PKN Jaargangen 16 t/m 20

'l' H E O Jl O R LA MP, 5410 HOEHll-GRENZIIAUSEN I, Fed.Îlep. 'GER1'lANY
Clay Tobacco Pip es

Viennese Coffeehouee Pipes: Origi~albox with 6 clay bowls & one stem:
------------ --- - ---- - - ---- - - - - -- bamboo or cherry , with tsasel.

Ng 55/1•" Cherry p.box lil ?,1,5 )1 parcel lo kg grew.contnins 36 orig,-boxes

N2 55/'•" Bamboo p.box $-t/,._91) )1 case 51/1-10/50 cm ,45kg grsw.144orig.-boxes

N~ 56/5" Cherry p.box /il "1,515 )1 parcel lo kg grsw.containe 30 orig.-boxes
N~ 56/5" Bamboo p.box i 1,f{; )1 case 55 kg 54/52/t12cm cont.141-lorig. - boxes

N2 714-Indian, 71•2-Woman, 790-Scull sssorted or each alone, box of l do~.

/4" Cher<"y s tem wi tb pearl - tasecl )per ;ö /;, 5o 1 parcel lo kg •14 doz.
/ 1•" Bamboo etem wlth roehairtass. )po- ;.10,50 l case 45 )q~) -5o doz.
/Nylon-black Nylon mouthpieces ),;en ~Jt, 75 80/60/50 cm)

NS lo5ok white Claw Pipe witll block Nyl.moutbpiece box of 2 do,!ena

1 parcel lo kg - lox2-2o dozeus per 1 dozen~ l',22

1 case 36 kg - 3ox2~6o dozens meae. 56/1-13/'+o cm

N~ 718/)5 white Pipa with metalband & Nylon mouthp. box of 1 dozen

1 parcel lo kg - 2oxl-2o dozene per 1 dozen$ ,lt,5o

l corton 18 leg - 3ox1.-3o dozena caao' s 111eas. 54/llo/46 êîli

Common Clay Tobacco Pipea Expodition per ehip only

N2 611TD wbite, 606 white, , •. ·· · ···•·•··•·•• per one groee ~ 3,2ol in
N~ 559TD white,llol white,599 white.852<11.864-w per one groee io 't,oo boxes

NQ 976Red/Etiquet, 606 torrified,599 torrified p. ono e;rosó 2 6,oo ~ 3_4
N2 977/20 cm white ....•.•••••••. . •••••••• , •• per one groee lil 9,oo ea2o

N~ 523 white (asaorted with other designs) ••• par one gróae ~ 5. ea 4 d

24 boxes in one carton, 54/44/37 cm, groasweighti 21+,- kg

ARTICLES Fl'.>R SHOOTHALLS Exped.ition per ahip only

Clay '1'ubee ( for flowere) 1-1 cm 8cm 9cm lo cm long
- ------ --- in cartono ea. 2000 looo piecea
8, 5 looo looo
gros,;weight pc. 6, 5 lo 11 kg
l,60 ~
per carton $ 1,50 _3.~

Cla;,-Pipes 523 aoaorted t,-pee in white, casP-a 21/2 g r a, 4o/3o/l8 cm lokg

- - ---- - - - ------- --- -------- - --------- per case (21/2 srosa) ~ 4 1 50
H. B.Mugo 06ol white o/oo Z 6,oo in boxea ea. 500 places, lo box.a co.se
---- - - - - ----- colored" Z 7,oo case's mess: 40/40/30, grew. 50, - kg

T a r g e t s, llares and Birds, in boxes ea. 250 pieces, '• boxoe in a
o/oo 7 6,5o
case, grsw . lo kg

Toy Pipes for confectioneries in boxee ea. 1/2 gra , 2o boxes in a carton

4o/1+5/7;2 cm, grsw. 60 kg

No. 0720 Jndi(lll , glazed varnished with cardboard with metalc. cla12.Ç_.
----- --------- unfi ll ed per. graas 7 3, oo 3, 5o
4,oo

filled sugnr-pearlee ,,5o ~ ~

JOKERS PYROTECHNICS 060/061 coloured in boxes ea. 25 piecee

3o boxes ir1 a cartor, 37/30/22 cm

o/oo (4o boxes ea. 25 pieces) ~ 8,5o ~rsw. 15 kg
lJrëëêhloader- pil.1 s lo pills i n à pe.perbeg, 5o bags iu a carton) p. c.;iî 3,25

S i " g e r: 072 in red,green,yellow,blue aseort~d

o/oo (4o boxes ea. 25 pÀeces) $ 20,00 Àn boxes ea. 25 pieces, 3o boxes
.in a carton grsw . 3o kg.

66/lo

Afb. 14 Prijslijst

645

°''.i,-- :i,. TclegT,Ád.rC5"C: den 102 K o n -e • p o n d e n z . ;
°' ~ ~ L. AMA .. DeuJ:,ch
Te iepl"'lon Nr. 111 Ftonz.ö:ibd""i
1-. ócn)'.kon.ro : E.n,oli:,cri
~ Oewert>et:ionk Hocht

~~- B•ilcO'ID..meDd sendu1 wlr lhDen Mus,;erbla.tt unstrre:-

\1;) ,. ,. ~ &. k p :te 1 ! • o.

'---+, - Um. den Ver-kau! z.u e:leicht.çrn, liefe:-CJ wir a.n die
Grce;a-Kw1oscbei.fe die&eo .:.rtikel iD. StaJ:ióardkiste~ r.u l bez.11-. 2 Gross , sor ...
~ ~i.ert Lo d,rn abf;eb.,i ldHeo 6 Sort.ec.1 sv, d.esg die Lede.nges ch&rte l..lJCb bei
Beiug ei.Des klunen Q'.i.àf:t~ sic ~t s.S!IO:-titrte.s: Sorth1-ê:."'~t ertle.!.teo:
§
Or1g1nillis'te I : é:n t bal'tend l Grosa Pfei!e n., jé: Y6 Gi-oas de:- 6 .N~ r c
~
%U :!L. 2,10 per Kiste
1
1 Originalk:.ete !I: l!otbg_ltend 2 G-ro!U ?fe i!on, j e Y} Gross d ar 6 Nummern
tJj
\1;) :u.: !1. ~,oo per Kiste

i traneo dort:iger Stat.ion, c1.nscbliesslicb Ki,te. 1 ;o Tage 2% SX.octo .

;:i ei neCl gutao f.r!olgw;;zf~l~!",!~r~~b~c14!~s~:r:±~,~~~ !~0i~;:•j~0}.ie

Cl) Kis'te n à l G1--odd und à 2 Gros& fi:-a.nc.o zu Hefer.o, obgleich der- i!iue.ser-et
knlk·uli.>r-t.t ?:-eis hB.JlCo-Ldefe:ru.ns r.u.r böi gJ"Ö15Sl!!;!'en Meo.gtir. •intebl.H$filt.

tür die e.bgebil4etec ieont !erte::i •J'onl)teitec (i:.it .C~i-

spi t:r.er-, , Weich.!dr,oh:,ec., Schil1:rolU"en) bitt.an wir O!!'ort e eio..hohn zu wc.1-

len. :.uss~r Te.be.kpfäi!en ~ &sst ~ e r l'a.brikat1cn.s.progr1Ut1.m

noc..i.: Tonp!eifen ftir Sei!eoblasen

'l'o.c.sp1.el pfe-i!'en mit 2.uckçrpa.:-l.e n ge!üllt

'!':>~pi\?lt.iaJ'en U.s Fiillar":"ikel un:i fu Surprices

wil!; : Ti•rtigw-en, Kinóe r seióel Pilhndre!ltr ,
klei n<!' SpiHp(i!itcl1c!D 1.;\ weit:;~ U.llÓ büm-.

Di llieà.rie11n Pr-ei&tt !ür dj~se A~t:~_"tel - fl. (': , .ê;o bh

fl. -2 ,.50 p•r Cr oss- !"";'.JlÓf.lich~n eioe IH.JlIL)S!IU."nge Vt~-wenêu~ n1-). ~ i=- zwei

.!e~n tiicht. 1 daas o.uC'.1 !.u..-. .Si..: ;;ii,: ;.ufn;!,t.m.e ad- c-1ncn oêe: a.c..c.,•;:eJ..l loh...-:ierià
s._.1ï:o wi..rd. Muat,.,r n~bst .ausso::rstec. r'ro-i..sun ~"t:enen u•.J! Wun&e!:. g~-.: ne
s r .e. t- i s :rn t .u-nst~n.

Wir wc:-deo uJU! f:rttuè'n , we:n t:..'1-.:o?rJ hout.,s;e 0:t!~rte !heen

~~~~ü~i~uf~~;~o!i~~~ff~6:~e~~~!~~:iu~~;l\~::;~~:~~;; w;_~ 1.!Ild Zdichtf;r.

.t-.c-cba.c .Jt1JL8:..:.~·o:. , i

l, J..V.,!.. - ZXPO~TciSbLLSCH;.J<T
:·: ') ~ f: R • G R E N Z H A i; S E h'

.

7E-ti,1e,\

en \ ____________.;,._
,-, "-

i-
n

619/25 Apollo

757/617 Ambrèe

o,ucko,e l tf• '1'"•""• Caot. ,u .

Afb. 16 Reclamemateriaal van Lamp aan Trwrrm- Bergmans

647

Geraadpleegde literatuur Afb . 11 Ca-

Bayer, G.: Pfeifenbäckereien im Westerwald talogus van
(20. Jahrhundert) in: TÖnernes, Tabaks- na de oorlog
pfeifen und Spielzeug. Herausgegeben von
K. Freckman. Schriftenreihe des Freilicht-
museums Sobernheim, 11. Rheinland- Verlag
GmbH, KÖln, 1987.

2 Bayer, G.: TÖnernes Spielzeug und Krippen
- Nebenprodukte der Pfeifenbäckerei.
Volkskunst, Zeitschrift fÜr volkstümliche
Sachkultur, 12 (4), 1989.

3 Engelen, J. en Kompier, F.: Bedevaartspij-
pen 1, PKN X, 38. 1987.

4 K'ugler M.: Schiessbudenartikel aus Ton.
Fach-Werk, Mitteilungsblatt des Volkskund-
lichen Seminars der Universität Bonn 112,
1983.

5 KÜgler, M.: Figuren und FlÖten aus Pfei-
fenton - ein Nebenprodukt der Westerwälder
Tonpfeifenbäckerei. VRRM Mitteilungen
Landschaftsverband Rheinland. Amt fÜr
rheinische Landeskunde, Bonn. 4 (1) , 1985.

6 KÜgler, M.: Die Pfeifenbäckerei in Hilgert.
Landschaftsverband Rheinland . .Arot fi.ir
rheinische Landeskunde, Bonn. Rheinland-
Verlag GmbH, KÖln, 1987.

7 Seeliger, M.: Pfeifenmacher und Tonpfeifen
zwischen Weser und Harzvorland. Geschichte
der Handwerker und ihrer Erzeugnisse.
GÖ ttingen, Schmerse, 1993.

8 Stam. R.D.: "Zum Andenken an Gott".
PKN XIV, 55, 1991 .

9 Stam, R.D.: De organisaties van pijpenma-
kers in het Westerwal d in en rond de Twee-
de Wereldoorlog . PKN XVI, 64, 1994.

10 Tymstra, F.: Wiener Kaffeehaus-pijpen.
PKN VII, 26, 1984.

11 Tymstra, F. en Kompier, F.: Pijpen als
kind e~ speelgoed 1,11 en IV: PKN XIV, 54,
1991; XIV , 56, 1992; XV, 57, 1992 .

648

l11e JAARGANG NR. 67 JANUARI, 19951

INHOUD, NIEUWE LITERATUUR 649

ADELAARS OP GOUDSE PIJ°PEN 650

RECTIFICATIE OP: KAREL VALS REX HISPA 658

WIE EEN ONS TABAK KOOPT, KRIJGT EEN PIJPJE TOE 658

EEN MODEL VOOR DE HERKOMST VAN HIELMERKEN OP GOUDSE PIJPEN 659

TRANSPORT VAN GOUDSE PIJPEN NAAR AMSTERDAM 670

NIEUWE LITERATUUR

- F.H.W. Friederich, Pijpelogie. Herdruk van deze AWN-monografie nr. 2 is
opnieuw (beperkt) verkrijgbaar. Voor AWN-leden is de prijs fl. 22,50
(exclusief portokosten). Bestellen bij: AWN-ledenseNice, Neckarstraat 10,
8226 LL Lelystad.

- J. Ekkel, Kleipijpen; vondsten uit de Kleine Aa. Artikel in: Archeologie en
bouwhistorie in Zwolle 1. Red. H. Clevis en J. de Jong, 1993. Gemeente
Zwolle, sectie monumentenzorg.

- J. Ekkel, De kleipijpen uit Hasselt. Artikel in: Van huisvuil en huizen in
Hasselt. Red. H. Clevis en F.D. Zeilen, 1993. Stichting archeologie IJssel en
Vechtstreek.

- J. Kaiser, Tabakspijpen. Artikel in: IHE/Delft bloeit op een beerput.
Archeologisch onderzoek tussen Oude Delft en Westvest. Red. E. Bult, 1992.
ISBN 90-73445-0-27.

JUL'E L 'E'lJ'E'l{
'14"E'J{S'E9{'WIJ o/~'l{Jf!M{TE
o/'l:.'EL (jO'E'lJS J'l{,J{'E'T '}.[J'E'll'WEJ:454.1(,

649

ADELAARS OP GOUDSE PIJPEN

door Kees Faas

Inleiding

De "koning der vogels" staat bekend als symbool van hemelbestormende
macht en weerbaarheid, en vormde met de leeuw één van de meest
voorkomende heraldische symbolen op wapens en nationale emblemen
binnen Europa.
Heroïsche eigenschappen die aan de adelaar werden toegeschreven,
leidden ertoe, dat veel heersers hem als wapendier voerden.
Het streven naar symmetrie bij de weergave en face mondde uit in de af-
beelding van een gestyleerde tweekoppige "dubbele" adelaar, al sinds
1433 het wapenbeeld van de Rooms-Duitse keizers Cl).
Afbeeldingen van heraldische adelaars, zowel gestyleerde, natuurlijke als
gefantaseerde, komen voor op l8e-eeuwse Goudse pijpekoppen, soms
voorzien van een Latijnse of anderstalige tekst. Een selectie van buiten-
landse adelaars demonstreert het vakmanschap van de Goudse pijpen-
makers.

Afbeeldingen

Afb. la,b: Een 44mm hoge Goudse pijpekop, hielmerk 0, uit circa 1750,
toont aan de voorzijde het wapen van keizer Maximiliaan 1 (1459-1519),
grootvader van Karel V. De gekroonde dubbele adelaar draagt links een
zwaard, rechts een scepter. Middenvoor zien we nogmaals de Habsburgse
dubbele adelaar, waarin een gedeeld wapen. Links van de vormnaad
Oostenrijk, dat al behoorde aan Maximiliaan I en rechts Oud-Bourgondië,
toegevoegd na zijn huwelijk met Maria van Bourgondië in 1477 (2). Maximi-
liaan was ridder in de orde van het Gulden Vlies, daarom is zijn wapen
omhangen met de keten van deze orde. Uit dezelfde pijpvorm komen ook
pijpen met hielmerk de gekroonde 46. De stelen zijn dan versierd met
bloemen en ranken waartussen haantjes, zittende vosjes en duiven.

Afb. 2a,b: Een 46mm hoge l 8e-eeuwse Goudse pijpekop, hielmerk de g&
kroonde 67, waarvan de voorzijde door een fantasie-adelaar wordt ge-
sierd, namelijk een gekroonde dubbele adelaar met een hartschild van
stippen in vier kwartieren, omhangen met een fantasie-orde van twaalf-
maal de letter S (zoals boven het Goudse bijmerk op de hiel) en tweemaal
het wapen van Gouda. Zelfs in de kroon werd twintigmaal de letter S ver-
werkt. De adelaar draagt in beide poten een zwaard.

Afb. 3: Linksachter. Een 55mm hoge, vierkante Goudse pijpekop uit circa

650

.65-l

652

1750, hielmerk de gekroonde L, met Rooms-Keizer (1745-1765) Franciscus
Stefanus en keizerin Maria Theresia op de voorzijde. Linksachter, naast kei-
zer Frans, staat zijn wapen de gekroonde dubbele adelaar, waaronder de
tekst ROOMS (KEISER). In 1745 kroonde de paus hem tot Rooms-Keizer,
waarna hij zich in de eerste plaats koning van Jeruzalem · noemde:
(HIER.REX.) en pas daarna hertog van Lotharingen. Voor zijn huwelijk met
Maria Theresia in 1736 was Frans hertog van Lotharingen.
In het hartschild van de adelaar staat het wapen van Toscane, dat in 1737
toeviel aan Frans 1 (3). Toscane behoorde oorspronkelijk aan het geslacht
der Medici, vandaar de 6 gouden bollen (pillen) van een medicus, ge-
plaatst l .2.2. 1 in dit wapen. De adelaar draagt in zijn linkerpoot zwaard en
scepter, in zijn rechterpoot de rijksappel, een gouden bol met een kruis er-
op, het symbool van wereldlijke macht.

Afb. 4: Linksvoor: het Poolse wapen op deze 46mm hoge Goudse pijpekop,
hielmerk zeven pijlen, uit de l 8e eeuw maakt deel uit van een alliantiewa-
pen met Saksen op de rechtervoorzijde, onder de kroon van Friedrich Au-
gust. Goudse pijpenmakers verschilden in hun schrijfwijze van Polen. De
tekst onder dit wapen luidt: POLE. Verder bestaat de tekst POOLE, hielmerk
Goudse toren, en POLEN, hielmerk de gekroonde 57.

Afb. Sa,b: Een 52mm hoge Goudse pijpekop, hielmerk de vos op zijn gat,
laat de gekroonde dubbele adelaar van Rusland zien. In het midden staat
het wapen van Moskou (4) (St.-Joris en de draak) omgeven door de keten
van de orde van St.-Andries. De dubbele adelaar draagt scepter en rijks-
appel. De pijpekop dateert uit de tijd van keizerin Elisabeth, 1741-1762, de
jongste dochter van Peter de Grote. Omstreeks 1700 besloten de tsaren
hun dubbele adelaar zwart op een gouden veld te kleuren om zich te
kunnen meten met de Rooms-Duitse keizer in Wenen. Een politiek interes-
sante pijpekop, afgebeeld als nr. 572 in 'De Nederlandse Kleipifp' door Don
Duco dateert uit 1780 en toont op kleiner formaat nogmaals de dubbele
adelaar van Rusland op de linkerzijde naast Catharina de Grote. Ofschoon
de tekst erboven moeilijk leesbaar is, luidt deze niet: D.GEWAPEN DENE-
MARKEN, maar: DE GEWAPENDE NEUTRALITEIT. In 1780 sloot de Republiek
der Nederlanden zich aan bij het Groot Verbond van Gewapende Neutra-
liteit, dat op initiatief vc;m Catharina de Grote van Rusland (1762-1796) tot
stand gekomen was. Zweden en Denemarken namen ook deel aan deze
poging Engeland tot eerbiediging van de rechten van de neutrale landen
te dwingen. Het mocht niet baten. Op 20 december 1780 verklaarde Enge-
land de Republiek de oorlog.

Afb. 6a,b: De Pruisische adelaar in het eerste kwartier van deze 55mm ho-
ge Goudse pijpekop, hielmerk de gekroonde 33, keert terug als middelste
helmteken (middenboven) op de voorzijde, als het ware gereed om op te

653

stijgen, te midden van een viucht (twee vleugels) en een bos pauweveren.
Hij staat op een traliehelm.
Op l 8e-eeuwse pijpekoppen staan meestal wildemannen als schildhou-
ders aan weerszijden van het Pruisische wapen. De tekst luidt dan: Koning
van Pruyse, of Vivat Rex Pruyse, of Rex Borussie (Borussia=Pruisen). Zie afb.
872 in "Kfeipijpen· door W. Krommenhoek en A. Vrij. De tekst op deze pijpe-
kop luidt: NEC SOLI CEDIT, d.w.z.: Hij wijkt niet voor de zon. Non Soli Cedit
was de wapenspreuk van koning Frederik Willem 1, koning van Pruisen van
1713-1740, de vader van Frederik de Grote. In de Griekse mythologie week
de adelaar, als symbool voor Zeus, niet voor de zon: Apollo. Frederik Willem
1, de soldatenkoning, gebruikte deze eigenschap waarbij de adelaar
(Pruisen) niet op de vlucht sloeg voor de zon (Frankrijk met Lodewijk XIV, de
zonnekoning), in zijn devies (5).
Frederik de Grote wilde van zoveel wrok jegens een hoogbeschaafd land
niets weten en veranderde de spreuk in : Pro Gloria et Patria (Voor Roem
en Vaderland). Overigens was Frederik Willem I een enthousiast pijproker:
"Am Abend begab er sich in das sogenannte Tabakskollegium, wo er pfei-
ferauchend mehrere Stunden verbrachte· (6).

Afb. 7a,b: Een 55mm hoge Goudse pijpekop, hielmerk de vos op zijn gat,
werd gemaakt ter gelegenheid van de Vrede van Hubertusburg in 1763
tussen Maria Theresia, keizerin van de Oostenrijkse erflanden (linker dubbe-
le adelaar) en Frederik de Grote van Pruisen (rechter adelaar). De onder-
staande tekst luidt: ZWEIER ADLER FRIEDE. Uit dezelfde maf komt een pijp
met als hielmerk het melkmeisje, links op de steef een hoorn des oveNloeds
en rechts op de steel een met slangen omwikkelde, gevleugelde Mercuri-
usstaf, gevonden in een ~ laag.
Daarnaast staat de Vrede van Hubertusburg ook op pijpen met als tekst:

FRIDRICH MAGNUS en PAX GERMANIAE RESTITUE 0).
In het artikel 'Eine Pfeife aus dem Jahre 1866" door Rüdiger J.J. Articus, ver-

schenen in Knasterkopf, Heft 5, 1991 (8), wordt verondersteld, dat deze pijp
met ZWEIER ADLER FRIEDE uit 1866 dateert, toen Oostenrijk in Praag een on-
gunstige vrede sloot met Pruisen. 'Der preussische Ad/er greift noch dem
österreichischen Doppe/adler·, vermeldt dit artikel. Maar ook reeds in 1763,
na de slopende "Zevenjarige Oorlog" verlangde Duitsland naar vrede.
Daarop wijzen bijvoorbeeld de symbolen van handel en welvaart op de
steel. Aangezien Pruisen in 1763 een groot militair overwicht had op Oos-
tenrijk, dat o.a. Silezië moest afstaan, lijkt de symboliek van een arm uit de
wolken die grijpt naar de dubbele Oostenrijkse adelaar treffend gekozen.
Een dergelijke symboliek past evenwel niet bij het vreedzame karakter van
deze pijp.
Een gravure uit circa 1763, getiteld "Allegorie auf den Frieden von Huber-
tusburg mit (v.i..) König Friedrich Il, Kurfürst Friedrich August Il und Maria The-
resia (zeitgenössischer stich) (9), biedt de oplossing. Op deze gravure biedt

654

655

656

Frederik de Grote Maria Theresia een olijftak aan als symbool van vrede.
Op de pijpekop ZWEIER ADLER FRIEDE biedt de arm als pars pro toto van
Frederik de Grote een takje aan de Habsburgse dubbele adelaar aan,
terwijl alledrie de adelaars zijn verbonden in een krans van bladeren, die
lijkt op de vredeskrans op de pijpekop met de tekst PAX GERMANIAE RESTI-
TUE.

afb. 8a,b,c: Op deze 50mm hoge vroeg 19e-eeuwse Goudse pijpekop,
hielmerk de gekroonde 96, wordt het volledige wapen van koning Lodewijk
Napoleon afgebeeld met hermelijnen mantel en bijbehorende tekst: EEN-
DRAGT MAAKT MAGT. Dtt wapen is te zien op een waterverftekening in het
Rijksprentenkabinet Amsterdam. De eendracht tussen de "Hollandse leeuw"
met zwaard en pijlenbundel en de naturalistische adelaar van Napoleon
komt erin tot uiting. Lodewijk Napoleon was van 1806-1810 koning van het
Koninkrijk Holland. Het wapenschild is omhangen met de ·orde van de
Unie'", een onderscheiding die op 16 februari 1807 op zo'n grote schaal in
het Amsterdamse stadhuis werd uitgereikt, dat 450 personen als ridders het
gebouw konden verlaten. Het wapen (zonder mantel) van koning Lodewijk
Napoleon staat bijvoorbeeld ook op munten zoals rijksdaalders (10) en op
lakstempels (11 ).

Afb. 9: Voorzijde: de adelaar van Polen in het eerste en vierde kwartier van
deze 46mm hoge Goudse pijpekop, hielmerk het zwijn, uit de 18e eeuw,
staat tevens boven op de kroon. Achterop staat het wapen van Saksen.
Utt dezelfde mal komt een kop met het merk de bath. Het merk de vos op
zijn gat komt eveneens voor (12). De witte adelaar is nu nog het nationale
symbool van Polen. De Poolse dynastie der "Jagellonen" voerde deze
adelaar vanaf circa 1400 in haar wapen. Onder de Saksische keurvorsten
(1697-1764) werd Polen een speelbal van de grote mogendheden Oosten-
rijk, Pruisen en Rusland.

Literatuur

l. Prisma van de symbolen, door Hans Biedermann, blz. 17.

2. Afb. van het wapen van Max.l in "Maria van Hongarije" door Bob
van den Boogert, blz. 24.
3. Heraldiek, door Ottfried Neubecker, blz. 233. 1977
4. Afb. van het wapen van Moskou in: Cultural Atlas of Russia and the
Soviet Union, door Nikolai Dejevsky, blz. 57.
5. Heraldiek, door Ottfried Neubecker, blz. 210. 1977
6. Friedrich der Grosse und sein Heer, door Johannes Müller, blz. 5.
1981
7. Fridrich Magnus, door Kees Faas, PKN XIII, 51, blz. 250.
8. Met dank aan Ron de Haan voor het toezenden van de gegevens
uit Knasterkopf.

657

9. Die Chroniek Österreichs, door Prof. Walter Kleindel, Dortmund 1984,
blz. 261.
l O Muntkoerier 1990, nr. 1, blz. 18.
l l Schans op de Grens, 1993, hoofdstuk 16, lakstempels door G.A.
Brongers.
12 Poolse Pijpelogie, door Piet Smiesing, PKN XI, 44, blz. 87.

RECTIFICATIE OP "KAREL VALS REX HISPA'

door Kees Faas

Mij is gebleken, dat ik het devies van Karel Vin het artikel "Karel Vals Rex
Hispa" (PKN XVI, 64, blz. 589) onjuist geïnterpreteerd heb: PLUS ULTRA
betekent STEEDS VERDER.
In het boek "Maria van Hongarije (1505-1558), koningin tussen keizers en
kunstenaars" bij gelegenheid van de gelijknamige tentoonstelling in het
Rijksmuseum Het Catharijneconvent te Utrecht en het Noordbrabants
Museum te 's-Hertogenbosch (l l sept. t/m 28 nov. 1993) staat op blz. 233:
'De keizerlijke aspiraties werden heel kernachtig verbeeld in het persoonlijk
embleem van Karel V: twee gekroonde Zuilen van Hercules, voorzien van
een banderol met het devies: Plus Uffra (Steeds verder).
De mythologische Zuilen van Hercules stonden bij Gibraltar en markeerden
de grens van de in de oudheid bekende .wereld. Het embleem verwijst
naar de territoriale uitbreiding van het Habsburgse Rijk in het algemeen en
de pas veroverde Amerikaanse gebiedsdelen in het bijzonder.'

WîE EEN ONS TABAK KOOPT, KRIJGT EEN PIJPJE TOE

Zo was het vroeger, toen de Goudsche pijpen '! 70 cent per gros kostten,
en thans is het nog zo! Maar kan dat wel? Is het niet dwaas, van thans
waar de tabak duur is, en de pijpen het dubbele kosten, de huur en de
belasting volstrekt niet lager zijn, en de omzet kleiner is, deze betrekkelijk
malle gewoonte nog langer te handhaven?
Vele winkeliers zijn daarmede opgehouden, en deze zijn het, die ons ver-
zoeken er op aan te dringen, dat alle winkeliers met deze gewoonte bre-
ken en zich de pijpen laten betalen. De firma GOEDEWAAGEN heeft reeds

de prijs van 2 et in de pijpen laten zetten en die prijs moeten wij vasthou-

den.
Wil men een overgangstijdperk, dan zou men bij de verkoop van l ons ta-
bak de pijp voorlopig voor l cent in rekening kunnen brengen, om de ro-
kers successievelijk de oude gewoonte af te wennen.

Uit: de Sigarenwinkelier 1908

658

EEN MODEL VOOR DE HERKOMST VAN HIELMERKEN OP KLEIPIJPEN
door Jan van Oostveen

Inleiding

Kleipijpen worden veel in postmiddeleeuwse vondstcomplexen terugge-
vonden. De laatste jaren wordt de uitstekende dateringsmogelijkheid door
middel van pijpen steeds meer onderkend. De datering kan uitgevoerd
worden aan de hand van het model in combinatie met het merk, dat de
pijpenmaker op de hiel stempelde.

De oorsprong van het zetten van een merk moet gezocht worden in het
laatste kwart van de 16e eeuw, de periode dat het roken in ons land geïn-
troduceerd werd. Vanwege de snel opkomende concurrentie in het begin
van de pijpennijverheid had de pijpenmaker de behoefte om zijn produk-
ten te perfectioneren. Daarbij onderscheidde hij zijn produkten van andere
pijpenmakers door middel van een hielmerk.
Naast lettermerken kwamen er beeldmerken en in de tweede helft van de
l 7e eeuw ook cijfermerken als hielmerk voor. Vooral Goudse pijpen zijn
vanwege het grote aantal pijpenmakers in deze stad onderhevig geweest
aan zeer uiteenlopende merken. In een serie artikelen zal een model wor-
den geschetst van wat de oorsprong van een bepaald merk kan zijn ge-
weest (1 ). Daarbij zal met name gekeken worden naar de Goudse pij-
pennijverheid. Deze plaats is gekozen, omdat hier sinds 1660 sprake was
van een pijpenmakersgilde, waardoor de merken goed beschreven wer-
den. Over de periode voor het gilde is echter weinig bekend en inciden-
teel komen hierover gegevens uit de archieven naar boven.

Lettermerken

Lettermerken of initiaalmerken Afb.1 : Tweelettermerken op kleipij-
werden in eerste instantie ge- pen uitgevoerd als inclslemerk (2). Zij
kenmerkt door twee letters. Deze behoren tot de eerste generatie pro-
staan voor de eerste letter van dukten.
de voor- en achternaam plus het
patronymicum. In de tweede
helft van de l 7e eeuw ontstaat
er een tekort aan onderschei-
dingstekens en zo ontstaat het
hielmerk met drie of vier letters.
Tot op heden is er vrijwel geen
aandacht aan deze zeldzame
vierlettermerken besteed en
daarom geef ik in tabel 1 een

659

overzîcht van de tot op heden bekende merken met vier letters. De lees-
richting die daarbîj îs gehanteerd, is per regel van linksboven naar rechts-
onder. Opvallend is de grote gelijkenis die de merken IIVE en IVIE en de
merken PEVS en VSPE hebben. Mogelijkerwîjs is dit een variëteit van de pij-
penmaker of een imitatie van een concurrent.

Merk Mogelijke pijpenmaker to· · ploats(3) Produktieperiode

KPED Klaes Pietersz. Eeckendorp, Gouda 1686-1691

IVIE 178

IIVE 178

VSPE 178

f"l\/1'::'. Cornelis Jacobsz. VerQou, Gouda 1668-1670

8DIH Barend Dircksz. Jonckhart, Gouda 1660-1710

PCKH Pieter Cornellsse Corthals, Gouda 1660

KCVO Klaes Cornelisz. van Os, Gouda 1668-1692

PEVS 178

• SHVS Steven Hendriksz. van Steljn, Gouda 1667-1695

FDW Filip David Van der Valck, utrecht ? - 1669

Tabel 1: Overzicht van tot op heden bekende viertettermerken

( 3. ®
6,
'' ' '

0 1 2 3 4. 5 cm

~ -··

4.

Afb. 2: 1. Merk: IVIE, datering (4): 17B. 2. Merk: IIVE, datering 1650-1690.
3. Merk: PCKH, datering 17c. 4. Merk KCVO, datering 1668-1692. 5. Merk: SHVS,
datering 1667-1695. 6. Merk: FDW, datering 1650-1669.

660

Beeldmerken

Zo eenvoudig als de herkomst van lettermerken zich laat verklaren, zo in-
gewikkeld is de herkomst van de grote aantallen beeldmerken. Duco (5)
beeldt er zo al 294 af. Onderzoek van de recent herontdekte Goudse gil-
deboeken(6) uit de periode 1660-1724 doet echter het aantal Goudse
beeldmerken boven de 300 stijgen. Hieronder zal ik verschillende onder-
werpen behandelen die ten grondslag gelegen kunnen hebben aan het
ontstaan van een bepaald merk. Hieruit zal blijken, dat een bepaald merk
meerdere betekenissen kan hebben gehad. Immers, op deze manier kon
de pijpenmaker met één merk meerdere bevolkingsgroepen bereiken, met
als achterliggende gedachte, dat hierdoor zijn produktie en daarmee zijn
verkoop zou stijgen.

Een ongekend populair hielmerk

Bij de bespreking van hielmerken uit de 17e eeuw komt men niet om het
hielmerk de (tudor)roos heen. Meer dan 100 verschillende roosmerken zijn
inmiddels bekend en zij kunnen in het algemeen in de eerste helft van de
l 7e eeuw geplaatst worden. In deze periode had dit merk duidelijk de
overhand.
Veel pijpenkenners hebben zich over het vraagstuk gebogen, waarom juist
dit hielmerk zo populair was. Een algemene veronderstelling is, dat dit merk
wordt gerelateerd aan de Engelse oorsprong van het pijpenambacht.
Gevluchte Engelse pijpenmakers zouden met dit merk willen herinneren
aan de tijd dat de Engelse Tudorkoningin Elizabeth I aan de macht was en
waar zij goede herinneringen aan hadden. Anderen denken, dat dit merk
een versieringsmotief is, dat niet alleen op kleipijpen doch ook op knopen,
tin en aardewerk voorkomt(?). Zelf ben ik van mening, dat de herkomst van
het roosmerk gezocht moet worden bij het tin. Immers, in het laatste kwart
van de 16e eeuw werd al het fijne tin in de noordelijke Nederlanden van
een roosmerk voorzien(8). Het roosmerk was dus een synoniem voor
kwaliteit. Aangezien de pijpenmakers alleen de betere kwaliteit pijpen van
een hielmerk voorzagen, was het voor de hand liggend, dat zijn het syno-
niem voor kwaliteit, de (tudor)roos, hiervoor hanteerden. Uiteraard speelde
dit merk de gevluchte Engelse pijpenmakers in de kaart en konden zij in
één merk een hommage aan het Engelse tudorhuis leveren en een kwali-
teitsmerk plaatsen, dat voor de consument herkenbaar was. (Afb.3)

Beïnvloeding van de zichtbare en onzichtbare wereld

De versiering van aardewerk en de merken op kleipijpen vertonen een ze-
kere overeenkomst. Beide hebben immers tot doel om de verkoop te stimu-
leren. Het rijkelijk versieren van aardewerk was echter al in de late middel-

661

2.

~®~•·_ _ _ ._.··_·~-00 -

Afb. 3: l. Zijmerk de gekroonde puntroos, ca. 1610-1630. 2. Zijmerk de puntroos
met lelie in rultversiering op steel, datering 1670-1700. 3. Roosmerk met initialen HS;
steelversiering met lelies In ruit, datering ca. 1625-1640, Amsterdam.

eeuwen gebruikelijk en de ontstaansgeschiedenis van deze motieven
vormt mogelijk de inleiding tot het ontstaan van hielmerken op kleipijpen
die de zichtbare en onzichtbare wereld kunnen beïnvloeden.
De achterliggende gedachte bij het gebruik van deze symbolen moet ge-
zocht worden in de belevingswereld van de middeleeuwer. Magie, toverij
en religie waren geïntegreerd in de samenleving. Het leggen van een ver-
binding tussen het zichtbare en het onzichtbare behoorde dus tot de mo-
gelijkheden en zodoende dacht men in te kunnen grijpen op het gebied
van dood, leven en gezondheid. Een fraai voorbeeld hiervan is het piskij-
ken. (Afb. 4) Wat er in het onzichtbare binnen de zieke afspeelde, kon door
middel van het piskijken zichtbaar worden gemaakt(9).
In de postmiddeleeuwen vervaagt deze middeleeuwse kijk op de wereld.
Toch zijn er verschillende l 7e-eeuwse pijpenmerken aan te wijzen, die zijn
ontstaan uit deze belevingswereld. Zij zullen hieronder behandeld worden.
Vruchtbaarheidstekens in de vorm van halve cirkels komen op keramiek
regelmatig voor. Ze waren immers eenvoudig aan te brengen en het sprak
de mensen gezien het veelvuldig voorkomen van deze versiering, aan. Op
kleipijpen ben ik deze halve cirkels nooit tegengekomen. Toch zijn er hiel-

662

merken die deze symboliek als die- Raeck wel, heb ~1.
perliggende achtergrond hebben.
Gedacht kan worden aan merken Afb. 4: 'Raeck wel, heb wel' ofwel:
als de vogel, het klaverblad, de drui- het is maar luk raak met het piskijken.
ventros, de haan, de molen, demo-
lenaar, de aker, de zwaan, het ko- 0 1 2 J 4 5 cm
nijn, de duif, de granaatappel en de Afb. 5: 1 . Zon, le generatleprodukt.
bok(l0). 2. Maan, datering ca. 1~1670.
Regeneratie- of herlevingssymbolen 3. Ster, incisiemerk, le generatiepro-
zijn algemeen op slibaardewerk bor- dukt.
den. Noordhollands slibaardewerk uit
de 17e eeuw is hier regelmatig mee
uitgevoerd. Op kleipijpen komen we
dit symbool enkel in de vorm van het
hert tegen(l l). Afweersymbolen
daarentegen komen vrij veel als
hielmerk op kleipijpen voor. Het was
immers in de 17e eeuw gebruikelijk
om zich tegen onheilsbrengers te be-
schermen door het kwaad met de-
zelfde middelen af te weren. Een
voorbeeld van zo'n l7e-eeuwse af-
beelding is de muis welke in de peri-
ode 1686-1692 door Wijtsje Everse uit
Gouda is gezet. Dit merk past name-
lijk geheel in de lijn van de bele-
vingswereld van de l 7e-eeuwer. Mui-
zen en ratten werden in deze tijd
immers gezien als bewijs van hekserij
en men probeerde zich tegen deze
onheilsbrengers te beschermen. De
beste methode hiervoor was om het
kwaad met dezelfde middelen af te
weren. De dood kon dientengevolge
worden geweerd door hielmerken als
de schenkel, de zeis, de dood zelf en
de zandloper. De satan of de duivel
weerde men door middel van de
slang, de draak of de uil.
De leeuwekop met de ring in de bek
moet ook als kwaadwerend afweer-
teken worden gezien. We vinden de-
ze afbeelding terug in kerkportalen,
en de ring had een bijzondere bete-

663

@.
.

1. 3.

MN

V!!!)

2.

Afb. 6: 1. Klaverblad, maker: Pieter Damasz te Gouda, 1660-1670. 2. Druiventros,
maker: Hendrik Willems Proefhamer, Gouda, 1663,1696. 3. Aker, maker: Gerrit Pie-
tersz te G9uda, 1667, of Barent Comelisz. 't Hoen, 1686-1696.

kenis. Net als bij de tempel in de oudheid was het godshuis een asielplaats,

en mensen op de vlucht voor achteNolgers waren gered, indien zij de ring

grepen(l3).

Andere afwerende symbolen moeten in de astrologie worden gezocht en

ook deze komt men in de vorm van een hielmerk op kleipijpen tegen. Uit-

gangspunt hierbij was dat alles wat zich in het heelal afspeelde, werd

weerspiegeld door de gebeurtenissen op aarde. Dientengevolge was de

astrologie zeer populair. De belangrijkste hemellichamen binnen de astro-

logie zijn de zon en de maan en deze twee merken komt men al vrij vroeg

op kleipijpen tegen. Een ander astrologisch merk, de zespuntige ster, was

voor de Germanen het zonnesymbool en stond voor afweer van het

kwade. Als laatste wil ik

aandacht vragen voor

een afweersymbool, dat

in de l 8e eeuw vrij veel

op Nederrijnse borden 1.
werd afgebeeld, doch
zijn oorsprong reeds inde 2.

middeleeuwen had. Het Afb. 7:

honingraat symbool, dat 1. De draak; datering ca. 1660-1680, Gouda. 2. Uil
wordt voorgesteld door tussen kransen; datering 1620-1640, Amsterdam?

664

enkele horizontale en enkele
verticale strepen, komt ook als
hielmerk voor bij o.a. eerste ge-
neratieprodukten(l4).

De handel verbeeld

In de loop van de 16e eeuw

was de tulp door een Vlaamse 2.
handelsman, Busbecq, uit Per-

zië naar Vlaanderen gebracht .

Reeds in 1604 waren de eerste 1.
exemplaren in Amsterdam bij

de apotheker Walich Sieu

Wertsz.(15) te zien geweest. De Afb. 8: 1. Tulp als zijmerk, datering ca.
tulpen werden in deze peri- 1700-1730. 2. Arm met tulp als zljmerk,
ode door de Leidse hoogleraar datering ca. 1730-1750.
Carolus Clusius voor de weten-

schap gekweekt.

Door de grote zeldzaamheid en de steeds groter wordende vraag naar

deze bollen steeg de prijs aanzienlijk. Het is daardoor niet verwonderlijk,

dat de mooiste exemplaren Clusius werden ontstolen. Hierdoor konden

nieuwe bollen voor de handel geproduceerd worden, waarbij de hande-

laren de prijs kunstmatig hoog hielden. Duizend gulden voor een bol was

geen uitzondering en zodoende kreeg de tulp het symbool van weelde,

pracht en tooi. In alle Hollandse steden werd deze windhandel gedreven

en de prijs van de tulp werd zo hoog, dat deze diamanten en andere ju-

welen ging vervangen. Uiteraard kon deze handel met steeds meer tulpe-

bollen en steeds hoger wordende prijzen niet oneindig doorgaan. In het

begin van 1637 trad er een daling op en het gevolg was, dat velen failliet

gingen. De handel in tulpen werd over het algemeen in herbergen gedre-

ven. Dit aspect werd door de herbergier versterkt door bijvoorbeeld een

tulp uit te hangen als teken dat daar bollen verhandeld werden(l6). Ook

de pijpenindustrie probeerde een graantje mee te pikken van deze popu-

laire handel door het hielmerk de tulp te zetten. Uit het merk de tulp evolu-

eerde in de l 8e eeuw het merk de arm met tulp wat voor zover mij bekend

alleen als zijmerk op grofte pijpen, het goedkopere soort pijpen, is gezet.

Eigennamen als inspiratiebron

In de l 7e eeuw was het niet ongebruikelijk om de eigennaam te verbeel-
den. Daarbij trachtte men handig in te spelen op eventuele naamsbe-
kendheid van de pijpenmaker of populariteit van een bepaalde voorstel-

665

ling. Govert Cinq is de tot nog toe vroegst bekende Goudse pijpenmaker,
die zijn naam, reeds in 1650 verbeeldde. Hij deed dit door middel van vijf
(speel)schijven. Reijnier Janse Blom verbeeldde zijn achternaam in de vorm
van een goudsbloem. In de middeleeuwen stond dit merk voor de heilige
Maagd en hij probeerde mogelijkerwijs op deze verklaring in te spelen. De
eigennaam van Reijnier Aelberte de Vos gaf voor hem aanleiding om zijn
naam te verbeelden door een vos.

0 1 2 3 4 5 cm

Afb. 9: Vos op zijn gat met initialen RA, Gouda.

Het is voor de hand liggend, dat hij op deze manier verwees naar het ver-

haal van Reynaerde de Vos. Een ogenschijnlijk vreemd merk is de knol. Het

komt immers in twee varianten voor. Een exemplaar met de initialen HC

van Huijch Cornelis Knol en een exemplaar met aan beide zijden van de

knol een mes. Dit doet suggereren dat de knol een luxe goed is. De reden

hiervan moet gezocht ·worden in het begin van onze jaartelling. De Ro-

meinse consul M. Curius Dentatus had immers rapen gegeten en de l 7e-

eeuwer had veel eerbied voor de oudheid, waardoor de vruchten waar

zo'n beroemd man zich mee gevoed had, in ere werden gehouden. Hier-

door werd het idee, dat rapen een edel gewas waren, hoog gehou-

den(l 7).

Een tot op heden onbekend merk is geproduceerd door Gerrit Dircxsz

Cock. dfe het merk kok(l 8) zette. Nieuwe bodemvondsten zullen in de

toekomst mogelijk de relatie tussen naam en merk duidelijk maken.

De posthoorn was in de 17e eeuw

een zeer populair merk met ver- ~
schillende lettervarianten. De tot

op heden vroegst bekende ver-

melding van dit merk uit Gouda

staat op naam van Abram Da-

nielsz van Hoorn. De hoorn kan als

hielmerk zeker op drie verschil-

lende manieren geïnterpreteerd Afb. 10:
worden. Allereerst was er de rela- Knol met initialen HC, datering 178.
tie tussen de hoorn en de stad

666

Hoorn. Ten tweede waren er veel

herbergen die een hoorn hadden ~)
uithangen. Hieraan zal bij de be- ~

spreking van de volksverha-

len/gebeurtenissen uit het verleden

aandacht worden besteed. Ten

derde was er het postverkeer dat in

de loop der tijd uitgroeide tot een ___,---

winstgevende onderneming.

De rijdende postboden waren voor- Afb. 11: De posthoorn, datering 17B
zien van een posthoorn. De postiijon
blies op deze hoorn om zijn komst ~
aan te kondigen. Hieruit blijkt, dat
~

Abram Danielsz van Hoorn zich met

de verbeelding van zijn eigennaam

mogelijk richtte op een drietal

bevolkingsgroepen. Ten eerste de

bewoners uit Hoorn, ten tweede de

herbergbezoekers van café/herberg

de (post)hoorn en ten derde de Afb. 12:

mensen, die een relatie hadden met Het anker met initialen 11, datering 17d
het postverkeer.

Tevens werd in 1686 in Gouda het merk het anker voor het eerst

ingeschreven. Er waren in datzelfde jaar drie personen die dit merk doch

met andere initialen voerden. Dit waren Gerrit Janse van 't Anker met de

initialen GI, Heijndrick Jansz Anker met de initialen Hl en Jan Janse Ancker

met de initialen ll. Het gevoel dat zij mogelijk bij de bevolking door hun

merk wilden oproepen was hoop en een relatie met de zeevaart. Andere

pijpenmakers die hun naam verbeeldden zijn Jarme Starre met het merk

de ster, David Jansz Maerl met het merk de merel en Jan Bijeman met het
merk de bij.

Huismerken

Uit het voorgaande is gebleken, dat sommige pijpenmakers hun achter-
naam verbeeldden in hun hielmerk. Een ander persoonsgebonden teken is
het huismerk welke oorspronkelijk uit het Noordduitse en Scandinavische
runenschrift stamt(19). De verspreiding van deze tekens drong zelfs tot Zuid-
Europa door en ook in deze regionen was dit teken, waar soms magische
krachten aan werden toegekend, populair. In de 17e eeuw nam vanwege
de afname van het analfabetisme het gebruik van dit soort merken af.
Toch zijn er enkele pijpenmakers geweest die gebruik hebben gemaakt
van een huismerk, al dan niet voorzien van initialen.

667

Heraldiek

Het vroegste Goudse heraldische Afb.13:
hielmerk(20) is onge1wijfeld de Huismerk met intialen IF, datering 17b
(tudor)roos geweest. Het lijkt erop,
dat dit merk zoals hierboven be- Afb.14: Wapen van Haarlem
schreven, van oorsprong geen of
slechts zijdelings een heraldische be- Afb. 15:
doeling had. Dit geldt tevens voor De Dordtse maagd, datering 18A
het merk de lelie en in mindere mate
voor de (post)hoorn. Het vroegst be-
kende heraldische hielmerk uit
Gouda is het wapen van Haarlem.
Waarom juist als eerste voor dit
stadswapen is gekozen, is onduidelijk.
Mogelijk heeft dit te maken met de
vergroting van de afzetmarkt. In
Haarlem waren in de 1weede helft
van de 17e eeuw immers w el pot-
tenbakkers aanwezig, doch de pij-
penindustrie is daar nooit groot ge-
weest(2 l ). Het lijkt voor de hand lig-
gend, dat de pijpenmaker door de
keuze van bijvoorbeeld het wapen
van Haarlem zich voornamelijk richtte
op de bevolkingsgroep die een rela-
tie had met deze stad. Dit zijn dus
niet alleen de inwoners van Haarlem,
maar kunnen net zo goed handela-
ren met deze stad of oud-inwoners
van Haarlem zijn. Tussen 1675 en 1744
neemt het aantal heraldische
merken toe. Plaatsen als Den Haag,
Gouda, Leiden, Utrecht, Amsterdam,
Enkhuizen (de drie haringen), Ham-
burg, Zutphen, Vianen, Gorinchem
en Delft zijn hier voorbeelden van.
Opmerkelijk is, dat Zeeuwse steden
als Middelburg en Vlissingen en de
Hollandse plaats Rotterdam ontbre-
ken. Inwoners van deze steden moes-
ten het doen met het wapen van
hun gewest. Zeeuwen konden bij-
voorbeeld kiezen voor het wapen

668

van Zeeland of de Zeeuwse rijksdaalder, terwijl Rotterdammers voor de
Leeuw in Hollandse tuin konden kiezen.
De oorsprong van dit laatste merk moet gezocht worden in het jaar 1406.
In dat jaar belegerde graaf Willem VI slot Hagestein, dat in handen was
van de heren van Arkel. De zetel van de heren van Arkel was in
Gorinchem en met het slot te Hagestein en Eerstein beheersten zij de
Merwede en de lek. Samen met de hertog van Gelre vormden de heren
van Arkel een economische hinderpaal voor graaf Willem VI van Holland.
Dit leidde tot de Arkelse oorlog. In 1405 werd slot Hagestein voor een jaar
lang belegerd en graaf Willem VI had rondom het slot en grachten een
aarden wal laten aanbrengen, welke met wilgetenen was bekleed. In het
oud-Nederlands heet zo'n omheining een tuin. In 1406 trad graaf Willem VI
binnen de tuin en dwong de verdedigers tot overgave. Dientengevolge
staat de leeuw in Hollandse tuin voor onverzette!ijkheid(22). Andere regio-
gebonden heraldische wapens zijn het wapen van Gelderland, het wapen
van Frankrijk (drie lelies) en het wapen van West-Friesland.
Een bijzonder stadswapen is de Dordtse maagd. Zij werd voorgesteld
staande in de Hollandse tuin, een gravenkroon op het hoofd, de vrijheids-
speer in de ene hand en het wapenschild in de andere. Soms gaat zij ver-
gezeld van het volgende rijm:

Hier in de Dortse maagt, Graaf Diedriks waardste pand
Was door de Luikse heir en het Keut bijna vermant
Doch zij behiett haar eer, schoon het hem zijn teven kostte
Nooit krenkt men deze maagt haar eer, die het volk verloste(23)

Deze tekst wijst terug naar gebeurtenissen in 1049.
Het hielmerk de Dordtse maagd komt niet overeen met bovenstaande be-
schrijving. In de hand waarin de maagd haar stadswapen moet houden,
houdt zij een korenaar vast. Mogelijkerwijs is dit een vergissing van de pij-
penmaker geweest.
Een op zichzelf staand heraldisch wapen is het wapen van de VOC al dan
niet voorzien van de letter A van de stad Amsterdam. Het is duidelijk, dat
hiermee de relatie met de bevolkingsgroep die te maken had met deze
handelsonderneming, is gelegd.

Noot van de redactie

Het veNolg van dit artikel kunt u tegemoet zien in het aprilnummer van
1995. Vanwege opmaaktechnische redenen verschijnt het volledige no-
tenapparaat eveneens in dat nummer. Het tweede deel van dit artikel
behandett bijbelse voorstellingen, literaire invloeden, volksverha-
len/gebeurtenissen uit het verleden, varia, figuren uit de oudheid, tabaco-
logica, cijfermerken en conclusies.

669

TRANSPORT VAN GOUDSE PIJPEN NAAR AMSTERDAM

door J. van der Meulen

Amsterdam was aan het einde van de l 7e eeuw een belangrijk distributie-
centrum van Goudse pijpen (1). Dit werd veroorzaakt door de aanwezig-
heid van een pijpenmarkt en door de vestiging van veel bedrijven die pij-
pen exporteerden (2). Het vervoer van Goudse p ijpen naar Amsterdam
was zo omvangrijk, dat de pijpenmakers en ijkerschippers(l4) gezamenlijk
de prijzen vaststelden voor het vervoer. Al naar gelang de grootte van de
order werden de pijpen verpakt in vaten (30 gros), tonnen (20 gros) en
manden (10 gros) (3); later komt hier ook nog het okshoofd bij. De
porcelijne pijpen werden soms ook per gros verzonden. Opvallend is het
dat het vrachtloon mede bepaald werd door de kwaliteit van de pijpen.
Als we echter bedenken, dat de schipper de schade moest vergoeden die
tijdens het transport ontstond, dan is deze nuancering wel begrijpelijk.

In 1685 (4,5) werden de volgende tarieven vastgesteld:

het stiergoet (6) per ton 3 1/2 stuivers

een ton pijpen 3 stuivers

een mand pijpen 2 st. 4 penn. (7)

een mandje of gros porcelijne pijpen 12 penningen

De p ijpenmakers moesten voor de verzending van hun pijpen zoveel mo-
gelijk gebruik maken van hetzelfde schip. Uit de acte blijkt dat ook slechts
een selecte groep schippers de pîjpen mocht vervoeren. Als een van hen
kwam te overlijden of stopte, dan "zullen de negotianten ordentelijk op-
c/immen, ende de nieuw aankomelingen agter gesteld worden ". Dit bete-
kende dat degene die bovenaan de lijst stond meer kans op vracht had
dan de laatste, die werd toegevoegd.

Op verzoek van de ijkerschippers werden in 1698 (4,8) wijzigingen in het

vrachtloon aangebracht, die vooral betrekking hadden op de kwaliteit

van de pijpen:

een ton of cos porce/ijne pijpen 5 stuivers

de beste of stuurgoet per ton 3 l /2 stuivers

een ton gemeene of fijne pijpen 3 stuivers

een mand gemeene of fijne pijpen 2 st. 4 penn.

een mandje of gros porcelijne pijpen 12 penningen

Opvallend is dat tussen gemeene en fijne pijpen geen prijsverschil bestond.

Toch werd in deze overeenkomst wel opgenomen, dat in geval van scha-

de de schipper slechts een vergoeding hoeft te betalen die gelijk is aan de

prijs voor gemeene p ijpen . Er zal dus wel, zij het gering, kwaliteitsverschil zijn

geweest. Uit bovenstaande opsomming blijkt ook een beste kwaliteit te

670

bestaan. Deze catagorie pijpen moet zich, gezien de prijs per ton, bevin-
den tussen de fijne en de porcelijne kwaliteit.
Als de pijpenmakers vracht te versturen hadden, moesten zij de schipper 's
morgens op tijd waarschuwen, zodat deze uiterlijk om twee uur weer bij het
Veer zou kunnen zijn om ook andere goederen voor Amsterdam in te
laden.

Evenals voor het vullen van de pijpenpotten (9), die bestemd waren om bij
de pottenbakker gebakken te worden, was het noodzakelijk afspraken te
maken over de inhoud van de pijpentonnen. In een akkoord, gesloten in
1702 (4,10), werd bepaald, dat de gildebroeders de pijpentonnen niet ho-
ger mochten vullen dan met het gros pijpen waarmee reeds onder de
rand was begonnen. De schade die ontstond, als men van deze regel af-
week, werd niet door de schippers vergoed. Tevens werd voor de pijpen-
tonnen, die aanzienlijk groter waren dan een harington, naar rato vracht-
kosten berekend.

De ijkerschippers moesten de tonnen en manden voor zeven uur 's avonds
of gedurende de korte winterdagen voor zonsondergang verschepen. Ook
werden zij verplicht om de lading af te dekken, als het zou gaan regenen.

De pijpenmakers waren gezien de hoge onkosten en geringe verdiensten
steeds alert op mogelijkheden om de produktiekosten te verlagen. Zij
meenden de veNoerskosten te kunnen drukken door hun p rodukten met
jaagschuiten, die een reguliere dienst op Amsterdam hadden, te verzen-
den. Dit hield echter een ernstige bedreiging in voor de inkomsten van de
schippers, die tegen deze praktijken in het geweer kwamen. Via een rekest
aan de burgemeesters van Gouda, in 1717 (4,11), wisten zij te bereiken, dat
voor de pijpen die met een jaagschuit werden veNoerd ook aan de ijker-
schippers vrachtloon betaald moest worden. Door deze maatregel was
deze sluiproute niet langer aantrekkelijk voor de gildebroeders.

In 1729 (4,12) werden de vrachtprijzen opnieuw vastgesteld:

rijst-, stijfsel- of blauwselvaten (30 gros) 4 stuivers

ieder okshoofd (13) 7 stuivers.

Er valt een lichte prijsstijging te constateren voor het veNoer van een vat

pijpen. Bovendien is opmerkelijk, dat alleen de prijzen van grote hoeveel-

heden staan vermeld. Werden er geen manden met pijpen meer verstuurd

of is de prijs daaNan gelijk gebleven? Opvallend is tevens, dat er geen on-

derscheid meer gemaakt wordt in de kwaliteit van de pijpen.

Noten en bronnen:

l F. Tymstra, De pijpenmarkt te Amsterdam. PKN IX, 34, blz. 32, 1986
2 J. van der Meulen, De "Gouwenaars" van Alphen aan den Rijn.
Repro-Holland bv, Alphen aan den Rijn, blz. 32, 1986

671

3 Idem, blz. 27
4 A ls bron diende een drietal gildeboeken die aanwezig zijn in het
British Museum. In deze documooten staan verwijzingen naar de archivalia
die in de Streekarchiefdienst Hollands Midden (G.A.G.) te Gouda zijn op-
geslagen
5 G.A.G. Kamerboek 23 november 1685 fol. 35, inv.nr. 108
6 Niet duidelijk is wat precies met stiergoed of stuurgoed bedoeld
werd. De term kan betrekking hebben op het soort of volume van de ver-
pakking, hoewel ik de term niet ben tegengekomen in naslagwerken. Een
andere mogelijkheid is, dat het hier gaat om pijpen met een kortere steel
(de grofte kwaliteit) dan pijpen van de fijne en porcelijne kwaliteit. De korte
steel maakte het mogelijk meer grossen in een ton te verpakken, wat een
verhoging van de vrachtprijs betekende.
7 H. E. van Gelder, De Nederlandse munten. Het Spectrum N.V"
Utrecht/Antwerpen, Aula-boeken nr. 213, blz. 266, 1972:
penning = l/2 duit= l/16 stuiver
8 GAG. Kamerboek 19 april 1698 fol. 17, inv.nr. 110
9 J. van der Meulen, De pijpenpotten van Gouda. PKN XIII, 49,
blz. 215,1990
10 G.A.G. Kamerboek 21 februari 1702, inv.nr. 111
11 G .A.G. Kamerboek29april 1717,fol. 34,inv.nr.115
12 G.A.G. 14 februari 1729, Ordonnantieboek Z fol. 33vs en Request-
boek L fol. 32vs
13 Een okshoofd heeft ruim 2x zoveel inhoud als een vat.
Okshoofd = 6 ankers (38,8 liter) = 232,8 liter
Vat= 100 liter
14 A. Beets en J.A.N. Knuttel, Woordenboek der Nederlandsche Taal.
1912. IJker is waarschijnlijk een afleiding van (het) IJ, eigenlijk dus een ijboot
of ijschip? Een type vrachtboot of lichter.

OP EEN TOEBAKVERKOPERDEUR

Liefhebbers van de nobleté,
Over de wilde woeste zee

Haalt men Virginisse Toebak en Blaaren,
Wilt 'er jou geit doch niet voor spaaren:

Want wilt dit zeker weten,
Het is een groot gewin,

Toebak drinken niet veel eeten.
/s't na uw zin,
Zo kom in,

Proeft, koopt, draagt wat mee,
Hier verkoop men de nob/eté.

672

l11e JAARGANG NR. 68 APRIL, 1995 1

INHOUD 673
OPENING PIJPENKAMER TRUMM-BERGMANS 673
NIEUWE LITERATUUR 673

GOUDA TOBACCO PIPES, PIJPEN VAN UITZONDERLIJKE KWALITEIT 674

EEN LEEUWARDER PIJPENMAKER OP PIJPESTEEL 684

EEN MODEL VOOR DE HERKOMST VAN HIELMERKEN 685
OP KLEIPIJPEN Il

NATIONALE PIJPENDAG 1995 700

OPENING PIJPENKAMER TRUMM·BERGMANS

Op zaterdag 22 april om 15.00 vindt te Weert in Museum De Tiendschuur
de opening plaats van de pijpenkamer Trumm-Bergmans met een
permanente expositie van het volledige fabrieksarchief.

Belangstellende PKN-leden zijn hierbij van harte uitgenodigd.

NIEUWE LITERATUUR

Onderstaande boeken zijn te bestellen bij: Antiquarian Tobacciana, 77505
Tumbridge Ln, Reston, VA, 22094- 7220, USA
- Uebaert and Maya, The illustrated History of the Pipe (1994). Engelse uit-
gave van het Franse origineel La Grande Histoire de la Pipe. Dit 220 pagi-

na's tellende boek heeft een harde kaft en kleurenplaten. Prijs S 80,-

- Levardy, Our Pipe-Smoking Forebaers (1994). Een met foto's en tekenin-
gen geillustreerd boek, bestaande uit 176 bladzijden met een harde kaft
over de origine van oude pijpen. Prijs$ 80,-
- Delalande, La Fleur de Mal. Cinq siècles d 'objects d'art autour du taboe
(1994). Een 150 pagina's bevattend 'soft cover' boek met kleurenfoto's van
uitzonderlijk vakmanschap op het gebied van pijpen, snuifdozen, raspen

en andere tabaksbenodigdheden. Prijs $ 52,-

- James Deetz, Flowerdew Hundred: The Archaeology of a Virginia Planta-
tion, 1619-1864 (1993). ISBN 08139-1461-2. Opgravingsverslag van de Che-
sapeake locatie met 34 figuren, foto's van de vondsten en plattegronden.

Prijs S 24.50

673

GOUDA TOBACCO PIPES, PIJPEN VAN UllZONDERLIJKE KWALITEIT

door Ruud Stam

Na het vertrek van de B.V. Goedewaagen en na het faillissement in 1984
van de pijpenfabriek Zenith leek er een einde gekomen aan de pijpennij-
verheid in Gouda. In november 1985 is Adrianus van der Want echter be-
gonnen met een pijpenmakerij. Hij legt zich alleen toe op het maken van
dubbelwandige, gegoten pijpen van een hoge kwaliteit.

De start

Adrianus van der Want werd als zoon van Dirk van der Want en Cornelia
Berlage op 16-10-1958 in Gouda geboren. Hoewel afkomstig uit een tradi-
tioneel pijpenmakersgeslacht leek het erop, dat de 8e generatie Van der
Want de pijpenindustrie niet voort zou zetten. Na de middelbare school
ging Adriaan economie studeren. Na zijn kandidaatsexamen ging hij ver-
der met de doctoraalopleiding bedrijfskunde in Delft. Daar leerde hij zijn le-
vensgezellin, de in Nijmegen geboren (1952) Josephine M. M. van Aerssen,
kennen, die daar ook bedrijfskunde studeerde. Samen besloten ze een
bedrijf te starten en hoe kon het anders voor een echte Van der Want: het
werd een pijpenmakerij.
Op 9 september 1985 wordt de GTP-fabriek ingeschreven bij de Kamer van
Koophandel en in november van dat jaar start in een aanvankelijk ge-
huurd en later gekocht pand aan de Vissteeg de produktie. In juni 1986
wordt de fabriek officieel geopend met een groot feest onder de Visbank.
De eerste GTP-pijpen werden kort daarvoor op het Nederlands pijprook-
kampioenschap gepresenteerd. Aanvankelijk werkten Josephine en Adri-
aan samen in het bedrijf (afb. 1). Later is het alleen Adriaan die het bedrijf
runt.

De produktie

De omvang van de produktie heeft door de jaren heen geschommeld,
maar is gemiddeld op zo'n 5000 stuks per jaar uitgekomen. Er zijn in totaal
24 verschillende modellen bekend, waarvan er 12 thans regelmatig in pro-
duktie zijn. De 24 modellen zijn:

7 klassieke modellen. Deze zijn qua vorm gebaseerd op houten pij-
pen (afb. 2).

2 klassieke modellen die uit de produktie genomen zijn. Dit betreft
de modellen l (een verlengd model 2) èn model 4 (een verlengd model 5).

2 vierkante modellen: de Cubes en de Dunhill (afb. 3).
4 zeskantige modellen: de Straight, Half bend, Full benden de ver-
korte Straight (afb. 4). Twee van deze modellen worden met regelmaat

674

Afb. 1: Foto van Adriaan en Josephine

geproduceerd.
3 modellen die voortgekomen zijn uit contacten met Douwe Eg-

berts: Tattoo, Vrouwenbeen, en een asymmetrisch model (afb. 5). Geen
van deze modellen zijn echt in produktie genomen.

l model veNaardigd in het kader van een afstudeerproject van
Ronald Zwart aan de Koninklijke Academie voor Beeldende Kunst, dat
eveneens niet in produktie genomen is (afb. 6).

4 modellen (afb. 7) die ontstaan zijn door samenwerking met de
kunstenaar Guido Geelen in het kader van Gouda Cultuurstad. Deze zijn
op 24 juni 1994 bij de bekende tabakswinkel van Van Vreumingen gepre-
senteerd. Deze pijpen zijn gemaakt in de vorm van een gloeilamp met fit-
ting , stekker en contrastekker en een schroevedraaier, en zijn platina ge-
glazuurd. Deze serie pijpen is in een genummerde en - op de kist - gesig-
neerde oplage van 50 stuks uitgebracht.

l model in de vorm van een gloeilamp zonder fitting (afb. 8). Dit
model was een voorstudie van Adriaan van der Want voor het project van
Guido Geelen en is thans in produktie.

Alle modellen worden met verschillende acryl stelen geleverd en met ver-
schillende soorten glazuur afgewerkt (mat, glanzend en gespikkeld), zodat
steeds een flink aantal typen geleverd kan worden.

675

Afb. 2a: Omslag GTP-catalogus

676

7B

8B

2D

Afb. 2b: Vier modellen uit de GTP-catalogus SF

6ï7

6G

9G

3I

Afb. 2c: Drie modellen uit de GTP-catalogus
De pijpen worden in de winkel verkocht voor fl. 75,- tot fl. 120,-. Hoewel aan
de vormgeving van alle modellen veel zorg is besteed, zijn de door
Adriaan zelf ontworpen pijpen verreweg het meest origineel.
Twee modellen zijn dan ook gedeponeerd bij het Benelux bureau voor
Tekeningen en Modellen. Dit zijn de pijp Cubes, die oorsponkelijk voor het
Douwe Egberts-merk Cubes-tabak (dat nooit op de markt is gekomen) is
ontwikkeld, onder nummer 19636-00 (afb.9) en het model Vrouwenbeen,
dat onder nummer 662777-00 gedeponeerd is (afb. 5).
678

\/
/;
I
---· ··· "-..

// I ' "-- / - --· grp

/ -

I

I

\\

Cubes

Afb. 3: Cubes en Dunhill Dunhill

679

\ straight

\ ··-..·-,

/ 1gtp - - - - - u

\

\ _/

-~----'-'-----'1 grp ----------u

Verkorte Stroight

\ I Full bend

1 !
1
1 i --

\ "- l

,,.,. ··,.. ' -,

I
I

\/ Half bend

· ----/ - ·-,··
·~ -.,-

'-

Afb. 4: Vier zeskantige modellen

680

Tattoo

Vrouwenbeen

,/

/

Vooraanzicht

- ·-•, ~ I

'----- - -- ·-
asymmetrische pijp

Afb. 5: Tattoo. Vrouwenbeen en asymmetrische pijp

681

Afb. 6: Deze pijp is op de juiste manier afgebeeld.
Afb. 8: Gloeilamp

Afb. 7: Contrastekker, stekker, gloeilamp en schroevedraaier
682

Afb. 9: Kartonnen model dat gebruikt is om de pijp te deponeren
bij het Benelux-bureau voor Tekeningen en Modellen

De kwaliteit

Aan de kwaliteit van de produktie en van het produkt wordt door Adriaan
de uiterste zorg besteed. Daartoe is de produktie van de gegoten pijpen
verder verbeterd:

- Alle pijpen worden volgens dezelfde specificaties geproduceerd.
Daardoor is het mogelijk verschillende modellen door elkaar te produceren
en elke steel voor elk model te gebruiken.

- Door een constante binnendiameter van de kop aan de zijde van
de steel zijn er geen montageproblemen. Dit wordt bereikt door het ge-
bruik van een vast model trechtertje van metaal.

- Het gaatje in de ketel naar de holle ruimte tussen de twee wan-
den van de pijp wordt bij het g ieten automatisch aangebracht door een
ijzeren pinnetje in de stop.

- De klei en het glazuur zijn zo gekozen, dat het verschil in uitzet-
tingscoëfficiënt zo gering is, dat scheuren en schilferen van het glazuur
wordt voorkomen.

- De steel wordt van acryl gemaakt en past met een kunststof
"kurkje" in de pijp.

- De stelen worden ongepolijst aangekocht en in de GTP-fabriek
gepolijst en van de GTP-opdruk voorzien.

Resumerend kan dan ook gerust gesteld worden, dat dit bedrijf door een
flink aantal innovaties in produktie, materiaalgebruik, vormgeving en
kwaliteitsborging een volstrekt eigentijdse hoogwaardige dubbelwandige
pijp heeft ontwikkeld, die de concurrentie aan kan.

683

De export

De GTP-fabriek heeft veel geëxporteerd, onder meer naar Amerika (o.a.
een project met de Consolidated Cigar Corporation waar bij de tabak
een GTP-pijp besteld kon worden), Japan en Taiwan, en binnen Europa
naar Denemarken, Spanje, Duitsland, Zwitserland, België en Oostenrijk.

Voor de toekomst wordt onder meer gedacht aan het ontwikkelen van

pijpen met doorrokerplaatjes en pijpen met een delftsblauwe transfer print
voor de Amerikaanse markt.
In het kader van verbreding van het fabrieksassortiment wordt thans ge-
werkt aan de ontwikkeling van een keramische fluit.

EEN LEEUWARDER PIJPENMAKER OP PIJPESTEEL

door Lodewijk van Duuren

Tot nu toe konden slechts twee hielmer-
ken aan Leeuwarder pijpenmakers wor-
den toegeschreven (Carmiggett, 1988).
Met de vondst van een pijpesteel in
Sneek met het opschrift :S. DYKSTRA /
:SC. D)YKSTRA kan er nu een steel met de
naam van een Leeuwarder pijpenma-
ker aan toegevoegd worden. De steel is
gevonden tezamen met enkele andere
stelen en pijpekoppen in een bouwput
aan de Geeuwkade in Sneek tegenover
de Waterpoort.
Simon Dijkstra (ook wel Dyxtra) is de laatste telg van een pijpenmakersge-
slacht in Leeuwarden, zoon van Benjamin Dijkstra, die in 1749 als
"piepmakersgese/" genoemd wordt, Bijna twintig jaar later in 1767 verkoopt
Simon zijn pijpenbakkerij in de Schuitemakerssteeg aan meester pijpenbak-
ker Hendrik Riedhorst en diens vrouw Anna Duvet (Carmiggett, 1988). Mo-
gelijk is hij eerst als pijpenmakersknecht begonnen (de aanduiding "gesel"
kan daarop wijzen) om zich later als zelfstandig pijpenmaker te vestigen. Uit
deze tijd stamt ongetwijfeld de pijpesteel met zijn naam. De vondst uit
Sneek laat ook zien, dat hij niet alleen de lokale markt (Leeuwarden) maar
ook de regionale markt van pijpen voorzag.

Referentie

A. Carmiggelt, 1988. De geschiedenis van de Leeuwarder tabakspijpma-
kers, een historisch-archeologische geschiedenis. PKN. Leiden.

684

EEN MODEL VOOR DE HERKOMST VAN HIELMERKEN OP KLEIPIJPEN Il

door Jan van Oosfveen

Bijbelse voorstellingen

Dat de bijbel in de l7e eeuw een veel gelezen boek was, mag bekend

worden verondersteld. Daardoor was het voor de hand liggend, dat pij-

penmakers gebruik maakten van de populariteit van dit boek. Meerdere

pijpmerken kunnen daarom ook in verband worden gebracht met de bij-

bel en het christelijk geloof. ·

Een belangrijke gebeurtenis in de bijbel is de annunciatie: de boodschap

van de engel Gabriel aan Maria, dat zij zwanger zou worden en een zoon

zou baren. De menswording van Christus is vanaf dit moment een feit (24).

Meerdere hielmerken kunnen met deze annunciatie in verband worden

gebracht. Allereerst de engel (25) Gabriel, die Maria de blijde boodschap

brengt en wordt afgebeeld met een staf in de hand. Omdat de annuncia-

tie in de lente plaatsvond - Kerstmis valt immers in de winter - is een relatie

met een vaas met lelies onvermijdelijk. Deze lelies staan voor zuiverheid en

reinheid van Maria en het merk de lelie kan dan ook met haar in verband

worden gebracht. In de lóe eeuw verbasterde de relatie tussen de vaas

en de lelies tot een vaas met bloemen. Ook dit merk de bloempot komen

we op kleipijpen tegen.

Andere pijpmerken die in geringe

relatie tot Maria stonden, waren

de goudsbloem (26), voornamelijk

in de middeleeuwen het zinne-

beeld van Maria, en de pape-

gaai in ring. Deze bonte tropische

vogel werd met Maria in verband

gebracht, omdat hij de regen-

druppels van zijn verenpak kon la-

ten afglijden zonder nat te wor-

den. Dit is een symbool voor

maagdelijkheid en dus ook een

symbool voor Maria. Daarnaast

was de papegaai symbool van

Eva, de moeder der mensen, om-

dat hij de engelengroet "Ave" kon

uitspreken. Omkering van dit

woord leidt tot de naam Eva,

vandaar de relatie tussen de pa- Afb. 16:
pegaai en Eva (27). De engel (Gabriel), datering 18A.
De annunciatie alleen is niet de

685

enige bîjbelse relatie die er met

het merk de lelie bestaat . De drie

bloemen van de lelie verwijzen

ook naar de belijdenis van het

geloof in de Drieënige God(28).

Andere merken die met de Drie-

eenheid in verband kunnen wor-

den gebracht, zijn het klaverblad

en de harp.

Het klaverblad vanwege het feit,

dat de klaver bestaat uit drie b la-

deren en de harp vanwege het

hout, de snaar en de vinger, die

samen één toon voortbrengen. Afb. 17:
Geloof, hoop en liefde kan men Mogelijk het geloof, datering l 7b.
met de drie goddelijke deugden

in verband brengen . Hoe het ge-

loof als hielmerk werd afgebeeld ,

is tot op heden niet duidelijk. Het

zou mogelijk een kerkvormig ge-

bouw kunnen zijn. De hoop kwam

op twee manieren als hielmerk

voor. Als eerste als een vrouw die

steunt op een anker en die in de

andere hand een duif vasthoudt.

Daarnaast bestaat het hielmerk

het anker. Hierbij zou rechtstreeks

naar de brief van Paulus aan de

Hebreeën 6: 19 worden verwezen,

waar wordt gesproken van de Afb. 18:
hoop als anker van de ziel. De De bloempot, datering 18A.
liefde komt tot uitdrukking in het

hielmerk het hart.

Niet alleen de goddelijke Drieëenheid kon in de lelie, het klaverblad en de

harp worden teruggevonden. De drie delen konden immers ook in ver-

band worden gebracht met de geseling, de kruisiging en de verrijzenis van

Christus zoals gebruikelijk was op de hostie-insignes uit Wilsnack(29).

Ook de verschillende onderdelen welke leiden tot de kruisiging van Christus

zijn elk afzonderlijk afgebeeld als hielmerk. Het brood en de wijn die Jezus

tijdens het laatste avondmaal met zijn leerlingen deelde, komen tot uit-

drukking in het merk de lampetkan, de pelikaan metJongen en de druiven-

tros. De lampetkan staat voor het attribuut waar het "bloed van Christus" uit

werd gedronken en staat symbool voor de eucharistie, de verlossing van

de mens, en het hart, dat ernaar verlangt te worden gevuld met de wijn

686

van de ware wijnstok(30). De pelikaan met jongen staat ook symbool voor

de eucharistie en het laatste avondmaal. De pelikaan opende immers zijn

eigen borst om zijn jongen met zijn eigen bloed te voeden. Hij staat

daarom symbool voor het offer van Christus aan het kruis en het vergieten

van zijn bloed voor de verlossing van de mens(3l ).

Vervolgens werd Christus door een van zijn eigen leerlingen uit geleverd en

verloochende Petrus Hem tot drie keer toe. Elke keer kraaide daarbij de

haan, het symbool van waakzaamheid(32). Jezus werd veroordeeld tot het

kruis en moest zijn eigen kruis dragen. Ook van deze gebeurtenis bestaat

een symbolisch Gouds hielmerk, welke zijn herkomst heeft in het oude tes-

tament, namelijk het offer van Abraham. Abraham wilde immers zijn zoon

Isaac offeren. Op het moment dat hij hem wilde doden, greep een engel

zijn mes vast. De relatie met het nieuwe testament wordt gelegde door de

zoon Isaac als Jezus, Abraham als God en het brandhout als kruis voor te

stellen(33).

Christus werd op Golgotha aan het kruis genageld. De vier wonden in

handen en voeten, alsmede de wonde in zijn zijde - de Romeinen wilden

de zekerheid hebben van Jezus' dood - komen symbolisch tot uitdrukking

in het Goudse hielmerk het pentagram. Na drie dagen stond Christus uit de

dood op en dit komt tot uitdrukking in het hielmerk het hert, een diersoort

dat elk jaar zijn gewei verwisselt en zodoende staat voor regeneratie. Ook

het merk Jonas in de wallevîs kan met de verrijzenis in verband worden ge-

bracht. Jezus geeft namelijk aan de Farizeeërs als antwoord wanneer zij

om een teken vragen (Matt. 12:4): "Een slechte en overspelige generatie

vraagt om een teken; maar er zal hun geen teken gegeven worden dan

het teken van de profeet Jonas. Zoals namelijk Jonas drie dagen en drie

nachten verbleef in de buik van een zeemonster, zo zal de mensenzoon

drie dagen en drie nachten verblijven in de schoot van de aarde(34). • Het

verband tussen de profeet Jonas en de verrijzenis van Christus moge

duidelijk zijn.

Het laatste Goudse hielmerk dat met de kruisiging in verband kan worden

gebracht, is het merk het lam dat onmiskenbaar het "lam Gods' voorstelt.

Het lam Gods draagt een kruisvaan als teken van overwinning, een

verwijzing naar Joh. l :29 waarin staat: "Zie het lam Gods, dat wegneemt

de zonde der wereld", een uitspraak van Johannes de Doper, terwijl hij op

Jezus wees, en hiermee kan gerefereerd worden aan het kruis, waaraan

Jezus zich opofferde voor het heil van het mensdom.

Voornamelijk de Drieëenheid, de an-

nunciatie, het laatste avondmaal en ~
de verrijzenis van Christus zijn be-

kende verhalen geweest en waren

daardoor populair om als hielmerk te

gebruiken. Daarnaast zijn er bijbelse Afb. 19: Het lam (Gods).
merken die op zichzelf staan.

687

Opvallend is het ontbreken van

de voorstelling van Adam en Eva

in het paradijs, als hielmerk. Een

Diemense bodemvondst toont

aan, dat deze voorstelling wel als

steeldecoratie voorkomt (Afb. 20).

Twee hielmerken kunnen met

Christus in verband worden ge-

bracht. Dit zijn de os(35) en de

eenhoorn. Deze laatste wordt met

Jezus in verband gebracht, omdat

de eenhoorn een wild en krachtig

dier is, dat door niemand getemd

kan worden (Job 39), maar slechts

op de schoot van een heilige

maagd w il rusten. Hierdoor werd

de eenhoorn bij uitstek het sym- Afb. 20:

bool van de vleeswording van Adam en Eva, datering ca. 1630

Christus(36).

Andere Goudse hielmerken die rechtstreeks met de b ijbel in verband kun-

nen worden gebracht, zijn Koning David met hoofd en Job op de mest-

hoop. De bijbelse Job die alles verloor, staat voor geduld. Het merk van

koning David met hoofd kan worden teruggevoerd op een passage uit het

eerste boek van Samuel 18:6-7. Hier staat, dat toen David na de overwin-

ning op de Filistijnen terugkeerde, alle vrouwen van Israël hem zingend,

dansend en musicerend tegemoetkwamen. Zij prezen hem met de woor-

den: "Saul heeft zijn duizenden verslagen, maar David zijn tienduizenden".

Het hoofd dat David in zijn handen houdt, is dat van Goliath. Deze episode

wordt gezien als de voorafbeelding van Christus' intocht in Jeruzalem(37).

Als verbinding tussen hemel en aarde komen de hielmerken de boom en

het leer met de initialen PV in aanmerking. Daarnaast is in Gouda en in

Delft het merk de wereld/rijksappel gezet. Dit symboliseert Christus als heer-

ser over de wereld.

Vergelijking met aardewerk leert, '-
dat de vrij frequent voorkomende
afkorting IHS (In Hoc Signo) in '''
combinatie met een kruis tot op
heden niet als hielmerk bekend Afb. 21:
was. Een fragmentarische pijp
heeft hier inmiddels verandering in IHS met kruis, datering 178
gebracht, zoals uit nevenstaande
afbeelding blijkt.

688

uteraire invloeden Afb. 22: Merk de uil op de krik en de
prent waaraan dit merk is ontleend.
Dat de bijbel een populair boek in de
l 7e eeuw was, is in bovenstaande ~ dat ghy zijt .
reeds aangehaald. Dat boeken von
bijvoorbeeld Cats, Visscher en Von- @
del veel populairder waren, mag als r~iff!\
minder bekend worden veronder- Mignon des Dames.
steld. Het is echter niet verwonderlijk,
dat pijpenmakers hun inspiratie van Afb. 23: Hielmerk de stoof en de prent
een nieuw merk putten uit deze wer- waaraan dit merk is ontleend.
ken. De gangbare literatuur was im-
mers rijkelijk voorzien van prenten.
Voor de pijpenmakers zal ongetwij-
feld hebben gegolden, dat de prent
eenvoudig moest zijn en dat deze
voorkwam in een veel gelezen boek.
Vooral de Sinnepoppen van Roemer
Visscher uit 1614 bleek hier uitermate
geschikt voor te zijn. De afbeeldingen
in zijn boek gaan vergezeld van een
motto en een begeleidende tekst.
Een ander populair zinnebeeldboek is
veNaardigd door Jacob Cats en be-
treft de Sinne- en Minnebee/den. Ook
de vijftig prenten uit dit boek gaan
vergezeld van een motto en een be-
geleidende tekst. De prenten welke
Cats in zijn boek gebruikt, zijn echter
te gedetailleerd en kwamen daarom
niet voor een nieuw pijpmerk in
aanmerking. Voor de beschildering
van borden waren zij echter ideaal.
Een Westnederlandse fayence-pro-
ducent is hierop ingesprongen gezien
de vondst van een bord in een Am-
stelveense beerput (Afb. 24).
Laten de werken van Cats en Vondel
niet als voorbeeld voor nieuwe pijp-
merken hebben gediend, de Sinne-
poppen van Visscher waren het des
te meer. Meerdere hielmerken zijn
hier zeker aan óntleend. Tot op he-
den onduidelijke merken als de stoof,

689

Afb. 24: 1 Prent van Adriaan van de Venne. In: Jacob Cais Sinne- en Minnebeel-

den. 2 Westnederlands fayencebord met een kopie van de prent van Adriaan
van de Venne. Datering 1650-1670.

de drie potjes en de uil op de krik zijn zeker aan dit boek ontleend.

De uil van afb. 7 op blz. 664 heeft

mogelijkerwijs naast afweersymbool In de 1-ommdingh i1l- vet.

nog een tweede betekenis. Een be-

kend 17e-eeuws spreekwoord was

namelijk "Wat boeter koers of bril, als

den uyl niet sien en wil" . Dit werd

verbeeld door een uil tussen twee

kaarsen zoals afgebeeld door Jan

Steen en een stilleven van Heero-

nymus Francken de Jonge uit 1604.

Ook Rollenhagen gebruikte deze af-

beelding in zijn emblemenboek. Het

verschil tussen het hielmerk en de af-

beelding van Rollenhagen wordt ge-

vormd door de twee kransen, die in

de emblemata door twee kaarsen

zijn vervangen. Het is daarom moge-

lijk, dat dit embleem model heeft ge-

staan voor het hielmerk (38). Gezien

de populariteit van de zinnebeelden

kunnen vele merken hierop worden

teruggevoerd.
In tabel 2 wordt een overzicht gege- Afb. 25: Prent man bij de kam met
ven van Goudse hielmerken die zeker bijbehorend merk

690

zinnebeeldig kunnen worden geïn- hielmerk zinnebeeld
terpreteerd. druif
In nevenstaand overzicht (tabel 2) meermin maaqdeliikheid
is alleen gekeken naar de invloed sprinQend Paard schoonheid
van de literatuur in de l 7e eeuw hand vrliheid
op hielmerken. Dat ook de mid- passer arbeid
deleeuwse literatuur werd aan- w indhond matiaheid
gewend, blijkt uit het hielmerk de molen
vos op zijn gat welke uiteraard het hoefijzer 1rouw
zinnebeeld van sluwheid is en dat vooel ut emeraont
ontleend is aan het verhaal Rey- fortuvn aeluk
vrouwe lustitia ooliick/maer vrolijck
naard de Vos. Het merk de man ! parel virtus liberalior
op de zwaan zou in verband kun- duif
rad van avontuur recht
nen worden gebracht met de twee duiven riikdom
zwanenridder, dat in de volle stoof
middeleeuwen een populair ver- weeoschaal vrede
haal was. voet w lsselvailicheld
bel liefde
In de eerste helft van de l 7e eeuw schip miqnon des dames
staan voornamelijk werken van Bre- kartouw stom en rechtveerdiah
dero, Cats, Vondel en Visscher in de spaarpot nederlaheld
belangstelling. Door het overlijden spinnewiel telt wat ick seoh
van bovenstaande personen werd kikvors hls oils
hun plaats onder andere ingenomen u il op de krik vis mea de nlhilo est
door Jan Luyken (1649-1712). Vooral zwijn zuinlaheid
zijn boek 'Het menselijke bedrijf" was
zeer populair. Dit was een uitgelezen drie potjes huweliikheid en vlijt
mogelijkheid voor de pijpenmakers man bij de karn nerahens beter
om hier gebruik van te maken. In ie-
dere stad hingen namelijk gevelste- schildpad weest dot ahy zijt
nen en uithangborden uit en deze tol smerigheid en zinne-
konden gezien worden als reclame sleutel liike lust
voor een bepaald pijpmerk. Daar-
naast zullen ongetwijfeld ambachts- fruitben wriift u niet
lieden bij voorkeur hebben gerookt ult bierboom in de rommellngh 1st
een pijp met hun ambacht als hiel- wijnvat vet
merk. Een interessant punt om bij his- n1uvs best
torisch-archeologische onderzoeken sprinaend hert elck zlln tildt
aandacht aan te besteden. ·t vertrouwde trouwe-
liick
vroech rilo/vroech rot
zij weet ·tsecreet
een vol vat en bomt
niet

schoon is wat nuttig Is

Vele beroepen zijn verbeeld. Tabel 2:
Tabel 3 geeft een overzicht van zinnebeelden in relatie tot hielmerken
deze hielmerken en de bedrijven
die dit merk uit hadden hangen.

691

hielmerk beroep stoe
spe
hamer smid trek
posthoorn jager/postbeambte olif
sabel wapensmid ma
wereld kaartmaker ma
voetboog klovenier kof
muil schoenmaker riek
boutvrouw kip p e n h a n d e l aa r krui
schoen schoenmaker krui
musketier jager/militair atla
kraan tapperij sch
brandemmer brandweerman roo
hoed hoedenmaker kof
kuipersdissel kuiper han
sniidersschaar kleermaker the
boor timmerman kru
d riekoningen-kaars koperslager ABC
truweel metselaar sna
kerkkroon kopersloaer drie
kartouw kanonnenmaker? smi
blok verhuizer? eie
both visverkoper/visser twe
spinnewiel spinster lam
schaar kleermaker trek
lamp koperslager sch
arendsklauw klovenier vlize
la a rs schoenmaker tan
bijl (scheeps)t i m m e r m a n turf
landman landman
krijçisman wapensmid

hielmerk beroep

el stoelenmaker
eelman speelman
kzaaa t immerman
ant koekenbakker
an in de boot scheepslader
an in het schilderhuis soldaat
ffiekan koffiekelder
k met init ia len AS landman
ier kruier
ispijl schutter
as cartoaraaf
hrijvende hond schrijver
oster kok/brader ·
ffiepot/koffiedeksel koffiekelder
naiizer smid
eepot winkelier van oosterse produkten
isdeaen wapensmid
C schoolmeester
aphaan bussenmaker
e degens wapensmid
id aon't aambeeld smid
rmand/eierkorf mandenmaker
ee schaatsen schaatsenmaker
m onder de boom aaren-/wolverkooer
kpot theehuis
haats schaatsenmaker
el apotheker
na smid
fmand turfdraaer/mandenmaker