МОНГОЛ УЛСЫН УУЛ УУРХАЙН 100 ЖИЛ

МОНГОЛ УЛСЫН УУЛ УУРХАЙ

Энэ бодлогыг шууд 1923 оны 8-р

сарын 30-наас хэрэгжүүлж эхлэн “Ардын

засагт Монгол Улсын уул уурхайн

дүрэм”-ийг 8 бүлэг 52 зүйлтэйгээр

С.Жамьян П.Гэндэн Ж.Дангаа батлан гаргасан бөгөөд тус дүрмийн
Нэгдүгээр зүйлд “Монгол Улсын
хязгаарын доторхи бүх газрын
аливаа уурхайг цөм Монгол Ардын
засагт улсын хөрөнгө болгосугай.
Басхүү энэхүү дүрмийг тогтоохын
урьд хоёрдугаар зүйлд дурьдсан олон
зүйлийн уурхайг малтах ашиглахаар
түрээсэлсэн буюу хонжоос зэргийн
эрх олсон нь буй аваас цөм устана”
гээд

Хоёр дугаар зүйлд “Аливаа дотоод гадаадын энгийн хүмүүс ба хоршоо
нарт алт, мөнгө, төмөр, зэс, тугалга зэргийн металл ба чулуун нүүрс,
бал, хүхэр, чулууны шөрмөс зэргийн минерал хэмээх ба гал бадрах тосны
зүйлүүдийг малтах эрх олгох, ямар ч хүмүүс сүлд тахилга ба харшлах үгүй
газруудад нэр бүхий зүйлүүдийг энэхүү дүрмийн ёсоор бишрэн үзэж малтах
болно. Үүнд эрдэнийн чулууны зүйл үл оролцоно” гэж заасан байлаа.

2. СУДАР БИЧГИЙН ХҮРЭЭЛЭН. ЭРДСИЙН ХАЙГУУЛ, СУДАЛГААНЫ
1921-1940 ОНЫ ТОЙМ

1924 он. Ардын засагт Монгол Улсын буюу БНМАУ-ын Анхдугаар их хурлын
тогтоол:

“...Эдийн засгийн практик ажлыг чухамхүү мал аж ахуйтай уялдуулахын
зэрэгцээгээр аж ахуйн хоёр дахь салбар бол аж үйлдвэр бөгөөд тэр нь мал
аж ахуйд хандив болон нэмэгдэл хүч өгөх ба арьс боловсруулах, ноос угаах,
саван хийх, бяслаг шахах, цөцөгий тос цохих, алт, нүүрс зэрэг ашигт
малтмал ашиглах, цаашдаа аж үйлдвэрийг тус улсын байгалийн баялгийг
үйлдвэрийн чанартай ашиглах явдал юуны түрүүнд үндэслэх ёстой... “

“Ардын засагт Монгол Улсын уул уурхайн дүрэм”-ийг 1923 онд дүрмийг
баталсан ч Монгол нутагт байгаа эрдэс баялгийн талаархи мэдээлэл тойм, таамгийн
төдий байжээ.

Байгалийн эрдэс баялгаа шинжлэн судлах, нээн илрүүлэх ажлыг Судар
бичгийн хүрээлэнд хариуцуулсан бөгөөд тус хүрээлэнгийн хүсэлтийг харгалзан
1923-1924 онуудад Оросын Шинжлэх ухааны академийн Геологийн музейн
Төв Азийн хэлтсийн эрхлэгч, эрдэмтэн И.П.Рачковский болон М.Ф.Нейбург,
В.И.Крыжановский, Е.Е.Костылова, Н.М.Прокопенко, З.А.Лебедева нарын
удирдсан геологийн экспедицүүд ирж Баруун Монголоос эхлэн Горхи, Баруун, Зүүн
баян зэрэг уудам нутагт судалгаа хийн шохойн чулуу, нүүрс, молор, биндэръяа, зэс,
шөрмөсөн чулуу, жонш, кальцитийн минералууд илрүүлжээ...

50

МОНГОЛ УЛСЫН УУЛ УУРХАЙ

ЦЭВЭЭНИЙ ЖАМСРАН
(1883–1924)

Судар бичгийн хүрээлэнгийн эрдэмтэн
нарийн бичгийн дарга

Монгол угсаатны дундаас эрдэм сэргээхэд хүчин зүтгэсэн байна.  Их
чадлаараа шалгарсан Цэвээн Жамсран эрдэмтэн 1921 онд  Судар бичгийн
нь 1911 онд Монголчууд тусгаар хүрээлэнг үүсгэн байгуулалцаж,
тогтнолоо сэргээн мандуулсны дараа эрдэмтэн нарийн бичгийн даргаар
Гадаад хэргийг эрхлэн шийтгэх яамны нь ажиллаж хүрээлэнгийн гадаад
соёл эрхэлсэн түшмэл, мөн яамны харилцааг өргөжүүлэхэд жинтэй
дэргэдэх сургуульд багшаар ажиллаж хувь нэмэр оруулжээ. Тэрээр Монгол
байсан бөгөөд Монгол сурагчдыг орны байгалийн баялгийг судлаж
өрнийн соёлтой танилцуулан байгаа гадаадын судлаачдын
сайн суралцсан заримыг нь Эрхүү, материалтай байнга танилцаж
Тройцкосавск хотуудад илгээн өөрийн гэсэн мэдээлэлтэй болсон
суралцуулжээ. Монголын анхны бөгөөд монголчуудад ”Алтай, Хангайн
тогтмол хэвлэл “Шинэ толь” сэтгүүл, ар өврөөр алт бий” гэхчилэн металл
“Нийслэл хүрээний сонин бичиг” зэргийг ашигт малтмал бүхий газруудыг
эрхлэн гаргаж Монголын сэтгүүлзүйн тоймлон таниулан сурталчилдаг
салбарыг үндэслэсэн хүн юм. байжээ. Цэвээний Жамсран нь 1932-
1937 онд Оросын ШУА-ийн Дорно
Жамсрангийн Цэвээн Монгол дахины хүрээлэнд ажиллаж, ЗХУ-ын
оронд өрнөсөн 1921 оны Үндэсний ШУА-ийн сурвалжлагч гишүүнээр
ардчилсан хувьсгалд оролцож, Ардын сонгогдон ажиллаж байсан боловч 1937
Засгийн Газрын Дотоод яамны дэд оны 8 дугаар сарын 11-нд хилс хэргээр
сайдаар томилогдон төрийн зохион баригдан хоригдож байгаад 1942 он 5
байгуулалт, засаглалын хэлбэр, дугаар сарын 4-нд нас баржээ.
гадаад бодлого, улс орны эдийн засгийг

Орос-Зөвлөлтийн шинжлэх ухааны академийн Геологийн музейн Төв азийн
хэлтсийн эрхлэгч И.П Рачковский ахалсан геологийн экспедиц 1923 онд Монголд
ирж ажилласнаар Монгол Улсын геологийн судалгааны Европ аргачлалтай ажлын
эхлэл тавигджээ. Түүнчлэн 1925 онд Зөвлөлтийн шинжлэх ухааны академийн
ерөнхийлөгч В.Л.Комаровоор толгойлуулсан “Монголын комисс" байгуулагдсанаар
Монгол оронд геологийн судалгааг өргөн явуулах боломж нээгдсэн байна.

51

МОНГОЛ УЛСЫН УУЛ УУРХАЙ

Зөвхөн 1929 онд БНМАУ-ын Аж үйлдвэр ба барилгын яамны сайд Ж.Дангаа,
ЗХУ-аас Монгол Улсад суугаа Газар шинжиилгээний экспедицийн дарга Н.Г.Смирнов
нар одоогийн Сүхбаатар аймгийн Эрдэнэцагаан сумын нутаг, Егүзер хутагтын
хийдийн орчимд чулуун нүүрс хайх, Дорнодын Баянтүмэний орчимд чулуун нүүрс
хайх, шинжлэх, зураглал хийх, Баянхонгорын Жаргалантын нурууны орчимд алт
хайх гэсэн 3 гэрээ байгуулан экспедицүүд томилон ажиллуулж байжээ. Цаашдаа
урт хугацаанд хамтран ажиллах гэрээ Судар бичгийн хүрээлэн, Зөвлөлтийн
шинжлэх ухааны академийн хооронд 1929 онд байгуулсан бөгөөд эхний үед төв
суурин газрын усны асуудлыг шийдвэрлэх, говь хээрийн зарим нутгийн бэлчээрийг
усжуулах, гидрогеологийн судалгаа хийх ажлуудыг хариуцаж байсан ба цаашдаа
ажлын хүрээ нь өргөжин геологийн зураглалын ажил явуулж алт, нүүрс, барилгын
материал эрж хайх болсон байна.

Энэ үед Зөвлөлтийн геологчид манай орны дорнод болон өмнөд нутгуудаар
маршрутын судалгаа явуулж судлагдсан нутгуудын геологийн тогтоц, ашигт
малтмал, газрын доорхи усны байршлын талаар их хэмжээний анхдагч материал
цуглуулан төмөр, нүүрс, хар тугалга, цайр зэргийн ашигт малтмалын олон тооны
орд илэрлүүдийг олж тодорхойлж эхэлжээ.

Судар бичгийн хүрээлэнгийн геологийн секцийг 1938 онд тасаг болгон
өргөтгөн тус оронд явуулах геологийн судалгаа шинжилгээний талаарх бүх ажлыг
хариуцуулжээ. Ингээд геологийн судалгаа, шинжилгээний ажлын эрч далайц
мэдэгдэхүйц нэмэгдэн Зөвлолтийн мэргэжилтнүүд Монголын анхны геологчидтой
хамтран ажиллах болсноор манай геологийн хүрээлэн, геологийн албаны хөгжлийн
эх үүсвэр тавигдсан ажээ.

Ардын засагт Монгол Улсын буюу БНМАУ-ын Анхдугаар их хурлын тогтоолд:

“Эдийн засгийн практик ажлыг чухамхүү мал аж ахуйтай уялдуулахын
зэрэгцээгээр аж ахуйн хоёр дахь салбар бол аж үйлдвэр бөгөөд тэр нь мал
аж ахуйд хандив болон нэмэгдэл хүч өгөх ба арьс боловсруулах, ноос угаах,
саван хийх, бяслаг шахах, цөцөгий тос цохих, алт, нүүрс зэрэг ашигт малтмал
ашиглах, цаашдаа аж үйлдвэрийг тус улсын байгалийн баялгийг үйлдвэрийн
чанартай ашиглах явдал юуны түрүүнд үндэслэх ёстой “ гэж заажээ.

Монгол орноор аялж явсан Оросын эрдэмтэн И.М.Майский “Монгол
хувьсгалын өмнөхөн” номондоо “Монгол дахь жинхэнэ үйлдвэрийн ганцхан
газар бол Өргөөгөөс 40 км-т орших Налайхын цайдам дахь нүүрсний уурхай
юм....Эндээс жил бүр 1.5 мянган тонн сайн чанарын хүрэн нүүрс олборлон
Өргөө хотын түлшинд хэрэглэнэ. Тус уурхай хамгийн урт нь 160 метр хонгил
бүхий хоёр амсар үүдтэй. 1919 оны зун тус уурхай 40 ажилчинтай байв” гэж
тэмдэглэж байсан билээ. Нийслэлд ойр энэхүү Налайхын нүүрсний ордыг “Эдийн
засгийн үндсэн бодлого” 1923 онд гарахаас өмнө, 1922 оноос ашиглах шиййдвэр
Ардын Засгийн газар гаргасан юм. Тэр үеийн Налайхын уурхайн нүүрс олборлолт
болон бэлтгэл, үндсэн малталтын ажлыг дан ганц гар ажиллагаагаар гүйцэтгэж
тээвэрлэлтэнд ердийн хөсөг, морин эргүүлгийг ашиглаж жилд 800 гаруй тонн нүүрс
олборлодог байжээ.

Ардын хувьсгалын дараа дэлхийн том гүрнүүдэд Монгол орон стратегийн
том түшиц газар болох нь ойлгомжтой болж байлаа. “Монголыг шинжилсэн тухай”
Оросын ШУА-ийн Геологийн музейн төв азийн хэлтсийн эрхлэгч И.П.Рачковскийн
илтгэх хуудас”-таа (1925 оны 1-р сарын 31) “Америкийн геологичид зүүн өмнөд ба
зүүн Монголын геологийн талаар шинжлэх ажлыг 1922 онд эхэлсэн бөгөөд дорноос

52

МОНГОЛ УЛСЫН УУЛ УУРХАЙ

хангайн нурууны чиглэлээр баруун тийш аажмаар ахиж байна. Тэдний гол зорилго
нь асар их үнэ цэнэтэй материалыг (сээр нуруут амьтдын үлдэгдэл) эзэмших явдал
юм. Тэд судлаж буй бүс нутгаас уг материалыг их хэмжээгээр ачуулсан...” гээд
тэднийг баруун Монголын хүдрийн орд газруудыг судлахаас татгалзахад хүргэхийн
тулд өөрсдөө яаравчлах нь зүйтэй гэсэн санаачлага гарган “...Тус орныг геологийн
үүднээс судлах нь ашигт малтмалын баялгийг нь танин мэдэх ач холбогдолтой.
Геологийн ажлуудын зохион байгуулалт, удирдлагыг Америкийн эрдэмтэдийн гарт
шилжүүлэх нь Монголын шинэ БНУ-ын болон ЗСБНХОУ-ын эрх ашигт нийцэхгүй.
Иймээс ...Монголыг геологийн талаар үргэлжлүүлэн судлах ажлыг хойшлуулшгүй
зорилт мөн гэж үзэж байна” гэж тэмдэглэжээ...

И.П.РАЧКОВСКИЙ
(1878-1961)

орохын сацуу ШУА-ийн Геологи-Эрдэс
баялгийн музейд ажиллаж төрөл
бүрийн судалгааны ажилд оролцож
байжээ. Тэрээр 1916-1920 онд Тува,
Баруун монголд судалгаа хийж байгаад
Оросын ШУА-ийн Геологийн музейн
захирал болсон байна. И.П.Рачковский
Петрограф, геологи 1922 онд Монгол-Урианхайн геологийн

И.П.Рачковский нь 1900-1911 онд экспедицийн ахлагчаар томилогдон
Санкт-Петербургийн Эзэн хааны их
сургуулийн физик-математикийн 1934 он хүртэл ажиллаж докторын
зэргээ хамгаалсан бөгөөд түүний
факультетийн байгалийн ухааны Монголд хийсэн судалгааг нь үнэлэн
ангийг дүүргэсэн. Оюутан байхдаа
1903 онд Эрдэс баялгийн нийгэмлэгийн 1935 онд БНМАУ-ын Шинжлэх ухааны
хорооны жинхэнэ гишүүнээр сонгож
томилолтоор Урианхайн хязгаар, байжээ. Эх сурвалж: Т.В.Ромашева,
Тувад геологийн судалгааны ажилд
оролцсон бөгөөд Засгийн газрын эсрэг бусад, “Путешественники и
исследователи Сибири” Томск, 2018,
дугуйланд хамрагдсан учир 1905-1908 х.83-84
онд хоригдож байгаад эргэн сургуульдаа

...Зөвлөлт Улсын Ардын комиссаруудын Зөвлөлийн 1925 онд гаргасан
шийдвэрийн дагуу “Монголын комисс”-ийг академич В.Л.Комаровын удирдлагын
дор байгуулж Монголд ирүүлснээр дорнод болон өмнөд нутгийн геологийн
тогтоц, ашигт малтмал, гүний усны судалгаа хийгдэж нүүрс, төмөр, хар тугалга,
цайр зэргийн олон илэрцүүд олджээ. Цаашид энэ ажлыг өргөжүүлэх шаардлагын
улмаас БНМАУ-ын Аж ахуйн явдлын яамны сайд Ж.Дангаа (зарим баримт бичигт
Аж үйлдвэр ба барилгын яамны сайд Дангаа гэж бичсэн байдаг, түүнчлэн 1929
онд сайдаар ажиллаж байхдаа Ж.Дамдинсүрэн гэдэг нэрээ товчлон Дангаа гэдэг

53

МОНГОЛ УЛСЫН УУЛ УУРХАЙ

байсан уу гэдэг тодорхойгүй, энэ хүн “Эдийн засгийн үндсэн бодлого” боловсруулан
хэрэгжүүлж байсан гол зүтгэлтнүүд болох С.Жамьян, П.Гэндэн нартай хамт зургаа
татуулсан Ж.Дангаа болов уу, Зох.) Зөвлөлтийн Монгол Улсад ажиллаж байсан
Газар шинжилгээний экспедицийн дарга Н.Г.Смирновтой 1929 онд хэд хэдэн гэрээ
байгуулсны үндсэн дээр судалгааны ажлын цар хүрээ өргөжин тэлж Дорнодын
Жаргалант сум, өнөөгийн Сүхбаатар аймгийн нутгийн Егүзэр хутагтын хийдийн
орчмоос нүүрсний ордууд (энэ үедээ тэр хавьд байдаг Чоно голын гянт болдны
ордын илэрц ажигласан байх магадлалтай), Баянхонгор аймгийн Жаргалантын
нуруунд алтны орд, илэрцүүд олжээ.

МАХН-ын VI их хурлын тогтоолд (1930 он) "Монгол орны дэлхийн баялгийг
олж үл тодорсон учраас аж үйлдвэрийн газруудыг байгуулах явдлыг
өргөнөөр төлөвлөж үл болох учраас монгол орны дэлхийн баялгийг эрж
тодруулан шинжлэх, засгийн газраас ЗХУ- ын Шинжлэх ухааны академи
гэдэг эрдмийн хүрээлэнтэй байгуулах монгол орны дэлхийн баялгийг эрж
үзэх шинжлэх тухай гэрээ байгуулахад биелүүлэн ашиглах зүйлүүдийг нэн
өргөнөөр явуулахыг чухал болговол зохино" гэж заасныг удирдлага болгон
БНМАУ-ын нутаг дэвсгэрт геологи хайгуулын ажил явуулах тухай анхны гэрээ Монгол-
Зөвлөлтийн засгийн газар хооронд 1931 оны 7 дугаар сарын 22-ны өдөр байгуулжээ.
Уг гэрээний дагуу 1931 онд ЗХУ-ын Ардын комиссаруудын Зөвлөлийн дэргэдэх
Геологийн хэрэг эрхлэх хорооноос геологи хайгуулын Дорнодын экспедицийг манай
улсын нутаг дэвсгэрт өөрийн хүч хөрөнгөөр байгуулан ажиллуулав. Уг экспедиц
эхний жилүүдэд төв суурин газруудын усан хангамж, говь хээрийн зарим нутгуудыг
усжуулах чиглэлээр гидрогеологийн судалгаа, зарим нутгуудад жижиг масштабын
зураглалын ажил гүйцэтгэн алт, нүүрс, барилгын материалын эрлийн ажил хийх
болсон байна. Энэ геологи, шинжилгээний ангийнхан 1932-1934 онуудад металл
ашигт малтмалын хайгуулын чиглэлээр ажиллаж томоохон амжилт гаргаж байжээ.
Энэ үед Дорно зүгт Япон улс хүчирхэгжиж байсан тул Дорнод, Хэнтий аймгийн
нутагт нүүрсний уурхайнуудтай болох, улмаар улсын сан хөмрөгийг зузаатгахад
онцгой анхаарч байв.

“Зөвлөлтийн Хүнд үйлдвэрийн Ардын комиссариатын Геологи, хайгуулын
шинжилгээний ангийн Монгол Улсад 1932-1934 онд хийсэн ажлын дүнгийн тухай
товч өгүүлэх нь” гэсэн 1935 оны 4-р сарын 27-нд Улаанбаатарт хийсэн мэдээлэл
шинэ Монгол Улсын геологийн судалгаа, эрдэс баялгийн салбарын судалгаа,
олборлолтын хөгжлийн гараанд чухал ач холбогдол өгсөн нэгэн баримт бичиг
болсноороо сонирхолтой байдаг учир эх материалаас дэлгэрүүлэн дор дурьдлаа.
Тус мэдээлэлд:

“Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улс нь геологийн хувьд бараг судлагдаагүй
орон юм. Мөн Монгол дахь ашигт малтмалын тархалт, тэдгээрийн үйлдвэрийн
үнэт чанарын тухай бага зүйл мэдэгдэж байсан. Шинжлэх ухаан-онолын
ажлын зэрэгцээ эрдэс баялагийг илрүүлэх, судлахтай холбогдсон практикаар
шийдвэрлэн ажиллах геологийн судалгаа огт байхгүй байв.

ЗСБНХУ-ын Хүнд үйлдвэрийн ардын комиссар нарын газрын шинжилгээний
анги, Монголын түүхэнд анх удаа ус, алт, туяат чулуу мэтийн иймэрхүү
ашигт малтмалыг үйлдвэрийн аргаар ашиглах материалыг өгсөн томхон
хэмжээний геологи хайгуулыг хэрэгжүүлсэн юм. Түүний хамт Хэнтийн алттай,
Онон, Улаанбаатар орчим, Өмнөговь, Дорноговь, Дорнод зэрэг тиймэрхүү бүс
нутгын геологийн системчилсэн судалгааны эхлэл болох асар их шинжилгээний

54

МОНГОЛ УЛСЫН УУЛ УУРХАЙ

материал цуглуулжээ.Тус орны геологийн судалгаа нь байршил зүйн, геологийн,
гидрогеологийн зураг зохиох ажилтай дагалдан хийгдсэн юм.

Гурван жилд бүгд:

№ 1:500 000-ын байршил зүйн Масштаб 9.800 х/д км
494 х/д км
1:100 000-ын – / -- 394 х/д км
7300 х/д км
1 -нарийвчилсан байршил зүйн масштаб 17988 х/д км
-нүдээр баримжаалсан 23.200 х/д км
650 х/д км
Бүгд 7260 х/д км
675 х/д км
1:500 000-ын геологийн масштаб 31785 х/д км
Масштаб 13200 х/д км
1:200 000-ын – / -- 6000 х/д км
1098 х/д км
2 1:100 000-sy – / -- 30 х/д км
20328 х/д км
- нарийвчилсан – / --

Бүгд

1:500 000-ын гидрогеологийн

1:200 000-ын – / --

3 1:100 000-ын – / --

1:10 000-ын – / --

Бүгд

“...Монголын геологийн шинжилгээний ангийн ажил бол зөвхөн эхлэл нь юм.
Одоо 1,5 сая хавтгай дөрвөлжин километрээр тодорхойлогдож буй бүх нутаг
дэвсгэр нь эцсийн үр дүнд геологийн зураглалд хамрагдсан байх ёстой. Монголын
геологийн судалгаа нь ардын аж ахуйн хөгжлийн хэтийн төлөвийг урьдчилан
тодорхойлох болно...12* Геологийн зураг бол улс орныг батлан хамгаалах
зорилгод болон усан хангамж, зам, усан зам зэрэг үйлдвэрийн барилгажуулалтад
шаардлагатай юм. Геологийн судалгаа нь гурав, таван жилийн ажил бус олон
арван жилийнх болно. Чухамхүү иймээс тус орны жилээс жилд төлөвлөгөөтэй
судлах зорилго бүхий Монголын геологийн албыг бий болгох эрмэлзэлд
хөтлөгдөх шаардлагатай байна. Шинжилгээний ангийн ажлын туршлага,
материал нь Монголд геологийн албыг бий болгох үндэс болон үйлчлэх ёстой”
гээд зарим ашигт малтмалын талаарх шинжилгээний ангийн ажлын үр дүнг
танилцуулсан байна.

Үүндээ Хүдэр, Толгойт, Буурал, Ерөө, Харганат голын хөндий, хаялга, Баавгай,
Нуурын булаг болон Зуун модны орд зэрэг 10 гаруй шороон ордын нөөцийг В+С+С
зэрэглэлээр 9551 кг илэрсэн, үүнээс 2374 кг нь В зэрэглэлийнх, шороон ордуудын
дундаж агуулгга 214 мгр/м3 – 649 мгр/м3, “алтны нөөцийг үлэмж нэмэгдүүлж болох
онцгой сонирхолтой объект бол алтны хүдрийн орд бүхий Зуун модны бүс”-ийн
алтны дундаж агуулга 17 гр/тн юм. Ирээдүйд алтны эрэл хайгуулын ажлыг
хөгжүүлэх үед энэхүү бүсэд нэн тэргүүний анхаарал хандуулах хэрэгтэй.

Хэнтийн алттай бүс нутгын бүх боломж 9.5 тонноор шавхагдаж байгаа
гэсэн хэрэг бус, эрэл хайгуулын ажлыг цаашид хөгжүүлбэл алтны нөөц нэмэгдэх
нь эргэлзээгүй юм. Үүнд геологийн урьдчилсан нөхцөл үлэмж тааламжтай болно.
Одоо хүртэлх хугацаанд илрүүлсэн алтны нөөц нь ашиглалтын ажлын эхлэлийг
бүрэн хангаж байна” гэжээ.

55

МОНГОЛ УЛСЫН УУЛ УУРХАЙ

Улмаар тус мэдээлэлд илэрсэн алтны шороон ордуудын ашиглалтыг
үргэлжлүүлэх олборлолтын арга технологийн чиг баримжааг гаргажээ. Үүндээ
"Монголор" нийгэмлэг 1900-1920 оныг дуустал Монголд алтны үйлдвэрлэл
эрхэлсэн 20 жилийн хугацаанд 900 гаруй пүү алтыг гол төлөв гараар олзворлосон
байна.

”Ийм учраас одоо үед алтны үлдсэн нөөцийг эрлийнхээс илүү механик
аргаар хөгжүүлэх нь ихээхэн ирээдүйтэй болмой. Гар олзворлолтын алт бага
үүрэг гүйцэтгэх болно.Тэгэх тусмаа одоогоор алт эрлийн артель ч гэсэн
жилд 150 кг-аас доошгүй алт өгч чадах байна. Хайгуул ашиглалтын ажлыг зөв
зохион байгуулж чадамгай удирдсан үед Хэнтийн бүс механикжсан болон гар
ажиллагаатай объектод нийтдээ жилд 700 кг-аас доошгүй алт өгнө. Гар ажлаар
хийгддэг шороо нь Хэнтийн бүс нутгийн техник-эдийн засгийн нөхцөлөөр ерөнхий
хурдасны шоо метрт 0.140-0.500 г-аас доошгүй алтны дундаж агуулалтай байх
ёстой. Бага агууллын алт өгөх шороог механик аргаар боловсруулах ёстой
бөгөөд хутгуурын ажлын алтны агууллын доод хэмжээ шоо метрт 0.275-0.300
граммаас доошгүй байх ёстой бололтой” гээд “Алт ашиглах ажлыг хөгжүүлэх
явдал гурван замаар явагдаж болно.

1.Гар ажиллагаагаар гүйцэтгэж болох шороон орд дээр алт эрэгчдийн
артель зохион байгуулах.

2.Болорын судлуудыг боловсруулах Зуун модны уурхайг сэргээх
3.Хутгуурын тусламжтайгаар шороон алтны механик олзворлолыг зохион
байгуулах...Түүнчлэн “Эрлийн артелийг 1935 оноос нэн даруй зохион байгуулж
болно. Алт олзворлох хоёр, гуравдахь дарааллын эхлэх хугацаа нь тэрээр
ямартай ч гэсэн ихээхэн хөрөнгө шаардах учраас Монголын төсвийн байдлаас
шалтгаална.

56

МОНГОЛ УЛСЫН УУЛ УУРХАЙ

Эрлийн артелиудыг зохион байгуулахад дараах зарчмыг мөрдлөг болгох
хэрэгтэй.

1. Эрлийнхний олзворлосон бүх алтыг Монгол банкны үнээр Монгол банкинд
тушаах.

2. Хятадын артелиудын материалын сонирхлыг бий болгох зорилгоор
тушаасан алтны өртгийн 20 хувьтай тэнцэх хэмжээгээр хятад валютаар
хятадын артельд шилжүүлэхийг баталгаажуулах

3. Олборлох талбайг хураан авах, ажлыг зөв хөтлөн явуулж буйд зөв, буруу
эсэх, тушаасан алтанд тавих хяналт шалгалтыг Худалдаа, үйлдвэрийн
яам хэрэгжүүлнэ.

4. Эрэл хийх олон тооны хүчнийг татан оролцуулахын тулд эхний хугацаанд
ажил эрхлэх эрхийн ямар ч татвар ноогдуулахгүй байх.

5. Алтны эрлийнхэнд гурван маягийн талбай өгөх ёстой.
а. Алтыг голж хаях хэсгээс, эсвэл тохиолдлын маягаар өнгөрсөн онуудын

олзворлолтоос бүтнээр үлдсэн хэсгээс олборлож болох, аль хэдийнээ
ашигласанд тооцогддог талбайд гол төлөв 5-10 илүүгүй хүнтэй артель
голдуу ажиллах. Ийм обьектуудад Нарийн харгантай, Могой, Бэлх,
Хожуул, Буурал, Цагаан үзүүр, Их Ажирыг санал болгож болох байна.
6. Боловсруулалт хийгдээгүй талбайн хэсгүүдийг ямар нэг шалтгаанаар
ингэж болохгүй газарт ирээдүйд механик олзворлолт зохион байгуулж
болох бөгөөд түүн дэх алтны дундаж агуулал гар ажиллагаа хэрэглэхэд
тохиромжтой юм. Ийм обьектуудад Нуурын булаг, Баавгайн булаг, Ерөө
голын хэсэг, Харгантай, Хөнгөч, Их Өлөнтэй, Бага Өлөнтэйг зөвлөж
болох байна. Энд талбайг хатаах бэлтгэл ажил явуулах шаардлагатай
болохоор артелийн тоо томоохон 50- аас 200 хүртэл болон түүнээс
дээш хүнтэй байх ёстой. Энд далд том чулуулгаас алт гарган авах ажил
Худалдаа, үйлдвэрийн яамны бүрэн эрхт төлөөлөгчийн оролцоотойгоор
хийгдэх ёстой.
7. Толгойт болон Бууралын голын хуучин хаялгуудыг аман эрлийн артелиуд
олзворловол ашигтай байж болох юм. Хүдэр, Толгойтын голоос алт
эрлийнхнээр тушаалгахаас татгалзах хэрэгтэй.Учир нь эдгээр шороон
орд томоохон механик олзворлолт хийхэд тохиромжтойд оршино.

Алт эрлийн артелиуд зохион байгуулах ойрын арга хэмжээ нь:
1. Алтны ордны ашиглалтыг мэдэх мэргэжилтэнг урьж уг ажлыг түүнд

даалгах.
2. Алт эрлийн артелиудын ажлын нөхцөлийг боловсруулан бас алт авах

үнийг хэвлэлд нийтлүүлэхэд оршино...” гэж алтны ордуудыг ашиглах
зөвлөмж өгчээ.
Түүнчлэн болор, ховор металлын орд, илэрцийн байршилын хэтийн төлөв,
барилгын материалууд, шил, шохойн түүхий эдийг хайх, ашиглах талаар санал
дэвшүүлсэн нь эрдсийн баялгаа ашиглах сонирхолтой манай улсад нэгэн хөтөч
болж өгснийг тэмдэглэх нь чухал билээ. Эх сурвалж: “Монгол-Зөвлөлтийн соёл,
шинжлэх ухаан, техникийн харилцаа (1921-1960), Эмхэтгэгч Х.Энхтүвшин,
И.И.Кудрявцев. УБ.2000.х267-274

57

МОНГОЛ УЛСЫН УУЛ УУРХАЙ

Энэ бүгд Ардын хувьсгалын дараах шинэ тулгар Монгол Улсын эрдэс баялгийн
нөөцөө тогтоон таних гэсэн зорилго бүхий геологийн судалгаа, зураглал, хайгуулын
ажилдаа анхаарал, хүч тавьж байсны үр дүн билээ. Чухам энэ үед буюу 1939 онд
Москвагийн геологи, хайгуулын дээд сургуулийг Монголын анхны ууган геологич
Ж.Дүгэрсүрэн төгсөж байжээ.

Монголын геологийн түүхийн судлаач, геологи Ө.Жамъяндорж тухайн үеийн
судалгааг 18-19-р зууны төгсгөл үе, 20-р зууны эхнээс 1921 оны үе, 1921-1939 оны
үе гэсэн 3 үе болгон авч үзэх санал дэвшүүлжээ. Түүнчлэн геологичид геологийн
албаны үндэс суурь тавигдсан 1939-1957 оны үе, 1957-1990 оны эрчимтэй хөгжлийн
үе гэж ангилах санал гаргадаг байна.

Ийнхүү Монголын геологийн судалгааны эхэн үеийг тоймлон авч үзэхэд шинэ
Монгол Улсын хөгжлийн хамгийн хүнд үе буюу Ардын хувьсгалын дараах 1921-
1940 оны ажлууд эрдэс баялгийн олборлолт, боловсруулалтын цаашдын амжилт,
хөгжил бүтээлийн гараа болсон гэдэгтэй маргах аргагүй билээ.

3. ЭЭДРЭЭТ ТҮҮХЭН ҮЕД ЭРСДЭЛ ҮҮРСЭН САЙДУУД. 1923-1940 ОН

БУНИБАЗАРЫН ДОРЖ
(1873-1943)

Сангийн яамны сайд,
1923.04.06-1924.11.09

1873 онд Түшээт хан аймгийн үүсгэл болжээ.
Түшээ вангийн хошуу, одоогийн Бунибазарын Дорж нь бага
Өмнөговь аймгийн Баян-Овоо сумын
нутагт төрсөн. Б.Дорж нь Уул уурхайн насандаа монгол бичиг, төвд, манж хэл,
дүрэм, Гаалийн дүрэм, Худалдаа, монгол-төвд анагаах ухаан нутгийн
үйлдвэрлэлийн нэгдсэн татвар хураах хүмүүсээр заалган сурч 1898-1907 онд
дүрэм, Эдийн засгийн үндсэн бодлого Түшээт хан аймгийн Чуулганы жасаа,
баримт бичиг батлуулж байв. Түүнчлэн хошуу Тамгын газарт бичээчийн
Монгол-Зөвлөлтийн хувь нийлүүлсэн бичээч, Ерөнхий сайд Б.Цэрэндоржийн
худалдаа, аж үйлдвэрийн банк байгуулж орлогч зэрэг ажлуудыг 1913-1919 онд
үйл ажиллагааг нь эхлүүлэн Гаалийн хийж байжээ. Мөн Улсын хурлын Доод
албыг бэхжүүлж, Гаалийн нягтлан танхимын гишүүн байсан аж. Энэ үед
бодогчдын түр сургууль байгуулсан Д.Сүхбаатартай танилцсан бололтой
нь цаашдын Санхүүгийн сургуулийг хувьсгалчдын нууц бүлгэмийн гишүүн
болон нутаг орны цагийн байдлыг

58

МОНГОЛ УЛСЫН УУЛ УУРХАЙ

үнэлэн Хүрээнээс хөөгдөн Онгийн гол, давуу талыг ойлгон морин өртөөг
одоогийн Дундговь, Өмнөговь аймгийн авто өртөөгөөр солих санал дэвшүүлж
нутаг, Өвөр монголын хил хүртэлх байсанч дэмжигдээгүй ажээ.Гэвч
нутаг дээрх ард иргэдийг тонон түүнийг эрдэмтэн, сэхээтнүүдийг
дээрэмдсээр урагшилж яваа хятад дайрдаг хэлмэгдүүлэлийн хар сүүдэр
цэргийг амдан байлдаж ардуудад эд тойрсонгүй. 1942 онд улс төрийн хилс
хөрөнгийг нь эргүүлэн олгож байжээ. хэрэгт холбогдуулан хорих лагерт 15
жил хорьж, хувьд ногдох хөрөнгийг нь
Ардын засгийн газар 1921 оны хураахаар шийдвэрлэсэн байна. Тэрээр
намар түүнийг Хүрээнд ирүүлж Гадаад 1943 онд 65 настайдаа хорих газарт
яаманд эх зохиогч түшмэл, 1923-1924 нас баржээ.
онд Сангийн хамаг хэргийг захиран
шийтгэх яамны сайд, Хоршооны 1960 онд Ардын Их Хурлын
ерөнхий хорооны гишүүн, 1932-1940 Тэргүүлэгчдийн дэргэдэх Цагаатгалын
онд Судар бичгийн хүрээлэнд эрдэм ажил эрхэлсэн комиссын 70 дугаар
шинжилгээний ажилтнаар томилон тогтоолоор түүнийг цагаатгасан
ажиллуулж байв. Тэрээр Монголд байна.
цөөхөн орж ирээд байсан автомашины

АГДАНБУУГИЙН АМАР (АНАНДЫН)
(1886 – 1941.07.27)

Монгол төрийн зүтгэлтэн. 1928 оны 2
сарын 21-ээс 1930 оны 4 сарын 27 хүртэл
Монгол Улсын Ерөнхий сайд, 1934 оны 7
сарын 2-оос 1936 оны 3 сарын 22 хүртэл
Улсын Бага хурлын Тэргүүлэгчдийн дарга,
1936 оны 3 сарын 22-оос 1939 оны 3 сарын
7-ны хооронд дахин Ерөнхий сайдаар тус
тус ажиллаж байжээ.

Агданбуугийн Амар 1886 онд зохиогч түшмэлээр ажиллаж байхдаа
Түшээт хан аймгийн Эрдэнэ дайчин Монголынхоо түүхийг сонирхон
вангийн хошуу, одоогийн Булган судалжээ. Тэрээр 1913 оноос Богд
аймгийн Хангал сумын нутагт Анандын Хаант Монгол улсын Гадаад явдлын
хүү болон мэндэлжээ. А. Амарыг Бугат яам, аймгийн чуулганд бичээч, түшмэл,
сумын Уулын голын Ар маалын аманд дэс түшмэлээр ажиллаж 1917-1918
төрсөн хэмээдэг нь үндэслэлгүй гэж үр онд Монгол улсын хойд хил хязгаарыг
хүүхдүүд нь үздэг аж. Эцэг хохь тайж харгалзан хамгаалсан 50 цэргийг
Агданбуу түүнийг 12 нас хүрэхэд өөрийн захиран суужээ. 1919 онд Хятадын
хошууны тамгын газрын дэргэдэх цэрэг Монголд цөмрөн орж Монголын
бичгийн сургуульд оруулжээ. А.Амар автономит төрийг устгахад Амар
төдөлгүй  монгол бичиг  сайн сурч нутагтаа одож, хоёр жил орчим
манж, төвд хэл бичиг ч үзэн бичээч, эх хугацаанд мал ажил эрхлэн байв.

59

МОНГОЛ УЛСЫН УУЛ УУРХАЙ

Д.Сүхбаатар  1921  оны хавар хилийн оруулсан хувь нэмэр их билээ.
чанадад байхдаа А.Амар болон бусад А.Амар Аж ахуйн яамны сайд
дэвшилт үзэлтэй хүмүүст нэг бус
удаа элч зарж, ажил хэрэг зөвлөж байв. байхдаа Зөвлөлт Холбоот Улсын
Монгол оронд  Ардын хувьсгал  ялсаны Шинжлэх Ухааны Академийн найман
дараа тэрээр нийслэл хүрээнд ирж экспедицийг урьж ирүүлэн Монголын
1921 оны намар Ардын Засгийн газрын баялаг, түүх дурсгал, мал аж ахуй,
туслах түшмэлийн албанд томилогдон усны зэрэг ашигт зүйлийг шинжлүүлж
шинэ Монгол улсад хүчин зүтгэж байхад геологи судалгааны анхны
эхэлсэн байна. Тэрээр Гадаад яаманд экспедицийг И.П Рачковский удирдан
эрхэлсэн түшмэл, Дотоод болон Аж ажиллаж байжээ.
ахуйн яамны сайд, Ерөнхий сайдын
жинхэнэ орлогч сайд, 1928-1930, 1936- А.Амар төрийн өндөр дээд албанд
1939 онд Ерөнхий сайд, 1930-1932 онд зүтгэхдээ үндэсний ардчилсан чиг
Судар бичгийн  Хүрээлэнгийн дарга, шугам баримталж, улс орны эдийн
1932-1936 онд Улсын Бага Хурлын засгийг хөл дээр нь босгох, хууль,
даргаар тус тус ажиллажээ. дүрэм, заавар зэрэг төрийн 300 гаруй
баримт бичиг боловсруулахад оролцон,
Засгийн газрын 1924 оны 12-р улс оронд орчин үеийн шинжлэх ухааны
сарын 20-ны хурлаар Аж ахуйн яамыг салбаруудыг хөгжүүлэх, улс орны
байгуулж түүнд мал аж ахуй, түлш, гадаад харилцааны алтан аргамжийг
эрчим хүч, уул уурхай эрдэс баялаг, улс үндэсний эрх ашгийн үүднээс
газар тариалан, худалдаа, аж үйлдвэр, зөв татах, хууль ёсыг завхруулан
тээвэр, холбоо зэрэг материаллаг гажуудуулахын эсрэг эрслэн тэмцэх
баялгийн үйлдвэрлэлийг бүхэлд зэргээр бололцоотой бүхнийг хийж
нь хариуцуулжээ. 1924 оны эцсээр байв.
хуралдсан МАХН-ын Төв Хорооны
өргөтгөсөн хурлаар баталсан Эдийн А.Амар эх оронч үзэл нэвт
засгийн үндсэн бодлогод алт, чулуун шингэсэн “Монголын товч түүх” номын
нүүрс ашиглах асуулыг урьдал болгон эхний ботийг бичиж дуусган хэвлүүлсэн
хөгжүүлэхийг зааж нэгэн зүйлд нь “. . . нь түүний хойшдын хувь заяанд ч
Нийслэл хцрээний олон амьтны тцлэх нөлөөлсөн юм.
тцлшэнд жил бцр тоо томшгцй их
мод орох ба хэмжээгцй мод хэрэглэж А.Амар нам төрийн удирдлагад
буй тул Налайхын чулуун нццрсийг ажиллаж байхдаа Монгол улсын төрийг
ашиглаж өдийн их модыг аривлан бэхжүүлэхэд анхаарч хүмүүсийг олноор
хэмнэхийг ...” гэжээ. хэлмэгдүүлж байсныг эсэргүүцэн: 
"Хүний эрхийг хөсөрдүүлж буйг
1924 онд хуралдсан Улсын илчлэн чухамдаа гэмт хэрэг
анхдугаар их хурлаас “Монгол Улсын хэмээгч нь жинхэнэ хийж үйлдсэн
ирээдцйг шийдвэрлэх ардын аж ахуйн явдал дээрээс бүтэж гардгаас бус,
хоёрдугаар салбар бол аж цйлдвэр хэн нэгэн хүний санааны дураар
мөн. Аж цйлдвэр нь улсын эдийн зохиомол хэрэг ба зохиомол ял хийж
засгийн цндсэн салбар мал аж ахуйн явуулдаг ёсон хаа ч байж болохгүй"
шууд нэмэлт хэсэг болохоос гадна хэмээн хэлж байжээ.
нэн тэргццн тус орны газар нутгийн
баялгийг ашиглах ба цйлдвэрлэж Гадаад орны турхиралтаар
боловсруулахад цндэслэсэн байх” хийгдэж байсан хэлмэгдүүлэлийг
чиглэлийг тодорхойлох, хэрэгжүүлэхэд эсэргүүцсэн нь түүнд улс төрийн
сайд А.Амарын гүйцэтгэсэн үүрэг, эсэргүү хэрэгтэн хаяг зүүлгэхэд
хүрч “Амар болон түүний бүлгийг
дуусгах хэрэгтэй. Амарыг баривчлах

60

МОНГОЛ УЛСЫН УУЛ УУРХАЙ

хэрэгтэй” (“Нужно кончать с Амаром адил зохиомол болох тул гэмт хэргийн
и его группой. Нужно арестовать бүрэлдэхүүнгүй гэдэг үндэслэлээр
Амара") гэсэн харь гүрний удирдагч хэргийг нь хэрэгсэхгүй болгохыг санал
И.В.Сталины цохолтоор баривчлан болгож 1939 оны 8 дугаар саруудад
1939  оны  3 сарын 7-нд МАXН-ын Төв баривчлагдагсдыг байцаахдаа зодож
Хорооны  тэргүүлэгчдийн хурлаар жанчих зэргээр БНМАУ-д хувьсгалын
хэлэлцэхэд тэрээр “Надад ийм аюултай эсэргүү байгууллагад оролцож байсан
мөндөр ирж ийм хүнд байдалтай гэдэг мэдүүлгийг тэднээс гаргуулж
болохыг мэдсэн. Нөхөд намайг хаяж байжээ гэж онцлон тэмдэглэжээ.
таягдах болжээ. Гомдох газаргүй.
Хоёрт, нөхдөөс эсэргүү нартай Эдгээр хэргийг мөрдөхөд оролцож
холбоотой гэж үздэг юм уу, намайг байсан ЗСБНХУ-ын ДЯАК-ын ажилтан
хардах аваас би хэрхэвч хүлээхгүй. Васильев, Добротин, Морозов нар 1939
Миний гагцхүү итгэдэг зүйл нь Монгол оны 11 дүгээр сард ЗСБНХУ-ын ДЯАК-
хөл дээрээ зогсож, тусгаар эрхтэй улс ын намын хороонд хандаж, мөрдөн
байгаасай хэмээн итгэдэг амуй. Би байцаалт объектив биш явагдаж
улс орондоо хайртай, би өөрөө үүнийг байгаа тухай өргөдөл гаргажээ.
үзүүлсэн. Миний бие анхны өдрөөс Энэ асуудлаар шалгалт хийхэд
эхлэн улсыг хөгжүүлэх хэрэгт оролцож өргөдөлд бичигдсэн зүйл үнэн болох нь
явсаар эцэст урвагчид холбогдож, нотлогджээ. Гэтэл Берия, Меркулов
хаягдахад хүрвээс миний зүрх нар энэ асуудлаар ямар ч арга хэмжээ
хагарах лугаа адил байна“ гэжээ. Гэвч аваагүй байна.
түүнийг   ЗХУ-д  хүргэсэн бөгөөд өөрт
тохсон хилс хэргийг хүлээхгүй байсаар Эрдэм номтой, эх оронч
1941  оны  7 сарын 10-нд "хувьсгалын Монголын Төрийн нэртэй зүтгэлтэн
эсэргүү нарын бүлэглэлийн гишүүн" энэ хүнийг БНМАУ- ын Ардын Их
хэмээн ялласан ЗХУ-ын Дээд Шүүхийн хурлын Тэргүүлэгчдийн дэргэдэх
Цэргийн коллегийн шийдвэрээр, 1941 цагаатгах ажил эрхлэх комисс 1962
оны 7 дугаар сарын 27-нд Москва онд цагаатгасан бол МАХН-ын Төв
орчмын "Коммунарка" хэмээх газар Хорооны дэргэдэх Намын Хянан
цаазаар хороолгуулсан юм. Шалгах Хорооны 1989 оны 09-р сарын
26-ны өдрийн тогтоолоор МАХН-ын
ЗСБНХУ-ын Дээд шүүхийн цэргийн гишүүнчлэлийг нь 1923 оны гишүүнээр
коллеги 1956 онд түүнд ял оногдуулсан нэхэн сэргээжээ.
1941 оны 7 дугаар сарын 10-ны өдрийн
тогтоолыг хүчингүй болгожээ. А.Амар нь Монгол Улсын аж
үйлдвэр, уул уурхай, түлш эрчим
ЗСБНХУ-ын Ерөнхий прокурор хүчний салбарыг хөгжүүлэхэд ихээхэн
дүгнэлтэндээ А.Амарын хэрэг нь зүтгэл гаргасан гавъяатай хүн гэдгийг
БНМАУ-ын төрийн бусад зүтгэлтнуүд, уурхайчид дурсах учиртай бөгөөд
хариуцлагатнуудын хэргийн нэгэн түүний хүрэл хөшөөг Эрдэнэт хотдоо
босгон хүндлэж байдаг билээ.

61

МОНГОЛ УЛСЫН УУЛ УУРХАЙ

НАВААНДОРЖИЙН ЖАДАМБА
(1900 - )

Түшээт хан аймаг, одоогийн Зөвлөлт Холбоот Улсад суугаа бүрэн
Сэлэнгэ аймгийн Баруун Хараа Сумын эрхт төлөөлөгчийн газрын зөвлөх,
нутагт 1900 онд төрсөн. 1921-1922 хамаарсан элчин сайд, 1924-1925 онд
онд Гадаад яаманд орчуулагч, түшмэл, Монголын Хувьсгалт Залуучуудын
цэргийн сурган боловсруулах газарт Эвлэлийн Төв Хорооны дарга, 1925-
эх зохиогч, Сангийн яаманд дэд сайд, 1926 онд МАХН-ын Төв Хорооны
1924-1925 онд МХЗЭ-ийн Төв Хорооны дарга, 1926-1928 онд Аж ахуйн яамны
дарга, 1925-1926 онд МАХН-ын Төв сайдаар ажиллаж байв. Үүнээс хойших
Хорооны дарга, 1926-1928 онд Аж хэдэн жилд Бүх цэргийн зөвлөлийн
ахуйн яамны сайд, Банкны ерөнхий тэргүүлэгч, Сурган боловсруулах
хорооны гишүүн, Ардын засгийн газрын газрын дарга, "Ардын цэрэг" сонины
товчооны гишүүн, ЗХУ-ын банкны эрхлэгч, Банкны ерөнхий хорооны
Москва мужийн конторт зөвлөх, гишүүн, Ардын засгийн газрын
Монголын Худалдааны төлөөлөгчийн товчооны гишүүн, Зөвлөлт Холбоот
газрын худалдааны зөвлөх байв. Улсын банкны Москва мужийн конторт
зөвлөх, Москва дахь Монголын
Шинэ Монгол Улсын Засгийн Худалдааны төлөөлөгчийн газрын
газар цахилгаан мэдээ дамжуулах, худалдааны зөвлөх зэрэг төрөл бүрийн
хүлээн авахад хятад, орос хэлтэй, ажлын заримыг дагнан, заримыг
ерөнхий эрдмийн үндэс үзсэн хүн нэн хавсран гүйцэтгэж байжээ. Тэрээр
чухал байсантай холбогдуулан арваад “Эдийн засгийн үндсэн бодлого”
насандаа Их Хүрээний хятад, орос боловсруулахад оролцож байсан
сургууль, Эрхүү хотын бага, дунд тэргүүний сэхээтний нэг байжээ.
сургуульд суралцаж байсан Жадамба
хүүг татан авч 1919-1921 онд Чойр Н.Жадамба Аж ахуйн яамны сайд
дахь холбооны салбарт цахилгаан байхдаа эрдэс баялгаа боловсруулан
утас цохигч, түшмэл, 1921-1922 онд ашиглах арга зам хайн гадаад орнууд
Гадаад яаманд орчуулагч, түшмэл, байгалийн баялгийг хэрхэн ашиглаж
цэргийн сурган боловсруулах газарт байгааг сонирхон үзэж “Бусад олон
эх зохиогчоор ажиллуулж эхэлжээ. улс алтны уурхай эрхлэн явуулж буй
Н.Жадамба энэ хугацаанд Сангийн нь нэн ховор мэт, их төлөв энгийн
яамны дэд сайд болтол дэвшсэн хөрөнгөтөнд өгч түрээс зүйлийг
бөгөөд 1922-1924 онд Монгол улсаас хураах зэргээр ашигладаг юм байна.
Бид энэ талаар хэрхвээс оновчтой
болохыг сайтар нягтлах нь чухал”
гэсэн санааг нам, улсын ба хоршооны
олон удаагийн их, бага, бүгд хурал
дээр илэрхийлж байсан талаар судлаач
З.Лонжид “Н.Жадамбын улс төрийн
намтар” номондоо өгүүлэхдээ түүний
саналыг дэмжих хүмүүс харьцангуй

62

МОНГОЛ УЛСЫН УУЛ УУРХАЙ

цөөхөн байсны гадна коминтерний станцын тоног төхөөрөмжийг 1926
төлөөлөгч Амагаев зэрэг гадны эрх онд Улаанбаатарт эөөн авчирч
мэдэлтнүүд эрс эсэргүүцэж байжээ байрлуулсан тухай Улсын 8-р бага
хэмээн тэмдэглэжээ. Хэдийгээр хуралд илтгэж байснаас гадна
дэмжлэг багатай байсан боловч Цахилгаан гэрлийн хороог 1926 оноос
Н.Жадамба концесс, түрээсийн эхлэн орлогоороо зарлагаа нөхдөг
хэлбэрийг туршин хэрэгжүүлэх болгожээ.
оролдлого хийж Хаант оросоос
дүрвэж Монголын дорнод хязгаарт Алтанбулаг хотод цахилгаан
суурьшсан ах дүү Воронцовынхонд станц байгуулах төлөвлөгөө төсвийг
Буйр нуурыг тодорхой болзлын дагуу Аж ахуйн яамнаас боловсруулан улсын
түрээслүүлэхээр шийдвэрлэж зохих Орлого зарлагын төсвийн комисст
хэмжээний орлого улсад оруулж байсан оруулан батлуулж Улаанбаатарын
боловч 1928 оны эхээр Н.Жадамба цахилгаан гэрлийн хороо хэрэгжүүлж
хувьдаа баяжих гэж түрээслүүлсэн 1926 оны 10-р сард Алтанбулагийн
мэтээр шүүмжилсээр болиулсан ажээ. булигарын заводад нэгтгэн ажиллуулах
болжээ.
Мөн хэд хэдэн газрын алтны
орд, Хөвсгөлийн Эрдэнэбулгатайд Н.Жадамба сайдын анхаарал
үржил шимт хэсэг газар (100 га тавьж биечлэн хөөцөлдөж байсан нэг
орчим), Улаанбаатараас Замын-Үүд чухал ажил бол Монгол Зөвлөлтийн
хүртлэх авто хөсгийн зам дагуух дэн худалдаа, эдийн засгийн харилцааг
буудлын газрыг орос, польш, дани, харилцан ашигтай байх шудрага
хятад иргэдэд түрээс, концессоор зарчмын үндсэн дээр хөгжүүлэх явдал
ашиглуулж байсныг нь 1926 оноос байжээ. Уг асуудлаар сайд А.Амар,
элдэв шалтгаанаар өөлсөөр байгаад Н.Жадамба нар 1926 онд ЗХУ-ын
зогсоолгожээ. Гадаад хэргийн ардын комисариатын
газар дарга Г.В.Чичеринтэй уулзаж
Н.Жадамба нүүрс, цахилгааны хоёр орны эдийн засгийн харилцаанд
үйлдвэрлэлийг нэмэгдүүлэн санал үл тохиролцож байгаа дөрвөн
хэрэглэгчдийг найдвартай хангах зүйлтэй бичгийг түүнд гардуулан өгч
талаар хэд хэдэн чухал шийдвэр гарган тодорхой асуудлууд ярилцан хариу авч
арга хэмжээ авсны дотор Налайхын байжээ.
уурхайн ажиллагааны дотоод журам,
уурхайг улсаас хэрхэн удирдах, “Орос улсын аж ахуйн газруудаас
санхүүжүүлэх журмыг заасан “Уурхайн манай худалдааны бодлогод саад
хэргийг улсын сангаас санхүүжүүлэх, боогдол учруулж устгахыг хичээх нь
үйлдвэржүүлэх дүрэм”-ийг Засгийн олон ардын туйлын чухал ашиг тус
газрын гишүүдийн 1927 оны 2-р сарын ба манай хувьсгалт улсын аливааг
9-ний 4-р хурлаар батлуулж түүнийг үйлдэх, боловсруулах хэрэг явдал
Аж ахуйн яам хэрэгжүүлэхээр болгожээ. хөгжиж аливаа боловсруулах мандах
Улаанбаатарт 'Нүүрсний газар” 1927 явдалд их л хор болно” гээд Монгол Улс
онд байгуулж Баянтүмэн хан уулын өөрийн түүхий эдээ их үнэ хүрэх газраа
хошууны Баянбулаг гэдэг газрын борлуулах, гадаадын аль ч улсад
нүүрсний давхрагыг 1928 оны өвлөөс боловсруулсан эд бараа нь гагцхүү
ашиглаж эхэлсэн байна. чанар сайн, үнэ бага, хүн ардын эрэлт
хэрэгцээг хангахуйц байвал импортлох
Тэрээр “Монгол-Ор” хэмээх эрхтэй байхыг хүсэж байв.
алтны уурхайн газар ажиллаж байсан
Локомобилийн цахилгаан цахилгаан

63

МОНГОЛ УЛСЫН УУЛ УУРХАЙ

Тэрээр: Н.Жадамба нь XX зууны эхэн үеийн
Монголын нам, төрийн өөрийн гэсэн
• ЗХУ-ын нутгаар Монголын түүхий бодолтой том зүтгэлтэн бөгөөд
эд, гадаадын бараа зүйлсийг шууд ЗХУ, Коминтерний төлөөлөгчдийн
нэвтрүүлж байх эрхийг Монгол Монголд явуулсан зарим бодлогод
улсад олгох, шүүмжлэлтэй ханддаг байсны улмаас
улс төрийн тавцангаас зайлуулагдан
• Монголд ажиллаж байгаа Москвад суухдаа ард түмнийхээ
Зөвлөлтийн худалдааны газрууд соёл, боловсролд нэмэр болох хүсэл,
нь хятадын пүүс, явуулын доншуур амьдрахын эрхэнд гадаадын олон орны
наймаачидтай хамтарч арилжаа, нэрт зохиолчдын улс төр, уран зохиол,
гүйлгээ зохион байгуулж Монголын шинжлэх ухааны номноос эх хэлэндээ
хоршооны бараа гүйлгээнд саад яруу сайхнаар орчуулж байжээ.
учруулж байгааг зогсоох,
Москвад байх үедээ Распэгийн
• Зөвлөлтийн худалдааны "Мянгуужингийн түүх", Жонатон
газрууд нэг төрлийн барааг Свифтийн "Гулливерийн аялан явсан
Монголд хэтэрхий их хэмжээтэй түүх", Злобины "Салават баатар",
оруулдагийг хязгаарлах Анри Барбюсын "Бид яллана", Сетон
Томпсоны "Чин зоригт баатарлаг биет
• Монгол Улс үндэсний үйлдвэр, адгууснуудын үлгэр", Үэлл Жемсийн
аж ахуйн газар шинээр үүсгэн "Үүлэн бор", Келлерийн "Амьд зүйлүүд
байгуулахад Зөвлөлтийн зүгээс дэлхий дээр хэрхэн бий болсон тухай",
ямар нэгэн саад бэрхшээл "Дэлхий дээрх янз бүрийн амьтан ба
учруулахгүй байх, ургамлуудын байдал", "Газар дэлхийн ус
хөрсний нууц", "Хүн анх хэрхэн бий болж
• Зөвлөлтийн тээврийн дөрвөн гарсан бэ? " зэрэг номыг орчуулсан
томоохон газар Монголд ажиллаж тухай Г. Амар "Эгэл эрхмүүд" номондоо
байгаа нь үндэсний тээврийн тэмдэглэжээ.
байгууллагын үйл ажиллагаанд
сөрөг нөлөөлж байгааг цаашид Н.Жадамбыг 1937 оны 12-р сард
хянаж үзэх, ЗХУ-ын Дотоод яам баривчилж Монголд
ирүүлснээр БНМАУ-ын Дотоод яам
• Монгол-Зөвлөлтийн хөрөнгөөр хэд хэдэн уудаа байцааж 1938 оны 7-р
хувь нийлүүлж байгуулсан сарын 9-нд Онц бүрэн эрхт комиссын
монголын худагдаа, аж хурлаас төрийн эсрэг гэмт хэрэгтэн
үйлдвэрийн банкинд Зөвлөлтийн хэмээн 10 жил хорьж хөрөнгийг нь
иргэд олноороо ажиллаж зээлийн улсад хураах ял ногдуулсан юм.
ихэнх хувийг ЗХУ-ын худалдааны
байгуулагад олгож байгааг Н.Жадамбын улс төрийн хэргээр
өөрчлөн адил тэгш үйлчилдэг хилс шийтгүүлснийг 1968 оны 3-р
болгох зэрэг саналыг тавьж байв. сарын 29-нд БНМАУ-ын Дээд шүүхийн
бүгд хурлаар хэлэлцэн цагаатгажээ.
МАХН-ын Төв хороо, Засгийн
газрын даалгавраар ЗХУ-д очиж хоёр
орны харилцаанд гарсан өө сэвийг засч
залруулах талаар А.Амар, Н.Жадамба
нарын үйл ажиллагааг Засгийн газрын
хурлаар хэлэлцээд сайшаасан бөгөөд
нэгэнт тохирсон зүйлээ цаашид чанд
дагаж мөрдөхийг Сангийн яам, Аж
ахуйн яаманд даалгажээ.

64

МОНГОЛ УЛСЫН УУЛ УУРХАЙ

ЖАНЦАНГИЙН ДАМДИНСYРЭН
(Жигжидийн) (1898-1938)

Аж ахуйн яамны сайд.
1928-1930 он.

Жанцангийн Дамдинсүрэн 1898 чанар махбодитой биелүүлэн явуулах
онд Засагт хан аймагт буюу өнөөгийн нь чухал учир цахилгаан буюу уурын
Завхан аймгийн Идэр суманд төрсөн. зэрэг аль төхөмтэй хүчийг хэрэглэх
1921-1922 онд хошууны нам, эвлэлийн гүйцэтгэхийг хичээсүгэй” гэж заасан
үүрийн дарга, 10 гэрийн дарга, 1922- нь аж үйлдвэрт цахилгаан, дулааны
1926 онд аймгийн яам, төлөөний эрчим хүчийг хэрэглэж эхлэхийн чухлыг
түшмэлийн туслах, бичээч, няравын тодорхйолсон оновчтой чиглэл байв.
ажил хийж байжээ. Ж.Дамдинсүрэн
1926-1928 онд МХЗЭ-ийн ТХ-ны 1928 онд Аж ахуйн яаманд “уурхайн
Тэргүүлэгч дарга, 1927-1929 онд Улсын инженер-1, зургийн хэрэг явуулагч-1,
бага хурлын Тэргүүлэгчдийн дарга, түшмэл-3, хэлмэрч хавсарсан зарлага-1,
1928-1930 онд Ерөнхий сайдын орлогч, тэмтрэн нүхлэх сайн чанартай хүн-2”
Аж ахуйн яамны сайдаар ажиллаж орон тоотой Уурхайн баялгийг судлах
байгаад 1930-1931 онд хамтралын хэлтэстэй байсан бөгөөд ашигт
дарга, 1931-1934 онд Улаанбаатар малтмалын эрэл, хайгуул хийх, нүүрс
хотын хоршооны ерөнхий хорооны гаргалтыг нэмэгдүүлэхээр ажиллаж
гишүүн, 1934-1938 онд Завхан аймгийн Егзүрийн (Чоно голын) хийдийн орчим,
яамны II орлогч бөгөөд Мал аж ахуйн Сайншандын ойролцоо, Өндөрхаанд
хэлтсийн даргаар ажиллаж байв. нүүрсний орд олжээ.

Ж.Дамдинсүрэнг Аж ахуйн яамны Тэрээр гадаад худалдааны онц
сайдаар ажиллаж байсан 1928 онд тус эрхийг тогтоон явуулахыг чухалчлан
яамны харъяанд 59 байгууллага байсны үзэхийн зэрэгцээ аж үйлдвэрийг
ихэнх нь нийслэл хот ба түүний дүүрэгт хөгжүүлэх зорилтыг хэрэгжуүлэх
байсан учир 1928 оны 5 дугаар сарын 25- яамыг тусгайлан байгуулах нь зүйтэй
нд Улаанбаатарт 500 кВт цахилгаан гэсэн чиглэлийг боловсруулж 1929 оны
станц шинээр байгуулах тухай гэрээ 12 дугаар сарын 6-нд Аж ахуйн яамны
Аж ахуйн яам нь Германы компанитай зохион байгуулалтыг өөрчлөн Хөдөө аж
гэрээ байгуулжээ. Гэрээний дагуу уг ахуйн яам, Худалдаа ба аж үйлдвэрийн
станцыг Дунд голын эрэг дээр 1930- яам болгон салгаж тус тусын эрхлэх
1932 оны 8 дугаар сард барьжээ. 1928 үүрэг зорилгыг тодорхойлсон шийдвэр
онд хуралдсан МАХН- ын VII их хурлаас гаргах, мөн 1930 оны 1 дүгээр сарын
“Тус улсын доторхи аж үйлдвэрийн 17-нд Худалдаа, аж үйлдвэрийн яамны
газруудыг үүсгэн оролдоход эрхгүй дүрмийг баталж 4 хэлтэс 6 газартай
байхаар тогтооход санаачлагтай
оролцсон байна.

65

МОНГОЛ УЛСЫН УУЛ УУРХАЙ

Тэрээр 1927-1929 онд Улсын хэлтсийн өрөөнд цугларч байгуулсан
бага хурлын Тэргүүлэгчдийн дарга Зохиолчдын анхны бүлгэмийн 17
байхдаа БНМАУ-ын ЗХУ-д айлчилсан гишүүний нэг байжээ. Тэр уулзалтанд
төлөөлөгчдийн бүрэлдэхүүнд орж Дээд Судар бичгийн хүрээлэнгийн О.Жамъян,
зөвлөлийн дарга М.Калининтай уулзаж Я.Цэвэл нар оролцож байжээ.
байв.
Ж.Дамдинсүрэнд 1938 оны 9 дүгээр
Ж.Дамдинсүрэн нь Эвлэлийн төв сарын 23-ны Онцгой комиссын хурлаас
хорооны дарга, тухайн үеийн тэргүүний цаазлах ял оногдуулж гүйцэтгэсэн
сэхээтний нэг байсан учир 1929 оны байна. Түүнд тулгасан хилс хэргийг ....
1-р сарын 9-нд МАХН-ын Төв хорооны оны 3 дугаар сарын 10-нд Дээд шүүхийн
нарийн бичгийн дарга Ө.Бадрах, бүгд хурлаар хэлэлцээд цагаатгасан
Дунгарын Чимид, С.Буяннэмэх нар байна.
санаачилан Төв хорооны Суртлын

ГОМБЫН СОДНОМ
(1903-1932)

Худалдаа ба Аж үйлдвэрийн яамны сайд.
1930-1932 он

комбинатын суурийг тавилцсан
гавьяатай нэгэн билээ.

Гомбын Содном 1903 онд одоогийн Г.Содном нь Монгол Улсад үндэсний
Хэнтий т цэрэгт элсэн орж Ардын аж үйлдвэрийн газар байгуулах,
хувьсгалын үйл хэрэгт хүчин зүтгэж геологи, хайгуулын ажил явуулах
иржээ. Г.Содном Москва хотод Дорно талаар Зөвлөлт Холбоот Улсаас (ЗХУ)
дахины хөдөлмөрчдийн коммунист дээд тусламж авах, гэрээ хэлэлцээрийг 1930
сургуульд суралцаж төгсөөд МХЗЭ-ийн онд байгуулж Аж үйлдвэрийн комбинат
Төв Хорооны нарийн бичгийн дарга, барих тухай Монгол-Зөвлөлтийн
МАХН-ын Төв Хорооны Тэргүүлэгч хэлэлцээрийн дагуу 1930 оны эхээр
гишүүнээр ажилласан байна. ЗХУ-аас шинжилгээний экспедицийн
мэргэжилтнүүд ирж хөрс, усны
Г.Содном 1930 оноос шинээр шинжилгээ, комбинатын бүрэлдэхүүнд
байгуулагдсан Худалдаа ба Аж байх үйлдвэрүүдийн бүтэцийг
үйлдвэрийн яамны сайдаар ажиллаж тодорхойлж байжээ.
байхдаа аж үйлдвэрийн томоохон
газрыг барьж байгуулах ажлыг удирдан Аж үйлдвэрийн комбинатыг дотор
зохион байгуулахад биечлэн зүтгэсэн нь ноос, арьс шир боловсруулах,
бөгөөд түүний дотор Аж үйлдвэрийн

66

МОНГОЛ УЛСЫН УУЛ УУРХАЙ

цэмбэ, эсгий, эсгий гутал, монгол байдалтай танилцаад Аймгийн
гутал, савхин гутлын үйлдвэрүүдтэй цэргийн хорооны түр цэргээс 30-
байхаар төлөвлөсөн байна. Эдгээр 40 хүнтэй нэг салаа цэрэг, аймгийн
үйлдвэрүүдийг ажиллуулах цахилгаан албан хаагчдаас төдий тооны хүн
станцыг тэр орчимд нь барих, авч 80 орчим хүнтэйгээр яаравчлан
үйлдвэрүүдийн технологийн, дулааны байгуулсан отрядыг удирдан авч явсан
хэрэгцээг уур усны нэгдсэн шугам байна.
сүлжээ барьж хангахаар тогтжээ.
Аж үйлдвэрийн комбинатыг барьж Отрядын бүрэлдэхүүнд Дотоодыг
байгуулах “Проммонгол строй” хамгаалах газрын ерөнхий сургагч
хэмээх нэгэн байгууллага үүсч үйл В.С.Кияковский, Хэлтсийн дарга
ажиллагаагаа 1931 оноос эхэлсэн Цэдыпов (Норовжамц) нар болон эмч
байна. багш хүмүүс орж байжээ. Г.Содномын
отряд 5-р сарын 13-ны өглөөний
Аж үйлдвэрийн комбинатын 05 цагт Тариат руу давшиж, 1000
барилгын ажлын гараа цахилгаан гаруй босогч нартай гурван цаг хагас
станцын барилгаар 1931 оны 3-р хиртэй буудалцаад, хүчин мөхөсдөж
сараас эхэлж 1934 оны 2-р сарын 26- босогчдод баригдсан байна. Ингээд
нд анх цахилгаанаа өгч эхэлсэн бөгөөд Г.Содном тэргүүтэй 5 хүнийг маргааш
үүнээс нэг сарын дараа Аж үйлдвэрийн нь тамлан хороожээ (зүрхээр нь туг
комбинатыг ажиллуулах албан ёсны тахьсан ч гэдэг).
нээлт болж байжээ.
Түүний эхнэр, Ма бэйс Магсаржавын
Төв цахилгаан станцыг Лувсандуламыг ч харгис бурангуй хүч
байгуулснаар Монголын эрчим тойрсонгүй. Тэрээр Нийслэл хотод түр
хүчний хөгжлийн түүхэнд чанарын сургууль, ЗХУ-д КУТВ төгссөн мэдлэг
том дэвшил гарсан ажээ. Тухайлбал, боловсролтой нэгэн байсан ч элдвээр
нэгдүгээрт, дулааны эрчим хүч (уурыг) гадуурхагдан, эрхэлсэн ажилгүй явсаар
үйлдвэрийн технологийн нэг чухал 1937 онд баривчлагдан “Их монгол
хэрэгсэл болгосон, хоёрдугаарт, өсгөх улсыг байгуулах эмэгтэйчүүдийн
бууруулах дэд станцтай болсноор бүлгэмийн толгойлогч” гэсэн ял
өндөр хүчдэлийн цахилгаан дамжуулах тулгуулан хэрцгийгээр байцаалгасаар
олон километр шугамтай болсон, хилсээр цаазлагдсан ажээ.
гуравдугаарт, Налайхын нүүрсээр
түлш, дулаан цахилгаан үйлдвэрлэж
түгээдэг түлш, эрчим хүчний анхны
цогцолбор үүссэн явдал юм.

Ардын хувьсгалын партизан,
Намын Төв Хорооны тэргүүлэгч гишүүн,
Худалдаа, аж үйлдвэрийн яамны сайд
Гомбын Содномыг Архангай аймгийн
Тариатын хүрээний босогчдын бүлгийг
дарах ажлыг эрхлэх Засгийн газрын
бүрэн эрхт комиссын даргаар 1932 оны
5 дугаар сард томилон явуулжээ.

Г.Содном Архангай аймагт очиж

67

МОНГОЛ УЛСЫН УУЛ УУРХАЙ

ЦЭНГЭЛТИЙН ЖИГЖИДЖАВ
(1894-1933)

Худалдаа, Аж үйлдвэр, зам тээвэр
Харилцан нэвтрэх холбооны яамны сайд.

1932-1933 он.

Цэнгэлтийн Жигжиджав 1894 онд станцын барилгын суурийг тавьж
хуучин Даргьгангын хошуу одоогийн 1932 онд Налайхын нүүрсний уурхай
Сүхбаатар аймгийн Халзан сумын цахилгаан гэрэлтүүлэгтэй болон I, II,
нутагт төрсөн, хүүхэд ахуйдаа III налуу уурхайг нээн ашиглаж эхэлжээ.
нутгийн бичигтэн нараар ном Түүнчлэн Дундголын чийдэнгийн
заалгаж Монгол бичиг сурсан гэрийн хороо баригдаж 1933 оны 8-р сарын
боловсролтой хүн ажээ.Гучин нас 8-нд ашиглалтад орсон бол мөн онд
хүртлээ мал маллахын зэрэгцээ хошуу Хатгалын ноос угаах фабрикийн
тамгын газар дайчлагдан улаач, цахилгаан станц ажиллаж эхэлжээ.
бичээч, бичиг үсгийн багш, занги зэрэг Худалдаа, аж үйлдвэр ба зам тээвэр,
бичиг номын ажил алба залгуулж харилцан нэвтрэлцэх холбооны яамны
байгаад 1924-1925 онд сайдаар ажиллаж эхлэсний дараа 1932
оны 9-р сарын 29-нд БНМАУ-ын СнЗ-
Сангийн яамны дэргэдэх гаалийн нйн 75-р тогтоолоор Аж үйлдвэр,
нягтлан бодохын сургуульд орж данс барилгын яаманд Уурхай, ашигт
тооцооны мэргэжилтэй болжээ. малтмалын хэлтэс байгуулагджээ.

Ц.Жигжиджав 1925-1927 онд Түүнийг Сайдаар ажиллаж байх
Монголын харилцан туслалцах үед улсын эдийн засгийн байдал
хоршооны шалган байцаах комисст нэн хүндрэлтэй байсан бөгөөд эх
байцаагч, 1928-1930 онд Монголын орны түүхий эдийг боловсруулахад
харилцан туслалцах хоршооны онцгой анхаарч Аж үйлдвэрийн
Ерөнхий хорооны дарга, 1930 оны 4-р комбинатын барилгын ажилд гол
сарын 27-ноос 1932 оны 7-р сарын 2-он анхаарлаа төвлөрүүлж байв. Тэгээд
хүртэл БНМАУ-ын Ерөнхий сайд, 1932 хөрөнгө олох, үйлдвэрийн барилгын
оны 7-р сарын 2-ноос 1933 оны 5- сарын тоног төхөөрөмжийг тээвэрлэн
22-н хүртэл Худалдаа, аж үйлдвэр хүргэх, угсрах, тохируулах гээд
ба зам тээвэр, харилцан нэвтрэлцэх түүний хариуцдаг яамны ажил нөр их
холбооны яамны сайдаар ажиллаж байжээ. Барьж буй комбинатын тус
байжээ. Ц.Жигжиджав бол уул уурхай, бүр нь 20-30 тонн жинтэй машин,
түлш эрчим хүчний салбарыг удирдаж тоног төхөөрөмжийг Улаан-Үүдээс
байсан 7 дахь сайд, Монгол Улсын 6 Улаанбаатар хүртэл тээвэрлэх, угсрах
дахь Ерөнхий сайд билээ. нүсэр ажлаас гадна баруун-зүүний
нугалаа завхралд дургүйцсэн хүмүүс
Ц.Жигжиджавыг Ерөнхий сайд байх бослого хөдөлгөөн гаргаж дотоодын
үед 1931 оны 3-р сард Төв цахилгаан

68

МОНГОЛ УЛСЫН УУЛ УУРХАЙ

улс төрийн байдал ч таагүй байжээ. төхөөрөмж, цахилгаан гэрэлтүүлгийн
Тэрээр тус яамны ажлыг 1932 оны материал зэрэг нийгмийн хэрэгцээ, ард
бослого хөдөлгөөний үеэр амь эрсэдсэн түмэнд шаардлагатай барааг оруулж
Гомбын Содномын дараа эрхлэх болсон ирэх анхны боломжууд бий болжээ.
байлаа. Тэрээр нутаг дэвсгэрийн хуучин зохион
байгуулалт болох 72 хошууг татан
Ц.Жигжиджав нь Манжийн хааны буулгаж, анхны 13 аймгийг шинээр
сүргийн үлдэгдлийг ядуу ардын өмч байгуулан одоогийн засаг захиргааны эх
болгох тухай Намын төв хороо, ардын үндсийг тавилцжээ. Ц . Ж и г ж и д ж а в
Засгийн газрын тогтоолыг өөрийн нь 1933 оны 5- сарын 22-н хүртэл
санаачилгаар 1926 онд батлуулан Худалдаа, аж үйлдвэр ба зам тээвэр,
Манжийн хааны гэх гадаадын данстай харилцан нэвтрэлцэх холбооны яамны
нутгийн мал сүргийг одоогийн Дорнод, сайдаар ажиллаж байгаад гэртээ буу
Хэнтий, Сүхбаатар аймгийн ядуу алдаж гэнэт “амь осолдсон" байна.
иргэдийн өмч болгож байжээ. Түүний энэ Хожим нь түүнийг “Лхүмбийн хэрэг”-
санаачилга Монгол төр, засгаас орлого тэй холбоотой байсан гэх яриа гарч
багатай иргэдийн аж амьдралыг өөд нь хилс хэрэгт гүтгэж байсан ч гавъяаг
татахад чиглэсэн бодлогын нэг илрэл нь Монголын төр, засаг, нутгийн
болжээ. Монголын анхны аж үйлдвэрийн олон үнэлдэг бөгөөд мэндэлснийх нь
комбинатуудыг ашиглалтад 125 жилийн ойг тохиолдуулан 2019
оруулснаар дотоодод үйлдвэрлэсэн онд хөшөөг нь босгожээ. Хөшөөний
бараа бүтээгдэхүүнүүдийг Орос улс нээлтэнд Монгол Улсын Ерөнхий сайд
руу экспортолж оронд нь хүн ардаа У.Хүрэлсүх оролцсон байна.
эрүүлжүүлэх, малыг халдваргүйжүүлэх
эм тарилга, харилцаа холбооны тоног

РЭНЦЭНГИЙН МЭНД
(1898-1941)

Худалдаа, аж үйлдвэр, зам тээвэр,
харилцан нэвтрэлцэх холбооны яамны

сайд, 1933-1937 он

Рэнцэнгийн Мэнд 1898 онд Засагт ажиллаж байжээ. Р.Мэнд өмнө нь “гэнэт
хан аймгийн Засагт ханы хошуу, амь осолдсон” гэгдэх Ц.Жигжиджав
одоогийн Говь-Алтай аймгийн Тайшир сайдын дараа 1933 оны 6-р сараас 1937
сумын нутагт төржээ. Хувьсгалаас оны 8 дугаар сар хүртэл Худалдаа,
хойш Хан-Тайшир уулын аймгийн нам, аж үйлдвэр, зам тээвэр, харилцан
олон нийтийн байгууллагад алба хааж, нэвтрэлцэх холбооны яамны сайдаар
аймгийн Намын Хорооны Тэргүүлэгчээр ажиллажээ.

69

МОНГОЛ УЛСЫН УУЛ УУРХАЙ

Р.Мэнд 1928 онд МАХН-ын ҮП их хийхэд Худалдаа, аж үйлдвэр, харилцан
хурлаас НТХ-ын бүгд хурлын гишүүнээр, нэвтрэлцэх холбооны яамны сайд
1932 онд хуралдсан МАХН-ын Онц Бүгд Р. Мэнд баярын үг хэлж нээлт хийжээ.
хурлаас НТХ-ны тэргүүлэгч гишүүнээр Нээлтийн үйл ажиллагаанд улсын
тус тус сонгогдож байв. удирдагчид, ЗХУ-ын Элчин сайдын
яамны төлөөлөгчид оролцжээ.
Р.Мэнд МХЗЭ-ийн ТХ-ны нарийн
бичгийн даргын үүрэг гүйцэтгэж Энэ түүхт өдөр сайд Рэнцэнгийн
байхдаа Аж үйлдвэрийн комбинатын Мэнд “Анхаараарай, радио хорооноос
барилга байгууламжийг МХЗЭ шефлэн ярьж байна” гэж нэвтрүүлгийг
авч ажиллах санаачлагыг гарган нээж хэлснээр анхны нэвтрүүлэг
түүнийг зохион байгуулсан хүний нэг үргэлжилжээ. Түүнийг залгуулан
ажээ. Р.Мэнд Улаанбаатар хотын “Харилцан нэвтрэлцэх холбооны
туйпууны заводыг сэргээн байгуулж ерөнхий хороо”-ны орчуулагч
ашиглалтад оруулах, Налайхын бөгөөд радиогийн уран сайхны
уурхайг Улаанбаатартай цахилгаан нэвтрүүлэгч  Жалсрайн Батаагийн
шугамаар холбох, нарийн төмөр зам дуу  хоолой орон даяар анх цацагдан
тавих ажлыг санаачлан эхлүүлсэн цуурайтжээ. Энэ нээлтийн ажиллагааг
байна. 13 аймгийн төвүүдэд радиогоор
сонссон юм. Улаанбаатарын төв
Р.Мэнд сайдаар ажиллаж байхдаа станцад ДРК -1 ДРК – 15 маркийн, 
радио өргөн нэвтрүүлгийн эхлэлийг аймгуудын төвд АК болон КТВ радио
тавьж, харилцаа холбооны салбарыг нэвтрүүлэх станцууд, ПЦКУ, ПЦКУМ
өргөтгөсөн байна. Р.Мэнд улс орны маркийн хүлээн авах станцуудыг
зайлшгүй шаардлагатай холбогдуулан монтажилж 1934 оны сүүлч гэхэд хот
Чойбалсан, Хэнтий аймагт утсан хөдөөдөө 900 гаруй радио цэгтэй болж
харилцааны шинэ шугам тавих, ЗХУ -ын Москва, Иркутск, Улаан-Үд,
Чойбалсангаас Егзөрийн хийд Хабаровск зэрэг хотуудтай радио
буюу Эрдэнэцагаан, Өндөрхаанаас телеграфын холбоотой болжээ.
Дарьганга хүртэл телефон харилцаа
байгуулах арга хэмжээг шуурхай авч Р.Мэнд сайдын үед буюу 1934 оны
байжээ. 2-р сарын 26-нд Төв цахилгаан станц
анх ашиглалтад оржээ. Налайхын
БНМАУ-д радио нэвтрүүлгийн уурхайг 1936 оны 7-р сарын 11-ний Улсын
станцын болон радио телеграфын бага хурлын тэргүүлэгчдийн 34 дүгээр
үйлчилгээ нэмэгдэж байгааг харгалзан зарлигаар «Хөдөлмөрийн гавьяаны
Ардын Сайд нарын Зөвлөл, Улсын улаан тугийн одон»-гоор шагнаж 12-р
бага Хурлын тэргүүлэгчдийн 1933 сард Налайх-Улаанбаатарын хооронд
оны 7-р сарын 21 өдрийн хамтарсан тавьсан 42 км нарийн төмөр замыг
хуралдаанаас  “Шуудан бичиг, ашиглалтад хүлээн авчээ. Түүнчлэн
цахилгаан мэдээний ерөнхий хороо”-г Налайхын уурхайг өргөжүүлэн IV, V. VI,
“Xарилцан нэвтрэлцэх холбооны VII налуу уурхайг 1937 онд нээжээ.
ерөнхий хороо” хэмээн нэрийдэхээр
болж радио станцууд болон зангилааны Р.Мэндийг 1937 оны 8 дугаар сард
техникийн ашиглалт үйлчилгээг Москвад худалдааны хэлэлцээр хийхээр
түүнд даалгажээ. очиход нь ЗХУ-ын Дотоодыг хамгаалах
ардын комиссарууд баривчилаад
Монгол Улсын анхны радио 11 дүгээр сард Монголд хүргэгдэн
нэвтрүүлэх станцын нэвтрүүлэгийг ирүүлжээ. Түүнийг 2 жил шахам мөрдөж
нээх ажиллагааг 1934 оны 9 дүгээр байгаад 1939 оны 7 дугаар сард ЗХУ-д
сарын 1-нд УБ хотын төв станц дээр

70

МОНГОЛ УЛСЫН УУЛ УУРХАЙ

буцаан хүргүүлсэн бөгөөд 1941 оны оны 12 дугаар сарын 15-ны өдрийн
7-р сарын 5-нд ЗХУ-ын Дээд шүүхийн хуралдаанаар хэлэлцэн хэрэгсэхгүй
цэргийн коллегийн тогтоолоор болгосоныг үндэслэн БНМАУ-ын Дээд
цаазлах ял оногдуулан гүйцэтгэжээ. шүүхийн 1962 оны 12 дугаар сарын
Р.Мэндийн хэргийг ЗСБНХУ-ын Дээд 14-ний өдрийн Бүгд хурлын 021 дүгээр
шүүхийн цэргийн коллегийн 1956 тогтоолоор цагаатгажээ.

ДАГВЫН ДОРЖ
(1906-1939)

Худалдаа, аж үйлдвэр, зам тээвэр, харилцан
нэвтрэлцэх холбооны яамны сайд

1936 оны 10-р сараас 1937 оны 12-р дүгээр зарлигаар Налайхын уурхайг
сар хүртэл Худалдаа, аж үйлдвэр, зам «Хөдөлмөрийн гавьяаны улаан
тээвэр, харилцан нэвтрэлцэх холбооны тугийн одон»-гоор шагнасан, 1937
яамны сайдаар ажиллаж байв. Тэрээр онд Налайхын нүүрсний уурхайд, IV,
1906 онд төржээ. Түшээт хан аймгийн V. VI, VII налуу уурхайг нээсэн, 12-р
Ахай гүний хошуу өнөөгийн Сэлэнгэ сард Налайх-Улаанбаатарын хооронд
аймгийн Баруунбүрэн сумын харъяат тавьсан 42 км нарийн төмөр замыг
байв. Гэрээр бичиг үсэг заалгаж ашиглалтад хүлээн авсан зэрэг үйл
байгаад 1923 онд хошууны танхимд явдлууд өрнөж байв..
суралцан төгсжээ. 1925 онд МХЗЭ-д,
1928 онд МАХН-д гишүүнээр элссэн Д.Дорж МАХН-ын Төв Хорооны
байна. 1923 онд хошууны тамгын Тэргүүлэгч гишүүн (1930-1932, 1937-
газар бичээч, 1926 онд Богд Хан уулын 1939 он), МХЗЭ-ийн Төв Хорооны
аймгийн Эвлэлийн Хорооны бичээч, тэргүүлэгч гишүүн (1930-1934 он)
хэлтсийн эрхлэгч, аймгийн Эвлэлийн тус тус сонгогдож байсан түүнийг
Хорооны дарга, МХЗЭ ҮII их хурлаас 1939 оны 3 дугаар сард хувьсгалын
МХЗЭ-ийн Төв Хорооны Тэргүүлэгч, эсэргүү, Японы тагнуулын хэрэгт
нарийн бичгийн дарга, 1932-1936 онд баривчлан мөрдөн байцааж байсаар
Сэлэнгэ аймгийн дарга, Худалдаа, 1939 оны 7 дугаар сард шоронд нас
үйлдвэрийн яамны дэд сайд, 1936-1937 барахад хүргэжээ. Ажил, амьдрал
онд Худалдаа, аж үйлдвэр, зам тээвэр, дээрээ гялалзаж яваад 30 гаруйхан
харилцан нэвтрэлцэх холбооны яамны насандаа үрэгдсэн түүний намтар,
сайдаар ажиллаж байжээ. эх орны төлөө зүтгэн хийж байсан
ажил амьдралыг дэлгэрүүлэн судлах,
Түүнийг сайдаар ажиллаж байх алдаршуулан түгээх ажил хүлээгдэж
үед 1936 оны 7-р сарын 11-нд Улсын байна.
бага хурлын тэргүүлэгчдпйн 34
Д.Доржийг 1963 оны 3 дугаар
сарын 16-нд БНМАУ-ын Дээд Шүүхийн
бүгд хурлын тогтоолоор цагаатгасан
байна.

71

МОНГОЛ УЛСЫН УУЛ УУРХАЙ

ЛОДОЙН ТАВХАЙ
(1910-1941)

Аж үйлдвэр ба барилгын яамны сайдаар
ажиллаж 1938-1939 онд байсан

БНМАУ-ын Бага Хурлын шийдвэрээр цэргийн ангид очиж
Тэргүүлэгчдийн 1937 оны 12 дугаар намын товчооны дарга, аймгийн
сарын 24-ний 84 дүгээр тогтоолоор Намын хорооны суртлын хэлтсийн
Худалдаа, аж үйлдвэр, зам тээвэр, эрхлэгчээр томилогдож эсэргүү
харилцан нэвтрэлцэх холбооны бослого гаргагчидтай хийсэн том
яамыг ажил төрлийн чиглэлээр гурав жижиг тулалдаанд 20 гаруй удаа
салгаж “Аж үйлдвэр ба барилгын яам", оролцон, нутгийн ард олонд ухуулга
“Худалдаа тээврийн яам", “Харилцан таниулга хийж, орон нутгийн байдлыг
нэвтрэлцэх ерөнхий газар” болгон тайван тогтвортой болгох ажилд
зохион байгуулжээ. Аж үйлдвэр ба идэвхтэй оролцож явжээ. 1932 оны
барилгын сүүлчээс Улаанбаатар хотын намын
хорооны суртлын хэлтсийн эрхлэгч,
яаманд уул уурхай, цахилгааны Төв, Завхан аймгийн намын хорооны
үйлдвэрлэл харъяалагдах болжээ. нарийн бичгийн дарга, 1937 оноос
Шинээр байгуулагдсан Аж үйлдвэр Улаанбаатар хотын намын хорооны
ба барилгын яамны сайдаар 1938 онд нарийн бичгийн даргаар ажиллаж
Лодойн Тавхай томилогдсон байна. байжээ.

Л.Тавхай 1910 онд өнөөгийн Тэрээр 1937 онд Монгол тээхийн
Дундговь аймгийн Дэлгэрцогт сум ерөнхий захирах газрын даргаар 1 сар,
/1942 онд Төв аймгаас шилжиж ирсэн Худалдаа, үйлдвэрийн дэд сайдаар 1
сум/-ын нутагт төржээ. Тэрээр монгол сар ажиллаж байгаад Аж үйлдвэр ба
бичигт суралцан 16 настайдаа хошуу барилгын яамны сайдаар 1938 оны
тамгын газар бичээч, Богдхан уулын эхнээс ажиллаж эхэлжээ.
аймгийн МХЗЭ-ийн хорооны даргаар
ажиллаж байгаад ЗСБНХУ-ын Москва Энэ хугацаанд МАХН-ын IX их
хотноо КУТВ-т суралцан 1930 онд хуралд төлөөлөгчөөр оролцож, Төв
төгсөж ирээд Архангай, Төв, Завхан хорооны гишүүнээр сонгогдсон байна.
аймаг, Улаанбаатар хотын намын 1939 оноос Үйлдвэр, худалдааны яамны
хороонд зааварлагчаар ажиллаж байв. дэд сайд, жинхэнэ сайдаар ажиллаж
байхдаа 1939 онд болсон улсын
Архангай аймагт гарсан ударникчуудын анхдугаар зөвлөгөөний
эсэргүү хөдөлгөөнийг дарах ажилд хуралд илтгэл тавьж байжээ.
оролцохоор МАХН -ын Төв Хорооны
Л.Тавхайг сайдаар ажиллаж байх
үед Налайхын уурхайд өрөмдлөг,
тэсэлгээний шинэ арга технологи
нэвтэрч нүүрсний гараар түрдэг

72

МОНГОЛ УЛСЫН УУЛ УУРХАЙ

тэргэнцэрийг мориор чирдэг болж, байна.
нүүрс өргөх эргүүлгийг цахилгаанаар
ажиллуулдаг болжээ. Налайхын уурхай ... Тэр цагт геологи, уул уурхайн
өндөр хүчдэлийн цахилгаантай, нүүрсээ
Улаанбаатар хүртэл тээвэрлэх салбарыг улаачлан удирдсан
нарийн төмөр эамтай болсон нь нүүрс
гаргалтыг эрс нэмэгдүүлэх боломж хүмүүсийн хувь заяа байнга тэр цагийн
бүрдүүлжээ. Аж үйлдвэр ба барилгын
яам байгуулагдсанаар уурхайнуудыг ээдрээ, нугачаанд “дээсэн дөрөөн
боловсон хүчнээр хангах талаар
их анхаарч 1939 он гэхэд Налайхын дээр дэнжигнэн” донслож тэдэнд бие
уурхайд 524, Егзөрийн уурхайд 41,
Сайншанд, Хаалгын уурхайд 81, Өндөр даасан урт хугацааны даацтай бодлого
хааны уурхайд 22 Монгол уурхайчин
ажиллах болжээ. хэрэгжүүлэн эх орны эдийн засгийг

даацтай хөгжүүлэх боломж тэр бүр

санаснаар олдохгүй байсаар Халх

голын дайнтай тулгарчээ. Дайны нөхцөл

байдал алт олборлож болох уламжлалт

энгийн аргуудыг нутгийн иргэд ашиглаж

байсан нь төв засгийн анхаарлыг татахад

Ардын сайд нарын зөвлөлийн хүргэжээ. Ерөнхий сайд Х.Чойбалсан
1939 оны 5-р сарын 9-ний 52 дугаар
тушаал, улсын 22 дугаар бага хурлын 1939 онд одоогийн Баянхонгор аймгийн
тогтоолоор Хот захирах яамыг Хотын
захиргаа болгон өөрчилж даргаар нь Жаргалантын нурууны Ар чулуутад
Л.Тавхайг томилон ажиллуулсанч
удалгүй мөн оны 11 дүгээр сард уламжлалт гар аргаар мэр сэр алт
чөлөөлсөн байна. Түүнийг 1940 оны
наймдугаар сард Дотоод явдлын яам олборлодог хүмүүстэй очиж уулзан алт
баривчилж мөрдөн байцаан удалгүй
сулласан боловч Холбооны сургуулийн угаалгаж үзэн нөхцөл, байдалтай нь
захирлаар томилогдон 6 сар болоод
байхад нь 1940 оны 9-р сарын 6-ны танилцаж улмаар “Артель”-ийн зохион
өдөр баривчлан хилс хэрэгт унагаж
дахин хэлмэгдүүлсэн ажээ. байгуулалт бүхий аж ахуйн тооцоотой

ажилладаг албан ёсны уурхай болгон

ажиллахыг зөвлөн бүх талын дэмжлэг

үзүүлэхээ амласан нь дайн эхлэсэн

тайван бус цагийн үед жирийн иргэдийн

аж амьдралаа дээшлүүлэх, эх орны

эдийн засагт оруулах хувь нэмрийг

нь албан ёсоор үнэлсэн нэгэн алхам

Л.Тавхайд "Хувьсгалын эсэргүү байжээ.

байгууллагад элсэж хотын доторхи Ингэснээр Ардын Сайд нарын
намын гишүүдийн боловсрол зөвлөлийн 1939 оны 4-р сарын 12-ны
хүмүүжлийг дээшлүүлээгүй, үйлдвэрийг өдөр 2-р хурлын тогтоол гарч Ерөнхий
материалаар саатуулж, хотын ариун сайдын 1939 оны 8-р сарын 10-ны өдрийн
цэврийн ажлыг шууд орхигдуулсан, 94 тоот тушаалаар Баянхонгорын алтны
хотыг ногооруулах ажлыг хийгээгүй" уурхайн алт гаргалтыг нэмэгдүүлэхэд
гэсэн улс төрийн хилс хэрэг тулган шаардлагатай ажилчдыг орон сууц,
1941 оны 10 дугаар сарын 24-ний бусад ахуй соёлын зүйлээр хангах, улсад
өдөр БНМАУ-ын Дээд-шүүхийн 91 тушаасан алтны хэмжээг харгалзан
дүгээр хурлын тогтоолоор хуулийн чухал хэрэгцээний бараа, хоол хүнсний
дээд хэмжээгээр шийтгэн цаазын ял зүйлийг тусгай дэлгүүрээр бөөний үнээр
оноожээ. өгөх, эмнэлгийн салбартай болгох,
шаардлагатай зуун ажилчныг Архангай,
Л.Тавхайд оногдуулсан хувьсгалын Өвөрхангай аймгаас саналаар нь
эсэргүү хилс хэргийг судлан 1966 оны элсүүлэх, бэхэлгээний мод татах хэсгүүд
12 дугаар сарын 29-ний өдөр БНМАУ-ын байгуулах, авто машинтай болгох зэрэг
Дээд шүүхийн бүгд хурлын 041 дүгээр анхны арга хэмжээг авч эхэлсэн ажээ.
тогтоолоор түүнийг цагаатгасан

73

МОНГОЛ УЛСЫН УУЛ УУРХАЙ

Ардын Сайд нарын Зөвлөлийн 1939 харгалзан гишүүдийн цалин хөлсийг
оны 9-р сарын 22-ны өдрийн 35 дугаар тавьж дотоод аж ахуйн тооцоон дээр
тогтоолоор артелийн гишүүдээс малтаж ажилладаг байжээ. Ар чулуутын алтны
ялгасан 800-аас доошгүй сорьцын 1 шороон ордыг ашиглаж байсан энэ
грамм алтыг 3 төгрөгөөр үнэлэн авч уурхай 15 жил үргэлжлэн ажиллахдаа
байх бөгөөд Аж үйлдвэр, барилгын 700 орчим кг алт тушаажээ.
яамнаас Сангийн яам уг алтыг аваад
Монгол банкинд дэлхийн зах зээлийн Харин 1990-ээд оны эхээр Ар
үнээр тушааж байх журам тогтоожээ. чулуутын шороон ордыг ашиглах тусгай
зөвшөөрөл авсан хувийн аж ахуйн
Саналаараа нэгдсэн 10-20 хүнтэй нэгж-компани усны гачигдал, бусад
хэсэг бүхий “Артель”-иуд хүрз жоотуу, бэрхшээлийн улмаас дорвитой ажиллаж
гар эргүүлэг хэрэглэн босоо, хэвтээ чадаагүй юм.
малталт явуулан гаргасан алттай элсээ
модон тэвшинд усаар угааж ямааны Ардын Засгийн газар энэ
арьс, эмээлийн гөлөм дээр салхиар мэтчилэнгээр 1939 онд Сэлэнгэ
үлээлгэн цэвэршүүлж авдаг байжээ. аймгийн Ерөө орчмын, Төв аймгийн
Эдгээр артелиуд оноон өгсөн газарт Зуун модны алтны орд, илэрцүүдийг
олборлосон алтаа борлуулсан хэмжээг ашиглах шийдвэр гаргаж байжээ.

ХОРЛООГИЙН ЧОЙБАЛСАН
(1895-1952)

Монголын төр, цэргийн нэрт зүтгэлтэн,
1921-1952

Сэцэн хан аймгийн Ачит вангийн Х.Чойбалсан 1917 оны Орост
хошуу, өнөөгийн Дорнод аймагт 1895 гарсан хувьсгалын улмаас нутагтаа
оны 2 сарын 8-нд төрсөн. 1912 онд буцан ирж "Цахилгаан мэдээний
Нийслэл Хүрээнд ирж хөлсний ажил түр сургууль" дүүргэн 1917-1919
хийж 17 насандаа 1913-1914 онд онд Цахилгаан мэдээний хороонд
Хүрээний Оросын консулын сургуульд ажилчин, орчуулагчаар ажиллаж
суралцан, жилийн дараа сурлага, байв. Тэрээр Орост болж буй үйл
сахилгаараа шалгарч, 1914-1917 онд явдлыг анхааралтай ажиглан дэмжих
Орос улсын Эрхүү хотод “Реальное” болж үндэсний ардчилсан үзэлтэн
гимназид бусад 8 монгол хүүхдийн Д.Бодоотой дотно нөхөрлөн 1918
хамт суралцжээ. онд эх үүсвэрээ тавьсан Консулын
хувьсгалт бүлгийн нэг гишүүн буюу
“анхны долоо”-д багтан хувьсгалын
хэрэгт идэвхийлэн оролцож эхэлжээ.

74

МОНГОЛ УЛСЫН УУЛ УУРХАЙ

Тэрээр, Ардын журамт цэргийн үеэрээ “Манай ардын хувьсгалын нар
суртлыг номлогч, улмаар 1921 оны 5 баруун хойноос мандсан бол уулын
сарын сүүлчээр баруун замын тусгай хүнд үйлдвэрийн эхлэл дорно зүг
ангийн цэргийн захирагч, Ардын Чоноголын уурхайгаас тавигдав”
журамт цэргийн дэд жанжнаар тус гэсэн алдарт үгээ хэлж байсныг
тус томилогдож байжээ. Тухайн үед уурхайчид санан дурсаж байдаг билээ.
Монгол оронд дүрвэн гарсан оросын Түүний стратегийн зорилт нь Монгол
цагаантныг устгах үйл ажиллагааг Улсын тусгаар тогтнолыг бэхжүүлэн
удирдахад онцгой гавьяа байгуулсан монгол туургатныг нэгтгэн
гэж Зөвлөлт Засгийн газраас түүнийг хөгжингүй, хүчирхэг Монгол Улс
Дамдиний Сүхбаатар, Сандагдоржийн байгуулах байлаа. Халх голын
Магсаржав нарын хамт 1922 онд Улаан дайн, Өвөр монгол, Хятадыг Японы
тугийн одонгоор шагнаж байжээ. эзлэн түрэмгийлэгчдээс чөлөөлөх
дайнд Монгол ардын цэрэг, түүнийг
Тэрээр 1921оны 8 сарын 25-нд Х.Чойбалсан удирдан Зөвлөлтийн
Монголын Бошгийг халах залуучуудын цэргийн домогт жанжнуудтай мөр
эвлэлийн Түр цагийн Төв хорооны анхны зэрэгцэн оролцсон нь дэлхийн том
даргаар сонгогдож байв. 1922 онд гүрнүүд Монгол Улсын тусгаар
“Д.Бодоогийн хэрэг” гэгчид холбогдон тогтнолыг хүлээн зөвшөөрөхөд нэгэн
Бүх Цэргийн Зөвлөлийн гишүүнээс чухал алхам болжээ. Дэлхийн 2-р дайны
огцорсон боловч ЗХУ-д цэргийн дараа үеийн геополитикийн асуудал
сургуульд жил гаруй сураад 1924-1928 хэлэлцсэн гурван гүрний Ялтын бага
онд Бүх цэргийн жанжин, МАН-ын Төв хурлын өмнө, 1944 онд АНУ-ын дэд
Хорооны тэргүүлэгч гишүүн, 1929- ерөнхийлөгч Г.А.Уоллес Монголд
1930 онд Улсын Бага Хурлын дарга айлчилахад Х.Чойбалсан тэргүүтэй
байсан боловч 1930 онд “баруунтан” удирдлагууд Америкийн төрийн
хэмээн шүүмжлэгдэн ажилгүй болж далбаа мандуулан түүнийг хүлээн
ч үзжээ. Гэвч дахин улс төрийн авч ярилцсан юм. Г.А.Уоллес нутаг
тавцанд гарч ирэн 1930-аад оноос Мал буцахдаа “Гадаад монголд… ЗХУ-ын
тариалангийн яам, Гадаад явдлыг яам, нөлөө хүчтэй байгаа ч улс төр, засаг
Цэргийн явдлын яамны сайдын албыг захиргааны эрх мэдэл, хяналт нь
хашиж, 1939 оноос Ерөнхий сайдаар чадварлаг монголчуудын гарт байна.
ажиллахдаа улс нийгмээ хөгжүүлэхийн Монголыг өөртөө нэгтгэж, нэгдмэл
төлөө хичээнгүйлэн зүтгэжээ. улсыг эхнээс нь сэргээх гэсэн хятадын
аливаа бодлого, санаа биелэшгүй
Х.Чойбалсангийн засгийн эрх юм байна” гэсэн сэтгэгдэлтэй болж
барьсан хугацаанд эдийн засаг, нийгэм, үүнийгээ Ерөнхийлөгч Ф.Рузвельтед
соёлын олон чухал үйл явдлууд болсон бичсэн илтгэлдээ тусгажээ. Ийнхүү
юм. Тухайлбал, Налайхын нүүрсний Монголын тусгаар тогтносон бүрэн
уурхай, Төв цахилгаан станц, Аж эрхт байдлыг Дундад иргэн улсаар
үйлдвэрийн комбинатыг өргөтгөх ба хүлээн зөвшөөрүүлэх бодит эхлэл
шинэчлэх ажил эхлэжээ. Зүүн баянгийн тавигджээ. Зөвлөлтийн Засгийн
нефтийн үйлдвэр, "Совмонгометалл" газар 1945 оны 2-р сард Ялтад болсон
нийгэмлэгийн харьяа уул уурхайн Холбоотон гүрнүүдийн тэргүүн нарын
үйлдвэрүүд, Наушки-Улаанбаатарын бага хуралд энэ асуудлыг ультиматив
хооронд өргөн төмөр зам ашиглалтанд байдлаар тавин хэлэлцүүлж одоогийн
орж, морин өртөөг халан, авто өртөө байгаа хилээр хүлээн зөвшөөрүүлэхэд
байгуулагдсан байна. Тэрээр 1950 онд шийдвэрлэх үүрэг гүйцэтгэсэн юм.
Сүхбаатар аймгийн Чоно голын гянт
болдын уурхайн ажилчидтай уулзах

75

МОНГОЛ УЛСЫН УУЛ УУРХАЙ

Хэдийгээр Х.Чойбалсан дайны дараа Х.Чойбалсан нь 1930-аад оноос
Ар, Өвөр монголоо нэгтгэж чадаагүй ЗХУ-ын жишгээр үлэмж их эрх мэдлийг
ч БНМАУ-ын тусгаар тогтнолыг ард гартаа төвлөрүүлэн тахин шүтэгдэж
нийтийн санал хураалт явуулан Дундад Дотоод явдлын яам, Онц бүрэн эрхт
иргэн улсаар хүлээн зөвшөөрүүлж комиссыг толгойлж байсны хувьд олон
чадсан нь түүний “дундуур ч гэсэн мянган хүнийг хилсээр шийтгэх, амь
дүүрэн” ялалт байлаа.  насыг бүрэлгэхэд оролцсон үнэн түүх,
өөрөө ч ёс бусаар амь насаа алдсан
Тэрээр Г.Дэмид, Д.Лосол нартай магадлал бүхий ажил, амьдралын
хамтран эх түүхээ бичилцэхэд алдар хүнд, алдаа оноо сүлэлдүүлсэн
оролцсон бөгөөд өөрөө "Монголын эмгэнэлтэй боловч
ардын үндэсний хувьсгалын анх үүсч
байгуулагдсан товч түүх", "Монгол “Эрхэмлэж яваарай хэмээн
ардын үндэсний хувьсгалт цэргийн машид итгэн эрх чөлөө, тусгаар
агуу хөгжлийн товч зам", "Ардын тогтнолыг та нарт үлдээв” хэмээх
Хатанбаатар Магсаржавын хураангуй тайлан бүхий сургамжит намтар,
түүх" зэрэг ном бичиж байжээ. түүхийн эзэн ажээ.

Дайны хүнд бэрх жилүүдэд 1942 Х.Чойбалсан 1952 оны 1 сарын 26-
онд Улсын Их Сургуулийг байгуулсан нд Москвад эмчлүүлж байхдаа өвчнөөр
бөгөөд сургуулийн насны бүх хүүхдийг нас баржээ.
бага сургуулийн боловсролтой болгох
зорилт тавьж байв.

Тэрээр олон нийтийн санаа
сэтгэлийг сэргээх үүднээс
Гандантэгчэнлин хийдийн хурал,
мөргөлийн ажиллагааг 1944 онд
сэргээж сонгуулийн эрх хасагдсан
хүмүүст сонгуулийн эрх олгож, 1949
онд сонгуулийн бүх нийтийн, шууд,
тэгш бөгөөд саналаа нууцаар хураах
шинэ систем тогтоон 1951 онд Улсын
Их Хурлын анхны сонгуулийг явуулсан
байна.

76

МОНГОЛ УЛСЫН УУЛ УУРХАЙ

IV БҮЛЭГ

ХӨГЖИЛТ, БЭХЖИЛТИЙН ГАРАА,
ШИНЭ ШААРДЛАГА

1. ”УУРХАЙ БА АШИГТ МАЛТМАЛЫН ТРЕСТ”, 1939-1949
2. ЧОНОГОЛЫН ГЯНТ БОЛД-МОЛИБДЕНИЙН УУРХАЙ, 1942-1958
3. ЗҮГШИРЧ ЭХЛЭХ ҮЕД ЗҮТГЭЖ ЯВСАН САЙДУУД. 1940-1949 ОН.
4. ХӨГЖИЛ, ДЭВШЛИЙН ШИНЭ ШААРДЛАГА
5. “СОВМОНГОЛМЕТАЛЛ”-ЫН ҮЕД ХҮЧИН ЗҮТГЭСЭН САЙДУУД.

1949-1957

77

МОНГОЛ УЛСЫН УУЛ УУРХАЙ

ДӨРӨВДҮГЭЭР БҮЛЭГ
ХӨГЖИЛТ, БЭХЖИЛТИЙН ГАРАА, ШИНЭ ШААРДЛАГА

БНМАУ-ЫН ҮНДСЭН ХУУЛЬ (1940 ОН)

“Тавдугаар зүйл
Бүх газар шороо ба түүний хөрсөн дорхи зүйлүүд,
ой мод, ус ба тэдгээрийн баялаг, фабрик, завод,
төмөрлөгийн уурхай, алт боловсруулах явдал, төмөр,
авто тээврийн зам, усан ба агаарын тээвэр, холбоо
харилцааны хэрэгсэл, банк, машинаар өвс хадах станц,
улсын аж ахуйнууд нь улсын өмч буюу нийт ардын хөрөнгө
мөн болно. Эдгээрийг өмчийн хөрөнгө болгож үл болно.”
“Аж үйлдвэр ба барилгын яам /нийт 11 яам/”

1. ”УУРХАЙ БА АШИГТ МАЛТМАЛЫН ТРЕСТ”, 1939-1949
Ардын Засгийн 1921-1939 онд геологийн судалгаа, шинжилгээний ажил Судар
бичгийн хүрээлэнд, харин уул уурхайн асуудал Аж үйлдвэр, барилгын яаманд
харъяалагдаж байсан тул чиглэл нэг эдгээр байгууллагын ажлыг уялдуулах үүднээс
БНМАУ-ын Ардын сайд нарын зөвлөлийн 1939 оны 10-р сарын 6-ны өдрийн 38-р
хуралдаанаар “...Улсын бүх чулуун нүүрсний үйлдвэр ба алтны уурхайг эрхлэн
удирдах хийгээд түүнчилэн үйлдвэрийн төрөл бүрийн ашигт малтмалын
түүхий эд болон түлш, бусад төрлийн ашигт малтмалуудыг эрж тэмтрэн олох,
ашиглах ажлыг явуулах Уурхай ба ашигт малтмалын трестийг Аж үйлдвэр
ба барилгын яамны харъяанд бие даасан аж ахуйн тооцоотойгоор зохион
байгуулсугай” гэж анхны ашигт малтмалын хайгуул, ашиглалтын бие даасан
байгууллага бий болгожээ. Энэ өдрийг Монголын геологичдын баярын өдөр
болгон жил бүр тэмдэглэдэг уламжлалтай.
Ингэснээр Уурхай ба ашигт малтмалын трестэд Налайх, Баянбулаг зэрэг
нүүрсний 5 уурхай, Ерөө, Баянхонгорын алтны уурхайнуудыг харъяалуулан
уул уурхайн үйлдвэрийн онцлогийг харгалзан тус трестийн бүтцэд үйлдвэрлэл-
техникийн хэлтсийг бий болгож Зөвлөлтийн мэргэжилтнүүдийг урьж ажиллуулах
болсон байна. Энэ тогтоолд трестийн үүрэг зорилтыг дараах байдлаар
тодорхойлжээ. Үүнд:
1.Одоогийн ажиллаж байгаа бүх чулуун нүүрсний үйлдвэрүүд ба алтны
уурхайнуудыг захиргаа болон техникийн талаар шууд удирдлагаар хангах;
2.Ардын хувьсгалын жилүүдэд манай оронд эхлэлээ тавьсан шинжлэх ухаан
үйлдвэрлэлийн чухал салбар болох геологи хайгуулын ажлыг хэрэгжүүлэх үндсэн
чиглэлийг тодорхойлохдоо “Ашигт малтмалын түүхий эд ба түлш хийгээд түүнчлэн
алт болон бусад ашигт малтмалыг эрж тэмтрэн шинжлэн олох”
3.Ашигт малтмал эрдэсийн түүхий эдийг улс ардын аж ахуйн өсч байгаа
шаардлагын үүднээс олборлон ашиглах, үүнээс үндэслэн түүхий эд ба түлшийг
шинжлэн олсон газруудад уурхай барьж байгуулах;

78

МОНГОЛ УЛСЫН УУЛ УУРХАЙ

4.Газрын баялаг ашигт малтмалын эрдэс, түүхий эдийг ашиглах зорилгоор
үйлдвэрийн газруудыг барьж байгуулах төдийгүй уг баялгийг ашиглах ашиглалтын
ажиллагаанд улсын зүгээс хяналт шалгалт тавих, хяналтын албаны үүргийг уурхай
ба ашигт малтмалын трестээр гүйцэтгүүлж байх, түүнчлэн уг тогтоолд тус улсын
бүх албан байгууллагууд ба энгийн хүмүүсээс ашигт малтмалуудыг эрж тэмтрэх,
шинжлэн үзэх ажлыг Аж үйлдвэр ба барилгын яамны харъяа Уурхай ба ашигт
малтмалын трестийн зөвшөөрөлгүйгээр явуулах явдлыг бүрмөсөн зогсоох хэрэгтэй
гэж онцгойлон заажээ.

Уурхай ба ашигт малтмалын трест байгуулагдсан тухай Аж үйлдвэр, барилгын
яамны сайд Н.Дугаржав бусад яам албан газруудад явуулсан бичигтээ “...энэхүү
газар бол Монгол Улсын нутаг дэвсгэр дээр байгуулагдсан алт ба чулуун нүүрсний
зэрэг уурхай ашигт малтмалын зүйлийг бүрнээ хариуцан удирдах газар болох тул
эрх биш олон байгууллага худалдаа, үйлдвэрийн газрууд хийгээд аймаг хотын
захиргаад мөн олон нийтийн байгууллагууд болон ард түмэн нэг бүрээс танилцан
мэдэж уул ажил хэрэгт нь гар бие оролцон туслалцаж энэ тухай аливаа нэгэн
хэргийг түүгээр харилцан гүйцэтгэж байх явдлыг мэдэгдэн зарласугай” гэжээ.

Трест байгуулагдсан цагаасаа эхлэн Зөвлөлт Холбоот Улсын зохих
байгууллагуудтай хамтран манай орны стратиграфи, тектоник, ашигт малтмал
газрын доорхи усны байршлын зүй тогтлын талаар үлэмжхэн материал
хуримтлуулсан нь геологийн цаашдын судалгаанд маш чухал зүйл болсон төдийгүй
улс ардын аж ахуйн ач холбогдол бүхий ашигт малтмалын олон орд, хүдрийн
илэрцүүдийг шинээр олж тогтоожээ.

Шинээр байгуулагдсан уурхайнуудыг удирдах, тэдгээрийг ажиллах хүчээр
хангах зорилгоор 1939 оны сүүлчээр Уурхай ба ашигт малтмалын трест Егзөрт
41, Сайншандад 81, Өндөрхааны уурхайд 22 монгол ажилчдыг элсүүлж ЗХУ-аас
Хайгуул шинжилгээ хийх, барилга барих, тээвэр хийхээр 100 гаруй мэргэжилтэнг
урьж ирүүлэн ажиллуулж байжээ.

Энэ үеэс монгол ажилчдыг (анх 1939 онд 144 хүн) уурхайд элсүүлэн Зөвлөлтөөс
100 гаруй мэргэжилтэн ажиллуулав. Аж үйлдвэрийн комбинатыг түшиглүүлэн 1939
оны 1-р сард Мастерийн түр сургууль, Фабрик, заводын сургууль байгуулан 12-
15 насны хүүхдүүд элсүүлэн 1942 онд анхны төгсөлтөө хийсэн бөгөөд 1942-1943
онд төрөлжсөн мэргэжлээр 69 хүн төгсгөжээ. Энэ түр сургуулийг 1944 онд “Уран
дарханы сургууль “ болгон 147 хүн төгсгөжээ.

“Уурхай ба ашигт малтмалын трест” нь геологи хайгуул, уул уурхайн
ажлын онцлогтой холбогдуулан тэдгээрийн удирдлага, зохион байгуулалтыг нь
сайжруулахад ихээхэн үүрэг гүйцэтгэсэн байна. Түүний идэвхитэй ажиллагааны
үрээр Улсын анхдугаар их хурлаас дэвшүүлсэн зорилтыг хэрэгжин Зөвлөлт,
Монголын геологийн байгууллагуудын хамтын ажиллагаа улам өргөжив. Модотын
цагаан тугалга, Их цайдамын давс, Зүүн булаг, Яворын нүүрс, Цагаан булагийн
шохойн чулуу, Зүүнбаянгийн нефтийн зэрэг орд газрууд шинээр нээгдэн эрдсийн
түүхий эдийн нөөц бололцоо бий болж.уул уурхайн шинэ үйлдвэрүүд байгуулагджээ.

79

МОНГОЛ УЛСЫН УУЛ УУРХАЙ

Модот /Хэнтий, Цэнхэрмандал сум/ -ын цагаан тугалганы уурхай

80

МОНГОЛ УЛСЫН УУЛ УУРХАЙ

Шинэ Үндсэн хууль баталсан 1940 онд МАХН-ын Х их хуралдаж “...ойрын
жилүүдийн дотор дэлхийн баялаг, ялангуяа ашигт малтмалуудыг
ашиглахад бэлтгэх” гэсэн удирдамж чиглэл гаргасан нь уул уурхайн хөгжлийн
түүхэнд бас нэгэн түлхэц болсон юм.

Дэлхийн хоёрдугаар дайны эхний үеэс ЗХУ-д зэвсэг, техникт хэрэглэх сайн
чанарын ган үйлдвэрлэхэд шаардлагатай гянт болд, молибдени зэрэг өнгөт
металлын хэрэгцээ асар их өсчээ. Үүнийг шийдвэрлэх зорилтыг хэрэгжүүлэн ЗХУ-
ын Хүнд үйлдвэрийн яам Дөрөвдүгээр тусгай экспедицийг зохион байгуулжээ.
Дорнодын геологи, хайгуулын экспедицийн илрүүлж хайгуул хийсэн цагаан
тугалга, гянт болд, молибдени, хайлуур жоншны ордуудыг олборлох тусгай анги
ийнхүү бүрэлдсэн байна. Ингэснээр Германы эзлэн түрэмгийлэгчидтэй тулалдаж
байсан ЗХУ-ын зэвсэгт хүчнийг бэхжүүлэхэд нэн чухал байсан гянт болд, цагаан
тугалга, хайлуур жонш зэрэг зарим металлуудын орд, илэрцүүдийг нөөцийг тогтоох
шатанд олборлож эхлэв. Монгол-Зөвлөлт хоёр улсын хооронд 1936 онд байгуулсан
харилцан туслах гэрээндээ үнэнч Монголын ард түмэн дайны үед ЗХУ-ын ард
түмэнд сэтгэл харамгүй тусалж байлаа. Тухайлбал, экспедицийн хүчээр 1942 онд
өнөөгийн Сүхбаатар аймгийн Эрдэнэцагаан сумын нутагт орших Чоно голын гянт
болд-молибденийн ордыг ашиглах уурхай байгуулсан нь шинэ үеийн Монголын
хүдрийн анхны уурхай гэж тооцогддог ажээ. Энэ тухайд Маршалл Х.Чойбалсан
1950 онд тус уурхайн ажилчидтай уулзах үеэрээ “Манай ардын хувьсгалын нар
баруун хойноос мандсан бол уулын хүнд үйлдвэрийн эхлэл дорно зүг Чоноголын
уурхайгаас тавигдав” гэж байжээ. Дараа нь Түмэнцогт, Бүрэнцогтын гянт болдын
ордуудын хайгуулыг эрчимтэй явуулж уул уурхайн үйлдвэрүүдийг байгуулж гянт
болдын баяжмал гаргах болсон юм.

2. ЧОНОГОЛЫН ГЯНТ БОЛД-МОЛИБДЕНИЙН УУРХАЙ, 1942-1958

Чоноголын уурхай, 1942 он

Чоноголын буюу Егүзерийн гянт болд-молибденийн ордын хайгуулыг 1938
оноос Зөвлөлийн хайгуулч В.И.Ковалёв, И.Я.Мамедов нар хийж нөөц тогтоосноор
1942 онд тус орд дээр уурхай байгуулан 2-р дайны үед ашиглаж эхэлжээ. Тус
уурхай нь Монгол Улсын анхны хүдрийн далд уурхайд тооцогддон уул уурхайн
түүхэнд үлдсэн байна. Түүнчлэн 1942 байгуулагдсан МУИС-ийн хамт Маршал
Х.Чойбалсангийн нэрэмжит болгосон ажээ.

Чоноголын уурхай нь “Совмонголметалл” нийгэмлэгийн харъяа байсан бөгөөд
тус нийгэмлэгийн “Дорнод” экспедици Бүрэнцогт, Түмэнцогт, Чулуун хүрээтийн гянт
болдын уурхай, хайлуур жоншны Овоо сумын уурхайг ажиллуулдаг байв.

81

МОНГОЛ УЛСЫН УУЛ УУРХАЙ

Олборлосон хүдрээ Дорнод аймгийн төвд баяжуулан 14 жил ашиглахдаа 1955
оны байдлаар 60%-ийн агуулгатай 1300 тонн баяжмал үйлдвэрлэн Зөвлөлтийн
цэргийн техникийн зориулалтаар ашиглаж байсан гэдэг. Гэхдээ дайны дараа, 1950
оны 7-р сард БНМАУ-ын мэдэлд шилжин иржээ. Уурхайн гүний усны ундарга их
тул усанд авахуулсны улмаас 1957 онд хаасан байна. Энэ уурхайд анх 41 ажилчин
элсүүлэхдээ мэргэжилтэй ажилчин бэлтгэх сургалт эхлэн зохион байгуулж байсан
бөгөөд Засгийн газраас 1951 онд Фабрик заводын сургуулийг нээжээ.

Фабрик заводын сургуулийн элсэлтийг бүрэн хангахын тул 1952 оны 12-р
сарын 20-ны өдөр МАХН-ын Төв хорооны нарийн бичгийн дарга нарын хурлаас
Баян-Өлгий аймгаас 26, Ховд аймгаас 10, Увс аймгаас 10, Чойбалсан аймгаас 10,
Хөвсгөл аймгаас 8, Өвөрхангай аймгаас 8, Архангай аймгаас 8, Сүхбаатар аймгаас
15, Хэнтий аймгаас 10, Улаанбаатар хотоос 15, бүгд 120 хүнийг элсүүлэх хуваарийг
зөвшөөрсөн шийдвэр гаргаж байжээ.

Тус сургууль нь хоёр жилийн дотор тус бүр 6 сараар 3 удаа, эхний 1-р төгсөлтөөр
82, 2-р төгсөлтөөр 85, 3-р төгсөлтөөр 94 хүн, нийт 261 ажилчин бэлтгэжээ. Тухайн
үед, 1952 он гэхэд уурхайн нийт ажиллагсадын 78% нь буюу 309 нь монгол хүмүүс
байв. Үүнээс өрөмдөгч 28, тэсэлгээчин 5, бэхэлгээчин 4, ачигч-вагончид 107,
дизельчин 6, компрессорч 7, сортлон баяжуулагч 38, Жолооч 1, слесарь 7, аж ахуйн
бусад ажилчид 77 байжээ. Эдгээр хүмүүсийн ихэнхи нь 1956 оны 10-р сар гэхэд
бусад Бүрэнцогт, Түмэнцогт, Бэрх зэрэг уурхайд шилжин ажиллажээ. Ингэснээр 98
хүн үлдсэн бөгөөд 1958 оны 5-р сар гэхэд уурхай бүрмөсөн хаагдсан байна.

Уурхайн ажилчин албан хаагчдын дунд хийгдэж байсан соёл хүмүүжлийн
ажилд анхаарал тавьж байсан тухай сонирхолтой баримт байдаг. Тухайлбал,
МАХН-ын Улс төрийн товчооны хурал дээр тавьсан илтгэлд “Совмонголметалл”
нийгэмлэгийн намын хороо 1952 оны 2-р сарын бүгд хурлын шийдвэрийг
хэрэгжүүлэн “Уурхайнуудаар өөрийн нүүдлийн кино сард 1-2 удаа тасралтгүй явж
2-4 төрлийн киног тавьдаг ба мөн аймгуудын нүүдлийн кинонууд нь 2 сард №-ээс
цөөнгүй тус тус ажилладгийн дээр Чойбалсан аймгийн театр нь Чоноголд 2 удаа,
Бүрэнцогт, Түмэнцогтоор тус бүр 1 удаа, Улаанбаатараас Улсын цирк, Хүүхэлдэйн
театрын бригад, Төв хорооны ухуулах бригадууд нэжгээд удаа дараа ажилласан
учраас уран сайхны талаар нэлээд хангалттай байсан юм... Сонин хэвлэлийг 1952
онд Бүрэнцогтын 200 гаруй ажилчдаас 143, Чоно голын 300 гаруй ажилчдаас 251,
Түмэнцогтын 100 гаруй ажилчдаас 75, Дорнод удирдах газрын 200 ажилчдаас 98
нь тогтмол 9 төрлийн хэвлэл захиалсан болох нь ажилчдын даруй 40 гаруй хувийг
орхигдуулсан ...” гэж тэмдэглэж байжээ.

Чоноголын уурхайчид 1952 онд “социалист уралдаан”-ыг санаачилсан тухай
дээрх илтгэлд тэмдэглэн ”...социалист уралдаан ба Стахановчуудын тэргүүний
аргад шилжин орж ажиллахыг...” орон даяар, бусад үйлдвэр, аж ахуйн газруудад
олон арга хэлбэрээр түгээн дэлгэрүүлэхийг чухалчлан зааж тус уурхайн тэргүүний
13 ажилчдын нэрийг дурьджээ.

Тэр үед социалист уралдаан өрнүүлснээр хуурай өрөмдлөгийг нойтон
өрөмдлөгөөр солих ажлыг эхлүүлэн ЗХУ-д дэлгэрсэн түргэн нэвтрэлт хийх ажлын
туршлагыг нэвтрүүлэх үеэр Чоно голын үйлдвэрийнхэн нэг сарын дотор 106,7
вагон/метр явж ЗХУ-ын тэргүүний рекордод ойртсон амжилт үзүүлж байжээ.

82

МОНГОЛ УЛСЫН УУЛ УУРХАЙ

Ингэснээр 1952 оны эцэс гэхэд үйлдвэрийн зарим ажилчин төлөвлөгөө нормоо
255% хүртэл давуулан биелүүлснээс Чоно голын уурхайн малтагч Молом 220%,
С.Дугаржав 125%, Р.Жигжид 127%, төмрийн дархан Чүлтэм 255%, бэхэлгээчин
Д.Дангаа 154%-иар төлөвлөгөөгөө биелүүлжээ. Эдгээр уурхайчдаас 15 монгол
хүнийг БНМАУ-ын Их хурлын тэргүүлэгчдийн зарлигаар одон медалиудаар
шагнажээ. Үүнд:

Хөдөлмөрийн улаан тугийн одонгоор
1.Сэрээтэрийн Дугаржав
2.Рэнцэнгийн Жигжидбавуу
Алтан гадас одонгоор
1.СундуйнТөмөр
2.Донторын Жигжид
3.Доржийн Ишжамц
Хөдөлмөрийн хүндэт медалиар 10 хүн, Засгийн газрын хүндэт үнэмлэхээр 6
хүн шагнагджээ.
Дараа нь Хөдөлмөрийн баатар Дэмбэрэлдорж (Доржийн Дэмбэрэл?), Сандуй
нар төрөн гарсан ажээ.
Эх сурвалж: 1. УТТА.Ф307, Д1. Хн1б, 8-р тал, 2.УТТА. Ф307. Д1. Хн17.

Уул ус нь жигдэрч эрдэнэ хайрласан энэ хайрханы ард өнөөгийн Эрдэнэцагаан
сумын төв байдаг бол түүнээс урагш хилийн зүг чиглэн гол устай хөндийг дагаж
явахад “Чингисийн далан””гийн ором байх нь мэдэгдэнэ.

83

МОНГОЛ УЛСЫН УУЛ УУРХАЙ

3. ЗҮГШИРЧ ЭХЛЭХ ҮЕД ЗҮТГЭЖ ЯВСАН САЙДУУД. 1940-1949 ОН.

ЮМЖААГИЙН ЦЭДЭНБАЛ
(1916-1991)

БНМАУ-ын эдийн засаг-нийгмийн хөгжлийг
1940-1984 онд удирдан чиглүүлж байсан.

Юмжаагийн Цэдэнбал нь 1916 онд орныг аж үйлдвэржүүлж, хөдөө аж
өнөөгийн Увс аймгийн Давст суманд ахуй, газар тариаланг хөгжүүлж, хүн
төрсөн. 1925 онд Ховд хотын бага амаа шинэ бичиг үсэгт хамруулж,
сургуульд элсэж 1929 онд төгсөөд эрүүл мэнд, боловсрол, шинжлэх, ухаан,
ЗХУ-ын Улаан-Үд, Эрхүү хотод 9 соёлын салбарыг хөгжүүлэхэд онцгой
жил суралцаж 1938 онд санхүү эдийн анхаарч байсан. Зөвлөлт Холбоот
засагчийн мэргэжил эзэмшжээ. Тэрээр Улсын болон социалист орнуудын
1938 онд Санхүүгийн техникумийн Их дээд, тусгай дунд сургуулиудад
хичээлийн эрхлэгч, 1939-1940 онд монголын олон мянган оюутан
Сангийн яамны дэд болон сайдаар сурч дээд боловсролтой болж байв.
ажиллаж байв. БНМАУ-ын II Үндсэн Үйлдвэрийн Дархан, Эрдэнэт хотууд
хууль батласан 1940 онд дөнгөж 24 шинээр байгуулагдаж байв.
хүрсэн түүнийг
Ю.Цэдэнбал БНМАУ-ыг 1961 онд
МАХН-ын Х Их хурлаар МАХН-ын НҮБ-ын бүрэн эрхэт гишүүн болгохын
Төв Хорооны Ерөнхий нарийн бичгийн төлөө тууштай явж тусгаар
даргаар сонгож байжээ. Ю.Цэдэнбал тогтнолыг баталгаажуулахад үнэтэй
1945-1952 онд БНМАУ-ын Ерөнхий хувь нэмэр оруулжээ. Түүнийг төрийн
сайдын орлогч, Улсын төлөвлөгөөний эрх барьж байх хугацаанд БНМАУ
хорооны дарга, 1952-1974 онд БНМАУ- дэлхийн 130 гаруй улстай дипломат
ын Ерөнхий сайд, БНМАУ-ын Сайд харилцаатай, 60 гаруй улстай соёлын
нарын Зөвлөлийн дарга, 1974-1984 харилцаатай болж ЗХУ болон бусад
онд БНМАУ-ын Ардын Их Хурлын социалист лагерийн орнуудтай өргөн
Тэргүүлэгчдийн дарга зэрэг нам, харилцаатай байсан нь тус улсын
төрийн дээд албан тушаал хашиж нийгэм- эдийн засаг, соёлыг 1960-
байжээ. 1980 онуудад эрчимтэй урагшлуулан
хөгжүүлэх боломж олгосон байна. .
Түүнийг улс төрийн амьдралд
орж эхлэх үед Азийн хоцрогдсон орон Түүний төр, засагт ажиллаж
байсан Монгол Улс социалист нийгэм эхэлснээс хойш үед геологи, уул уурхайн
байгуулах хөгжлийн зам дээр дөнгөж байгууллагууд өдрөөс өдөрт бэхжин
гарч ирж байжээ. Ю.Цэдэнбал Монгол орд газруудын ашиглалтын өгөөж

84

МОНГОЛ УЛСЫН УУЛ УУРХАЙ

нэмэгдэж иржээ. Түүний мөрөөдөл, хэн ч Ю.Цэдэнбалын гавьяа зүтгэлийг
түүнтэй хуваалцах гэж зүтгэх аргагүй Монголын ард түмэн үл мартан
стратегийн том зорилт нь “Эрдэнэт” сэргээж Улаанбаатар хотод Улсын
үйлдвэр, хот байгуулах явдал байсан Драмын Эрдмийн Театрын өмнөх
бөгөөд түүнийгээ ч хэрэгжүүлж чадсан талбайг түүний нэрэмжит болгож,
удирдагч ажээ. Эх орны хөгжилд юу хөшөөг нь босгожээ. Түүнчлэн Увс
нэн чухлыг тэр мэддэг байжээ. Үүнийг аймгийн Улаангом хотын төв талбай,
түүхийн хуудсууд өгүүлсээр байна. төрсөн сум болох Давст суманд тус
тус хөшөөг нь босгосон байна.
Ю.Цэдэнбал нь аугаа их дипломат
хүн байсан бөгөөд ЗХУ-ын гадаад Москвад гэрийн хорионд орж
бодлогыг дэмжих замаар эх орноо нутгаа санан гансарч байсан түүнд
хөгжүүлэх бүхий л боломжийг ашиглаж 1990-ээд оны эхээр энэрэлгүй хандсан
байжээ. Гэвч ЗХУ-ын улс төр, эдийн Монголын төр 2014 онд “Ю.Цэдэнбалыг
засгийн нөхцөл байдал өөрчлөгдсөнөөр хэлмэгдүүлсэн байна гэдэг дүгнэлтийг
1980-аад оны эхнээс түүнийг Монгол түүхийн бүхий л эх сурвалжуудад
Улсын улс төрийн тавцангаас үндэслэж тогтоосон" боловч түүнийг
зайлуулах үйл ажиллагаа эхэлж 1984 хэлмэгдсэнд тооцуулж, цагаатгуулах
оны 8 сард өвчний учир шалтгаанаар тухай нэхэмжлэл бүхий иргэний
Москвад аваачин гэрийн хорионд хэргийг Сүхбаатар дүүргийн Иргэний
оруулсан байна. хэргийн анхан шатны шүүх дөнгөж
өнгөрсөн жил, 2021 оны аравдугаар
Ю.Цэдэнбал 1991 онд Москвад сарын 5-ны өдөр хянан хэлэлцээд
нас барж шарилыг нь Улаанбаатарт нэхэмжлэлийн шаардлагыг хангаж
авчирч БНМАУ-ын өрлөг жанжны хувиар шүүхийн албан ёсны шийдвэр гаргасан
хүндэтгэл үзүүлэн Алтан өлгийд нь их, бага хэний ч хувь тавилан
оршуулжээ. ээдэрч болох ч түүхээ эргэж нягтлан
баталгаажуулах, үнэнийг хайхын
Түүнийг нам, төр, засгийн чухлыг сануулах мэт ажээ. Түүхэнд
тэргүүнээр ажиллах хугацаанд жижиг зүйл гэж байдаггүй.
хөдөлмөр зүтгэлийг нь үнэлж БНМАУ-
ын маршал, БНМАУ-ын баатар,
Хөдөлмөрийн баатар цол олгожээ.

Монгол Улсын Засгийн газрын
2016 оны 9-р сарын 21-ний шийдвэрээр
түүний бүтээлч, эх оронч хүсэл
мөрөөдлийн биелэл болсон Эрдэнэтийн
уулын баяжуулах үйлдвэрийг
түүний нэрэмжит болгож 2021 онд
“Хөдөлмөрийн баатар” үйлдвэрээр
өргөмжилсөн нь түүнд дахин нэг
баатар цол нэхэн олгосонтой адил гэж
Монголын уурхайчид баярлан хүндлэж
байдаг билээ.

85

МОНГОЛ УЛСЫН УУЛ УУРХАЙ

ХАНДЖАВЫН ГОМБОЖАВ
(1912 - )

1942-1944 онд Аж үйлдвэр, барилгын
яамны сайд, 1944-1948 онд Аж үйлдвэрийн

яамны сайдаар ажиллаж байсан

Ханджавын Гомбожав 1912 онд гянт болд молибдений уурхайн ажил
Түшээт хан аймгийн Эрдэнэвангийн жигдэрч экскаватор, бульдозер, өрмийн
хошуун, одоогийн Сэлэнгэ аймгийн машин зэрэг шинэ техникүүдийг анх
нутагт төржээ. Х.Гомбожав 1931 оны ашиглан Хэнтий аймгийн Цэнхэр мандалд
эхээр эвлэлийн илгээлтээр аж үйлдвэрийн Баян модны цагаан тугалга-гянт болдын
комбинатын барилга дээр ажиллаж уурхай дизелийн цахилгаан станц,
байгаад 1931-1934 онд хэсэг нөхдийн хамт баяжуулах фабрик, уурхайчдын том
ЗХУ-ын Костром хотын арьс ширний сууринтай байгуулагджээ. Дэлхийн 2-р
үйлдвэрийн дунд сургуульд гутлын дайн ид өрнөж ЗХУ-ыг Эх орны дайны хүнд
техник-технологич мэргэжлээр суралцаж жилүүд туулан ялалт байгуулахад зэвсэг,
төгссөн байна.Х.Гомбожав сургууль техникийн үйлдвэрлэлийн зориулалттай
төгсөж ирээд Гутлын үйлдвэрт ажилчин, сайн чанарын ган хайлшууд хэрэгтэй
мастер, техникч, хэлтсийн дарга, аж байжээ. Түүнийг үйлдвэрлэхэд манай эрдэс
үйлдвэрийн комбинатын орлогч дарга, баялаг малчид хөдөлмөрчдийн нийлүүлсэн,
даргаар ажиллажээ. Х.Гомбожав 1942-1944 бэлэглэсэн мал аж ахуйн түүхий эдээс
онд Аж үйлдвэр, барилгын яамны сайд, дутахгүй хувь нэмрээ оруулж байжээ.
1944-1948 онд Аж үйлдвэрийн яамны сайд, Бүгд найрамдах засаглалтай Монголын
1948-1953 онд тус яамны орлогч сайдаар ард түмэн Халх голын дайныг мартаагүй
дахин ажилласан байна. байлаа. Иймээс ЗХУ-д туслахдаа харам
сэтгэл гаргаагүй юм. Жишээлэхэд,
Х.Гомбожав 1953-1956 онд Намын Модотын уурхай ажиллаж байсан
дээд сургуульд суралцаад Налайхын Их Цэнхэрмандалын орчимд олон машин
уурхайг байгуулах, Аж үйлдвэрийн тэрэг сүлжилдэн цувж зарим үед морь
комбинатын үйлдвэрүүдийг өргөтгөн нь үргээд зам хөндлөн гарахад амаргүй
шинэчлэх ажлыг хариуцан гүйцэтгэж байсан гэсэн аман хууч яриа байдаг билээ.
байжээ. Х.Гомбожав салбар хариуцсан Дайнд хэн ялах нь чухал байжээ. Энэ үед
өмнөх олон сайдуудтай харьцуулахад Түмэнцогт, Бүрэнцогтын гянт болдын
илүү тогтвортой 11 жил сайдаар уулын баяжуулах үйлдвэр, Бэрхийн хайлуур
ажилласан бөгөөд түүний ажилласан он жоншны уурхай ажиллаж эхлэв. 1942
жилүүд нь Монгол оронд аж үйлдвэрийг онд Налайхын уурхайд ус татах насос,
хөгжүүлэх зорилт хэрэгжиж эхэлж агааржуулах сэнс ПК-19 шигших конвейер
байсан үетэй давхцаж ажил ихтэй, үр ашиглалтад оруулав.
дүн сайтай байжээ. Сүхбаатар аймгийн
Эрдэнэцагаанд 1942 оноос Чоно голын Х.Гомбожав сайд уул уурхай, эрчим
хүчний салбарыг мэргэжилтэй боловсон
хүчнээр хангах талаар олон чухал арга
хэмжээ авч байв. 1944 оноос Аж үйлдвэр
барилгын фабрик заводын сургуулийг уран
дарханы сургууль болгон

86

МОНГОЛ УЛСЫН УУЛ УУРХАЙ

4. ХӨГЖИЛ, ДЭВШЛИЙН ШИНЭ ШААРДЛАГА.

ХАМТАРСАН "СОВМОНГОЛМЕТАЛЛ” 1949-1957

Дэлхийн хоёрдугаар дайн дуусч хамаг байдгаа хамж шимэн ялалтанд хувь
нэмэр оруулсан монголчууд амсхийхийн зэрэгцээ тэдний өмнө тайван хөгжлийн
шинэ зорилтууд тулгарсан юм. Эдгээр зорилтуудыг хэрэгжүүлэхэд уул уурхайн
үйлдвэрлэлийн ашиг орлого нэн чухал байлаа. Гэвч энэхүү зорилтыг хэрэгжүүлэхэд
шинэ, хүчтэй байгууллага хэрэгтэй.

Дайны дараахан, 1946 оны 2 дугаар сарын 27-ны өдөр хийгдсэн БНМАУ ба
ЗСБНХУ-ын хооронд эдийн засаг,.соёлын талаар харилцах тухай хэлэлцээрийг
хэрэгжүүлэн Монгол нутагт өнгөт ба ховор металлын ордууд хайх, ашиглах
"Совмонголметалл" нийгэмлэгийг 1949 оны 3 дугаар сарын 12-нд байгуулав.
Хэлэлцээрт БНМАУ-ын Засгийн газрыг төлөөлж X.Чойбалсан, ЗХУ-ын Засгийн
газрыг төлөөлж Приходов нар гарын үсэг зурсан байна.

Тус нийгэмлэгийн захиргаа нь Улаанбаатарт байрлах ба нийгэмлэгийн хөрөнгийг
100 сая төгрөг болгон хоёр тал тэнцүү гаргах, цаашид хоёр талын хувь оролцоог
өөрчлөхгүйгээр хадгалахаар хэлэлцээрт тусгав. Нийгэмлэгийн удирдах дээд
байгууллага нь үүсгэн байгуулагчдын хурал ба хоёр талыг төлөөлсөн гурав, гурван
гишүүнтэй Ерөнхий хороотой, түүний даргыг монгол талаас, харин нийгэмлэгийн
өдөр тутмын ажлыг Ерөнхий захирал болох Зөвлөлтийн иргэн Монгол орлогчтой
удирдахаар болжээ.

Зөвлөлтийн талаас хувь нийлүүлсэн хөрөнгийн дотор Монгол оронд 1942-
1948 онд үйл ажиллагаа явуулсан ЗХУ-ын 4 дүгээр тусгай экспедицийн геологи
хайгуулын зардал, тоног төхөөрөмж, барилга, эд материаллыг 23 сая төгрөгөөр
үнэлж оруулсан байна. Нийгэмлэгийн үйл ажиллагааг санхүүжүүлэхэд зориулж
гаргах Зөвлөлтийн талын хувь оролцооны 27 сая төгрөгийг рубльд шилжүүлэн
нийгэмлэгийн дансанд Москва хотноо улсын банкинд оруулжээ.

Хэлэлцээрт зааснаар Нийгэмлэгийн Монголын талын хувь оролцоо нь БНМАУ-
ын бүхий л нутаг дэвсгэр дээр өнгөт ховор металлыг хайж тэмтрэх, гаргаж авах,
боловсруулах ба үйлдэхүүнийг нийгэмлэгийн орших оронд болон гадаадад
борлуулах онцгой эрх, Үйлдвэрлэлийн ба орон байрны барилга барих түүнчлэн
барилгын материал, түлш бэлтгэхэд шаардагдах дэвсгэр газрыг нийгэмлэгийн
хэрэгцээнд зохих хэмжээгээр ашиглуулах эрх зэргийг 50 сая төгрөгөөр үнэлэн
тооцохоор тохиролцсонд байв. Түүнчлэн Нийгэмлэгийг байгуулагсад нь ашгийг
өөрийн хувь оролцооны хэмжээгээр буюу тэнцүү хуваах, Нийгэмлэг өөрийн
үйлдэхүүн (бүтээгдэхүүн)-ийг ямар нэгэн татваргүйгээр борлуулж ирээдүйд тогтоож
болох татварыг бодолцож бүтээгдэхүүний өөрийн өртгийн хоёр хувьтай тэнцэх
хэмжээний хураамжийг манай засгийн газарт жил бүр төлөх болжээ.

Улаанбаатар хотноо 1949 оны 12-р сарын 19-нд “Совмонголметалл"
нийгэмлэгийн үүсгэн байгуулагчид буюу хувь нийлүүлэгчдийн анхдугаар хурал
болж Ерөнхий хорооны гишүүдээр Монголын талаас Тасрангийн Бавуудорж,
Садын Зундуй, Бутачийн Лувсанданзан, Зөвлөлтийн талаас Монин И.А, Музалев
Г.А, Степанов И.С нарыг гурван жилийн хугацаагаар томилж, үүсгэн байгуулах
актанд БНМАУ-ын Аж үйлдвэрийн яамыг төлөөлж Сүрэнжав, Зөвлөлтийн Металлын
Үйлдвэрийн яамыг төлөөлж И.Степанов нар гарын үсэг зуржээ.

87

МОНГОЛ УЛСЫН УУЛ УУРХАЙ

“Совмонголметалл” нийгэмлэг нь өөрийн бүрэлдэхүүнд бүрэн тоноглогдсон
геологи хайгуулын экспедицтэй, Монголд өөрийн харъяа үйлдвэрүүдийн
бүтээгдэхүүнийг шинжлэн шалгадаг төвлөрсөн томоохон лабораторитой, уул
тээврийн техник тоног төхөөрөмжийн засвар механикийн хэд хэдэн төвтэй болжээ.
Мөн тэр үед манай улсад томоохонд орох автотээврийн хэд хэдэн баазууд ажиллаж
үйлдвэрүүдийн дотоод болон гадаад тээврийн үүргийг гүйцэтгэж байв. Үүний
зэрэгцээ “Совмонголметалл" нийгэмлэгийн харъяа уурхай, үйлдвэрийн газруудын
эрдсийн туүхий эдийн баазыг бэхжүүлэх зорилгоор ЗХУ-ын Геологийн яамны
харъяа “Геологи хайгуулын газар” гэдэг экспедицийг 1951 оны 3-р сарын 13-нд
байгуулжээ. Энэ экспедици нь Совмонголметалл нийгэмлэгтэй аж ахуйн тооцоотой
ажиллах зарчим тохиролцсон байна.

Чоноголын уурхайн дэргэд 1951 оноос мэргэжлийн уурхайчдыг бэлтгэх фабрик
заводын сургуулийг байгуулан ажиллуулж бэхэлгээчин, өрөмдөгч, тэсэлгээ-чин,
дизельчин компрессорчин, баяжуулагч зэрэг мэрэгжлээр сургаж гаргах болжээ.
Уг сургуулийг төгссөн мэрэгжлийн ажилчид Чоногол, Түмэнцогт, Бүрэнцогтын
уурхайнуудад амжилттай ажиллаж байв.

МАХН-ын 12 дугаар Их Хурлын тайлан илтгэлд “Зөвлөлт Монголын хувь
нийлүүлсэн Совмонголметалл нийгэмлэгийн үйлдвэрийн газар өрөмдөгч,
дэлэвлэгч, бэхэлгээчин, ялгагч, гагнуурчин гэх мэтийн янз бүрийн
мэргэжилтэн үндэсний боловсон хцчин 2000 гаруйг сүүлийн жилүүдэд
бэлтгэн гаргажээ" гэж тэмдэглэсэн байна.Чоно голын уулын үйлдвэрийн хамт
олон 1952 онд үйлдвэр байгуулагдсаныхаа 10 жилийн ойг тохиолдуулан улс
ардын аж ахуй соёлыг хөгжүүлэх анхдугаар таван жилийн төлөвлөгөөг давуулан
биелүүлэхээр аж үйлдвэрийн салбарын ажилчид инженер техникийн ажилтан
нарыг уриалан үүрэг авснаар манай оронд анх удаа социалист уралдааныг
өрнүүлэх эхлэлийг тавьжээ. "Совмонголметалл" нийгэмлэг Чоногол, Түмэнцогт,
Бүрэнцогт, Чулуун хороотын гянт болдны уурхай, Модот (Хэнтийн Цэнхэрмандал)-
ын цагаан тугалга, Дожир, Ямаат, Бэрхийн хайлуур жоншны уурхайнууд ажиллуулан
баяжмалаа экспортолж байлаа. Тус уурхайнуудаас 1957 онд 600 тн гянт болдын
баяжмал, Бэрхийн уурхайн хүчин чадлыг нэмэгдүүлэн 1959 онд 100 мянган тн
жоншны баяжмал гаргахаар зорьсноор 1960 он гэхэд жилдээ 1.8 сая рублийн
бүтээгдэхүүн экспортолж байв.

Түмэнцогт, Бүрэнцогтын далд уурхайнууд жилдээ 50-60 мянган тонн хүдэр
гарган 60 хувийн агуулгатай баяжмал, гянтболдын гуравч исэл (WO3) үйлдвэрлэж
байлаа. Бүрэнцогтын уурхай 1960-аад оны эхэнд 220 метрийн гүнд олборлолт
явуулж байсан манай хамгийн гүн уурхай бөгөөд 1970-аад онд 360 метрийн гүнд
хүргэсэн билээ. Эдгээр уурхайнууд өөр өөрийн дизель цахилгаан цех, станц.
авто тээврийн бааз, механик засварын цехтэй, гаргасан хүдрээ өөрийн баяжуулах
фабриктаа боловсруулж 60%-ийн агуулгатай гянт болдын гуравч исэл (WО3)
үйлдвэрлэж ЗХУ-д нийлүүлдэг байв.

Энэ хугацаанд нүүрсний олон уурхай нээгдэн орон нутгийн хэрэгцээг бүрэн
хангадаг болоод байлаа. Бүрэнцогт, Түмэнцогтын уурхайнуудад гянт болдын 60%-
ийн баяжмал гаргалтыг 1957 онд 600 тонн, Бэрхийн уурхайн хүч чадлыг 1959 онд
100 мянган тн-д хүргэх зорилт дэвшүүлсэн байжээ. Гэвч дэлхий эргэдгээрээ эргэж
хүмүүний түүх цагийн эрхээр хөвөрч байлаа. Хойт хөрш улсыг шинэ хүмүүс удирдах
болж эдийн засгийн бодлогод ч нөлөө нь мэдэгдэж эхэлжээ. Түүхэнд хувь хүний
гүйцэтгэх үүрэг ролийн талаар маргаан их байдагч хамтын удирдлагыг манлайлж

88

МОНГОЛ УЛСЫН УУЛ УУРХАЙ

хариуцсан салбараа удирдаж байсан хүмүүсийн гавьяа зүтгэл асар их байсан
гэдэгт хэнч эргэлзэхгүй биз ээ. Иймээс тэдний хөрөг зураг, намтарыг эргэн санахад
илүүдэхгүй юм.

“Совмонголметалл” нийгэмлэгийг Монголын талд хүлээн авсан он жилүүдэд Аж
үйлдвэрийн яамны сайдаар 1948-1956 онд Тасрангийн Бавуудорж, 1956-1957 онд
Ойдовын Бат-Очир нар, Геологи-уулын үйлдвэрийн яамны сайдаар 1958-1959 онд
Цэдэнгийн Жанчив, Аж үйлдвэрийн яамны сайдаар 1958-1960 онд Магалжавын
Лувсанчоймбол нар тус тус ажиллан удирдлага, зохион байгуулалтын хүнд ачааг
нуруундаа үүрч байсныг мартаж болохгүй билээ.

5. "СОВМОНГОЛМЕТАЛЛ”-ЫН ҮЕД ХҮЧИН ЗҮТГЭСЭН САЙДУУД.

ТАСРАНГИЙН БАВУУДОРЖ
(1949 - )

Аж үйлдвэрийн яамны сайд,
1948-1956 он

Т.Бавуудорж 1915 онд Хөвсгөл намын хорооны I нарийн бичгийн дарга,
аймагт төрж 1926-1932 онд бага, дунд 1943-1944 онд Сайд нарын Зөвлөлийн
сургууль, 1944-1945 онд Намын дээд дэргэдэх Сангийн аж ахуйг удирдах
сургууль, 1956-1959 онд ЗХУКН-ын дээд трестийн дарга, 1944-1945 онд
сургууль тус тус дүүргэжээ. Намын дээд сургуульд сонсогч, 1945-
1948 онд Дотоод явдлын яамны Засан
Ажил хөдөлмөрийн гараагаа хүмүүжүүлэх газрын дарга, Намын
1932-1935 онд Хөвсгөл аймагт бага хорооны нэгдүгээр нарийн бичгийн
сургуулийн багшаар эхэлж сургуулийн дарга, 1948 оны 2 дугаар сараас 1956
захирал, гэгээрлийн хэлтсийн оны 9 дүгээр сард Аж үйлдвэрийн
байцаагч, 1935-1936 онд Улаанбаатар яамны сайд, 1956-1959 онд ЗХУКН-
хотод багш, 1936-1940 онд цэргийн ын дээд сургуульд сонсогч, 1959-1960
албанд татагдан байлдагч, номын онд АЦХЭЯ-нд барилгын офицер,
багш, намын товчооны нарийн бичгийн 1960-1963 онд Барилгын 6 дугаар
дарга, улс төрийн удирдагч, комиссар батальонд дарга, яамны барилгын
байжээ. Т.Бавуудорж нь 1940-1941 газрын хэлтсийн дарга, 1963-1964
онд МАХН-ын Төв хороонд зааварлагч, онд Комплекс төхөөрөмжийн импорт
1941 оны 3-5 сард Улаанбаатар хотын нэгдлийн даргаар ажиллаж байгаад
намын хорооны суртлын хэлтсийн 1970-аад оны эхээр Москвад Элчин
эрхлэгч, 1941-1943 онд Хэнтий аймгийн сайдын яаманд худалдаа эдийн засгийн
төлөөлөгчийн газарт байжээ.

Тэрээр 1974 оноос “Монгол
совцветмет” нэгдэлд барилга хариуцан
ажиллаж байжээ. Т.Бавуудорж 1981
оноос Бор-Өндөрийн уурхайн хайгуул-
ашиглалтын үйлдвэрийн ашиглалтын

89

МОНГОЛ УЛСЫН УУЛ УУРХАЙ

өмнөх захиргааны дарга, дараа нь нээх боломжийг бий болгох зорилгоор
тус үйлдвэрийн захирлаар олон жил хайгуул, олборлолтын үйлдвэрүүдийг
ажиллаж байгаад өндөр насныхаа нэгтгэн удирдах “Совмонголметалл”
тэтгэвэрт гарсан баялаг түүхтэй нийгэмлэгийг өөрийн мэдэлд авах үндэс
нэгэн ажээ. суурийг 1956-1957 онд бүрэлдүүлсэн
юм. Энэ үед Зөвлөлтийн геологчдын
Т.Бавуудоржын Аж үйлдвэрийн хүчээр нефть, газрын тосны хайгуул
яамны сайдаар ажиллах хугацаанд хийж Дорноговь аймгийн нутагт
буюу 1949 онд Монгол-Зөвлөлтийн орд илрүүлэн эзэмшиж Зүүбаян хот
хамтарсан “Совмонголметалл” байгуулагдан улс орныхоо нефтийн
нийгэмлэг үүсэн хөгжин Түмэнцогт, хэрэгцээний тодорхой хэсгийг хангадаг
Бүрэнцогтын гянт болдын уурхайн болж байжээ.
баяжуулах фабрик, Бэрхийн хайлуур
жоншны уурхайнууд ажиллаж байлаа. Хожим нь 1973 онд хайлуур жонш,
“Совмонголметалл” нийгэмлэг нь үнэт металл бусад төрлийн ашигт
Монгол оронд уул уурхайн олон малтмалыг олборлон баяжуулах
үйлдвэр барьж энэ салбарыг эрчимтэй хоёр улсын Засгийн газрын хэлэлцээр
хөгжүүлэх үндсийг тавьсан төдийгүй байгуулагдан Монгол-Зөвлөлтийн
түүнийг дагаж түлш, эрчим хүчний хамтарсан “Монголсовцветмет''
үйлдвэрүүд хөгжиж цахилгаанжилтын нэгдлийг үйл ажиллагаагаа эхлэхэд
хүрээ өргөжсөн байна. Налайхын Т.Бавуудорж шинэ байгууллагыг
капитал уурхайг байгуулах ажил хөгжүүлэн бэхжүүлэх үйлсэд өөрийн
энэ үед эхэлж Адуунчулууны уурхай нэр хүнд, мэдлэг туршлагыг дайчлан
байгуулагджээ. Түүнчлэн Төв цахилгаан ажиллажээ. Улмаар Бор-Өндөрийн
станцын хоёр, гуравдахь өргөтгөл уулын баяжуулах үйлдвэрийн анхны
хийгдэв. Зөвлөлтийн талын хүсэлт дарга, захирлаар ажиллаж түүнийг
болон манай улс бие даан геологи, орчин үеийн үйлдвэр болгох суурийг нь
хайгуулын явуулж шинэ орд газар тавилцсан гаьяатай нэгэн билээ.

ОЙДОВЫН БАТ-ОЧИР
(1923 - )

Аж үйлдвэрийн яамны сайд,
1956-1957 он

Ойдовын Бат-Очир нь Сэлэнгэ О.Бат-Очир, 1947 оноос 1956 оныг
аймгийн нутагт 1923 онд төржээ. хүртэл улсын төлөвлөгөөний комисст
Нөхөр О.Бат-Очир 1933 оноос 1947 он мэргэжилтэн, хэлтсийн дарга, орлогч
хүртэл бага, дунд сургууль, улсын их даргын үүрэгт ажлыг хийж байжээ.
сургуулиуд төгссөн. 1956 онд Зөвлөлт Холбоот Улсын
төлөвлөгөөний комиссын дэргэдэх
эдийн засгийн дээд курст суралцаж
ирээд БНМАУ-ын Аж Үйлдвэрийн Яамны
сайдаар ажилласан байна.

90

МОНГОЛ УЛСЫН УУЛ УУРХАЙ

ЦЭДЭНГИЙН ЖАНЧИВ
(1914 - )

Геологи, уулын үйлдвэрийн яамны сайд,
1958-1959 он

Өвөрхангай аймгийн Баруун- үйлдвэрийн яамыг байгуулж сайдаар нь
баянулаан сумын нутагт 1914 онд Цэдэнгийн Жанчивыг томилжээ. Уул
төрсөн. Монгол бичгийн тур сургууль, уурхайн үйлдвэрийг хөгжүүлэх, түүнийг
Эвлэлийн түр сургууль, 1931 онд эрдсийн түүхий эдийн найдвартай
Намын түр сургууль төгссөн. Москвад баазаар хангах шаардлагыг харгалзан
Гүйцэтгэх ажилтны тусгай мэргэжлийн Зөвлөлт Холбоот Улсаас тус улсад үнэ
дунд сургууль төгссөн. 1943-1947 онд төлбөргүй шилжүүлж өгсөн Дорнодын
Зөвлөлт Холбоот Улсад Цэргийн улс геологи хайгуулын экспедицийн 16 сая
төрийн академид суралцсан. төгрөгийн үндсэн ба эргэлтийн хөрөнгө
бүхий үйлдвэрлэлийн баазад тулгуурлан
1931-1932 онд Дотоод Явдлын 1957 онд БНМАУ-ын СНЗ-ийн дэргэд
яаманд туслах төлөөлөгч, 1936-1939 онд Геологи шинжилгээний газар байгуулсан
жинхэнэ ахлах төлөөлөгч, ангийн дарга, нь геологийн албаны удирдлагын бүтцийг
хэлтсийн орлогч, хэлтсийн дарга, 1948- улам бэхжүүлж, геологи хайгуулын ажлыг
1952 онд Бүх цэргийн жанжны орлогч, эрчимтэй явуулах нөхцлийг бүрдүүлжээ.
Цэргийн яамны сайд, 1952- 1955 онд
Дотоод Явдлын яамны сайд, 1956 онд Монгол Улсын үндэсний алба улс
цэргийн ба НАХХЭЯ-ны сайд, 1958 оноос орныхоо хөгжлийн тодорхой үе шатанд
Геологи, уул уурхайн үйлдвэрийн яамны тухайлбал 1958-1960 онд эх орныхоо
сайд, барилга трестын дарга, Улсын нутаг дэвсгэрийг геологийн талаар
барилгын зөвлөлд зохион байгуулах иж бүрэн судлах төрөл бүрийн ашигт
шалган зааварлах ажил эрхэлсэн ахлах малтмалын ордыг илрүүлэн хайж, улс
ажилтнаар тус тус ажиллаж байсан. орныг хэрэгцээт эрдсийн түүхий эдээр
хангах зорилгыг хэрэгжүүлэх ажлыг
Ц.Жанчив дэслэгч генерал цолтой, удирдан зохион байгуулахад сайд нөхөр
Алтан гадас одон, Цэргийн гавъяаны Ц.Жанчив үлэмж их хүчин чармайлт
одон, Ялалтын болон бусад ойн гарган Монголын геологийн албыг
медалиудаар шагнагдсан байна. 1957 бэхжүүлэх боловсон хүчнээр хангахад их
оны 7 дугаар сарын 6-нд Сайд нарын анхаарал тавин ажиллажээ.
Зөвлөлийн (СНЗ) дэргэд байгуулагдсан
Геологи шинжилгээний удирдах газрыг Улс ардын аж ахуй соёлыг
өргөтгөн 1958 оны 5 дугаар сарын хөгжүүлэх 1958-1960 оны гурван жилийн
3-нд Ардын Их Хурлын Тэргүүлэгчдийн төлөвлөгөөний жилүүдэд эх орныхоо эрдэс
59 дүгээр зарлигаар Геологи ба уулын түүхий эдийн баазыг судлан арвижуулах
үйлсдээ геологийн алба амжилт олж зэс,
молибден, алт, хайлуур жонш, фосфорит,
барилгын төрөл бүрийн материал,
эрдсийн давс, гоёл чимэглэлийн болон
өнгөт эрднийн чулуу, нүүрсний олон ордыг
шинээр нээн илрүүлжээ.

91

МОНГОЛ УЛСЫН УУЛ УУРХАЙ

МАГАЛЖАВЫН ЛУВСАНЧОЙМБОЛ
(1916 - )

Аж үйлдвэрийн яамны сайд,
1958-1960 он

М.Лувсанчоймбол 1916 онд Нийслэл Захиргааны даргаар, 1962-1965
хотод төржээ. М.Лувсанчоймбол онд Улаанбаатар хотын Ардын
1923-1933 онд бага, дунд, багшийн Депутатуудын Хурлын Гүйцэтгэх
сургуулиудад суралцаж төгссөн байна. Захиргааны даргаар тус тус
Тэрээр 1933-1939 онуудад Монгол томилогдон ажиллаж байв.
ардын цэргийн Эвлэлийн товчооны
дарга, Бүх цэргийн намын комиссын М.Лувсанчоймболын Аж үйлдвэрийн
нарийн бичгийн дарга, дивизийн яамны сайдаар ажилласан жилүүд нь
намын товчооны дарга, комиссараар улс ардын аж ахуй, соёлыг 1958-1960
ажиллаж байв. М.Лувсанчоймбол онд хөгжүүлэх 3 жилийн төлөвлөгөөний
1939-1940 онд Худалдааны сургуульд удирдамжийг хэрэгжүүлэхэд чиглэгдэж
багш, худалдааны баазад байцаагч, байжээ. Уг удирдамжинд цахилгаан
1940- 1942 онд Намын Төв комиссын боловсруулалтыг 20%-иар, нүүрс
байцаагч, НТХ-ны боловсон хүчний гаргалтыг 2 гаруй дахин нэмэгдүүлэх,
хэлтсийн үүрэг гүйцэтгэгч, хэлтсийн үүний тулд Налайхын их уурхайн
дарга, эрхлэгчээр ажиллаж байв. II ээлжийн барилгыг дуусгаж 1960
онд төлөвлөсөн хүчин чадалд нь
М.Лувсанчоймбол 1944-1947 онд хүргэх, Улаанбаатарын цахилгаан
МАХН-ын ТХ-ны дэргэдэх Намын станцыг өргөтгөх, баруун аймгуудыг
боловсон хүчний дээд сургуульд нүүрсээр хангах уурхайг Увс аймагт
суралцаад Улаанбаатар хотын намын байгуулахаар заажээ.
хороонд зааварлагч, хэлтсийн эрхлэгч,
мөн намын хорооны нарийн бичгийн Түүнчлэн Сангийн аж ахуй,
даргаар ажиллаж байжээ. Тэрээр 1953 аймгуудын цахилгаан станцын хүчин
онд БНМАУ-ын Худалдааны яамны сайд, чадлыг нэмэгдүүлэн Мал аж ахуйн
дараа нь Хүнсний үйлдвэрийн яамны машинт станц, хөдөө аж ахуйн
сайдаар томилогдон 1957 он хүртэл томоохон нэгдлүүдэд дизель болон
ажилласан байна. М.Лувсанчоймбол локомобилийн станц байгуулж хөдөө
1957-1960 онд Монгол-нефтийн аж ахуй, аймгуудыг цахилгаанжуулах
үйлдвэрүүдийг удирдах газрын талаар олон ажил хийхээр төлөвлөсөн
дарга, Аж үйлдвэрийн яамны сайд, байв. Энэ дагуу их ажлын эхлэл
1960-1962 онд Дорнод аймгийн Ардын тавигдан хэрэгжүүлэх ажилд
Депутатуудын Хурлын Гүйцэтгэх М.Лувсанчоймбол үнэтэй хувь нэмэр
оруулж байжээ.

М.Лувсанчоймболын ажлын идэвх
зүтгэлийг Төрөөс үнэлж “Хөдөлмөрийн
гавъяаны улаан тугийн одон”, бусад
медалиудаар шагнасан байна.

92

МОНГОЛ УЛСЫН УУЛ УУРХАЙ

V БҮЛЭГ

“БҮХ ГАЗАР, ТҮҮНИЙ ХӨРСӨН
ДООРХИ БАЯЛАГ... БҮХ АРД

ТҮМНИЙ ХӨРӨНГӨ ЮМ.”

БНМАУ-ЫН ҮНДСЭН ХУУЛЬ (1960)
МОНГОЛЫН “СОВМОНГОЛМЕТАЛЛ” ... 1957-1973

93

МОНГОЛ УЛСЫН УУЛ УУРХАЙ

ТАВДУГААР БҮЛЭГ

“БҮХ ГАЗАР, ТҮҮНИЙ ХӨРСӨН ДООРХИ БАЯЛАГ...
БҮХ АРД ТҮМНИЙ ХӨРӨНГӨ ЮМ.”

БНМАУ-ЫН ҮНДСЭН ХУУЛЬ (1960)

“Аравдугаар зүйл
Бүх газар, түүний хөрсөн доорхи баялаг, ой мод, гол ус,
тэдгээрийн баялаг, улсын фабрик, завод, уурхай, цахилгаан
станц, төмөр зам, авто машин, усан ба агаарын тээвэр,
засмал зам, холбооны хэрэгсэл, банк , улсын хөдөө аж ахуйн
үйлдвэрийн газар (сангийн аж ахуй, мал аж ахуйн машинт станц зэрэг), улсын
нийгэм ахуйн газар, хот, суурин газрын орон
сууцны улсын үндсэн фонд, улсын үйлдвэрүүдийн түүхий эд, материал,
бүтээгдэхүүн, улсын худалдаа бэлтгэлийн ба соёл, шинжлэх ухааны газрууд, мөн
улсын бүх байгууллагын эд хөрөнгө, энэ бүхэн бол улсын өмч, өөрөөр хэлбэл бүх
ард түмний хөрөнгө юм.”

Монголын “Совмонголметалл” ... 1957-1973
Монгол-Зөвлөлтийн Засгийн газар хооронд 1955 оны 9 дүгээр сарын 3-нд
байгуулсан протоколоор “Совмонголметалл” нийгэмлэгийн зарим үйлдвэрийн
газрын ашиглах нөөц нь дуусч байгааг харгалзан Чулуун хороотын гянт болд,
Модотын цагаан тугалганы үйлдвэрүүдийг мөн онд багтаан татан буулгах,
Чоноголын уурхайн нөөцийг Дорнодын экспедицийн хайгуулын үр дүн гарах хүртэл
түр консервацид тавих шийдвэр гарчээ. Татан буугдсан дээрх үйлдвэрүүдийн тоног
төхөөрөмж бусад эд хогшлыг худалдан борлуулж, Совмонголметалл нийгэмлэгийн
үйл ажиллагааг Монголын талаас санхүүжүүлэхэд зориулж Зөвлөлтийн талаас
олгосон зээлийн төлбөрт ашиглах эрхийг нийгэмлэгийн захиргаанд зөвшөөрсөн
байна.
Ингээд Засгийн Газар хоорондын 1956 оны 4 дүгээр сарын 23-ны өдрийн
протоколоор Зөвлөлтийн Геологийн яамны “Геологи хайгуулын газар” экспедицийн
хүчээр явуулж байсан геологийн судалгааны ажлыг 1956 оны 1-р сарын 1-нээс
хувь нийлүүлсэн нийгэмлэгийн өөрийн нь хүчээр гүйцэтгүүлж байхаар шийдвэрлэж
нийгэмлэгийн бүрэлдэхүүнд геологи хайгуулын экспедиц байгуулах болжээ.
Зөвлөлтийн Геологийн яамны “Геологи хайгуулын газар” экспедицийн барилга
тоног төхөөрөмж, эд хөрөнгийг “Совмонголметалл” нийгэмлэгт мэргэжлийн
ажилтнуудын хамтаар шилжүүлж 1956 он хуртэл явуулсан геологийн судалгааны
тайланг БНМАУ-д үнэ төлбөргүй хүлээлгэн өгсөн байна.
1956-1960 онуудад хувь нийлүүлсэн нийгэмлэгийн геологийн судалгааны ажилд
44.5 сая төгрөг зарцуулахаар зөвшөөрч энэ хэмжээгээр болон бусад шилжүүлсэн
орон барилга, тоноглол, эд хогшлын үнийн дүнгээр нийгэмлэгийн дүрмийн санг
нэмэгдүүлжээ. Судлаачдын үзэж байгаагаар энэ протоколоор шийдвэрлэсэн бас
нэгэн тэмдэглүүштэй асуудал бол 1957 оны 1 дүгээр сарын 1-нээс эхлэн хувь

94

МОНГОЛ УЛСЫН УУЛ УУРХАЙ

нийлүүлсэн нийгэмлэгийн ЗХУ-д нийлүүлэх, бүтээгдэхүүн. ийгэмлэгийн үйлдвэрлэл,
аж ахуйн зориулалтаар ЗХУ-аас авах тоног төхөөрөмж, эд материалыг Монголын
гадаад худалдааны байгууллагаар дамжуулах журмыг тогтоосон байна.

Үүний зэрэгцээ ЗХУ-ын Геологийн яамны харъяа Дорнодын экспедиц
“Совмонголметалл” нийгэмлэгийн цаашдын хэвийн үйл ажиллагааг хангахуйц
хүдрийн нөөц хайн бэлтгэж чадахгүй нь тодорхой болсон тул тус нийгэмлэгийг
Монголын талд шилжүүлж өгөх бэлтгэл ажил хийгдэх явцад ЗХУ-ын Сайд нарын
зөвлөл 1955 оны 12 дугаар сарын 3-нд захирамж гарган Дээд боловсролын яамандаа
“1955-1960 онд “Совмонголметалл” нийгэмлэгт зориулж жил бүр уулын инженер 3,
уулын механик 2, автын инженер 2, уурхайн барилгын инженер 2, маркшейдер 2,
геологийн инженер 2, баяжуулагч инженер 3, химийн инженер 2 зэрэг 20 монгол
хүн элсүүлэн сургах үүрэг өгчээ. Мөн нефтийн мэргэжлээр 10 хүн сургахаар болж
байжээ. Түүнчлэн Өнгөт металлургийн яамандаа монголоос богино хугацааны
курсээр гурван удирдах ажилтан (А.Барьны, Н.Даваа, Б.Сандуйжав), хоёр техник
маркшейдер, гурван техник геологийг юуны түрүүнд авч сургахыг даалгажээ.

Тус нийгэмлэг ажиллах хугацаандаа өрөмдөгч, буудагч, бэхэлгээчин,
баяжуулагч, гагнуурчин зэрэг хоёр мянга гаруй ажилчин бэлтгэсэн байлаа.

Хоёр улсын хамтарсан салбарын боловсон хүчний бодлогын үр дүнд 1950-
1960-аад онд Б.Бадамдаш, Я.Гомбосүрэн, УМавлет, Н.Цэвэгмид, Д.Жигмэд-Очир,
Д.Даржаа, Д.Балжинням, М.Намсрай, Н.Төмөртогооо, Н.Даниэль, П.Очирбат,
Д.Дондов, н.Бат- Эрдэнэ, ГАмар, М.Дамдинсүрэн, Ц.Эрдэнэжав, Д.Гомбожав,
Д.Рэнчинханд, Ж.Батмөнх, Ц.Батцэрэн, С.Цогт-Очир, Ш.Цэдэндамбаа, М.Нордов,
Ц.Доржгарам, Г.Доржпалам, П.Дэмчигсүрэн, Б.Цэгмид, н.Наваандаяа нар “хойно”
их дээд сургууль төгсөж салбарын хөгжилд үнэтэй хувь нэмэр оруулсан юм. Бэрхийн
уурхайн өрөмдөгч Л.Сундуй, Н.Дэмбэрэлдорж нар 1964 онд “Хөдөлмөрийн баатар”,
Б.Чойжилжавт ‘Тавьяат уурхайчин” цол хүртээн Бүрэнцогтын уурхайн өрөмдөгч
Ж.Мидийг “Сүхбаатарын одон”-гоор шагнаж байжээ.

Москва хотноо 1957 оны 5-р сарын 15-ны өдөр БНМАУ-ын Засгийн газар,
ЗХУ-ын Засгийн газруудын хооронд байгуулсан хэлэлцээрт хувь нийлүүлсэн
“Совмонголметалл” нийгэмлэгийн дүрмийн санд өөрийн талаас оруулсан хувь
хөрөнгө болох 40 сая рублийг хүү тооцохгүйгээр 1962 оноос эхлэн 30 жилийн
хугацаанд Монголын бараагаар төлөгдөх нөхцөлөөр БНМАУ-ын Засгийн газарт
худалдах, 1958-1962 онуудад Зөвлөлтийн тал 85%-ийн СаF2 бүхий хайлуур жонш
35 мянган тонн, 60%-ийн гянт болдын баяжмал 300 тонныг тонн тус бүрийг 500
төгрөг ба 33400 төгрөгөөр Монголын талаас худалдан авахаар заажээ.

Түүнчлэн ЗХУ-ын Засгийн газар БНМАУ-ын геологи хайгуулын ба уул уурхайн
үйлдвэрлэлийг хөгжүүлэх салбарт бүх талын туслалцаа үзүүлж, тоног төхөөрөмж,
материал нийлүүлэхэд бэлэн байгаагаа илэрхийлсэн байна. Уг хэлэлцээрээр
Модотын уурхайн барилга байгууламж, тоног төхөөрөмжийг Монголын талд
нийлүүлэхэд Зөвлөлтийн талын хувь хөрөнгийн үнэлгээнээс үүссэн 18.5 сая рублийн
өрийг хүчингүй болгон геологийн судалгааны болон агаарын фото, топографийн
зураг тайлангуудыг Монголын талд үнэ төлбөргүй шилжүүлжээ.

Монголын Засгийн газрын төлөөлөгчид ЗХУ-д явж ирсэн дүнгийн тухай 1957
оны 7-р сарын 7-нд Ардын Их Хурлын чуулганд БНМАУ-ын Сайд нарын зөвлөлийн
дарга Ю.Цэдэнбал тавьсан илтгэлдээ жил бүр зөвлөлтийн их дээд сургуулиудад
нефтийн үйлдвэрийн мэргэжлээр 10, уул уурхайн үйлдвэрийн инженерүүдийг
бэлтгэх зорилгоор 20 хүнийг явуулж сургах болсныг дурьдаад “Совмонголметалл”

95

МОНГОЛ УЛСЫН УУЛ УУРХАЙ

нийгэмлэгийг өөрийн мэдэлд авахыг Зөвлөлтийн тал хэдэн жил дараалан санал
болгож байсан боловч мэргэжилтэй боловсон хүчин дутагдалтай байсан учир манай
тал хойшлуулсаар байсан юм. Зөвлөлтийн мэргэжилтэн нарын тусламжтайгаар
манайд мэргэжлийн ажилчин, техникийн мэргэжилтэн нилээд нэмэгдсэн учир дээрх
саналыг зөвшөөрөв гэж хэлсэн байна. Ийнхүү “Совмонголметалл” нийгэмлэгийн
өмнө нь нээгдсэн ордуудын нөөц багасаж, заримынх нь уул-геологийн хүнд нөхцөлд
байсан тул Монголчууд бие даан ашигт малтмалаа хайх, олборлох нэгэн зурвас үе
иржээ.

Нэгдэлжих хөдөлгөөн дуусах дөхөж байлаа. Энэ үед аж үйлдвэрээ шинэ шатанд
гаргах буюу Аж үйлдвэр-ХАА-н орон болох Монголчуудын хүсэл, тэмүүллээс үүдсэн
зорилтууд аажмаар дэвшигдэн гарч иржээ. Энэ бол амиа аргацаасан мал аж ахуйн
оронд хугацаа шаардах нь ойлгомжтой. Ю.Цэдэнбал 1961 оны хувийн тэмдэглэлдээ
“Аж үйлдвэр-хөдөө аж ахуйн орон гэдэг нь аж үйлдвэр- хөдөө аж ахуйн
бүтээгдэхүүний харьцаа ойролцоогоор 60:40 болно гэсэн үг юм. Хөдөө
аж ахуйн бүтээгдэхүүн маш их өсөх болно... Аж үйлдвэрийг байгуулах эн
тэргүүний чиглэл нь эх орны түүхий эдийн нөөцийг боловсруулах хэмжээг
дээшлүүлэхэд оршино. Дараа нь анд нөхдийнхөө хэрэгцээг бодолцох
ёстой...” гэж байжээ.

Монгол Улс “Совмонголметалл” нийгэмлэгийг өөрийн мэдэлд хүлээн авсны
дараа буюу 1956-1957 онд идэвхитэй гадаад бодлого явуулж байжээ. БНМАУ-ын
Сайд нарын Зөвлөлийн дарга нь Японы “Киодо Цусин” агентлаг, АНУ-ын “Life”
сэтгүүл, “New York Times” сонинд ярилцлага өгөх, НҮБ-д элсэх хүсэлтээ дахин
тавих, гадаад орнуудын зочид, төлөөлөгчид хүлээн авах, айлчлах зэргээр Монгол
Улсыг дэлхийн олон оронд танилцуулахад анхаарч байжээ. Тэрээр 1956 онд
БНХАУ, ЗХУ, БНА Сологос АУ, БН Албани АУ, ЗС Автономит Буриад-Монгол БНУ,
Индонези, БН Болгар АУ, БН Румыни АУ, БНА Германи Улсын удирдлагыг урьж
уулзан БНА Солонгос АУ-д урилгаар айлчилсан бол 1957 оны эхээр БН Чехословак
АУ, БН Польш АУ-ын төлөөлөгчдийг хүлээн авчээ. Засгийн газрын тэргүүн 1957 оны
5-р сард ЗХУ-д айлчлан Н.С.Хрущёвтай гэрээ хэлэлцээрт гарын үсэг зурж 8-р сард
Европын социалист лагерийн 9 улсад ажлын айлчлал хийжээ.

Энэ үед эх орны эрдэс баялгийг олборлох, боловсруулах чадвартай, уул
уурхайн үйлдвэрүүдийг удирдах үндэсний боловсон хүчнийг богино хугацаанд
бэлтгэх явдал чухал байв. Зөвлөлтийн тал ч Монголд мэргэжилтэй боловсон
хүчин бэлтгэж өгөхөд тавих анхаарлаа шинэ шатанд гаргажээ. ЗХУ-ын Сайд нарын
Зөвлөлөөс 1955 онд гаргасан захирамжийн дагуу Монголын уул уурхайн салбарт
ажиллаж байсан зарим удирдах ажилтны мэргэжил дээшлүүлэх ажлыг Зөвлөлтийн
Өнгөт металлургийн яамны үйлдвэрүүд дээр зохион байгуулсан байна. Тухайлбал:
А.Барьны, Н.Даваа, Б.Сандуйжав нарыг ЗХУ-д явуулж богино хугацаагаар сургаж
үйлдвэрлэлийн дадлага хийлгэн уулын үйлдвэрлэлийг удирдан явуулах эрх олгож
байжээ. Совмонголметалл нийгэмлэгт газрын орлогч, уурхайн даргаар ажиллаж
байсан Алтангэрэлийн Барьны нар уулын инженерийн дээд курст 2 жил суралцан
төгсжээ. А.Барьны сургуулиа төгсгөж ирээд Аж үйлдвэрийн Яамны уул уурхайн
салбар эрхэлсэн орлогч сайдаар хожим нь Налайхын уурхайн дарга, нүүрсний
үйлдвэрийн нэгдлийн даргаар 30 шахам жил ажиллаж Монголын уул уурхайн
салбарыг хөгжүүлэхэд ихээхэн гавъяа байгуулжээ.

96

МОНГОЛ УЛСЫН УУЛ УУРХАЙ

А.Барьны нь 1920 онд Завхан аймгийн Сантмаргаз сумын нутагт төрж 1938-
1940 онд Сантмаргаз сумын эвлэлийн үүрийн даргаар ажиллаж байгаад цэргийн
албанд 1940-1942 онд байлдагч, бага дарга, 1942-1945 ЗХУ-д цэргийн академид
суралцан төгсжээ. Тэрэээр 1945-1954 цэргийн дунд ахлах офицерийн алба хашиж
байгаад 1954-1956 “Совмонголметалл” нийгэмлэгт газрын орлогч, уурхайн дарга
хийж байжээ.

А. Барьны нь 1956-1958 ЗХУ-д уулын инженерийн дээд
курст суралцаад 1958-1962 Аж үйлдвэрийн яамны орлогч
сайд, 1962-1965 Налайхын уурхайн дарга, 1965-1972 онд Аж
үйлдвэрийн материал техникийн хангамжийн газрын дарга,
1972-1982 онд Нүүрсний үйлдвэрийн нэгдлийн дарга зэрэг
хариуцлагатай ажил албыг 50 шахам жил хашсан монголын
нүүрс уул уурхайн салбарын ахмад ажилтан юм.

А.Барьны нь үг цөөтэй, дуу зөөлөн, хүнд энэрэлтэй,
итгүүлж үнэмшүүлж ойлгуулах чадвартай, бага зардлаар
их юм хийлгэж чаддаг өвөрмөц арга барилтай удирдах хүн
байжээ. Ахмад уурхайчид А.Барьны гуайн хийсэн ажлыг
тоочно гэвэл монголын нүүрсний үйлдвэрийн хөгжлийн
түүхийг бичнэ гэсэн үг гэдэг бөгөөд нүүрсний аж үйлдвэрийн хамгийн оновчтой
бүтэц зохион байгуулалтыг төлөвшүүлсэн хүн нь А.Барьны ажээ. Нүүрсний
салбарыг мэргэжилтэй боловсон хүчнээр бэхжүүлэх, нүүрсний уурхайн хүнд хүчир
ажиллагааг механикжуулах ажлыг тууштай нэвтрүүлж өнөөгийн төвшинд хүргэх
суурийг тавьсан энэ хүний гавьяа зүтгэлийг Төр үнэлж Монгол улсын Аж үйлдвэрийн
гавьяат ажилтан цол хүртээжээ.

1960-аад оны эхээр “Совмонголметалл” нийгэмлэгийн үйл ажиллагаа явуулж
байсан үед курс дадлагаар болон их дээд сургуулиар бэлтгэгдсэн үндэсний
боловсон хүчин болох Дагвадорж, Ц.Санжжав, Д.Бадамдаш, Ц.Балжинням,
М.Намсрай нар Бэрхийн уурхайд, Н.Даваа, Г.Рэнчиндорж, Г.Амар нар Бүрэнцогтод,
Б.Баяндэлгэр, Цэдэндорж нар Их хайрханы уурхайд дарга, ерөнхий инженерээр
ажиллаж үйлдвэрүүдийн хамт олныг удирдан зохион байгуулж байсны дээр
үндсэн хэсгүүдэд Ж.Индрээ, Д.Рэнчинханд, Ж.Батмөнх, Ц.Доржгарам, М.Нордов,
С.Цогточир, Ш.Цэдэндамбаа нарын залуу инженерүүд уул уурхайн үйлдвэрлэлийг
гардан явуулж байжээ.

1960-аад оны дунд үе гэхэд “Совмонголметалл” нийгэмлэгээс үлдсэн
зөвлөлтийн мэргэжилтнүүд үндсэндээ буцсан бөгөөд тэднээс ажил амьдралын
баялаг туршлага олж авсан ахмад уурхайчид залуучуудад түшиг тулгуур болж,
мэрэгжлээ өвлүүлж байв. Тухайлбал: Бэрхийн уурхайн хэсгийн дарга Б.Лхагваа,
Б.Чойжилжав, хэсгийн механик Я.Аюуш, Бүрэнцогтын уурхайн хэсгийн дарга
Т.Цэгмээ, Д.Агваанжамаа, Е.Сүхээ, Б.Дарийм, механик Гомбо, И.Санжаа, Их
хайрханы Н.Санжаа, Бэрхийн уурхайн өрөмдөгч Л.Сундуй, Н.Дэмбэрэлдорж,
Бүрэнцогтын уурхайн өрөмдөгч Ж.Мид, Л.Гомбосүрэн, бэхэлгээчин Д. Жамбаа,
уулын мастер Б.Дамдинсүрэн Их хайрханы уулын ажилчин Н.Санжаа, тэдгээрийн
үлгэр жишээгээр сурч дадлагажиж байсан залуус олон байлаа. Бэрхийн уурхайн
мастер Дашдорж, Галий өрөмдөгч Н.Шагдар, Ц.Батаа, Бүрэнцогтын уурхайн мастер
С.Загдаа, С.Цэдэнжав, өрөмдөгч Дашням, Товуусүрэн нар нэр төрөө өндөр өргөж
байжээ.

97

МОНГОЛ УЛСЫН УУЛ УУРХАЙ

Улс орны экспортыг нэмэгдүүлж, уул уурхайн үйлдвэрлэлийг хөгжүүлэхэд
үндэсний үйлдвэр түүний боловсон хүчний оруулсан хувь нэмрийг төр засгаас
өндрөөр үнэлж 1964 онд Бэрхийн уулын үйлдвэрийг социалист хөдөлмөрийн
үйлдвэр болгож, Бэрхийн уурхайн өрөмдөгч Л.Сундуй, Н.Дэмбэрэлдорж нарт
“Хөдөлмөрийн баатар”, Б.Чойжилжавт “Гавъяат уурхайчин” цол хүртээж,
Бүрэнцогтын уурхайн өрөмдөгч Ж.Мидийг Сүхбаатарын одонгоор шагнаж байжээ.

1960-аад оны эхээр Бүрэнцогтын уурхай гадаргуугаас 220 метрийн гүнд
үйлдвэрлэлийн үйл ажиллагаа явуулж хүдэр олборлож байсан нь манай орны
хамгийн гүн уурхайнд тооцогдож байлаа. 1960-аад оны дундуур Бүрэнцогтын уурхайн
220 метрийн гүнээс 260 метрийн гүнд орох гол амны гүнзгийрэлтийг үйлдвэрлэлийн
үйл ажиллагааг зогсоохгүйгээр үндэсний инженер, техникч, мэргэжлийн ажилчид
бие даан гүйцэтгэсэн нь тэдний мэргэжлийн ур чадвар өссөнийг илтгэх бодит
жишээ юм. Энэ ажлыг уурхайн барилгын инженер С.Цогточир шууд удирдан уулын
техникч Б.Дамдинсүрэн зарим залуу ажилчдын хамт гардан гүйцэтгэсэн ажээ. Энэ
тухай “Монголын уул уурхайн аж үйлдвэр 80 жилд” номонд манай ахмад уурхайчид
бахархан дурсан оруулсан нь бий. .

1970-аад оны эхээр Бүрэнцогтын уурхайн дараагийн түвшнүүдийн
гүнзгийрэлтийг 360 метрт хүрчээ.

98

ирк ирсэн нэгэн өдөр

МОНГОЛ УЛСЫН УУЛ УУРХАЙ

Бүрэнцогтод цирк ирсэн нэгэн өдөр

Уурхай хаагдаад олон жил өнгөрчээ...

99