PKN Jaargangen 16 t/m 20

BM-PIJPEN VAN GOEDEWAAGEN

door F.Tymstra

I n het PKN-nunnner van december 1987 werd een advertentie van
de BM- pijp afgebeeld. De letters fil1 staan voor Bolster Meer-
schuim. Je zou kunnen veronderstellen dat we met meers chuimen
pijpen te maken hebben, maar ik betwijfel dat ten zeerste.
Nu de afbeeldingen van de e erder vermelde 6 pijpen met het
modelnunnner bekend zijn ( nrs.889 t/m 894) meen ik dat de
benaming "meerschuim" meer betrekking heeft op de eigenschap-
pen van deze pijpen n .l. licht in gewicht en prettig rokend.
De toevoeging "bolster" zou met het uiterlijk van de pijp te
maken kunnen hebben. De manier van vlekkerig bruin glazuren
geeft de pijp aan de buitenkant het uiterlijk van een ruwe
bolster (schil). Verder valt op te merken dat de nummers van
de modellen aansluiten bij een serie doorrokers . Nemen we de
prijs van deze pijpen uit 1935 in ogenschouw (45 et en 55 et)
dan past die meer bij doorrokers dan bij pijpen van meers chuim.
Al me t al blijf t de veelgehoorde leuze gehandhaafd: Een pijp
van Goedewaagen schenkt behagen".

WIJ INTRODUCEREN EEN NIEUW MODEL PIJP:

GOEDE'J\/t\t\GEtl~S !l-.~Jt. PIJP,

Dit jaar introduceren wij een nieuw model pijp,

GOED.EWAA.GEN'S B.M. PIJP (Bolster Meerschuim).

Goedewaogen·• B.M. pijp voldoet aan drie eisen :•die tegenwoordig
iedereen stelt: le. iets geheel nieuws; 2e: prima fabrikaat; 3e. voor
iedereen bereikbaar. De B.M. pijp wordt in 6 oantrékkelijke modellen
g emaakt en wordt door Goedewaagen, de.'sederl eeuwen b·ekende
Goudse Pijplabrikanlen, in de handel gebracht. De B.M. pijp heeft
bovendien nog de volgende voordelen:

• Geschikt voor alle tabakken.
• Rookt door.
• Houdt de tabak droog.
• Licht in gewicht.
• Nederlands fabrikaat.

N.V. GOEDEWMGEN's KONINKLIJKE HOLLANDSCHE

PIJPEN EN J\ARDEWERKFABRIEKEN GOUDA.

598

GOEDEWAAGEN's B.M. PIJPEN

e

89 1
892

89 •

599

P I J P E NDAG IN GOUDA

Op zaterdag 23 april a.s. vindt de jaarlijkse pijpendag
p l aats. Door medewerking van Gerrit Willems zijn we te
gast in het Museum het Catharina Gasthuis aan de Oostha-
ven 9 te Gouda. Er bevindt zich een tweede ingang op het
adres Achter de kerk 14. De bijeenkomst wordt gehouden in
de Van Buurenzaal.

Deelnemers die met de auto komen, moeten rekening houden
met moeilijk te vinden parkeerruimte. In bijgevoegde plat-
tegrond kunt u zich oriënteren.
We hebben het programma zo samengesteld, dat er voor ieder
wat wils bij is.

P R O G R A MMA

12.15 - 12.50 Binnenkomst deelnemers,ontvangst met koffie.

12.50 - 13.00 Welkomstwoord door de heer G. Willems.

13.00 - 13.30 Een archeologisch onderzoek in Amstelveen,

door Jan van Oostveen, met dia's.

-13.30 14.00 17e-eeuwse pijpenvondst in Keulen,
door Ruud Stam, met dia's.

-14.00 15.15 Keuzeprogramma
U kunt uit een of meerdere onderdelen kiezen.

- Ruilbeurs in de Van Buurenzaal

- Bezoek de Moriaan

Video Goedewaagen 1920 en de oven in Breda

- Bezoek Museum Catharina Gasthuis

- aansluitend koffie/theepauze

15.15 - 15.30 De tabakspijpenoven in Breda,

door Johan Hesemans, met dia's.

15.30 16.15 Goudse pijpenvondsten van de laatste 5 jaar,

door Freek Mayenburg, met dia's.

16.15 Sluiting en afscheid.

Opmerkingen:

- Iedere deelnemer dient een toegangskaartje à 13,50 te

kopen voor entree museum.
- U wordt verzocht zich voor 20 april per briefkaart op te

geven bij F. Tymstra o.v.v. het aantal personen.

600

17e JAARGANG NR. 65 JULI, 1994

INHOUD 601
MEDEDELINGEN 601
NIEUWE LITERATUUR 601
EEN PIJPENGLOBETROTTER 602
THEDDOR LAMP I 615
PIJPENDAG 1994 622
GOEDEWAAGENS CLEAN BORE PIPE 623

MEDEDELil~GEN

- Van Michiel Rutten kregen we een aanvulling op het artikel
over bakelieten pijpen in PKN nr. 63. In zijn collectie be-
vinden zich bakelieten pijpen met de merken: DERA PFEIFE
(porce l einen pot), GRAND PIPE (stenen? pot) en W.I.J.A.
(aluminium pot).

- Het onderzoek van Lodewijk van Duuren en Peter Ritmeester
naar afbeel dingen op pijprokerstegels duurt voort en wordt
een omvangrijke publikatie.
Wie nog informatie wi l doorgeven kan zich in verbinding
stellen met Lodewijk van Duuren:

- Wie pijpen bezit met de afbeel ding van Paul Kruger (behalve
het model van de firma Goedewaagen), De Wet (behalve het
model uit het Westerwald), Buller, De la Rey, en andere fi-
guren uit de Zuidafrikaanse Boerenoorlog, wordt verzocht
zich in verbinding te stellen met Ferrie Kompier: tel.

- Wie kent er verzamelaars van tabaksverpakkingen:' Gaarne
zou ik daarmee in contact willen komen. Fred Tymstra: tel.

NIEUWE LITERATUUR

De "Gecroonde Roos" en andere pijpenmakersmerken van Gouda,
door J. van der Meulen. ISBN 90-801138-2-4. Uitgave PKN en
Stedel ijke Musea Gouda. Oplage slechts 250 exemplaren.
In deze vernieuwde en uitgebreide inventarisatie voor het de-
termineren van de Goudse pijpen ziJn de boven water gekomen
eerste gildeboeken van 1660 tot 1724 verwerkt, zodat een vol-
ledig totaaloverzicht te geven is.
Prijs f 28,50 ex.porto. Te bestellen bij Hans van der Meul en.

601

EEN PIJPENGLOBETROTTER

door Jos Engelen

Zoals wij al wisten hadden de echtelieden Bergmans-Trumm hun
zoon Henricus An tonius Jacobus reeds in 1910 in 'opleiding'
laten gaan bij de firma Grappin in St. Claude, waarvoor vader
Louis de agentuur verzorgde. Zijn eerste 'verkoop' - ervar i ng
had hij van 7- 10-1 906 tot 15-8-1907 ~Qpgedaan bij de p ijpen-
zaak van H. Jos. Jansen in Aken, waarvan we nog zijn lovend
getuigschrift bezitten (afb. 1).En dat deze periode voldoende
was geweest om op eigen benen te kunnen staan getui gt zijn
vas te aanstel ling van 30-6-1910, waarin wordt verklaard dat
Jacques Bergmans optreedt als vertegenwoordiger van Grappin
(afb. 2) . Daar moes t de jonge Bergmans d e fijne kneepjes van
de bruyère-pijpenverkoop en -fabricage onder de knie krijgen
en de nodige relaties leggen om in de toekomst in Weert, naast
de kwijnende kleipijpenfabricage, een nieuwe gezonde poot aan
het bedrijft te kunnen toevoegen.
En dat deze investering lonend was, bl eek al in 1912, toen hij
door de dood van zijn vader samen met zijn moeder en grootmoe-
der het bedrijf moest overnemen. En aangezien hij het runnen
van de kleipijpenafd eling rustig aan moeder, grootmoeder en
broer Louis kon overlat en, kon hij zijn aandacht volledig op
de uitbouw van de bruyère-pijpenafde l ing richten en zette h i j
over heel Europa een netwerk op van toeleveranciers voor zijn
onderneming en van groothandel/afnemers voor zijn produktie.
En dat alles onder de v l ag van Grappin Fils, waar mee hi j in

december 1912 een verdere overeenkomst aanging (afb. 3 en bij-

lage) .

En aangezien Jacques een zeer punctueel iemand was , beschikken
wi j thans voor het jaar 19 13 zowel over zijn privé-agenda als
over zijn adressenbestand voor bruyère en kl eipijp!
Zijn aantekeningen begonnen in 1907 en l open door tot 1929,
met dien verstande dat zeker in de twint i ger jaren praktisch
alle gegevens betrekking hadd en op bruyère-,meerschuim- en
porceleinen pijpen met· de daarvoor bestemd e accessoires en an-
dere tabak sbenod igdheden. In deze jaren verkreeg Jacques de a-
gentuur i.c. de alleenverkoop van diverse gerenommeerde fir-
ma's in St. Claude zoals reeds vermeld van Grappin, maar ook
van Cottet-Bichet voor tal van Westeuropese land en, hetgeen
impliceerde, dat hij zijn k l anten minstens twee keer per jaar
moest bezoeken (afb . 4 en 5) .
Keren we terug naar 1913: het nu volgende jaaroverzicht over
het vol l e kalenderjaar geeft - omdat we ons moeten beperken -
uitsluitend die s t eden aan waar Jacques die dag zijn commerci-

602

GIGJ\RRrntxPORT-flÄOs ,.·,

!i.'PFEIFEN·l'ABRIK

.-· fA\9.~ljlJ~l}ii· .

Molberlelroo,c n .1::,,71.

,,/4;11, .z_y ,Çl/,7,,.__,:~:,7// '·

. ~ _.."\

Afb. 1

Afb. 2
603

f i : ~.J"f~ J:~ ~, PcJl;,../.,d{;;<- ~ & ,;?~"ad- ~~ -&

-;rf<eC~,~-éce-~é~r~ -:{.,/ L ~ - -

~? ' ' ' ' .. ' '
fJi2,t~ ~~~ -
d J-7 ,,&,~_,/4 ✓:f'//._✓,:;;7
.
rrl~~ ~ ~_.y-d~~/!é7~;;/ ~ ~~~

~7'(#~/cJf__uz=yp~~

Afb. 3 _L,...- - ·- - - · - ·- · -·· .... -.--•--·-· - -···----..- - - - .. ·····-· --

en tous ~entes -
- -- .. '-·-·---·- · .....___o'----

en Corno du 8résll, lvolre et Matleres Plastlques

-------

SAIN.T- Cl.tA UOE (utiu}

R. C. f•fot -Cl&ude, Il 436 -\JAeotJESL~RefflAffS104

!!}Çrééuuéó ;;ar Ä _. Wf~~I~ ____ . ___ ___ 1

,_ ___ ____ ____ ___ _________ ____ CLJIIBUB6,HOLLANDJ 1

Afb. 4

604

./

\/
✓

\
\

\

\

\

\

\
\
\
\
\
1..,,--'

Afb . 5 Ve r tegenwoordigingen . Visitekaartjes van andere fi r-
ma ' s voor artike ?,,en die Gr,'1.ppin niet voerde .

605

ele rondtocht beëindigde in een hotel ter plaatse. De diverse
steden die bezocht werden in de loop van de dag, zijn niet op-
genomen.
Voor hedendaagse begrippen lijkt het overbruggen van deze af-
standen rede lijk te doen, maar we moeten ons r ealiseren, dat
in 191 3 a lle vervoer per tr ein, boot, koets, fiet s of te voet
plaatsvond . Voorwaar een enorme prestatie!

1913 JANUARI FEBRUARI MAART APRIL

Weer t Keulen Düsseldorf Idar
2 Weer-t Düs seldorf Weert Idar
3 Weert Düsseldorf Weert Idar
4 Weert Weert Weert Idar
5 Weert Weert Weert Idar
6 Weert Weert Weert Idar
7 Düsseldorf Weert Düsseldorf Idar
8 Düsseldor f Weert Weert Idar
9 Düsseldorf Weert Weert Idar
10 Düsseldorf Steyl Weert Idar
Il Weert We e r t Weert Idar
12 Weert Düsseldorf Weert Idar
13 Weert Düsseldorf Maastricht Idar
14 Weert Krefeld Weert Idar
15 Düsseldor f Düsseldorf Weert Idar
16 Düsseldorf Weert Weert Düsseldorf
17 Aken Bree Weert Düsseldorf
18 Düsseldorf Weert Düsseldorf Weert
19 Düsseldorf Düsseldorf Düsse ldorf Düsseldorf
20 HÖhr Düsseldorf DÜsseldor f Tilburg
21 HÖhr Düsseldorf Weert Londen
22 Düsseldor f Aken Weert Londen
23 DÜsseldor f Pforzheim Weert Birmingham
24 Weert Pforzheim Weert Birmingham
25 Weert Düsseldorf Düsseldor f B i rm i n gham
26 Weert We.ert Düsseldorf Londen
27 Tilburg Weert Idar Londen
28 Tilburg Weert Idar Vlissingen
29 Weert Idar Weert
30 Düsseldorf JUNI Idar Düsseldorf
31 El ber fel d Idar
Hamburg AUGUSTUS
MEI Plau JULI
Gmund
1 Weert St.Claude Bingen
2 Amsterdam St.Claude

606

3 Amsterdam OsnabrÜck St. Claude Bingen
4 Rotterdam DÜsseldor f St. Claude Idar
5 Den Haag St.Claude Idar
6 Antwerpen Frankfurt St.Claude
7 Antwerpen Frankfurt Septmoncel HÖhr
8 Brussel Heilbronn St.Claude
9 Brussel Heilbronn St.Claude Düsseldorf
10 Weert Metz Septmoncel Düsseldorf
11 Weert Idar Septmoncel Weert
Düsseldorf Septmoncel Weert
12 Weert Düsseldorf Genève Weert
13 Düsseldorf Idar Genève Tilburg
14 Idar St.Claude La-Chaux-dè~ Tilburg
St. Claude Il Fonds Tilburg
15 HÖhr · St. Claude Idar Weert
St.Claude Idar Weert
16 HÖhr St. Claude Idar Weert
17 Weert Belleydoux Düsseldorf Weert
18 Weert Belleydoux Weert Düsseldorf
19 Weert Molunes Weert Düsseldorf
20 Düsseldorf St. Claude Weert Aken
21 Düsseldorf St. Claude Weert Düsseldorf
22 Düsseldorf Molunes Düsseldorf Düsseldorf
23 Aken St. Cl aude Düsseldorf Weert
24 Aken St.Claude Idar Weer t
25 Düsseldorf St. Claude Idar Weert
26 Hamburg St. Claude Pforzheim Düsseldorf
27 Hamburg St. Claude Pforzheim Düsseldorf
28 Hamburg St. Claude Pforzheim Aken
29 Hamburg Düsseldorf
30 Hamburg NOVEMBER Weert
31 Pinneberg
Wenen DECEMBER
SEPTEMBER OKTOBER Wenen
Wenen Düsseldorf
1 Weert An t w e r p e n Wenen Düsseldorf
Antwerpen Krakau Aken
2 Weert Brussel Krakau Hamburg
Harwich Krakau Hamburg
3 Horst Birmingham Krakau Hamburg
4 Weert Birmingham Krakau Hamburg
5 Düsseldorf Birmingham Krakau Pinneberg
6 Weert Birmingham Lemberg Plau
7 Weert Birmingham Lemberg Hamburg
8 Weert Birmingham Lemberg LÖgumkloster
9 Düsseldorf Birmingham Lemberg Düssel dorf
10 Krefeld Birmingham DÜssel dor f
11 Düsseldorf Birmingham DÜsseldor f
12 Düsseldorf Londen
13 Düsseldorf
14 Idar

607

15 Idar Antwerpen Boekarest Aken
16 Idar Düssel dorf Burdagel i Frankfurt
17 I dar
18 I dar Düsseldorf Boekarest Frankfurt
19 Idar DÜsseldor f Boekarest Metz
20 Düsseldorf Idar Boekar est Heilbronn
2 1 D·us s eldor f Idar
22 Amsterdam Boekarest Ehrenbreitstein
23 Amsterdam Idar Boekarest HÖhr
24 Amsterdam Idar Boedapest Düssel dorf
25 Amsterdam Idar Boedapest
26 Rotterdam Gera Düsseldorf
27 Düsseldorf Boedapest DÜsseldor f
28 Weert Leipzig Boedapest Weer t
29 Weert Leipzi g Wenen· Weert
30 Weert Dresden Idar Weert
31
LÖbau Idar Wee:rt
Dresden Idar Düsseldorf
Wenen Düsseldorf
Düsseldorf Düsseldorf
Wenen

Jacques' thuisbasis was de stad Düsseldorf in Duitsland waar
hij ook zijn administratie hield, orders verwerkte en zijn
correspondentie verzorgde (afb. 6).

Er zaten maanden tussen, dat hij zelfs geen gel egenheid kreeg
om Weert te be~oeken ( j uni, okt ober, november), maar toch kwam
hij aan de nodige ontspanning toe getuige de notities als ker-
mis~ Rheinfahrt~ diner etc. En godsdienstig a l s hi j was, een
28-jarige toen nog vrijgezel, noteerde hij zelfs wanneer hij
te biecht gi ng!
De driehoek Aken-Neuss- DÜsseldor f komen wij vaker tegen. In
deze omgeving zaten tal van p i jpenfabr ikanten als Franz Piel-
sticker, J.Scheuer-Grosshandlung Gustav Weiss en zijn verte-
genwoordiger Gerhard Smeets. En bezoekt hij het ons zo bekende
HÖhr, dan is dat uitsluitend om klei te kopen of een van de 5
bekend e bruyère-pijpenfabr ikanten aldaar te bezoeken .

Voor kleipijpen gaat hij naar Hi lgert of Baumbach: Fr i edrich
Wilhelm Remy en Peter Spang. In HÖhr zal hij ongetwijfeld
zijn aangeland bij de Bruyere und Tonpfeifenfabr i k GebrÜder
GÜnther. Pagina 27 van de cata l ogus van deze fabriek toont
ons een gedeelte van het kleipijpenassortiment van deze firma
(afb. 7 J.
De analogie met het Trumm-Bergmans-assortiment is opvallend en
za l i n een volgend artikel worden behandeld. De met touw ge-
bonden en gepl akte catalogus op AS-formaat is in kleur ge-
dr ukt, terwi j l monteringen, deksels, accessoires en de poly-
chrome versieringen op reliëfpij pen met de hand zijn inge-

608

Afb. 6

1 Für Gewerbe- Nr. :
das Jahr fLü.er gHitainmdlautnigosnresI.Skeanrdtee. de.r~.K..a.0.r.te· "

1913. •

A

Gültig im Deutsche~ Reiche und in Luxemb?.r~, in Belgien, X Identiteits kaart
Bulgarien. ltalien. Osterreich• Ungarn, Ruman,en, RuBland. • voor de verte-
Schweden. in der Schweiz und in Serbien, sowie bis auf genwoordi ging
van synthetische
· weiteres in Spanien und Portugal. stenen, edel- en
hal f edelstenen
1-: Inhaber:
Afb. 8
~ -& M 2 ~ ~ q '.,.
609
......... __ d-4-_-ÇJ~ -- __, den..û ~-191:.

" ,✓$_~~?'·~:-~---~. ,w.

. ~; ,,· Dienst- .. ~ ~ t.:· ·- -... ·" . ... ... ...::..~--···-·
J:-~-· stempel.
·

-•·. ----

·.................-··

>-( ►(. ►(:,.,(

I

Afb. 7

610

-·- - -· - -·- ·- · . -······- -----

=-=-, .VV::~. __-_. ¼Q.
. ' - ï ------:·----..-- -- -. -····- - ·-·····
·,-e;, ti,~~
l -- -~ ------ ..,.- ..-- ---.
l - r·•"'

R,--- ,•- •-- •- - •• • - - -- - •

Afb. 9 en 10
611

kleurd. Deze schitterende catalogus omvat 24 pagina's bruyère
piJpen, 7 pagina's kleipijpen en de overige pagina's accessoi-
res als deksels, spitten, dozen, tabakszakken, standaards enz.
en daarmee alle voorwerpen die ook Jacques Bergmans naderhand
als bijprodukten ofwel verhandelde of fabr i ceerde.

Zetten wij nu onze reis door Europa voort, dan komen wij veel-
vul dig de pl aats I dar- Oberstein tegen, ook nu nog wereldbe~
roemd om zijn fabricage en slijptechnieken van gesteentes en
half-edelstenen. Ook dat behoorde bij het produktenpakket van
J. Bergmans. (Afb. 8)
Londen werd.o.a. bezocht voor twee adr.essen van tabakszakken-
en tabaksblazenfabrikanten en in Birmingham was Bergmans kind
aan huis bij de firma Jackson vanwaar hij o.a. de asbestospij-
pen betrok.
Ook in Bel gië, waar hij enige leert i jd had doorgebracht bij
Scholtes Fi l s in Ar l on en bij L. Vanhoeren fr. in Oostende,
had hij vele 'kl anten', bijv. de bekende meerschuim-pijpenfa-
briek van A. Burhard in Antwerpen. Uit deze leerperiode l aten
wij u twee pagina's zien (van de vele!) met persoonlijke aan-

tekeningen van Jacques Bergmans (afb. 9 en 10).De getekende

vormen zi jn naderhand de basis voor zijn eigen fabricage van
bruyère pijpen en de laatste produkt ie van zijn kleipijpen.
Ook hier komen·wij i n de toekomst nog op terug.

In Hamburg, dé exporthaven bij uitst ek en de poort naar de
Skandinavische en Oostzeelanden, had hij intensieve contacten
met tal van vertegenwoordigers van praktisch a l le Europese
pijpenfirma's, zoals bijv. Davies uit Londen. Van daaruit be-
zocht hij Pinneberg in Sleeswijk (Ludwig Friedr.pf.fabr.),
Plau in Mecklenburg (Christoph Kern Kurzwaren Grosshandlung)
en LÖgumkloster in Sleeswijk (Bach SÖhne C.H.Pf.Fabrik). Ove-
rigens l igt laatstgenoemde plaats sinds 1920 weer in Denemar-
ken.
Sluiten wij onze rondtoer door Europa tenslotte af in Wenen,
de hoofdstad van het Habsburgse Keizerrijk en industriël e ze-
tel naast Ruhla in ThÜringen van meerschuim, barnsteen, Gala-
l i th, celluloid etc. Het feit dat hij daar in november een
volle maand verb l eef en Wenen als t huishaven gebruikte voor
zijn bezoeken aan Krakau, Lemberg, Boekarest en Boedapest zegt
meer dan vol doende, zonder in detail een uitputtende lijst te
behandelen van meer dan 30 adressen van fabrieken in pijpen en
accessoires.
Bewogen reisjaren waren 1913 en de volgende oorlogsjaren voor
Jacques Ber gmans, die ve l e tienduizenden kilometers aflegde
in een toen nog lang niet verenigd Europa, maar dat getui ge

6 12

enige h ieronder getoonde reisdocumenten t och weinig handels-
b e perkingen kende voor een handige e n hardwerkende Weerter
globetrotter! (Afb. 11)

.- ·-· - . ··· · --1
.tir ~.:._-;.•~t .:.i . :·.J \

,\;

'

\ - ·-···- -,...

\\.._._ .... .~._::;.:_

Af b. 11 .l···~ . •·•· •.·. ®_,.,;.,·· .·/J e , 1
f(•iscd;c/ i,-,,(,.c1 l

10

. z~---. J . . · /J.,

~"....,•• , 1 • •~.> .....4.r ...... A'

. . . -· w,./"- ~

·-~--- -...... __

6 13

BIJLAGE

St;. Claude 31 dec. 1912

Tussen de ondertekenaars de firma Grappin fils en Co. (Rue Lacuzon 1)
St . Cfoude (Jura) e n de heer Jacques Bergmans is het; volgende overeen-
gekomen :

1 De Vennootschap Grappin fils en Co. verleent de heer J . Bermans de
vertegen1,1oord1:ging van hun artikelen voor de verkoop in Duitsland
door middel van een corruniss1:e van 5% (v1:jf procent) in aUe zaken
direct of indirect door de firma geleverd: De commissie zal niet
verschuldigd zijn voor tei•ug~;endingen en schuZ,dvorderingen.

2 De heer Jacques Bergmans verpl,ü1ht zich niet te verkopen dan alleen
aan de groot- en k leinha.nde l, en de firma Grappin f i ls en Co . za7, de
bestellingen in el,ke orde van grootte uitvoeren als die firma's al
klant zijn, maar in ieder geval, zal, zij niet gehouden zijn te leve-
ren dan alleen 1uanneer de klanten betrouwbaar zijn en de beta'lings-
voorwaarden uit1weren; in aUe voorkomende geval,l,en moet de heer J .
Bergmans op de hoogle gebracht wor den van de reden waarom de firma
niet 1,1il, leveren .

;j De rekeningen zuUen naar de heer J . Ber gmans gezonden worden die ze
aan de kl,anten zal doorsturen. tlUeen de portokosten zuUen voor re-
kening van de firma Crappin fils en Co. zijn .

tJ De commissie is verschuldigd na betaling van de fa cturen en er zal,
aUe drie maanden aan de heer J . Bergmans een uittreksel van de re-
kening toegezonden worden evenais de provisie .

5 De collectie blijft het eigendom van de firma G:rappin fil s en Co.
en moet; haar worden te1•ugge;wnden op elk verzoek van haar kant,
hetzi,j om veranderingen aan te brengen of om enige andere reden.

6 De heer Jacques Bergmans zal, geen ve1•te9enwoordigi11g aannemen van
andere firma's en van andere artike l,en dan a ZZeen wanneer deze ar-
tikelen niet direct concurre1•en met die welke door de f irma. Grappin
fils en Co . gefabriceerd worden. De heer J . BergmaM verbindt zich
twee keer per jaar de clientèl,e te bezoeken voor de verkoop van de
artikelen van de firma Grappin f1:is e n Co .

7 liet voorliggende contr(wt zal 11iet eerder door een der beide par-
tijen verbroken kunnen i,10rde11 dan 6 maanden na aangetekend schrif-
te Zijk bei•ichl.

8 Voor de coeo1;;yi.Jpen :,al, een commissie van 2% (tzuee procent) 1,;or den
toegekend tot op de dav dat de kl,ante11 binnen dertig da,gen de voUe
prijs minus een korting van slechts lwee of drie procent betalen; in
het anderé geval, zal de corronistJie 1Jan ti:ee procent gegeven 1,1orden

aan de heer J . /Jei'gmaiis, maar worden de pri.jzen die onder het tarief
vallen, verhoogd. !let is afgesproken, dat var.af de dag dat de kl,an-
ten voor de cocospiJpen de voUe prijs minua een kol'ting van twee of
drie procent betaïen, de heer ,J. Bergmans recht ;,,al, hebben op de
corronisaie van s~;. (vijf procent) .

9 ln het geval dat de Vennootsdiap Grappin fil,s en Co . zal zijn ont-
bonden, is het voorliç;ge11de contra,,t van nul en generlei z,Jaarde.

614

THEODOR LAMP I

door Ruud Stam

Theodor Lamp is een van de belangrijkste mensen geweest in de
pijpenindustrie in het Westerwald (Duitsland) in deze eeuw.Hij
was niet alleen pijpenmaker, maar was vooral belangrijk als
grossier. Toen Lamp in 1975 in HÖhr-Grenzhausen stierf, heeft
zijn weduwe korte tijd later alle archieven vernietigd. Daar-
mee is zeer veel waardevol materiaal verloren gegaan.
De dochter van Lamp, d ie nog in HÖhr-Grenzhausen woont, is
niet meer bereid iets over haar vader te vertellen, en de
vrouw van de compagnon van Lamp in de eerste jaren, Wi l helm
Mannebach, is reeds over de 90 en her innert zich niet meer
veel. De gemeente lèvert geen persoonsgegevens van mensen die
nog pas kort geleden gestorven zijn, in verband met bescher-
ming van de persoonlijke l evenssfeer.
De voornaamste bronnen zijn dus opgedroogd. Moeizame naspeu~
ringen hebben desalniettemin een aantal gegevens opgeleverd,
die de moeite waard zijn om nu vast te leggen. Immers, binnen-
kort is ook dat niet meer mogelijk. De voornaamste nog be-
schikbare bronnen zijn:
- gemeentearchief HÖhr-Grenzhausen;
- archief Rademacher;
- archief van het Keramik Museum Westerwald;
- archief Trumm-Bergmans;
- mondel inge mededelingen van de heer MÜller, een oud- werk-

nemer van Lamp; de heer Fries, auteur van diverse histori-
sche artikelen en boeken over HÖhr - Grenzhausen; Fred Tijm-
stra en diverse nog in leven zijnde oud-pijpenmakers.

De voornaamste gebeurtenissen

Theodor Lamp werd op 5-4-1898 in Weitersburg (Westerwald) ge-
boren als zoon van Peter Lamp en Margaretha geb. Met zler. Na
zijn militaire dienst tijdens de Eerste Wereldoorlog trouwt
hij in april 1922 met Helene Berg, geboren 10- 5- 1900 in Katto-
witz. Uit dit huwelijk werden drie kind eren geboren: Theodor
(1922), Margaritta (Martha, 1923) en Peter Rudolf (Rudi, 19??)
De eerder genoemde weduwe Lamp was zijn tweede vrouw . Lamp is
omstreeks 1930 van zijn eerste vr ouw gescheiden.
De ouders van Lamp zijn vroeg gestorven. Zijn oom, Johann Lamp
geeft zijn neef de benodigde steun.
Lamp is van circa 1921 tot 1975 zelfstandig actief geweest in
de groothandel in pijpen en kleine artikelen van klei (JO). Al
voor 1921 hande l de hij incidenteel voor eigen rek ening. Voor-
dat hij zich zelfstandig vestigde, heeft Lamp het beroep van

615

koopman geleerd bij Jul ius Wingender.
Uit 1922 komen we in het Adressbuch der Ker amische Ind ustrie
de eerste vermelding tegen van het bedrijf van Lamp : Lamp und

Cie3 Bahnhofs tr. 27: Tonpfeifen und Wetzstein-Fabrik. Inhaber:
Theod. Lamp und W. Mannebach.

Als b i jzonderheid word t vermeld, dat het bedrijf een telefoon-
aansluiting heeft.

Het bedrijf aan de Bahnho fstr. (de tegenwoor dige Rathausstr.)
was gevestigd in het oude sigarenfabriekj e van MÜllenbach und
Sohn.
Als Lamp in .1 922 in het huwe lijk treedt, wordt er een huwe-
lijksfoto gemaakt bij het huis Am VÖlker van zij n oom Johann .
Vermoedelijk hee ft Lamp reeds dat jaar een deel van het huis
van zijn oom gehuurd. Op 22 november 1922 werd er een bouwver-
gunn ing verleend voor de. verbouwing van het huis Am VÖ lker . De
firma van Lamp zou daarna in dit huis gevestigd bl ijven.
Zoals r eeds verme l d, werk te lamp de eer s te j aren samen met
Wilhe l m (Wil li) Mannebach, geboren 6- 4-1899 in HÖhr en 27-10-
1955 gestorven in HÖhr-Gr enzhausen . Mannebach was getrouwd met
Mathild e Fries . Uit het huwelijk werd een dochter geboren:
Hannel ore Liesegang-Mannebach.
Wanneer de samenwerking met Mannebach beë ind igd is, is niet
duidelijk. Dit·moet echter in de twintiger jaren gebeurd zij n .
In 1928 brandt het huis en de fabriek Am VÖlker af.
Op 22 april 1928 richt Lamp aan het Landratamt zu Montabauer
een ver zoek om het door br and verwoeste fabri eksgebouw weer op
te mogen bouwen . Hij wil in het pand een moffeloven (voor het
bruineren van pijpen) installeren. Het huis word t, zoals later
zal b l ijken , niet gehee l herbouwd. Op 24 mei kri jgt hij de

bouwver gunni ng : 11Der Muffe fofen wird aus ZiegeZstein und Feu-
erfesten Stein und EisenmuffeZ herqes teUt. 11 (Afb. 132 en 3)

/. 1y,:..,"tu1-,•,~ -j•l
~ r l /, , 1 . . ~ , . ,f , , • ~ ,

,--~ -illi11!ij1l ,., ..r,fr~,.;....,.... " ' ' '

~

mEU LLJ 1H 1r_ ~~H{1!f~•~

.,_..~.,...=~~J--==~<•-~~=·.J

Afb. 1: Zijaanzicht fabr ieksgebouw 1928

616

Opva llend zijn d e ged e t a il leerde b e palingen waar a a n het bo uw-
wer k moe t v oldoen in ver band met d e zorg voor go ede arbeids om-
s tand igheden.

Afb. 2: Plat tegrond fabrieksgebouw 1928,
rechtsboven de moffeloven

Afb. 3: Doorsnede f abriek 1928 met moff eloven

6 17

De firma van Lamp duikt onder diver se namen op . Uit bewaard

gebleven archiefstukken en brieven is het volgende beeld t e
destilleren.

Aanvangs jaren zi j n de data van gevonden br i even en ar chief-
stukken . De begindata van e en per i od e waar i n een bepaalde naam

gebruikt i s , kunne n dus ook eerder liggen (afb . 4 en 5) .

Tijd Naam Merk

1922 Tonp f e i fen und Wetzstein-Fabr ik gekruiste pijpen
Lamp . und Cie
1922
Tonpfe i fen und Wetzste in-Fabr ik
1922-1 92 . Lamp und Mannebach
192. - 192 . Lamp und Mannebach
Lama Export Gesel l scha ft

:~;~- 19 ··) Theod . Lamp und Co

1948- 1976 Theod . Lamp t wee evenwij dige
pijpen

[J l . . . . -- - 1- -_ _ _ , ,

Afb. 4: Et iketten

TON PFEIFEN - UN D SP I ELWAREN - FABR I K • EXPORT

5410 HOEHR-GRENZHAUSE N 1

fel"!!g•o.,,,.,e, lo..io Ho '!h• •G,.,n-zhnu, ,,.., Po,ilach 8&

ll:u<1,11r. Mosse •Cc:,dt. l'I.BC Code 61h Ed

(h1r1 \ -r.o"10 , G ewe•IJ'!bO"~ H c-,e h r•Grl'l,.,1.,1'h1Ui"
ro1ISO\'!!cllon10, f, o"lru,1/M .Si8S

Afb. 5: Briefhoofd

618

De eers te naam "Lamp und Cie" is ontstaan, doordat Lamp t1.J-
dens zijn leerjaren bij Wingender voor eigen rekening een par-
tij goederen naar Spanje exporteerde. Toen hij de betaling
niet binnen kreeg, is hij naar Spanj e afgereisd en heef t daar,
om meer indruk te maken, zich gemeld als de vertegenwoordiger
van de firma Lamp und Cie . Ook de later gebruikte naam Lamp
und Co berust , vo_or zover ik dat thans kan over zien, niet op
het hebben van een compagnon, maar zou wel eens dezelfde reden
kunnen hebben. Mij is na de beëindiging van de samenwerking
met Mannebach geen compagnon meer bekend.
De naam " Lama", in feit e de afkorting van Lamp en Mannebach,
wordt door Lamp ook n og tot het einde van het bedrijf op tal
van pijpen gebruikt .

Seeliger (7) laat op blz. 1.45 van zijn dis sertatie een Kaffee-

hauspijp met Lama daar op zien en schrijft deze als pijp van
r ond 1900 toe aan een pijpenmaker tus sen Weser en Harz , ge-
maakt uit een vorm a f komstig uit het Wes terwal d. Deze toe-
schrijving kan niet anders dan onjuist z i jn.

Als in 1936 het nationaal-socialistische " Verband der Wester-
wälder Tonpfeifen-Industrie" wordt opgericht, treedt Lamp di-
rect toe. Lamp is ongetwijfeld goed op de hoogte geweest van
de ontwikkeling van het pijpenmakershandwerk en van de situa-
t ie van de lokale gr ossiers en de invloed daarop van he t nati-
onaal-socialistische regiem. Zoals ik in mij n beschri jving van
de organisaties .van pijpenmakers in en rond de Tweede Wereld -
oorlog (9) reed s heb aangegeven, werden de lokale gros siers
steeds verder ui t het economisch verkeer geweerd. Het is dan
ook n iet verwonderlijk, dat Lamp op 15-11 - 1940 en 15-1 2- 1940
een bouwvergunning aanvraagt voor een oven. Op 12- 5-1941 word t
t oestemming gegeven het gebouw te vergroten en een ronde oven

te bouwen (afb. 6~? en 8).

Een ronde pijpenoven is in het Wes terwald een uitzondering .
Als reden voor de ver gunningsaanvraag wordt in de bouwbe-

schrijving s l echts "Fabrik-techn. Crunden" aangevoerd . In wer-

kelijkheid is thans t e r econstrueren, dat Lamp met zijn groot-
handel niet meer voor t kon en dus een pij penmakerij op zette .

Na de oorlog leefde de pij penindus t rie kort stond i g op ( 1) .
Lamp kwam tijdens de Frans-Mi litaire Regering direct in het

bestuur van de Fachuntergruppe Tonpfeifen und Tonspi e lwaren im
Wirtschaftsverband Steine und Erden (9) . Lamp za l onge twij fe ld

en van de opleving en van zijn bes tuur sl idmaatschap geprofi-
teerd hebben. Toen in het midd en van de vijftiger jaren de
t wee grote pi jpenfabrieken en groo thandelsbedrijven Julius
Wingender & Co en Schil z- MÜllenbach stopt en, werd Lamp d e eni -

619

Afb. 6: Zi jaanzicht fabrieksgebouw 1941

Afb. 7: Plattegrond fabrieksgebouw met oven 1941
620

Afb. 8: Doorsnede oven 1941

Afb. 9: Het huis van Larrrp ca. 1975. Foto : Fred Tijmstra

621

ge groothandel in het Westerwald op dit gebied (6) .
In d e oorlog was de zoon Theod or gesneuveld . De ze wa s d e be-
oogde opvolger van Lamp . Peter - Rudolf was in de ogen van Lamp
niet zake l i jk genoeg en Mar tha had and er e p l annen . De teruglo-
pende bedrijvigheid en het feit dat Lamp geen opvolger had en
zelf t e oud wa s om op ander e pr odukten over te gaan, zi jn a an-
leiding geweest voor het laatste verzoek om een bouwvergunning
op 27- 7- 196 1. Op 22 s ep tember l icht hi j dit verzoek ook met
zoveel woorden toe . De bouw van 1961 her stel de de t oestand van

voor d e br and van 1928 (afb . 9) .

Wanneer de ~ven u i t 1941 gesloopt is, is niet te achterhalen .
Na d e oor l og h ee ft Lamp weer een op hout en br iket t en ges t ook-
t e moffeloven voor het bruiner en. Ook hiervan i s nie t duide-
lij k, wanneer d eze gebouwd is . Wa s d i t mis schien nog de oven
uit 1928?
Lamp overli j dt in 197 5. I n 1976 word t de f irma opgeh even ( 10) .

(Het volledige notenapparaat vindt de lezer na het tweede ar-
tikel over Theodor Lamp in een volgend nwnmer van dit bl ad)

PIJ PENDAG 1994

Op 23 apr il j . l . werd in het Museum h e t Catharina Gasthuis in
Gouda de bij eenkomst gehouden . Ongeveer 60 mensen waren aan-
wez i g . Als verras sing werd de nieuwe PKN-uitgave over d e
Goud se p i jpenmaker smer ken ten doop gehouden. Conser vat or Ger t
Willems r eikt e he t e erste exemplaar u i t aan de schri jver Hans
van der Meul en. Daarn a konden de l eden he t bo ek tegen geredu-
ceer de pr ijs aans chaffen .
Het progr amma verl iep geheel volgens s chema , van de aanwez i -
gen hoorden we posit i eve gel uiden . Aan het einde van het pr o-
gramma werden de spr eker s en het bes tuur in d e bloemen en de
wijn gezet .
Eerder kwam t ot ons he t verzoek om eens een pij pend ag op een
zondag te doen plaats vind en i . v . m. leden die op de zaterdag
wer ken. Uit d e r eact i e van d e led en uit d e zaal viel af t e
lezen, dat men daar geen bezwaar t egen had . De redactie zal
nu verd er ond erzoeken of d it t e reali s eren is .
De dag werd gekenmerkt door de ontspannen sfeer die tus sen
onz e leden a anwe zig was , ondanks het f eit d at s ommi gen elkaar
weinig t r effen. Vandaar dat na he t programma een aanzienlijke
groep he t gezellig samenzi jn voor tz et t e .
Het bestuur dankt iedereen die bijgedr agen heeft deze dag t ot
een succe s te maken , i n h e t b i jzonder onze gas t heer Ger t Wi l-
lems, en hoopt op een prettig weer zien in 1995.

622

GOEDEWAAGENS CLEAN BORE PIPE

door F . Tymstra
In het begin van de vijftiger jaren bracht de Firma Goedewaa-
gen de Clean Bore pij p op de markt , waarop patent werd aange-
vraagd. De pijp was van bruyèrehout gemaakt, de steel van pa-
ra of hoorn. Het bijzondere zat in de hals van de houten kop .
Daarin werd een stukje steel van pijpaarde gemonteerd; offi -
cieel sprak men van een keramische binnenvoering .
Bij het roken nam het stukje poreuze pijpesteel a lle vocht
op , zodat de pijproker geen bitter tabakssap op de tong
kreeg .
Verder bleven ook de teer en de harsen achter, welke vrijkwa-
men bij de verbranding van de tabak.
Een tweede voordeel van dit systeem was, dat het nooit ver-
wisseld hoefde te worden. Het bleef werkzaam zolang men de
pijp gebruikte. Deze uitspraak moes t men le tte rlijk opvatten.
Als immers de keramische inhoud verzadigd was , dan was het
effect verdwenen en de pijp afgeschreven.
In uitzonderingsgevallen kon het pijpaarden steeltje ver-
nieuwd worden, maar dat ging niet eenvoudig.
Voor het schoonhouden van de Clean Bore pijp was een wollen
pijpreiniger noodzakelijk. Het mondstuk hoefde niet van de
pijp afgenomen word en: men stak sl echt s de wollen pijpreini-
ger door het monds tuk tot in de kop , waardoor het ker amisch
interieur niet werd beschad i gd. De reiniging was dan perfect.

Goedeivaagen's Clean Bore

623

Fabricage en produkten

De Clean Bore pijpen werden in de fabriek van de familie Berg-
mans in Weert vervaardigd . In overleg met de Firma Goedewaagen
werd uit de bestaande fabriekscollectie houten pijpen een keu-
ze gemaakt. Goedewaagen liet zich leiden door modellen die op
dat moment het best verkocht werden.

Uit bruyèrehout werden eerst de koppen gedraaid en afgewerkt.
Goedewaagen leverd e de keramische stelen, d ie in korte stukj es
op maat werden gezaagd . Daarna werd in de hals van de kop een
zuiver gat geboor d (Clean Bore) en het s tukje stee l bevestigd.
De ruwe mondstukken van para en hoorn werden in het buiten-

l and gekocht en in de fabriek gepolitoerd en pasklaar gemaakt .
Daarna werd de pijp gemonteerd en per stuk verpakt .

Op de hals van de pijp stond aan de ene kant GOEDEWAAGEN en
aan de andere kant CLEAN BORE. Door de toepassing van het ke-
r amische element was het merk beschermd. Bergmans mocht deze
pijpen alleen voor Goedewaagen maken.

Het assortiment bestond uit 12 modellen in vier verschillende
uitvoeringen ofwel kwaliteiten . Dat werd bepaald door de kleur
van de kop en van welke steel gebruik gemaakt werd. Op deze
manier kwamen de prijzen tot stand.

Clean Bore Junior f 2, 50
Clean Bore Para f 5,90
Clean Bore Hoorn f 7,50
il 2, 50
Clean Bore Club

Er werd in 1952 veel reclame voor deze pijp gemaakt, o.a. i n
he t blad Linie van de Nederlandse Spoorwegen. Speciaal rond de
feestdagen aan het einde van het j aar kwam men fraaie slogans
tegen: "S int Nicolaas heeft dit jaar een prachtcadeau voor
mannen: de CLEAN BORE PIJP" of: "De kerstman weet wat een man-

nenhart begeert: een CLEAN BORE PIJP".

Tevens werd de pijp geëxporteerd naar Amerika, waar de Firma
Wa lly Frank de verdere distributie verzorgde .

De looptijd van deze pijpen heeft zo 'n 6 tot 7 jaar geduurd en
soms werden tussentijds modellen veranderd.

Bron:
- Fabrieksarchief J. Bergmans , Weert
- Interview de heer Jacques Bergmans

624

l ?e JAARGANG NR. 66 OKTOBER, 1994

INHOUD en KORTE BERICHTEN 625

PIJPEN UIT EUROPA MET GEZICHTEN UIT ZUID-AFRIKA 626

THEODOR LAMP II 637

KORTE BERICHTEN

- De VERZAMELAARSBEURS in de Jaarbeurs in Utrecht vindt dit
jaar plaats op 12 en 13 november. Ook de PKN is aanwezig.
Zie verder de aankondigingen in de landelijke pers.

- Op 27 augustus j.l. vond in Gouda het PIJPENMAKERSFESTIVAL
plaats . Organisator de heer G. Verborg van het Ambachtsmu-
seum Verborg uit Haastrecht had voor deze gelegenheid een
speciale pijp in beperkte oplage gemaakt. Het is een gegoten
geglazuurde kop met tekst, waarbij de uitgietstukken niet
weggesneden zijn . Geïnteresseerden kunnen zich met hem in
verbinding stellen: tel . 01821-1786.
De bezoekers zagen demonstraties van pijpen- maken, konden
pijpen kopen, informatie inwinnen en een deel van de collec-
tie van Freek Mayenburg bewonderen. De PKN was met een
stand aanwezig, hetgeen ons weer enkele nieuwe leden heeft
opgel everd.

Onlangs is een nieuw boekje verschenen, dat wellicht sommige
lezers en liefhebbers van de produkten van Goedewaagen zal
interesseren .
Titel : Goedewagen's gebruiksgoed
Auteur: drs. Marie-Therese van Glabbeek
Ui tgave: Het Krui t huis, Stedel ijk M-useuin voor Hedendaagse

Kunst te 's-'Hertogenbosch
ISBN 90-6538- 142-2. Gebonden, 96 b l z .

Het bo ekje gaat vooral over gebruiksaardewerk van Goedewaa-
gen (met vele illust~aties van deze aa_rdewerkprodukten) in
de 20e eeuw tot· heden. De geschiedenis van de fabriek en de
ontwikkel ing worden in kort bestek beschreven ; daarin ook
beknopt aandacht voor (het verval van) de pijpenfabricage.

625

PIJPEN UIT EUROPA MET GEZICHTEN UIT ZUID-AFRIKA

door F. Tymstra en F. Kompier

Inleiding

Nu ~elson Mandela de eerste zwarte president van de republiek
Zuid- Afrika is, waarmee een roerige periode hopelijk voor lan-
ge tijd afgesloten is, is het misschien wel aardig door middel
van wat pijpekoppen een andere roerige periode in de geschie-
denis van Zuid-Afrika te belichten: de tijd van de Boerenoor-
logen.
Eerst even wat geschiedenis. Jan van Riebeeck stichtte in 1652
een Hollandse Nederzetting i n Zuid-Afrika als een rustpunt en
herstellingsoord op de zeeweg van Amsterdam naar Batavia. Van-
uit Kaap de Goede Hoop werd het land allengs, maar tegen de
wens van de VOC in, gekoloniseerd. In 1672 waren er zo'n 600
blanken, in 1700 rond de 1200, maar gedurende de 18e eeuw
groei de het aantal aan tot ongeveer 27000. In hun drang naar
het oosten raakten ze slaags met Bantoes, die in· tien oorlogen
tussen 1779 en 1879 onderworpen werden.
Onder de VOC werd de Kaapkolonie bestuurd zoals een wingewest
altijd bestuurd is en zeker in die dagen. Dit leidde tot een
groeiend verzet van de kant der bewoners, die aandrongen op
vrije handel en zel fbestuur. Tensl otte lag Amsterdam ver weg.
Een en ander leidde inderdaad tot een zekere mate van zelfbe-
st uur voor de burgers.
Als steunpunt voor hun handel sgebied, maar vooral om de stra-
tegische waarde, namen de Engelsen gedurende de Napoleontische
oorlogen in 1797 de Kaapkolonie in bezit, die in 1803 na de
Vrede van Amiens weer aan de Bataafse Republiek terugviel. In
1806 echter heroverden de Engelsen de Kaap . Dit l eidde tot een
cultuurstrijd tussen Brit en Boer.·
In 1820 landden er 20000 Britse immigranten. Het Engelse be-
leid de zwarte en gekleurde bevolking meer pol itieke rechten
te geven kwam in botsing met het patriarchale karakter van de
Hollandse kolonisten. In 1836 verliet een kwart van de blanke
bevolking, te weten 10000 Afrikaners hun woongebieden ter wil-
le van hun vrijheid. Hi ermee begon De Grote Trek. Ze stichtten
eigen republieken over een uitgebreid gebied, later gegroe-
peerd in: Natal, Oranje-Vrijstaat en Transvaal. Zodra een ge-
ordend bestuur gevestigd was, annexeerden de Engelsen deze
landen (Natal al În 1843-1844), wat aanleiding ·was tot de
Vrijheidsoorlogen van 1880-1881 en 1899- 1902,

Over beide oorlogen is nogal het een en ander te vermelden,
maar we _volstaan ermee te zeggen, dat de eerste in het voor -

626

deel van de Boeren afliep. Op 3-8-1881 werd in Pretoria de
vrede gesloten. KrÜger werd in 1883 tot president van de Repu-
bliek, het vroegere Transvaal, gekozen. In 1888, 1893 en 1898
werd hij steeds herkozen.

Tweede Boerenoorlog 1899-1902

Voor ons verhaal is .de Tweede Boerenoorlog van belang, omdat
verschillende hoofdpersonen in die strijd model hebben gestaan
voor een aantal pijpekoppen.
De beide republieken Oranje-Vrijstaat en de Republiek van
Zuid-Afrika beschikten over 50 à 60duizend man, waaronder een
zeer groot aantal vrijwilligers uit de Kaapkolonie en van an-
dere nationaliteiten. Waarschijnlijk stond maar de helft hier-
van gelijktijdig aan het front, omdat velen voor korte of lan-
gere tijd naar hun boerderijen teruggingen. Eind oktober be-
schikten de Engelsen over ongeveer 25000 man, en wel in Natal
een divisie onder White, in Kimberley onder Cecil Rhodes, in
Mafeking onder Baden Powell en in Rhodesia troepen onder Plu-
mer. Onderweg waren vier divisies en een cavaleriedivisie on-
der Buller, waardoor het totaal zou stijgen tot 80000 man .

De operaties kunnen in drie periodes worden onderscheiden:

1 De eerste gevechten tot begin 1900

De Boeren slaagden erin de Engelsen bij Ladysmith te ver-
slaan. Ook Kimberley en Mafeking werden belegerd. Begin de-
cember 1899 rukte Buller op om de belegerden te ontzetten.
In deze fase van de strijd leden de Engelse troepen zware
nederlagen.

2 Het optreden van Roberts

In plaats van Buller werd nu Roberts opperbevelhebber. De
sterkte werd tot 150000 man opgevoerd. Door frontaanvallen
te vermijden en door een slimme omsingelingstactiek wisten
de Engelsen de Boeren in het nauw te drijven, hoewel de
laatsten geen ernstige verliezen leden en buiten de spoor-
lijn nog meester van het land waren . De Enge l sen hadden veel
te lijden van het optreden van De Wet en De la Rey. pe En-
gelsen mochten dan wel Bloemfontein (maart 1900), Johannes-
burg (31 mei) en Pretoria (5 juni) in bezit genomen hebben,
daarmee was de beslissing nog niet bevochten. Dat gebeurde
pas op 27 augustus, toen het leger van Botha het gevecht van
Bergendal verloor, waarbij dit leger zich oploste en presi-
dent KrÜger zich aan boord van het Nederlandse oorlogsschip
"Gelderland" naar Europa begaf.

627

Afb. la lb

2a.

628

3a en Jb
629

3 De guerrilla

Officieel proclameerde Engeland nu de annexatie van de Boe-
renrepublieken. Roberts ging naar Engeland terug in de ver-
onderstelling, dat zijn opvolger Kitchener de toestand wel
in de hand kon houden . Maar ofschoon de Engelsen ongeveer
200000 man in het veld hadden, zou het nog twee jaar duren
voor de vrede kon worden getekend. De Wet en Steyn (voorma-
lig president van Oranje-Vrijstaat) hadden 3000 man verza-
meld, die het de Engelsen knap lastig maakten met hun aan-
vallen, waarbij ze zelfs twee keer de Kaapkolonie binnenvie-
len.
Op dezelfde wijze gingen De la Rey, Viljoen en Louis Botha
te werk. De Transvaalse regering handhaafde zich nog in het
noorden te Pietersburg tot 8 april 1901, toen Plumer het be-
zette. Ondanks de Engelse successen was de toestand voor hen
toch niet zo gunstig. De gevangenen en de vrouwen en de kin-
deren waren in concentratiekampen ondergebracht en vormden
daardoor een grote zorg voor het Engelse bestuur, terwij 1 de
strijdende Boeren de handen vrij kregen om grotere en klei-
nere voorraden van de Engelsen te overmeesteren. Bovendien
vielen de Boeren regelmatig de Kaapkolonie binnen.
Dit al l es noodzaakte de Engelsen om telkens zeer sterke
troepen in te zetten, waarvan weer andere Boerenaanvoerders
(De la Rey in het westen, De Wet en Smuts in de Vrijstaat)
gebruik maakten om hun slag te slaan. In deze tijd stonden
nog zo'n 23000 Boeren tegenover een overmacht van een kwart
miljoen Engelsen. Ten slotte moesten de Boeren toch het on-
derspit delven en werd op 31 mei 1902 de Vrede van Vereeni-
ging gesloten, waarbij de Boerenrepublieken werden geannex-
eerd.

"Oom Paul" J<.x,üger

Omdat de naam KrÜger in Nederland nog een bekende klank heeft
en er naar zijn portret nogal wat pijpen gemaakt zijn, volgt
hier een korte levensbeschrijving. ·
Hij werd als Stephanus Johannes Paulus Krüger op 10 oktober
van het jaar 1825 in Vaal bank in de Kaapkolonie geboren. Hij
groeide op in de voortdurende strijd tegen de Bantoes. Op 12-
jarige leeftijd al nam h i j deel aan de strafexpedit i e tegen
Dingaan, trok in 1839 de Transvaal binnen en vestigde zich in
1842 in het district Rustenburg. Hij had weinig schoolonder-
richt genoten, maar door zijn karakter won hij de achting en
het vertrouwen van zijn landgenoten. In 1845 werd hij veldkor-
net, in 1864 commandant-generaal en in 1874 vice-president .

630

Om te protesteren tegen de annexatie van Transvaal werd hij in
1877 naar Londen afgevaardigd, zonder resultaat overigens.
In december 1880 riep het driemanschap KrÜger, Joubert en Pre-
torius de republiek uit, wat leidde tot de Eerste Vrijheids-
oorlog.
In 1883 werd hij voor de eerste maal tot president gekozen,
waarna hij steeds, zoals al vermeld, tot en met 1898 herkozen
werd·. Hij wilde af van de Engelse invloed en vocht al die Ja-
ren door voor de algehele autonomie van zijn land.
KrÜger heeft veel gedaan voor de economische opbloei van
Transvaal en de versterking van het leger.
Na het uitbreken van de Tweede Vrijheidsoorlog in 1898 verliet
hij Afrika in 1900 om in Europa hulp te vinden voor de strijd
van de Boeren. Koningin Wilhelmina nodigde hem uit naar Neder-
land te komen en stuurde de kruiser 'Gelderland' om hem op te
halen. Hij genoot in ons land gastvrijheid in Den Haag, in U-
trecht en Hilversum. Intussen bezocht KrÜger de Franse presi-
dent Loubet en probeerde een officieel bezoek te arrangeren
bij keizer Wilhelm II. Dat laatste is hem niet gelukt, omdat
de keizer vreesde, dat de Engel s-Duitse betrekkingen in het
geding zouden komen.
Zijn laatste levensdagen bracht hij door in Zwitserland, waar
hij op 14 juli 1904 op 78-jarige leeftijd overleed. Hij werd
op 16 december van dat jaar in Pretoria begraven.

Als beroemd staatsman werd Paul KrÜger door meerdere pijpenfa-
brikanten vereeuwigd . De pijpen zullen kort in omloop zijn ge-
weest, vermoedelijk het laatste decennium van de vorige eeuw
tot kort na zijn dood.

Beschrijving van de afbeeldingen

Afb. la,b,c. Gekaste pijp, Engels, hoogte 4,2 cm.
la: Ws. Paden-Powell . lb: Ws. Roberts (mond en kin be-
schadigd), la: Paul KrÜger ligt duidelijk onder.

Afb. 2a,b. Gekaste manchetpijp, Frans: L. Fiolet, St. Omer,

hoogte 4,9 cm. Voor de Engelse markt op 31-1-1900 gere-
gistreerd: N° 352681. Volgens BAR 146i, 1985, blz. 90
wordt mogelijk Kitchener uitgebeeld. Maar vergelijking
met cat . Julius Wingender & Co. nr. 790 leert, dat het
Roberts moet zijn.

Afb. 3a,b. Gekaste pijp, Engels, hoogte 4,5 cm.
3a; Buller. 3b: Roberts .

Afb. 4a,b. Gekaste pijp, Engels (of Iers·?), hoogte 5,5 cm·;
zeer dikke ketelwand. 4a: Kitchener, 4b: Engelse vlag.

631

Afb . 4a 4b

56

632

Bekend is een bijna identiek exemplaar, waarop BOBS Ro-
berts staat afgebeeld.

Afb. 5. Gekaste pijp, Engels, ws. J . Pollock, Manchester,

hoogte 6 cm, mondstuk wit gelakt. Afb .: Buller.

Afb. 6. Gekaste manchetpi jp, Duits : W. Klauer, Baumbach, uit
een vorm die mogelijk van J. Wingender & Co . stamt. Hoog-

te 5 cm. Afb.: Generaal de Wet.

Afb. ?. KrÜger. Gegoten doorroker, geglazuurd, wit , Neder~
lands: vermoedelijk Van der Want & Barras, afgebeeld in

catalogus, hoogte 4,7 cm. Vindplaats: Amsterdam.

Afb. 8. KrÜger. Gekaste pijp, maker onbekend, hoogte 5,2 cm.

Vindplaats: Amsterdam.

Afb. 9. Gekaste manchetpijp, gelakt, hoogte 6 cm. Opschrift:

P. KrÜger. Maker onbekend, maar de pijp komt uit Baumbach
e.o. Vindplaats: Amsterdam.

Afb.10. Vorm van pijp van afb. 9 . Deze vorm komt uit Baumbach.

Laatste eigenaar was T. Tries. Materiaal messing, driede-
lig, _periode rond 1900.

Afb.11. KrÜger. Gegoten manchetpijp, geglazuurd, wit, hoogte

6 cm. Maker vermoedelijk Van der Want & Barras, afgebeeld
in catalogus. Vindplaats: Amsterdam.

Afo.12. Gegoten doorroker, geglazuurd, wit, hoogte 5,5 cm. Ge-
zicht identiek aan afb. 11. Maker mogelijk Van der Want &

Barras, zie catalogus. Vindplaats: Amsterdam.

Afb.13a en b. · Goedewaagen manchetpijp, serie 6 , model 186. Ge-

lakt met ingebrande hoedtand (Ambre-techniek) . Komt ook

voor in het wit. Deze pijp wordt in de wandelgangen Paul

KrÜger genoemd. Ik betwijfel of dit Paul KrÜger is om de

volgende redenen:

I De oudere KrÜger wordt immer afgebeeld met een ring-

baard. Het GW-model toont twee bakkebaarden.

2 De hoed is een strohoed. KrÜger droeg een ander model.

Ook het gezicht is te jong voor de KrÜger van rond de

eeuwwisseling . ·

3 Alle manchet- of rietsteelpijpen uit de GW-catalogus

zijn niet van een naam voorzien. Bij andere modellen

uit deze serie zijn ook verkeerde benamingen in omloop.

Dat deze 'man met de strohoed' veel van KrÜger weg had,

en voor het gemak zo geïntroduceerd werd, heeft te ma-

ken met de verkoopbaarheid van de pijp.

633

Afb. [; Afb. 10
634

Afb. 11
Afb. 13a

Afb. 12
Afb. 13b

Voorts kan uit pijpencatalogi vastgesteld worden, dat KrÜger-
pijpen gemaakt zijn door:

- Van der Want & Barras (Hollandia): vier modellen in diverse

afmetingen. Twee rietsteelkoppen (nr. 12 en 14), een gebogen
doorroker (nr. 13) en een rechte doorroker (nr. 16) (afb.14).

- Julius Wingender & Co, HÖhr, kop met nikkelen buisje en

roer, nr. 789.
- Schilz-MÜllenbach, HÖhr, idem als Wingender nu onder nr.504.
Het mag wel duidelijk zijn, dat in dit artikel niet alles aan
bod is gekomen. Er is bijvoorbeeld een plakplaatje met de af-
beelding van Botha op een pijp bekend. Er zijn Engelse pijpen
gemaakt met de gezichten van matrozen en soldaten, op weg naar
het front in Zuid-Afrika. Maar hiermee zouden we buiten de
oorspronkelijke opzet van dit verhaal gekomen. zijn.
Met dank aan Jos Engelen en Jan Kwint voor hun bijdragen.
Collectie Ferrie Kompier afb. 1,2,3,4,S,6; Chris Moester afb.
7 ,8, 11; Fred Tymstra afb. 9, 10, 12 , 13.

,,HOLLANDIA" DOORROOKERS.

z.,,n, guriim.l roc,u. md.

DlkhJ buisfe.

Tupw: en atn:11.d'iOQor d11rd
e: nic&cL

H.inkncd QOt,JldMm( Slt-1'Y.I
aDd-'!t!d:tl

H1tttul'tlml SP'Utn
und Nld:cl

Afb. 14 Catalogus Van der Want & Barras

636

THEODOR LAMP I I

door Ruud Stam

Lamp is a l tijd in de eerste plaats handelaar geweest. Er wordt
zelfs beweerd, dat hij zelf nooit een pijp gemaakt heeft. Zoals
reeds vermeld zijn er in de Tweede Wereldoorlog wel pijpen in
zijn bedrijf gemaakt.
Lamp liet zijn pijpen dus e l ders maken. Veelal bij de kleine
thuiswerkende bedrijven. Lamp bezat zelf een groot aantal vor-
men. Deze waren gemerkt met de letters TL. Afhankelijk van wat
de markt verl angde, l iet hij 6f pijpen maken uit zijn eigen
vormen óf kocht hij partijen pijpen op. Sommige pijpen dragen

het opschrift LAMA (Lamp en Mannebach) dat in de vorm gegra-

veerd is. Als zuinig koopman zocht hij steeds het bedrijf op,
dat zo goedkoop mogelijk kon l everen. Soms ging h i j daartoe
met zijn vormen meerdere bedrijven af.
Lamp sprak een vaste prijs a f . Daarbij moet wel bedacht worden
dat deze prijzen zeer laag waren en dat de winstmarge voor de
pijpenmakers zeer gering was. Er heerste bijna constant armoe-
de onder de pijpenmakers. In feite kan gesteld worden, dat in
een markt die gekenmerkt wordt door een overaanbod d i e bedrij-
ven die het meeste klem zaten tot een vol doende lage offerte
bereid waren.
Bij aflevering liet Lamp de pijpen door zijn medewerkers sor-
teren op Ie, 2e en Je keus . Afhankelijk van deze indeling
stelde Lamp de pijpenmaker voor de keus akkoord te gaan met
een lagere totaalprijs of alles terug te nemen. De pijpenmaker
die toch al in financiël e nood verkeerde, koos dan meestal
voor de l agere totaalprijs die soms onder de kostprijs lag.
Soms keurde Lamp ze l fs de hele partij af. De pijpenmaker had
daar vaak maanden aan gewerkt. Als deze zich beklaagde hoe hij
aan eten moest komen, kocht Lamp de partij op voor een nog la-
ger bedrag dan Je keus.
In het bedri j f van Lamp werden de pijpen afgewerkt. Bruineren,
beschil deren, etiketteren, monteren en verpakken gebeurde in
de werkp l aats Am VÖ l ker.
Naast pijpen handelde Lamp ook in fluitjes, schiettentartike-
l en, schertsfiguren, speelgoedpijpjes, kinderspeel goed uit
klei, beeldjes, nesteieren, spaarpotten, winterhulpspeldjes,
etc. (2,4,5 en Il). Veel van deze artikelen werden in het be-
dri j f van Lamp ook arge1werk.t en ook daarvoor gold, dat Lamp
deze betrok van diverse bedrijven.

Het asso1>timent

Van het assortiment van Lamp heb ik 2en 600c.le indruk gekregen

637

Afb. 10 a, b

638

Afb. 10 c, d

639

doordat ik van de heer MÜl ler, de laatste werknemer van Lamp,
een deel van de tooncollectie heb kunnen overnemen. Bovendien
heb ik in de tuin van het huis Arn VÖlker tij d ens de verbouwing
in 1990/199 1 kunnen graven.
De meeste pijpen die door Lamp werden verhandeld, waren een-
voudige pijpen. Daarnaast had lamp ook meer bijzondere soorten
al s monster in voorraad, bi jvoorbeel d bedevaartspijpen (3, 8),
gegl azuurde pijpen, porceleinen pijpen of pijpen van buiten-
landse fabrieken als Goedewaagen, De Bevere of sommige Engelse
bedrijven. Lamp was daardoor in staat een breed assortiment te
l everen (Afb. 10a,b,c,d).

De eenvoudige pijpen werden in zeer grote aantallen verhan-
deld. Zo bestelde Lamp bij Radermacher in Hilgert bijvoorbeeld
op:

11-2-1927: 10.000 pijpen
18-2- 1927: 15. 000 pijpen
19-2-1927: 1.500 Ohi o Cigarren (fluitje in de vorm van

een sigaar waar snoepjes van gekleurde en ge-
zoete, gepofte r i jst in werden gedaan)
25-3-1927 : 62.000 poepmannetjes en
27-8-1949: 22.000 "Hänschen" (een kort e pijp).

MÜl l er herinnert zich u i t de jaren 60 nog zendingen van 7 tot
8 ton pijpen en schi ettentfiguren naar Frankrijk.
Het is duidel ijk, dat Lamp zijn winst haalde uit de handel in

grote aantallen. Een deel van de thans in mi j n bezit zijnde
pijpen en andere artikelen uit de toonco l lectie draagt een met
potlood geschreven nummer. Sommige van deze nummers correspon-

deren met nummers op bekende fotocatalogi van Lamp.
Lamp werkte tevens veel met monsterzend ingen als reclamemate-
riaal. Aangenomen mag worden, dat de pijpen i n de catalogi
pijpen zijn, waar Lamp zelf een vorm van bezat. (afb.10,11,12).
Een opvallend groepje pijpen uit de monstercollectie is een
drietal beukehouten pijpen, die aan de binnenzijde ingesmeerd
ziJn met een dun laagje p i jpenklei om doorbranden te voorko-
men . Vermoedelijk zijn d i t in de l aatste oor l ogsjaren in een
tijd van grote schaarste gemaakte pijpen.

De toeleveranciers

Uit diverse bronnen is duidelijk geworden, dat Lamp van ve l e
bedr i jven p i jpen en andere artikelen betrok . En i ge namen van
pijpenmakers die zeker aan Lamp ge l everd hebben, zijn:

Clemens Fuchs (o.a. schiettentfiguren)

Werner 0 . Hammer Lothar Hein

640

Afb.12a Blad IV uit een catalogus van Lamp

64 1

''El'r- - 1l ....___

p,\; '; N

::,
~

lil_

N
<l>

....___

N

,to

ni
::,

a.

,<l>

C:

....___
N
::,
~

C-,l
o:

to
<l>

1/2 nat. s i2e - 1/2 grandeur - 1/2 nal. Gröfle

[ '":'] jir )'-,·-,,.,_

' - ---

Afb. 12b Gefotografeerde monsterkaarten als catalogus
642

Ida Klein Kirchner
Radennacher
Ewal d Spang W.A. Simonis (tot 1951)
Tries

Aan .wie werd geleverd

Lamp werkte zowel voor de lokale markt als voor de export. Hij
exporteerde o.a. via Hamburg en Bremen, Rotterdam, Amsterdam
en Antwerpen (o.a. via exporthandelsfirma Cotterell) naar Ame-
rika, Engeland en Afrika. (Afb. 13~14)
Zelf exporteerde Lamp naar België en Neder l and en had daarvoor
speciaal in het Nederlands gestelde etiketten op de pijpen.
Ook aan Trumm- Bergmans stuurde Lamp reclamemateriaal (archief
T.B.). Mij is echter geen handelsrelatie met dit bedrijf uit
Weert bekend. (Afb. 15~16)
Ook werkte Lamp in opdracht. Zo l iet de Parijse firma Au Nar-
guilleh via Lamp bij Lothar He i n p i jpen maken en leverde daar-
toe de benodigde vormen zel f aan.

De mens Theodor Lamp

Over de mens Lamp i s niet zoveel bekend. Hij was een harde
werker en een handige handelsman. Hij was zuinig. Zo zuinig,
dat hij een bestell ing n i et per telefoon maar per briefkaart
deed, omdat dit goedkoper was.
In het gezin Lamp heerste vaak armoede. Vermoedel i jk is de
firma een of meer keren fai l l i et gegaan. (Verkl aart dit mede
de naamswijzigingen?) Ofschoon hij zijn toeleveranciers uit-
kneep, was hij voor het eigen personeel royaal . Lamp was lid
van de nationaal-socialistische partij, maar was geen fanati-
cus. Eerder i s d i t lidmaatschap te verklaren uit zakelijk ei-
genbelang dan uit i deologi sche motieven.
In de firma Lamp werkten vrouw en kinderen regelmatig mee. Op
het hoogtepunt van de produktie werkten ca. 20 mensen bij de
zaak. Later nam dit af naar 3 à 4 oproepkrachten die naast
vrouw en dochter de produkti e op gang hielden.

Tot sfot

Toen Lamp in 1975 overleed en de firma in 1976 ophi eld te be-
staan, nam Lothar Hein klanten, verpakkingsmateriaal, vor men
en het klantenregister over. Hiermee werd een deel van de

schuld die Lamp b i j Hein had, afgerekend. Een ander deel werd
in geld uitgekeerd (6).

In de nal atenschap van Lothar Hein (in 1989 overleden ) z ij n

dan ook nog veel vormen die met TL gemerkt zi j n, te vinden.
Ook de Au Narguilleh- vormen zijn daar nog aanwez i g (afb . 10d) .

643

- -··. -- - -·~-- --- - - --·-_. -- \iE( ~

l uv~n,~o _ ::,
~

f!l.

N

(1)

......_

N

l-O,

:O,J

2-

c

")

!

i C-,l

o:

::;,

(1)

1/2 nat. size - 1/2 grandeur - 1/2 nat. Gröfle

Afb. 12b Gefotografeerde monsterkaarten als catalogus

642

Ida Kl ein Kirchner
Radermacher W.A. Simonis (tot 1951)
Ewald Spang Tries

Aan wie werd geleverd

Lamp werkte zowel voor de lokale markt als voor de export. Hij
exporteerde o.a. via Hamburg en Bremen, Rotterdam, Amsterdam
en Antwerpen (o.a. via exporthandelsfirrna Cotterell) naar Ame-
rika, Engeland en Afrika. (Afb. 13, 14)
Zelf exporteerde Lamp naar België en Neder l and en had daarvoor
speciaal in het Ned erlands gestelde etiketten op de pijpen.
Ook aan Trumm-Bergmans stuurde Lamp reclamemateriaal (archief

T.B.). Mij is echter geen handelsrelatie met dit bedrijf uit
Weert bekend. (Afb. 15~16)
Ook werkte Lamp in opdracht. Zo l iet de Parijse firma Au Nar-
guilleh via Lamp bij Lothar Hein pijpen maken en leverde daar-
toe de benodigde vormen zelf aan.

De mens Theodor Lamp

Over de mens Lamp is niet zoveel bekend. Hij was een harde
werker en een handige handelsman. Hij was zuinig. Zo zuinig,
dat hij een bestelling niet per telefoon maar per briefkaart
deed, omdat dit goedkoper was.
In het gezin Lamp heerste vaak armoede. Vermoedelijk is de
firma een of meer keren failliet gegaan. (Verklaart dit med e
de naamswijzigingen?) Ofschoon hij zijn toeleveranciers ui t-
kneep, was hij voor het eigen personeel royaal . Lamp was l id
van de nationaal-socialistische partij, maar was geen fanati-
cus. Eerder is dit lidmaatschap te verkl aren uit zakel ijk ei-
genbelang dan uit ideologische motieven.
In de firma Lamp werkten vrouw en kinderen rege lmatig mee. Op
het hoogtepunt van de produktie werkten ca. 20 mensen bij de
zaak. Later nam d it af naar 3 à 4 oproepkrachten die naast
vrouw en dochter de produktie op gang hielden.

Tot slot

Toen Lamp in 1975 overleed en de firma in 1976 ophield te be-
staan, nam Lothar Hein klanten, verpakkingsmateriaal, vormen
en het klantenregister over. Hiermee werd een deel van de
schuld die Lamp bij Hein had, afgerekend. Een ander dee l wer.d
in geld uitgekeerd (6).

In de nalatenschap van Lothar He i n ( in 1989 overleden) z1Jn

dan ook nog veel vormen d ie met TL gemerkt zijn, te vinden.
Ook de Au Narguilleh-vormen zijn daar nog aanwezig (afb . 10d).

643

°' ~;i:,. lONPFE IFEN, UHC, >PIELWARE,..,,FA8stlK,éX?OIH

-1::-- HOH~
-1::--
UI l O JLUU
hl
.ucc:;:.i,,. ..u...., ~
vJ
~......._~
~
a.-ll - ll:,,oi..1"i~ , . ; a . , . , ?i't'Ul.a.
"'·•-::
!" ,. J :- 0 _r r •
\1:>
'-+:, l'ir sest.a't't8n lln.'J., !h.cd-n beUl:c~n d litu.at.•r
•1.r)J!r o.a'.l berau:sg!fl'Oracb.t.ac
~
~ T o n p t • .i . : e m.1t .dUè!U-& del!i &ogl.uct:ioo. tö_:o.1.ga
~

Co

C)

<:i-
<:i-
\1:>
~
\1:>

""""

, u~ç,.i ti?:le:-:-&ichon, '90n der •ir a..:inebme.::i.,- -:1u, "iie. nu-~

übi:~9eo?i:,e.hen ?':-e·J..Cóe , - ~•a'tll eb. UI !.Obet:':":ii.c.b.t d.e:- i.m ko

11ç,:idl!!:n jahrlt atat;t::t1.oden:1&c Krö~$!1tterU~ltec, i o~iei

e.Ui t!ren u.nd ai• z.ur E:-,çeil~ bftl.a.o.g:-el.c.D~. Á.uftr4SI!!: ?el-

r::..= of!srl.1!!:r-e::i !hn~ die.,,-eu A....~ü:el wii !'olg:t :

Ar't, 110. 21§ ve!7sc:tt la t.isteo à l G:rosa 2 Gr•.s,:;

.tu.ss~~a.a.s ce.:- il.sta ,;ó :r. :21 :r ló ~3 :i:: 26 :r Zt

~rut.'.-1-•ge-.;. d~.:- Ki:! ,:,e 5,2 .1.0 , - l i'

in •1ti,, . .. . . .. .. . . P...l ·"°2,20 ),95

ln rv-:: . • • •• ••• • •• • • ~ ;2,v5 ~;~j~. ;,i;
3, ?S
Lo 1.1 illll!.!"Jcu: (;aorä.uot.:
i:i a cltwL--Z. •••••••• , :U

;;,er n~-c. . , tn.,clû.. ?ac.cuo.g, gaoü.n-:i.elt: ln :iollis à i.. ·::,ezw . } Ä"i:, t.e-n, .
!.c-.b, iio~o?rda=., Alt.St.era.u ooer ADOJ1t1:-;>~n b~i g.rös sarec Pa..t"C:l G-en,
! !'a..:tco Oèi OrJ9:.n \l,!:lt.er óoo k.g, .c1rutt.,.,gewicht; ll1..co.est.111en.ge~ So ll.:st.en i

't>e:t':f. 2S l is ë.a::, à 2 G!'oss .
;-;. Sz'0?l'&O f'.i:- ;::-o.ü.pt.• Z.a.o.1'.:~ ge~e:1 Du;?liUtiooosse-=ieci: des Rb&inó.acq>Ce!"t

2;. S,...nt.o fü.r Z,ah.lu::.g lJl:lçrluûo )c ·te..5d!l <1.ato .a~c.h.Duo&,

Da ,a5 -.ohl 1JD !:1:o;~resse Ib.rer lilier1;1e !!i&c.he~ P"r-eu.oa.e U~ e1

dii..r-!t•, dîese &r,;Ueil• ?!ei!& mös.lie.::t.3't ra.scb a:d' den :W.a.rkt, :'l.l 'bri,ogeo.1 a.

d..ertsr.s-ei-:.s lie 3e:-,-tellu.06 diese.:- f!ei.fa.o 1.m Io-ceres.5e u ner Sàu.bere.o· lW"

~ l li...cl,gare Ze1 t. •ie <!.1• geuiöh:uiehe.c: ?fei!t'o i n A..ll!lpt"ll.eh n.i.tt.m.i:, Yilrc-

wi.r e& beg:r~-e.:i, ,a;eno Sie uns .schon J~"C:'; P::-obeorèi=ra tû.r die vo.ci' tb.o.a~

b. "•

b"?!..'c!e,r- .,c ?lät~e (,:"'te!..l.e.:: röo.ot.c~
;;-~-. ·.:.xr;e:..rir-e:t.<!n ~e== die neu'::1.ge ONer-.;c u..a.~.,,:- der !led.l..~ .

.!.,i._,_ !-" . :- d 1. ~ ,2,;1 ~ G.>:>.:.!l'! unserer ilei.ru..,C,;!~ e!....:ûaU;! e,DC.e:i Ord.er& .au.e-
:,:.;.•.' .·~·::' .'..c'':' 1u:.sero:- ?L::i:ris !!r":o!i:0.en '11:lt!. die Ili.neti iJt.e.!'ii:<&be04"J:l M.i...sce :r
1t i • :c..·;~e.:. ?~.-1: r..c~er er lo.omtreQ.t z\l.le.J.:.e a... &>Uc:-e.a .:>te Sl.eb h..ler-
.m.1<' m~:.i.t: ~!..!lv.:::-.c-:,oae.:i a.::itlà.r~ !I.ÖA04.:l, m\J.S.u.c •lr· S1.~ bi't't.en., lrli~ t:e!'
.u.r..d Oft<! rt:e u:ia Ne;>, u.c..,crt~ \'e r1;e9ter rlea.er nlr.1.eki.ugac.>&.:l.. Cc. 'lli1..J"
~ c a..":idl:r-ers-dta .mit un&er<em be.1.1"t:istn ~~bct. dM..c. ,tü.r 41 e..ea GJXIIJ.oe
:r.&.8,!.'3:$0::.-.r.rl.en !i~stl"St;el:I h:-O~r-.1• '0.00 4.1.e Verb.a.nd.9~ea ge-
.C~b-~.o:: ba:::i~n., d(Jrt,;e u.c.se.re d..ieabegl.. 3eè.i.~ rü:- Si e -ja. k.ei.n H.1..od3r-
.CU.& bed.eut..e.o, t:n:-'~eni.g~r al., Jl'i.r .wsurder4 n.oe , rotlt'..l.aaa~!! J.IJ.6f'ûo-

Ev"Cl. b6.Cpt:ie;t6 •dtore 1111'.1.St,er i,t.,t,lla.o. •1..r ~Il: untl!r di!r vor-
• ~ o ! Q a e ~ gol"'.:l.C: g.r,ti• z-u:- Ve.:rfügu..o,g uQt!. bi~o.:i, .a.old:i,e be.1.
.Dcd.&...r! Oe! unaere.4 dol't.1.geo Ve:~t.er &n.t,u,tord•r.:4

'fi.r W'Ü:c"l1e.n u.ot otJ:i.r t..re11.u11i, •ox:.c 1,1.03e.N1 ha;.nge ~e.n.:.ng
gröa,e:-t B~s ~ ll\l.OS'f.t.O. 'tn1...cgec ri...~ ..uod.,H heQ J,b...--.,c dJ.esbr.gl. ge.sch..
.Hacl:lrie.bten D.it. grösat.H1 l n t-ere&a4 •~tis•.c...
o 3e1 d.1.e.ur ~•de:ge.ohJtit: .gest.att.eo •1r ~ , Ih.Do..::i UDSere !'trme
• .-uch :t'WD .On::~e dar andaren 1!oo;,l•1:!en 1'1lr Ue t>et"ta tte i.n eap!'ebleo:ie
- Eri.n.nitN.Dg ~u. bri.Dgan... i'1..r wûrd.eo una Hhr !re~~ de0.Cie.tuJt b d vo.r-
lieg eoocm Beó.a:t auc..il hi&!'iw.! lhr• 11'....,J..:D!r-~e.c :z.u. er:a.lt.ê!l.. ~i.r •ei-
5e::::i ~ • da.nuf h1..a1 44.&s •i:" Il:u:J.eo ·oei Q!.wti~l'.LOg der vorsesch..T"i~
benen Varb~preis• eins crst.claHi.5;e ~ U.u.bire UDd ,ru-c '9'e=?aehe
'l"are Uete-r::a • c:r-de!!..-

.