lezing in het Dorpshuis over de tabaksteelt in
en rond Amerongen. Dhr. Michiel Bartels van het R.O.B. hield een lezing
over bodemonderzoek van diverse lokaties, waarbij de relatie tussen
vondsten en bewoning alle aandacht kreeg. Jos Engelen hield met
dia's een lezing over het hoe en wat van meerschuim(pijpen), terwijl Mi-
chiel Rutten eveneens door middel van dia's van stukken uit zijn eigen
collectie liet zien wat er op tabacologisch gebied allemaal verzameld
kan worden. In de pauze werd druk geruild of gekocht. Na afloop wer-
den de sprekers en de gangmakers van de PKN heerlijk in de bloemetjes
gezet, waarvoor hartelijk dank.

We mogen weer terugkijken op een geslaagde dag!

924

l2oe JAARGANG NR. 78 OKTOBER, 1997

INHOUD EN UTERATUUR 925

ROBERT BON, EEN PIJPENMAKERVAN BOVENREGIONALE BETEKENIS 926

DE GEKROONDE JAAGSCHUIT OP EEN DOORROKER 929
BEREIDING VAN PIJPENKLEl 932

DE BIJZONDERE PIJP VAN EEN "LANDLOPER" 934

OOST-EUROPESE P!JPENMAKERIJEN: KAROL ZACHAR 936
HOLLANDIA PIJPEN (errata) EN OPROEP 948
LITERATUUR

- Over de Reguliersdam, historisch-archeologisch onderzoek naar de Zoe-
termeerse overtoom. Samenstelling: P. van Domburg e.a. Urtg. Historisch
Genootschap Oud Soetermeer. A4-formaat, 128 pag. Oplage: 500 stuks.
ISBN 90-801659-2-l. Bestellen bij Archeologische Werkgroep Zoetermeer,
Dorpsstraat 7, 2712 AB Zoetermeer.
In het eerste deel van dit boek vindt u de neerslag van de bewoningsgeschiede-
nis zoals die In de vele Zuid-Hollandse archieven op perkament en papier be-
waard is gebleven. Het wel en wee van de turfstekers en landbouwers die eeu-
wen lang de dam bewoonden, wordt hierin uitvoerig beschreven. Het tweede
deel koppelt deze gegevens aan de archeologische vondsten, de typisch West-
Nederlandse spreukborden en ruim 1400 pijpenkoppen. Het boek is rijkelijk gei1/u-
sfreerd met tientallen foto 's en ruim 130 tekeningen.

- "Museum of Tobacco Art & History" guide book. Tekst Benjamin Rapaport.
Uitg. 1996 door het museum, 800 Harrison St., Nashville, Tennessee 37203.
Gebonden, 154 pag. ISBN 0-9653503-1-2. $34,95.

Korte geschiedenis van het museum en de tabaco/ogie in de USA, alsmede 27
beknopte hoofdstukken over pijpen van diverse makel/}, -toebehoren en andere
tabacologlsche voorwerpen; gei1/ustreerd met fraaie foto 's (andere foto's dan die
veelal in de diverse publicaties steeds weer terugkomen), uitstekend verzorgd.

NIET VERGETEN

'V'E!l(Z!ifM'EL.5ll9l2{5J.9l98('13'E'll1(3 TE 'UTJ('EC!H'I1997

ZATERDAG 8 EN ZONDAG 9 NOVEMBER
VAN10TOT17UUR

ENTREE f!.12,50 MAAR MET REDUCTIEBON fl. 10,00

925

ROBERT BON, EEN PIJPENMAKER VAN BOVENREGIONALE BETEKENIS

door Ruud Stam

Van Robert Bon is uit archiefstukken gebleken, dat hij in ieder geval van
1627-1642 in Rotterdam en van 1644-1652 in Schiedam werkzaam was. Dat
er voor en na deze perioden geen archiefstukken gevonden zijn, wil nog
niet zeggen, dat hiermee zijn hele werkzame periode reeds bekend is (1 ) .
Bij recent onderzoek van Hans van der Meulen in het Leidse archief is de
naam van Robert Bon in drie akten opgedoken. Het betreft de volgende
stukken:

- Akte van 17 december 1631 (2). Dit is een getuigenverklaring waaNan ik
onderstaand een stuk laat volgen:
"Compareerde voor de ondergeschreven schepenen der stadt Leyden
Thomas Langeel out omtrent 60 jaren ende heeft bij solemnelen eede hem
wette/icken gestoeft ende afgenomen ten versoucke van Robbert Bon ta-
backpijpmaker wonende tot Rotterdam getuijcht ende verclaert warach-
tich te wesen dat hij deposant noch seer goede en de volcome kennisse
heeft dat den requirant eene Jan Spoener, gewoont hebbende binnen
der voorschr. stadt Leyden in den jare 16 tweeentwintich gemaent ende
aengesproocken heeft omme te hebben betalinge van de somme van
hondert tweeendertich guldens ter 40 grooten ·t stuck, die den voorn. reqt.
over de coop ende leverantie van diversche waren van den voorn Jan
Spoener deuchdelicken was competerende, doch gemerct den selve Jan
Spoener was een persoon geinvolveert met veel en verscheijden schulden
soo heeft den reqt. hem derhalve liberalijcken vergunt ende gepresenteert
den fijt van seven eerstcomende ende aeneenvolgende jaeren om de
voorschr. penningen te voldoen" etc.
Uit deze akte wordt niet duidelijk, wat Robert Bon geleverd heeft. De da-
tum waarop Spoener reeds gemaand is aan zijn betalingsverplichtingen te
voldoen, is opmerkelijk: 1622. Dit ligt ruim vóór de eerste datum die uit het
Rotterdamse archief over de werkzame periode van Bon bekend was.
Aangezien uit de volgende akte duidelijk wordt, dat Spoener tabakverko-
per was, is het niet onwaarschijnlijk, dat Robert Bon reeds ten tijde van de
levering aan Spoener pijpenmaker was. Dus reeds voor 1622?

- Akte van 22 december 1632 (3). Dit betreft een tussenvonnis. Opmerkelijk
in deze akte is. dat "Robbrecht Bon" genoemd wordt als "taback-
pijpmaecker wonende binnen den Brief". Robert Bon is hier de eiser en
procedeert tegen "de weduwe van Jan Spoener in sijn leven tabackver-
coper". Het is dus een voortzetting van de zaak, die we in de eerste akte
tegenkwamen. Of Bon inderdaad in Den Briel heeft gewoond, behoeft
nader onderzoek.

926

<(. ~~

::z ç{ cl

~~ ~

v..:,

'Z

1- .J
Of

!IJ
<{)

a0 :

-,0

0

()l

"";,;i

--1

r,

~

Afb. l Afb. 2 Afb. 3

- Akte van 17 maart 1646 (4). Deze akte, opgemaakt b ij de notaris Jan van
Caerdecamp, gaat vermoedelijk over een beschuldiging van overspel. Uit
de akte is niet duidelijk op te maken wie van wat beschuldigd wordt en
wat de rol van de verklaring is, die in deze akte is neergelegd.

927

Uit deze akte leren we, dat Robert Bon contacten onderhield met Leidse
pijpenmakers: Jan Dent en Henrick Henrickxz. Beyfort Voorts is opmerkelijk,
dat Robert Bon volgens deze akte nog in Rotterdam woont. Dit is in tegen-
spraak met de bevindingen uit onderzoek in het Rotterdamse archief (5 ) In
1644 heeft hij immers van Posselwith een huis in Schiedam gekocht. Moge-
lijk heeft Bon weer tijdelijk in Rotterdam gewoond, nadat hij een jaar loter
dat huis weer terugverkocht heeft aan Posselwith.

Uit deze drie akten wordt duidelijk, dat Bon vele contacten had in Leiden,
met zowel pijpenmakers als met een tabaksverkoper. Verder zijn er aanwij-
zingen uit te halen over de w oonplaatsen van Bon. In hoeverre deze op-
gaven juist zijn, valt hier niet te achterhalen.

Vondst en van pijpen van Robert Bon zijn bekend uit Amsterdam (6), Rot-
terdam en van Smeerenburg (Spitsbergen (7). Ook duidt dit op een meer
dan regionale betekenenis van deze pijpenmaker.
In de verzameling van Cees Faas zijn twee pijpen aanwezig van Robert
Bon die in Rotterdam gevonden zijn (afb. 1 en 2). Daarop komen de vol-
gende hielmerken voor: R.B met een ster erboven en een tudorroos be-
staande uit v ijf stippen. Deze hielmerken zijn een aanvulling op het tot nu
toe bekende hielmerk RB.
In dezelfde v erzameling is ook een pijp van de Rotterdamse pijpenmaker
Lawrance Crow aanwezig (afb. 3). Ook deze pijp heeft op de steel de
volledige naam van de pijpenmaker. Kennelijk was dit in Rotterdam een
gebruikelijke manier om pijpen te merken.

NOTEN
1 Duco, Bon
2 G .A. Leyden, R.A Getuigenisboeken inv.nr.79 deel R fol. 130v.
3 GA. Leyden , RA 43 2V fol. 97.
4 G.A. Leyden, N.A. 555 akte 11
5 Duco, Bon.
6 Duco, Bon.
7 Hocquebord , Smeerenburg, b lz. 164

LITERATUUR
Duce, D ., Robert Bon, een zeventiende eeuwse pijpmaker. Pijpelijntjes 3(4),
1977.
Hacquebord, L., Smeerenburg , Het verblijf van Nederlandse walvisvaarders
op de westkust van Spitsbergen in de 17e eeuw. Proefschrift R.U. Gronin-
gen, 1984,

Da1k 'dil 1k Uitspreken aan .'-fans van der Meuten voor het ter beschikking stellen van de akten,
Cees ,1:aas voor het uitlenen van de p ijpen en Jolonka van der Perk voor het tekenen.

928

DE GEKROONDE JAAGSCHUIT OP EEN DOORROKER

door F. Tymstra

Naast de afbeeldingen die de fabrieken zelf uitbrachten, vinden we soms
op doorrokers voorstellingen, die op bestelling werden gemaakt.
In de jaren zeventig werd in de nog in ontwikkeling zijnde Bijlmermeer in
Amsterdam een doorrokerkop gevonden met de afbeelding van de
"Gekroonde Jaagschuit" (afb. 7).
Dit merk werd voor het eerst genoemd in een verkoopakte uit 1836. Echter
op het gevelbord van de betreffende firma en ook op de tabaksverpak-
kingen wordt 1793 vermeld.
In 1844 kocht de toen 32-jarige Pieter Kaag Azn een winkelpand aan het
Breed 38 te Hoorn. Op 11 maart 1873 richtte hij samen met zijn broer Ferdi-
nandus een vennootschap onder firma op onder de naam: Firma P. Kaag
Antz, handel in koffy, thee en tabak. In 1878 werd het pand opnieuw ge-
bouwd naar het ontwerp van de Hoornse architect A.C. Bleijs.
Pieter Kaag overleed op 17 oktober 1885. Het pand is tot 1994 altijd in het
bezit van de familie Kaag geweest en de toenmalige handelsbestemming
is nooit veranderd. De winkel had een prachtig interieur. In 1994 werd door
Henk Kaag, wegens gezondheidsredenen, de winkel aan het Breed 38
alsmede het woonhuis op nr. 40 en het ernaast liggende pakhuis verkocht
aan de stichting Stadsherstel Hoorn. Na restauratie verkoopt men er op-
nieuw koffie en thee. De verkoop van tabak is gestopt.

Atb. 1

Op de doorroker is het voHedige beeldmerk te zien door middel van een
witte transfer. Onder het merk staat op een brede balk de tekst: KAAG'S
TABAK.
Deze doorroker is in ieder geval een product uit Gouda. De fabrieken
Goedewaagen en Zenith komen in aanmerking gezien de samenstelling
en afwerking van de klei.

929