МОНГОЛ УЛСЫН УУЛ УУРХАЙН 100 ЖИЛ

МОНГОЛ УЛСЫН УУЛ УУРХАЙ

ДОЛООДУГААР БҮЛЭГ
ЭРДЭС БАЯЛГИЙН САЛБАР ЭРЧЭЭ АВСАН ОН ЖИЛҮҮД

1. “МОНГОЛСОВЦВЕТМЕТ” НЭГДЭЛ. 1973-1991

1970-аад оны эхэн үеийн түүхэн нөхцөл байдлыг авч үзвэл Социалист лагерийн
орнууд эдийн засгийн талаар хамтарч ажиллах хэлбэрт илүү ач холбогдол өгөх
болж улс хоорондын олон шинэ гэрээ хэлэлцээрүүд байгуулж байв. Үүний нэг
жишээ нь ЭЗХТЗ (Эдийн засгийн харилцан туслалцах зөвлөл)-ийн гишүүн орнуудын
хамтын ажиллагааг гүнзгийрүүлэн эдийн засгийн хөгжлийг түргэтгэж, жигдрүүлэх
хөтөлбөрт заасан зарчмуудыг удирдлага болгон Монгол-Зөвлөлтийн хамтарсан аж
ахуй “Монголсовцветмет” нэгдэл байгуулах тухай БНМАУ, ЗСБНХУ-ын Засгийн
газар хоорондын 1973 оны 2 дугаар сарын 24-ний өдрийн хэлэлцээр юм.

Шинээр байгуулах хамтын аж ахуйг эхнээс нь зөв чиг замаар эхэлж, үр
ашигтай болгохын төлөө хоёр орны удирдлага аливаа асуудлыг их бага гэлгүй олон
хувилбараар авч үзэж байсны жишээ гэвэл Нэгдлийн захиргааг Бэрхийн уурхайг
түшиглүүлэн байрлуулах тухай Зөвлөлтийн талаас санал оруулахад хэлэлцэн
зөвшилцсөний эцэст Улаанбаатар хотод төвлөрүүлэхээр шийдвэрлэж байжээ.

Энэ хэлэлцээрийн дагуу Монгол Улсын нутаг дэвсгэрт хайлуур жонш, үнэт
металл бусад төрлийн ашигт малтмалыг олборлох, улсын экспортын чадавхийг
нэмэгдүүлэх чиглэлээр эхний ээлжинд Толгойтын алтны үйлдвэр, Бэрх, Хажуу-
Улааны уулын үйлдвэрүүдийг, дараа нь Айрагийн хайлуур жоншны үйлдвэрийг нэг
удирдлагад төвлөрүүлэн “Монголсовцветмет” нэгдлийг байгуулж үйл ажиллагааг
нь эхлүүлсэн юм. Тэр үеийн нэг онцлог бол нийгмийн үйлдвэрлэлийн төрөл бүрийн
салбарт хамтарч ажиллах гэрээ хэлэлцээрүүд олноор байгуулж байсанч аль нэг
гэрээ хэлэлцээр байгуулмагц түүнийг шуурхай хэрэгжүүлж ажил бүтээл өрнүүлэн
шинэ шинэ үйлдвэр уурхай, хот тосгодын суурийг тавьж чадаж байжээ.

“Монголсовцветмет" нэгдэл бутэц зохион байгуулалтын болон бусад бэлтгэл

ажлаа ханган 1974 оноос үйлдвэрлэлийн үйл ажиллагааг эхэлж ажилласны дараа

жил, 1975 оны дүнгээр Монгол Улсын уул уурхайн салбар эх орны аж үйлвэрийн

нийт бүтээгдэхүүний 2.1 хувь экспортын бүтээгдэхүүний 4.6 хувийг үйлдвэрлэн

гаргаж байжээ. Хэлэлцээрээр түүний харъяанд алт болон хайлуур жоншны бүс

нутгуудын ордуудыг түшиглэсэн үйлдвэрүүдийг оруулахаар тохиолцжээ.

Хамтарсан аж ахуйн нэгдлийн удирдлага зохион байгуулалтыг мөнхүү гэрээгээр
тодорхойлохдоо: “...Хамтарсан аж ахуйн нэгдлийн удирдах байгууллага
нь хамтарсан аж ахуйн нэгдэлд оролцогчдын томилсон тэнцүү тооны
төлөөлөгчдөөс бүрэлдсэн Зөвлөл байна. Хамтарсан аж ахуйн нэгдлийн өдөр
тутмын үйл ажиллагааг Зөвлөлөөс томилогдсон Ерөнхий эахирал түүний
орлогчид удирдана. Ерөнхий захирал ба түүний нэгдүгээр орлогч нь БНМАУ,
ЗСБНХУ-ын иргэд байна...“ гэж заажээ. Түүнчлэн хамтарсан үйлдвэр нь БНМАУ-

ын хуулийн этгээд бөгөөд БНМАУ-ын хууль дүрэм, хэлэлцээрийн салшгүй хэсэг

болсон хамтарсан аж ахуйн нэгдлийн Дүрэмийн заалтуудын дагуу үйл ажиллагаагаа

явуулна гэжээ.

Хамтарсан нэгдлийн Зөвлөлийн Монголын хэсгийн бүрэлдэхүүнд ТЭХҮГЯ-
ны орлогч сайд П.Очирбат, Сангийн Яамны нэгдүгээр орлогч сайд Э.Бямбажав,
Материал техникийн хангамжийн улсын хорооны нэгдүгээр орлогч дарга

150

МОНГОЛ УЛСЫН УУЛ УУРХАЙ

А.Юндэндорж, ТЭХҮГЯ-ны хэлтсийн дарга Д.Рэнчинханд, Г.Дорж нарыг баталж
Зөвлөлийн Монголын хэсгийн тэргүүнээр П.Очирбатыг томилжээ. Зөвлөлтийн
хэсгийн бүрэлдэхүүнд Тюряков А.Ф (дарга нь), Лунин Н.М, Корнилов В.И, Четверкин
И.В, Живило В.С нар томилогдсон байна.

Шинээр үүсгэн байгуулсан “Монголсовцветмет” нэгдэл нь урьд өмнө манай эх
оронд ажиллаж байсан Монгол-Зөвлөлтийн тус бүр 50 хувийн хөрөнгө оруулалттай
хувь нийлүүлсэн “Совмонголметалл” (1949-1957) нийгэмлэгийн үйл ажиллагаанаас
өөр зарчмаар ажиллаж эхэлсэн юм. Энэ нь юуны өмнө үйлдвэрлэлийн эцсийн үр
дүн, ашгийг хуваарилах зарчим, хамтын үйлдвэрийн удирдлагыг томилох зарчим,
ажиллагсдын ажиллах нөхцөл, цалин хангамжийн зарчим зэрэг олон зүйлээр ялгарч
байв. “Монголсовцветмет” нэгдэл хоёр улсын ижил тэнцүү хөрөнгө оруулалттай
хамтран байгуулагдан ажиллаж эхэлсэн нь богино хугацаанд шинэ үйлдвэрүүд
барьж байгуулах, үйлдвэрлэлд шинэ техник, технологийг нэвтрүүлж, үр ашгийг нь
дээшлүүлэх, мэргэжлийн боловсон хүчин бэлтгэх, уурхайчдын нийгмийн асуудлыг
шуурхай шийдвэрлэх таатай нөхцдийг бүрдүүлэх, гадаадын хөрөнгө оруулалтыг
оновчтой ашиглахын ач холбогдлыг бодитойгоор харуулжээ.

“Монголсовцветмет” нэгдэл, хожмын “Монросцветмет” ХХК-ийн туулж ирсэн
үйл ажиллагаа, хөгжлийн түүхийг судлаачид дараах байдлаар үечилэн үйл явдлыг
нь хэлхдэг байна:

• Нэгдүгээр үе, 1973-1980 он.

Улсаас өгсөн төлөвлөгөөт зорилтуудыг эхнээс нь жигд ханган биелүүлэхийн
зэрэгцээ шинэ тутам байгуулагдсан нэгдэл, харьяа үйлдвэрүүдийг шинээр
зохион байгуулж, үйл ажиллагааг жигдрүүлэн хөл дээр нь зогсоож бэхжүүлэх,
Үйлдвэрлэлийн бааз, боловсон хүчний бэхжилтийн үе,

• Хоёрдугаар үе, 1980-1990 он.

Бүтээгдэхүүний боловсруулалтын түвшинг гүнзгийрүүлж, үйлдвэрлэлийн
санхүү-эдийн засгийг тогтворжуулан бэхжүүлэх арга хэмжээ авч хэрэгжүүлсэн
үе,

• Гуравдугаар үе, 1990-1994 он. Зах зээлийн эдийн засгийн шилжилтийн
хүндрэл бэрхшээлийн үе. Төвлөрсөн төлөвлөгөөт эдийн засгийн тогтолцоо
задарч, улс орон зах зээлийн эдийн засагт шилжих шилжилтийн эхэн
үеийн хүндрэлүүд тус нэгдлийн үйл ажиллагаанд шууд нөлөөлж жоншны
бүтээгдэхүүний борлуулалтын зах зээл хүндэрч үйлдвэрлэл доголдон
санхүүгийн чадвар үлэмж дордсон,

• Дөрөвдүгээр үе, 1994 оноос хойшхи үе. Үйлдвэрлэлийн уналтыг зогсоох,
тогтвортой өсөлтийг хангаж, эдийн засгийн үр ашгийг дээшлүүлэх арга
хэмжээ авч хэрэгжүүлсэн үе гэж үздэг байна.

“Монголсовцветмет” нэгдэл 1974 оны дундуур Толгойтын алтны үйлдвэрийг
бүрэлдэхүүндээ хүлээн авч үйл ажиллагааны явцад уурхайчдын тосгоныг өргөтгөж
орон сууц нийгэм ахуйн барилга байгууламжууд барьсаны зэрэгцээ 1984 онд 250
литрийн багтаамж бүхий шанагатай хоёр дахь драг, угаах төхөөрөмжүүдийг Их-
Алтатын хэсгийн өргөтгөл, 32 км-ийн уулын хайрган зам, төмөр бетон гүүр бусад
барилга байгууламжийн хамт ашиглалтад оруулжээ. Энэ бүхний үр дүнд тус
үйлдвэр Толгойт, Шаварт, Их-Алтат, Буурал, Нарийн, Самархаан, Широкий, Бага-
Өлөнт, Дунд-Өлөнт, Гозон шар, Буурал зэрэг ордуудад олборлолт явуулж нийт 50.4

151

МОНГОЛ УЛСЫН УУЛ УУРХАЙ

сая шоо метр элс угааж, 13.7 тонн алт олборлож улсын эрдэнэсийн санд тушаасан
байна. Толгойтын алтны үйлдвэр 1976 оны 8 дугаар сард нэгдүгээр драгаар хоногт
16 кг алт олборлож дээд амжилт тогтоож, нийтдээ 40 гаруй төрмөл алт, төрц
(самородок-nugget) олсноос 1982 оны 8 дугаар сарын 23-нд 390 гр-ыг Нарийны
гол орчмоос барьжээ. Тус үйлдвэрийн хамт олон алт олборлох, боловсруулах
томоохон хүч чадлыг бий болгож Монгол Улсын Засгийн газрын “Алт хөтолбор"-
ийг хэрэгжүүлэхэд дорвитой түлхэц өгсөн юм.

Толгойтын алтны үйлдвэр 30 гаруй жил үйл ажиллагаагаа явуулж ордын алтны
балансын нөөц дууссан тул 2002 оны 10 дугаар сарын нэгнээр үйлдвэрлэлийн үйл
ажиллагааг зогсоон, мэрэгжлийн боловсон хүчнийг бусад үйлдвэрүүдэд шилжүүлж
дэд бүгэц харьцангуй сайн хөгжсөнийг харгалзан бусад чиглэлийн үйлдвэрлэл, аж
ахуй хөгжүүлэхээр үндсэн хөрөнгийг нь орон нутгийн мэдэлд шилжүүлжээ.

Монголын хайлуур жоншны ууган үйлдвэр болох “Алтан гадас" одонт
Бэрхийн уурхайг 1974 оны 9 дүгээр сарын 23-нд “Монголсовцветмет” нэгдлийн
бүрэлдэхүүнд оруулжээ.

Бэрхийн уурхайн өргөтгөлийн барилга байгууламжуудыг 1974 оноос Зөвлөлтийн
барилгын III трестийн барилгачид ерөнхий инженер Л.А.Быковын удирдлагаар
барьж байгуулж, ашиглалтад оруулснаар уурхайн үндсэн цех, дамжлагуудын
хүчин чадал хоёр гаруй дахин нэмэгдэж, жилд 160 мянган тонн хүдэр олборлох
хүч чадлыг бий болгосон бөгөөд орчин үеийн уул уурхайн өндөр бүтээмжит машин
техиик, тоног төхөөрөмжөөр тухай бүрд нь хангаж эхний үр дүнд 1980-аад он гэхэд
үйлдвэрийн газрын доорхи бүх ажил дамжлага бүрэн механикжиж, тэдгээрийг
эзэмшин ажиллуулах төрөл бүрийн мэргэжлийн боловсон хүчин, инженер
техникчдээр бүрэн хангагдсан байв. Бэрхийн уулын үйлдвэр ажиллах хугацаандаа
уулын ил болон гүний аргыг хослуулан Бэрх, Баянхаан, Хавтгай, Булган, Шувуут,
Маль, Анас, Чимид, Хөлийн холбоо, Дэлгэрхаан, Гозгорын ордуудыг ашиглан нийт
3.6 сая тонн хайлуур жонш олборлон экспортод гаргажээ.

Мөн 1994 онд баяжуулах фабрикийг ашиглалтад оруулснаар жилд 50-иад
мянган тонн өндөр чанарын гравитацийн баяжмал үйлдвэрлэх болж Тохой Булагийн
алтны орд, Мөнгөн-Өндөрийн мөнгө, холимог металлын ордод геологи-хайгуулын
ажил явуулж алтны ордыг ашиглалтанд оруулснаар 1996-2002 онд 300 гаруй кг
алт олборложээ. Түүнчлэн Өндөрхаан-Бэрхийн 1.2 сая долларын өртөгтэй 110 кВ-
ын өндөр хүчдлийн шугамыг “Монголросцветмет” нэгдэл өөрийн хүч хөрөнгөөр
барьж байгуулан 1997 онд ашиглалтанд оруулснаар 6000 гаруй хүн ам бүхий Бэрх
тосгоныг цахилгаан эрчим хүчээр найдвартай ханган цаашид дэд бүтэц, үйлдвэрлэл
үйлчилгээний төрөл бурийн салбар хөгжих боломж бүрдүүлсэн юм.

Монгол Улсын Засгийн Газрын 1999 оны 74 дүгээр тогтоолоор тус үйлдвэрийг
“Монголросцветмет” нэгдлийн харъяалалаас гаргаж “Бэрх-уул” төрийн өмчит
үйлдвэрийн газар байгуулжээ. Тус үйлдвэр 400 гаруй ажиллагсадтай Дэлгэрхааны
гүний уурхай, Баянхаан-2, Сэртэнгийн ил уурхайд хайлуур жонш, Тохой-булагийн
ордод алт, Чандганы уурхайд нүүрс олборлож байв. “Бэрх-Уул” төрийн өмчит
үйлдвэрийн даргаар Н.Батболд, ерөнхий инженерээр Баярсайхан, ерөнхий
нябогоор Ш.Хэрлэнцэцэг нар ажиллажээ. “Бэрх-Уул” ТӨҮГ нь Хэнтий аймгийг
бүхэлд нь нүүрсээр хангаж, жилдээ 10-аад мянган тонн өндөр чанарын жоншны
баяжмал уйлдвэрлэн экспортлож, 80 орчим кг алт, 40 мянга орчим тонн нүүрс
олборлодог бүс нутгийн хувьд ихээхэн ач холбогдолтой үйлдвэр болжээ.

152

МОНГОЛ УЛСЫН УУЛ УУРХАЙ

“Монголсовцветмет” нэгдлийн бүрэлдэхүүнд Хажуу-Улааны уулын үйлдвэрийг
1974 оны 12 дугаар сарын 22-нд хүлээн авчээ. Өргөтгөл шинэтгэл хийгдээгүй
учраас хөдөлмөр нийгэм ахуйн нэлээд хүнд нөхцөлтэй үйлдвэр, тосгонд ажиллаж
амьдарцгааж эхэлсэн бөгөөд тосгоны ахуйн хэрэгцээний усыг гэхэд л нэлээд
холоос зөовөрлөж байжээ. Иймд Нийслэл хотоос барилгын мэргэжилтэй цөөн
хятад ажилчид авчирч тосгонынхоо бүх хүнийг дагалдуулан ажиллуулсны үр дүнд 3
жилийн дотор 400 хуний суудалтай ажилчны клуб, биеийн тамирын зал, үйлдвэрийн
контор, дэлгүүр, гуанз, зочид буудал, үйлдвэрийн туслах цехүүд, орон сууц барьж
ашиглалтад оруулж байжээ.

Хажуу Улааны уурхай, 1975 он

Үйлдвэрийн даргаар Батнасангийн Баяндэлгэр, Ерөнхий инженерээр
С.Цогт-Очир нар ажиллаж Зөвлөлтийн мэргэжилтнүүдийн туслалцаатайгаар
үйлдвэрлэлийн шинэ зохион байгуулалт, үйл ажиллагаа эхлүүлжээ. Энэ үеэс тус
үйлдвэр ашигт малтмалын ордуудыг ил ба гүний аргаар хослон ашиглаж ирсэн
бөгөөд 1978 онд Хажуу-Улааны уулын үйлдвэрийг өргөтгөх, түүний бүрэлдэхүүнд
жилд 200 мянган тонн хүдэр олборлох хүч чадалтай Зүүн-Цагаан дэлийн уурхайг
ашиглалтад оруулах шийдвэр гарчээ. Зүүн цагаан дэлийн уурхай 14 жил ажиллан
6,3 сая шоо метр хөрс хуулж, 2,1 сая тонн жоншны хүдэр олборлосон ч уул-
геологийн нөхцөл хүндэрч цаашид ил аргаар ашиглах боломжгүй болсон тул 1991
онд үйлдвэрлэлийн үйл ажиллагааг нь зогсоосон байна.

Тус үйлдвэрийн Хамар-Усны жоншны ил уурхайд 1976 оноос ашиглалт
явуулж Хашаат худагийн нүүрсний уурхайг 1994 оноос нээж Бор-Өндөрийн уулын
баяжуулах комбинат, Дорноговь, Хэнтий аймгийн ойролцоох сумдыг нүүрсээр
хангаж байна.

Тус үйлдвэрийн төвийг Зөвлөлтийн барилгачдын барьсан Зүлэгтийн
үйлдвэрлэл үйлчилгээний иж бүрэн тосгонд 1983 онд шилжүүлэн суурьшуулснаар

153

МОНГОЛ УЛСЫН УУЛ УУРХАЙ

уурхайчдын ахуй амьдрал сайжирчээ. Үйлдвэр хамгийн өндөр ачаалалтай үедээ
буюу 1986 онд жилд 1,9 сая шоо метр хөрс хуулж 500 гаруй мянган тонн хүдэр
олборлож байсан бөгөөд уул геологийн нөхцөл хүндэрч, ашиглалт буурсан 1997
онд хүдэр ялгаж баяжуулах фабрикийг ашиглалтанд оруулснаар жилдээ 100 гаруй
мянган тонн балансын бус хүдэрт боловсруулалт хийж эдийн засгийн үр ашгаа
дээшлүүлэх боломж бүрдүүлж байв.

Хажуу-Улааны уулын үйлдвэрийн даргаар Б.Баяндэлгэр, Ш.Цэдэндамба,
П.Энхбаяр, Г.Цэдэндамба, Д.Энхбаатар, Б.Сэнгэбаатар, Ерөнхий инженерээр
С.Цогт- Очир, Амасов С.А, Кононов. В.Н, Зызен Н.И, Русинов В.А, Хувецов О.Г,
Кутенов В.С, С.Ичинноров, Б.Сэнгэбаатар нар ажиллаж байв.

Тус үйлдвэрийн хамт олны дотроос хөдөлмөр бүтээлийн алдартнууд олноор
төрөн гарсны дотор үйлдвэрийн дарга Б.Баяндэлгэр Сүхбаатарын одонгоор,
цахилгаанчин Я.Цэдэн-Иш, Ж.Ванданмагсар, Ерөнхий-нябо Ч.Лхагваа, жолооч
Г.Элбэгбаяр, А.Дагва, токарьчин С.Ваша, цахилгаанчин М.Дүгэрээ нар Хөдөлмөрийн
Гавьяаны Улаан Тугийн одонгоор, үйлдвэрийн дарга Ш.Цэдэндамбаа, намын
хорооны дарга Н.Түвдэн нарын олон хүн Алтан Гадас одонгоор шагнагдсан байна.

Хажуу-Улааны уулын үйлдвэрийн хайлуур жоншны үндсэн ордуудын
нөөцийг олборлох нь ашиггүй болсон тул 2000 онд “Монголросцветмет” нэгдэл
тус үйлдвэрийн удирдлага, менежментийг Бор- Өндөрийн уулын баяжуулах
комбинатын захиргаанд шилжүүлжээ.

“Монголсовцветмет” нэгдлийн бүрэлдэхүүнд 1976 онд орсон Айрагийн
жоншны үйлдвэрийг анх Дорноговь аймгийн Айраг сумын нутагт жоншны орд
газрыг хайж олох, үйлдвэрлэл явуулах зорилгоор Ашиглалт-хайгуулын үйлдвэр
нэртэйгээр байгуулснаар 1973 оны 4 дүгээр сарын 20-нд үйлдвэрийн даргаар
томилогдсон Г.Батбаяр, Ерөнхий инженер Б.Наваандаяа нар хорин шинэ гэр, МАЗ
самосвал 20-той сумын төвийн зүүн хойт хэсэгт анх бууж байжээ. Үйлдвэрийн
анхдагч нарын тоонд ня-бо Ч.Гунгаа, маркщейдер-геологич Л.Адьяа, гаражийн
дарга А.Ням-Осор, Зүүнбаян, Шарын голын Д.Сандэв, Р.Цэрэнбал, М.Бүдээ,
С.Түмэнбаяр, Б.Жамъяншарав, Н.Бямбаа, Ж.Тэрбиш, Н.Цэвэлмаа, Д.Балжинням,
Д.Янжмаа, А.Гаваа, Ч.Ухнаа, Л.Баадуу, О.Галсандорж нар ордог.

Айраг, 1973 он

154

МОНГОЛ УЛСЫН УУЛ УУРХАЙ

Үйлдвэр ажилласан 30-аад жилийн хугацаанд Хайрт, Хонгор 1,11,III, Бужгар,
Баруун Цагаан дэл, Бортолгой, Дай уул, Дүлийгийн ордод ашиглалт явуулж 3 сая
орчим тонн жонш олборлон экспортложээ.

Тус үйлдвэрийг анх байгуулсан тэр ондоо ТЭХҮГЯ-наас Хайртын орд газраас
50 мянган тонн жонш олборлож экспортлох хариуцлагатай даалгавар өгсөн ч
үнэндээ зохих ёсоор хийгдэж батлагдсан төсөл, төлөвлөгөөгүйгээр үйлдвэрийн үйл
ажиллагааг эхлүүлжээ. Анхдагчид маркщейдер инженер Б.Наваандаяа Яаманд
мэргэжилтнээр ажиллаж байхдаа боловсруулсан уулын ажлын төлөвлөгөоний
зураг дээр л уулын ажлаа эхлүүлжээ.

“Хайртын орд газраас өрөмдлөг, тэсэлгээний ажил явуулахгүйгээр 50 мянган
тонн байтугай 500 тонн ч хүдэр олборлох боломжгүй байж. Тэгэх тусмаа далд
уурхайн тэсэлгээний нүх өрөмддөг гар өрмийг 5 метр доголын өндөртэй ил уурхайд
хэрэглэхийн тухай бодохын ч хэрэггүй нь ойлгомжтой. Захиалсан бульдозер,
экскаваторууд нь эхний хагас жилд багтан хүрч ирсэн боловч өрмийн машин нь
ондоо багтаж ирэх эсэх нь мэдэгдэхгүй байсан. Тэр үед нүүрсний уурхайн хөрсөнд
хэрэглэж байсан эргэлтэт өрөмдлөгийн машинуудаас өөр хийн цохилтот, эргэлтийн
цооног өрөмдлөгийн машин Монголын уурхайнуудад хэрэглэгдэхгүй байсан юм. Ийм
нөхцөл байдлаас гарах замыг Яамны уул уурхайн хэлтсийнхэн эрж хайж байсан”
гэж ахмадууд дурсдаг. Гэхдээ тэр үед Бүрэнцогтын уурхайд 1970 онд нэвтрүүлж
агааржуулах болон хайгуулын цооног өрөмдох зориулалтаар ашиглагдаж байсан
НКР-100 ормийн машиныг Хайртад авчирч, бульдозерийн явах анги дээр тусгай
бэхэлгээнд байрлуулан тэсэлгээний цооног өрөмдөх туршилт хийсэн нь амжилттай
болж 1973 онд 67 мянган тонн жонш экспортод гаргаснаар Яамны даалгаврыг
давуулан биелүүлжээ. Уг өрөмдлөгийн машин дээр Бүрэнцогтын уурхайн геологич
Ваанчиг ажиллаж Айрагийн анхны өрөмдөгчийг дагалдуулан сургасан байна.

Тус үйлдвэр өөрийн бүрэлдхүүнээс Өргөний хайлуур жоншны үйлдвэрийг 1978
онд салбарлуулан гаргасан бөгөөд 1997 онд хүдэр ялган баяжуулах фабрикийг
ашиглалтад оруулснаар ФК-75 маркийн металлургийн баяжмалын экспортыг өмнөх
үеэс 3-4 дахин нэмэгдүүлэх боломж бүрдүүлэн урд ашиглалт нь дууссан орд газрын
овоолгонуудаас балансын бус хүдрийг авч ашиглан үр ашгаа дээшлүүлжээ.

Өргөний уурхай, 1987 он

155

МОНГОЛ УЛСЫН УУЛ УУРХАЙ

Тус үйлдвэрийн хамт олноос хөдөлмөрийн олон сайчууд төрж гарсан
бөгөөд үйлдвэрийн мэргэжилтэн удирдах ажилтнуудаас Ш.Цэдэндамба, Ж.Буд,
Б.Наваандовдон, С.Цолмон, Х.Цэрэндаваа, Т.Наран, С.Батсайхан, Ц.Энхболд
нарын олон инженерүүд эх орны уул уурхайн салбарын нэр хүндтэй удирдах
ажилтнууд болон өсч дэвшжээ.

“Монголсовцветмет” нэгдэлийн 1974-1980 оны үйл ажиллагааны тухай
товчхоноор өгүүлэхэд эдгээр онуудад зохион байгуулалт, үйлдвэрлэлийн үйл
ажиллагааг жигдрүүлснээр жоншны бүтээгдэхүүн жил бүр 10.0-16.7 хувь, алт
олборлолт 4.0-27.2 хувиар давж биелэгдэж байжээ. Түүнчлэн экспортод гаргах
бүтээгдэхүүний хэмжээ байнга өсөж, 1978 оныг 1975 онтой харьцуулвал 2.5 дахин
нэмэгдсэн байна. Энэ он, жилүүдэд шинээр баригдсан, өргөтгөгдсөн үйлдвэрүүдийг
мэргэжлийн ажилчдаар хангах, сургаж бэлтгэх ажил эрчимтэй явагдаж дагалдуулан
сургах замаар 400 гаруй хүнд мэргэжил эзэмшүүлжээ.

Хөрөнгө оруулалт нэмэгдэж, үйлдвэрлэл өсөхийн хэрээр шинээр барих барилга
байгууламж, нийгэм соёлын объектийн хэрэгцээ хурцаар шаардагдаж байсныг
харгалзан 1976 оны 1 дүгээр сарын 01-ид нэгдлийн захиргаанд Барилгын удирдах
газрыг байгуулсны дараах 4 жилд 8.8 мянган хавтгай дөрвөлжин метр талбайтай
барилга барьснаас Бэрх, Хажуу Улаан, Айрагийи тосгонд 204, дараачийн хоёр
жилд 148 айлын орон сууц ашиглалтад өгч байсан нь хоёр улсын уурхайчдыг тохь
тухтай ажиллаж амьдрах нэгэн хүчин зүйл болжээ. Барилгачдын хүч хөдөлмөрөөр
Бэрхийн Уулын үйлдвэрийн Уулын цех, Дэлгэрхааны хэсэг, Хажуу-Улааны гүний
уурхай, Өргөний уулын үйлдвэр, Хангайн нүүрсний уурхай, Толгойт, Заамарын
алтны үйлдвэрүүд өргөтгөгдсөн, зарим нь шинээр байгуулагджээ. Түүнчлэн
Улаанбаатар хотод металл эдлэл, сантехник, модон бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх иж
бүрэн цех бүхий салаа төмөр замтай үйлдвэрлэлийн тохилог бааз, орон сууц,
нийгэм ахуйн олон барилга байгууламж баригдан ашиглалтанд орсон юм.

Тус нэгдлийн үйлдвэрлэлийн эхний жилүүдэд буюу 1975-1977 онд автомашин
210 нэгж, экскаватор Э101ИД 16 нэгж, бульдозер Т-100 16 нэгж, ормийн машин
“СБМК-5”, СБУ-100 28 нэгжийг болон бусад техник төхөөрөмж үйлдвэрлэлд
нийлүүлж байсан нь манай улсын нэг жилд импортоор авч байсан техникүүдийн
хэмжээтэй бараг тэнцэж байв.

Жонш тээвэрлэлтийг оновчтой зохион байгуулах зорилгоор Бэрх, Айрагт хүнд
даацын ачаа тээврийн баазуудыг шинээр байгуулсан бөгөөд харъяа үйлдвэрүүдийн
бүтэц зохион байгуулалт материал техник, мэргэжилтэй боловсон хүчнээр ханган
бэхжүүлж хөл дээр нь баттай зогсоох арга хэмжээнүүдийг богино хугацаанд авч
хэрэгжүүлснээр тус нэгдэл улс ардын аж ахуйн салбарын тэргүүн эгнээнд баттай
зогсох үндэс суурь нь тавигдсан байна.

Тус нэгдлийн хамт олны 1974-1980 оны хөдөлмөр бүтээлийг үнэлж 1981 онд
“Алтан гадас” одонгоор шагнажээ.

2. “МОНГОЛСОВЦВЕТМЕТ“ НЭГДЛИЙН “ӨСӨЛТ БЭХЖИЛТИЙН
ТААЛАМЖТАЙ ОН ЖИЛҮҮД”

Уулын тоос хүртэж явсан ахмад уурхайчид-судлаачидийн томъёолсноор
“Өсөлт бэхжилтийн тааламжтай он жилүүд” гэгддэг 1980-1990 онуудад харъяа
үйлдвэрүүдийи олборлолттой уялдуулан хоёр Засгийн Газрын Хэлэлцээрийн
нэгдүгээр зүйлд заасанчлан нэгдлийн бүрэлдэхүүнд нэмж оруулах ашигт

156

МОНГОЛ УЛСЫН УУЛ УУРХАЙ

малтмалын орд, илэрцийг олж нээх, ашиглагдаж байгаа ордуудын нөөцийг өсгөх,
нарийвчлах ажил өрнүүлжээ. Иймээс хайлуур жонш, алтны уурхайнуудынхаа
нөөцийг нэмэгдүүлж баталгаажуулах зорилгоор нэгдлийн Геологи, хайгуулын
ангийг Бэрхийн уулын үйлдвэрийг түшиглүүлэн 1981 онд байгуулав.

Тус анги нь Бэрх, Хажуу-Улаан, Айраг, Толгойт, Өргөний уулын үйлдвэрүүдийн
нөөцийг өсгөх, нарийвчлах ажлуудыг гүйцэтгэж Адаг, Баруун баргын Овоо, Бор
толгой, Жоншит толгойн хайлуур жонш, Гозон Шар, доод Бугантай, Тохой булаг,
Галт, Бүрэнгийн хоолойн алтны шороон орд, Мааньтын нүүрс, Өргөний техникийн
болон цэвэр усны хайгуул, Мөнгөн-Өндөрийн мөнгө, холимог металл, Оорцог-
Овоогийн цагаан тугалганы үндсэн ордын эрэл хайгуул, үнэлгээний ажлуудыг
хийж гүйцэтгэжээ. Түүнчлэн 2001 онд өргөтгөсөн экспедиц Заамар, Баянхонгор,
Ар, Өвөр хангайд эрэл үнэлгээний ажил явуулж байв. Өмнө нь улсын нийт уулын
үйлдвэрүүд, түүний дотор Нэгдлийн харъяа үйлдвэрүүдийн эрдсийн түүхий
эдийн баазыг бэхжүүлж, бэлтгэгдсэн нөөцөөр хангах үүрэг бүхий Чойрын хайлуур
жоншны, Дарханы алтны экспедицүүдийн үйл ажиллагаа зах зээлийн шилжилтийн
үеэс алдагдсанаас тус нэгдэл 1990 оноос геологи хайгуулын ажлыг зөвхөн өөрийн
хүч, хөрөнгөөр явуулах болсон билээ. Хэн нэгэн тогтоож хэлээгүй ч алс хэтийг
харсан бодлого баримтлан тус анги байгуулсан нь өөрийн зорилт, тогтвортой үйл
ажиллагааг хойшид амжилттай хэрэгжүүлэхэд чухал ач холбогдолтой байлаа.

Үйлдвэрлэлийн өсөлт, хөгжилт бэхжилтийн энэ жилүүдэд жилд 200 мянган тонн
хүдэр олборлох Зүүн цагаан дэлийн ил уурхай, 100 мян. тоннын Бор-Өндөрийн
гүний уурхай (1982), 150 мян.тоннын хүч чадалтай Өргөний ил уурхайнууд (1988)
дараалан ашиглалтанд орж, дэд бүтэц салбарлан хөгжиж Айраг-Бор-Өндөрийн
төмөр зам, Бор- Өндөр-Чойрын 110/220 кВт-ын цахилгаан дамжуулах шугамыг
барьж байгуулав. Үйлдвэрлэлийн хүч чадлын өсөлтөөс шалтгаалан өндөр
бүтээмжтэй харьцангуй том оврын ЭКГ-5А, ЭШ-10/70 экскаваторууд, БелАЗ-540
автосамосвал, ДЭТ-250 трактор, СБШ- 250Н өрмийн машин, 250ДМ драг зэрэг
техникуудийг үйлдвэрлэлд өргөнөөр нэвтрүүлжээ.

Үүний зэрэгцээ хүч чадал өндөртэй, орчин үеийн техник тоног төхөөрөмжүүд
дээр ажиллах хүчээ бэхжүүлэн 1983 онд Бор-Өндөрийн УБҮ-ийг түшиглүүлэн
сургалтын төв байгуулж 15 мэргэжлээр 2000 гаруй хүний мэргэжлийн зэргийг
ахиулах, шинээр мэргэжил эзэмшүүлсэн юм. Сургалтын төвийг уулын инженер
С.Цолмон, Н.Цээпэл нар амжилттай удирдаж байлаа. Энэ үед гадаад, дотоодын
их, дээд сургууль, Дарханы техникийн коллеж төгсгөсөн дээд, тусгай мэргэжлийн
150 гаруй мэргэжилтэн ирж үйлдвэрлэлд ажилласнаар тус нэгдэл боловсон хүчний
ихээхэн нөөцтэй болсон юм.

Бор-Өндөрийн УБҮ-ийн бүрэлдэхүүнд Дарханы техникийн коллежийн салбар
сургуулийг нээснээр уурхайчдын үр хүүхдүүд тэдний мэргэжлийг өвлөн авч
суралцах сайхан боломж нээгдсэн бөгөөд нэгдлийн зардлаар 30 оюутан гадаад
дотоодын их дээд сургуульд суралцуулжээ.

Зөвлөлтийн мэргэжилтэн геологчдоор удирдуулсан хайгуулын анги 1940-өөд
оны сүүл үеэс Бор-Өндөрийн районы хайлуур жоншны орд газруудад судалгаа
шинжилгээний ажил явуулж, 1:50000-ын анхны геологийн зураглал хийсэн бөгөөд
1976-1978 оны нарийвчилсан хайгуулын ажлын үр дүнд хүдрийн үндсэн биетуүдийг
тогтоон үнэлгээ өгсөн байна. Чойрын геологийн экспедиц нарийвчилсан хайгуулын
ажилд оролцон нөөцийг улсын комиссоор батлуулахад чухал үүрэг гүйцэтгэжээ.
Ийнхүү Бор-Өндөрийн ордод явуулсан олон жилийн судалгааны дүнг үндэслэн

157

МОНГОЛ УЛСЫН УУЛ УУРХАЙ

БНМАУ-ын Сайд нарын Зөвлөлийн дэргэдэх Улсын төлөвлөгөөний комисс
1975 оны 248 дугаар тогтоолоороо жилд 100.0 мянган тонн хүдэр олборлох хүч
чадалтай хайгуул ашиглалтын үйлдвэрийг барих техник эдийн засгийн үндэслэл
боловсруулах даалгаврыг баталснаар зураг, төсөл, үйлдвэрлэл- хайгуулын ажлын
эх үүсвэр тавигдсан байна. Бор-Өндөрийн хайлуур жоншны орд нь 20 шахам судал
хэлбэрийн хүдрийн биетээс тогтох ба хүдрийн биетүүд нь 57-90 хэмийн налуу
уналтай, гадаргын орчимд 100-1175 м, гүндээ 180-910 м сунаж тогтсон бөгөөд
ан цавархаг, тектоник хагарал ихтэй, уул геологийн хувьд хүнд нөхцөлтэйд ордог
байна.

Бор-Өндөр, 1982 он

Геологи хайгуулын ажлын явцад ашиглалтын нөөцийг өсгөх боломжтой нь
тогтоогдсон тул Монгол, Зөвлөлтийн Засгийн газар хоорондын 1980 оны 6-р
сарын 13- ны өдрийн хэлэлцээрээр Бор-Өндөрийн ордыг түшиглүүлэн уул уурхайн
баяжуулах үйлдвэр байгуулахаар шийдвэрлэж Зөвлөлтийн “Сибцветметнии-
проект” болон бусад хэд хэдэн мэргэжлийн байгууллагын боловсруулсан зураг
төслийн дагуу баяжуулах комбинатыг 1980 оноос эхлэн барьж 1985 оны 12-р сарын
30-нд ашиглалтад оруулжээ. Ийнхүү 1940-өөд оноос эхэлсэн хайгуулын ажлын
үр дүн гарч тус нэгдэл жилд 400 мян.тн жоншны хүдэр олборлож олон улсын
стандартад нийцсэн 118 мян.тн флотацийн баяжмал үйлдвэрлэх хүч чадалтай
болжээ.

Бор-Өндөрийн хайгуул-ашиглалгын үйлдвэрийн ашиглалтын өмнөх захиргааг
Монгол, Зөвлөлтийн хамтарсан аж ахуйн “Монголсовцветмет” нэгдлийн Ерөнхий
захирлын 1981 оны 4-р сарын 6-ны өдрийн 102 дугаар тушаалаар байгуулж анхны

158

МОНГОЛ УЛСЫН УУЛ УУРХАЙ

даргаар Т.Бавуудоржийг томилж, Г.Гонгор, Я.Молотов, П.Валя, Л.Ендонжамц,
Д.Дамдин, Ц.Базаргүр нарын 12 хүний бүрэлдэхүүнтэйгээр үйл ажиллагаагаа
явуулж эхэлжээ.

Ашиглалтын нөөц нь дуусч татан буугдсан Бүрэнцогтын гянт болдын үйлдвэр,
Салаагийн геологи хайгуулын ангийн мэргэжилтэй ажилчдыг Бор-Өндөрт шилжүүлэн
ажиллуулах тухай ГУУҮЯ-ны сайдын 102 дугаар тушаал гарч Салаагийн геологийн
ангиас Т.Ганболд, Ц.Баатар, Г.Батсүх, Г.Сүхбаатар нарын анхны айл өрх 1981
оны 8 дугаар сарын 4-нд нүүж ирж тус үйлдвэрийн ууган ажилчид болцгоосон нь
тэдний үр хүүхдүүдийн бахархал билээ.

Үйлдвэрийн ууган инженерүүд болох Л.Отгон, М.Очирбат, Г.Эрдэнэдалай
нар 1981 оны 9 дүгээр сарын 22-д ЗХУ-д уул уурхайн дээд сургууль төгссөн ирж
ажилд орсон бөгөөд М.Отгон геологи-маркшейдерийн ажилчнаар, М.Очирбат,
Г.Эрдэнэдалай нар уулын мастер-орчуулагчаар ажиллаж эхэлсэн нь тэр үед шинэ
инженерүүдийн ажлын гарааны ерийн жишиг байлаа. .

Зөвлөлтийн уурхайн барилгын удирдах газрын мэргэжилтүүдийг дагалдан
Б.Болд, Б.Баянмөнх, Л.Бэгзээ, Г.Жамбалдорж нарын анхны 25 уурхайчин,
5 туслах ажилчны хамт ажиллаж байжээ. Үйлдвэрийн барилга байгууламж дээр
үндэсний боловсон хүчин ажиллаж хүн амын суурьшил хөдөлгөөн нэмэгдсэн тул
Хэнтий аймгийн Хэрлэн хороог байгуулсан байна. Ийнхүү “Монголсовцвегпмет”
нэгдлийн цар хүрээ Бор-Өндөрийн УБҮ байгуулагдсанаар өргөжин тэлжээ.

Тус үйлдвэрийн баяжуулах фабрикийн хөгжлийн түүхийг энд онцгойлон
дурьдах учиртай. Жоншны баяжмалын эрэлт хэрэгцээ 80-аад онд их байсантай
холбогдуулан баяжуулах үйлдвэрийн хүдэр боловсруулах төслийн хүчин чадлыг
500-600 мянган тоннд хүргэж өргөтгөх төслийг 1988-1989 онд гадаадын зураг
төслийн байгууллагаар хийлгэж байв. Гэвч өргөтгөлийн ажлын төсөвт өртөг өндөр
(тухайн үеийн ханшаар 40.0 сая шилжих рубль) гарснаас гадна барилга угсралтын
ажлыг гүйцэтгэх мэргэжлийн байгууллага байхгүйн улмаас дээрх төсөл хэрэгжээгүй
ажээ.

Тухайн үед инженерүүдийн өмнө Баяжуулах фабрикт хүдрийн хамт ордог зарим
хоосон чулуулгийг баяжуулалтын үндсэн дамжлагад орохын өмнө ялгах, тунаах
төхөөрөмжит хүндийн хүчний аргаар жоншны хүдэр баяжуулах, худэр угаах явцад
хаягдал болон гарч буй жонштой нунтаг хэсгийг үндсэн дамжлагад орж байгаа
хүдэртэй хамт дахин боловсруулах, баяжмалыг хатаах эрчим хүчний хэмнэлттэй
технологи эзэмших зорилт тулгарсан байлаа.

“Монголсросцветмет” нэгдлийн захиргаа, тус үйлдвэрийн удирдлага,
инженер техникийн ажилтнууд цаг үеийн өөрчлөлт, зах зээлийн шаардлагыг
үндэслэн, гадаадын зураг төслийн байгууллагын урьд нь дэвшүүлж байсан
төслөөс зарчмын хувьд ялгаатай, харьцангуй бага зардлаар хүдэр боловсруулан
баяжуулах фабрикийн хүчин чадлыг өсгөн, баяжмал үйлдвэрлэлтийг нэмэгдүүлэх,
бүтээгдэхүүний чанарыг дээшлүүлж, нэр төрлийг олшруулах санал, техникийн
шийдлийг гаргаж, өөрийн хүч хөрөнгөөр хийж гүйцэтгэн үйлдвэрлэлд нэвтрүүлж
чадсан юм.

Тус баяжуулах фабрикийн өргөтгөлийн ажил 1991 оноос эхэлж:

• хүдэр болон хоосон чулуулгийг гараар ялган баяжуулж металлургийн
зориулалттай ФК-75 маркийн бүхэллэг баяжмал гаргах дамжлагыг 1991 онд,

159

МОНГОЛ УЛСЫН УУЛ УУРХАЙ

• хүндийн хүчний аргаар (гравитацийн) тунаах машин хэрэглэн металлургийн
ФГ-75 маркийн баяжмал гаргах хэсгийг 1994 онд,

• жилд 600,0 мян.тн хүдэр боловсруулж 140,0 мян.тн баяжмал үйлдвэрлэх
хүчин чадлыг бий болгох “МШР-3200 х 3100” бөмбөлөгт тээрмийг 1996 онд,

• баяжмал хатаах ажиллагаанд хэрэглэдэг дизель түлшийг харьцангуй хямд
үнэтэй мазутаар орлуулах 740x2 резервуарийн аж ахуйн комплексийг 1997
онд,

• “ ФК — 14К” баганат хийн хөвүүлэх машин 8 ширхэгийг 1999 онд ашиглалтаанд
оруулсан бол 2000 онд:

• хөвүүлэн баяжуулалтын хаягдлыг (12%-аас илүүгүй СаF2 -ын агуулгатай)
дахин флотацийн аргаар цэвэрлэн баяжуулж 85%-аас доошгүй СаF2
агуулсан баяжмал флотацийн үндсэн шугамын баяжмалтай хослуулан
гарган авах бөөнцийн хэсгийг

• гидрометаллургийн арга хэрэглэн флотацийн баяжмалыг шүлтгүйжүүлэх
замаар ФФС-97А маркийн гагнуурын баяжмал үйлдвэрлэх дамжлагыг тус
тус ашиглалтанд оруулсан бол

• РИС хийн механик машин 8 ширхэгийг 2001 онд өөрийн хүчээр ашиглатанд
оруулж хатаах хэсгийн өргөтгөлийн зураг төслийг боловсруулж угсралтын
ажлыг хийжээ. Эдгээр өргөтгөл шинэтгэлийн иж бүрэн арга хэмжээг
хэрэгжүүлснээр анх ФФ- 92 маркийн ганц төрлийн баяжмал үйлдвэрлэж
байсан бол ФФ-65 флотацийн, ФК-75, ФГ-75 металлургийн бүхэллэг, ФБ-
75, ФО-75 металлургийн хорголжин, шахмал, ФФС-97А маркийн гагнуурын
баяжмалуудыг үйлдвэрлэх болжээ.

Ийнхүү шинэ нэр төрлийн гравитацийн баяжмал үйлдвэрлэх болсны дээр
флотацын баяжмалын чанарыг дээшлүүлэх, зах зээлд өрсөлдөх чадварыг
сайжруулах, үйлдвэрлэлийн зардлыг бууруулж, үр ашгийг нэмэгдүүлэн үйлдвэрийн
хэвийн жигд ажиллагааг хангасан байна.

Эдгээрээс Монгол Улсын шинэ бүтээл болж патентлагдсан түлш, эрчим хүчний
хэмнэлтэт аргыг 1994 оноос туршилтын журмаар хэрэглэж жилдээ 10.0 мянган
хүртэл тонн хайлуур жоншны баяжмалыг түлш хэрэглэхгүйгээр орон нутгийн цаг
уурын онцлог болох хуурай дулаан агаар, нар салхинд тулгуурлан хатаадаг болжээ.
Энэ технологи Европ, Ази тивд анх удаагаа хэрэглэгдэж байна.

Дээрх технологийг хэрэглэснээр баяжмалыг хатаах өртөг зардлыг нэлээд
хэмжээгээр бууруулж, урьд нь хаягдал болдог байсан хайлуур жоншны тодорхой
агуулгатай лагийг дахин баяжуулдаг болсон нь мөн дэлхийн практикт шинэ ажил
болжээ. Түүнчлэн баяжуулах фабрикийн бутлах хэсэг, хөвүүлэн баяжуулах хэсгийн
хоорондын холбоог уян хатан болгосноор баяжуулах фабрикийн бүтээмжийг бүхэлд
нь дээшлүүлж чадсан юм.

Техникийн шинжлэх ухааны доктор профессор Б.Лайхансүрэн, инженер
Д.Тэгшээ, Тюрин В.А нар энгийн найрлагат тэсрэх бодисыг үйлдвэрлэх,
үйлдвэрлэлд нэвтрүүлэх технологи боловсруулж нэвтрүүлснээр уулын баяжуулах
үйлдвэр жилд 550 гаруй мян.доллараар үр ашгаа нэмэгдүүлжээ. Маркетингаа ч
сайжруулан жоншны баяжмал савлаж гаргах цех шинээр байгуулж ашиглалтад
оруулан бүтээгдэхүүнийг 50 кг-ын уут болон 1 тонны багтаамжтай тусгай чингэлэгт
савлан хэрэглэгчдэд нийлүүлдэг болжээ.

160

МОНГОЛ УЛСЫН УУЛ УУРХАЙ

Бор-Өндөрийн уулын баяжуулах үйлдвэрийн захирлаар Т.Бавуудорж,
Каверзин В.Н, Лысенко А.А, Кутлин Б.А, захирлын нэгдүгээр орлогчоор
Ж.Авирмэд, Ц.Доржгарам, Х.Бадамсүрэн, Ж.Мөнхбаяр, ДДаваасамбуу,
Ц.Дагдан, М.Болдбаатар, ерөнхий инженерээр Каверзин В.Н, Тишенко, Чулков
В.И, Вегасенко В.Т, Ефименко М.Ф нар ажиллаж байв. Тус үйлдвэрийн инженер-
техникийн ажилтнууд хугацаанд ОХУ, Их Британи, БНЭУ, БНХАУ зэрэг оронд явж
үйлдвэрлэлийн үйл ажиллагаатай нь биечлэн танилцаж шинэ дэвшилтэт техник
технологи судалж байсны ач холбогдол их байлаа.

Дорноговь аймгийн Өргөн сумын төвөөс баруун урагш 3.5 км зайд орших
жоншны орд газарт Чойрын геологийн экспедиц 1979-1988 онд хайгуул
шинжилгээний ажлыг хийж уул-геологийн тогтоц, нөхцөл нь ил уурхайн аргаар
ашиглахад тааламжтай, эдийн засгийн хувьд ашигтай болох нь батлагдсан
хүдрийн хэд хэдэн бүс байгааг олж илрүүлжээ. Ингээд 1981 оноос Өргөний уулын
үйлдвэрийн эхлэл тавигдан “Монголсовцветмет” нэгдлийн харъяа Айрагийн уулын
үйлдвэрийн бүрэлдэхүүнд жоншны хүдэр олборлож эхэлжээ. Харин хүдрийн
бүсийн жоншны агуулга, нөөц сайн, төмөр замын дэргэд байрласан зэрэг нь
эдийн засгийн ач холбогдолтой боловч ордын ихэнх хэсэг нь кальцит (СаСОэ)
ихтэй учир борлуулах зах зээл, баяжуулах технологийг зөвөөр сонгон тохируулах
шаардлагатай байв. Энэ бүхнийг тооцсоны үндсэн дээр уг ордыг бие даасан
уулын үйлдвэр болгон цаашид хөгжүүлэх нь зүйтэй гэж “Монголсовцветмет”
нэгдлийн удирдлага үзэн 1987 оны 12 дугаар сарын 30-ны өдөр Өргөний уулын
үйлдвэрийг байгуулжээ. Орчин үеиин өндөр хүч чадалтай уул тээврийн тоног
төхөөрөмжтэй энэ үйлдвэр 20 сая төгрөгийн хөрөнгө оруулалттайгаар жилд 150
мянган тонн жоншны хүдэр олборлох хучин чадалтайгаар байгуулагдсан юм.

Энэ үйлдвэр 1988 оноос эхлэн 5.1 сая тонн нөөцтэй, 42.9 хувийн дундаж
агуулгатай 9-р хүдрийн бүс, 1991 оноос төвийн бүсийг, 1997 оноос 0.54 сая
тонны нөөцтэй, 42.24 хувийн агуулгатай 14-р бүсийг тус тус ашиглаж
Өндөрийн уулын баяжуулах комбинатыг түүхий эдээр хангах гол бааз үйлдвэр
болж хөгжиж үйлдвэрлэлд шинэ техник технологи нэвтрүүлэх ажлаа үе шаттайгаар
хэрэгжүүлсээр байлаа. Бие даасан Өргөний уулын үйлдвэрийг анх Г.Батбаяр
даргатай 146 ажилчин, тэдний 25 нь Зөвлөлтийн мэргэжилтэн, 10 инженер-
техникийн ажилтантай байгуулжээ. Г.Батбаяр даргын дараа залуу инженер
Г.Ёндон, Б.Наваандовдон, С.Цолмон, Э.Батсүх, ерөнхий инженер Б.В.Козловский,
С.А.Амосов, Ю.Н.Машталлер, В.Ф.Попов нар тус тус ажиллаж байв. Тус
үйлдвэрт хамт олныхоо дунд нэр хүндтэй экскаваторч Ш.Нямжав, Белазын жолооч
Л.Баатар, өрмийн машинч А.Батаа, бульдозерчин Т.Бямбазаяа, ахлах геологич
Ю.И.Никифоров, инженер Ц.Төмөрбаатар нарын жирийн уурхайчин, мэргэжилтэн
олон байжээ.Энэ үйлдвэрийн тамирчдаас голлон бүрдсэн “Монголросцветмет”
нэгдлийн волейболын баг тамирчид 1998 оны улсын аврага шалгаруулах тэмцээний
мөнгөн медаль хүртэж, дээд лигт тоглож, хорин жилийн тэртээ, 2000 онд улсын
аварга болж байснаараа бахархдаг юм.

“Монголсовцветмет” нэгдлийн 1980-1990-ээд оны хөгжил, дэвшлийн түүхийг
авч үзвэл алт, жоншны хүдэр олборлолт, борлуулалт, бүтээн байгуулалтын оргил он
жилүүд болж, технологийн шинэчлэл, ажиллагсдын нийгэм, соёл ахуйн асуудлууд
нааштайгаар шийдвэрлэгдэж байжээ. Үнээс тус нэгдлийн үйлдвэрүүдийг барьж
байгуулахад зарцуулсан нийт хөрөнгийн 40 шахам хувийг нийгмийн дэд бүтцийг
бүрдуүлэхэд зарцуулсныг онцлох нь зүйтэй.

161

МОНГОЛ УЛСЫН УУЛ УУРХАЙ

Энэ үед нэгдлийн үйлдвэрлэл оргил ачаалалдаа хүрч 1989 онд 3.9 сая шоо
метр хөрс хуулж, 1 сая тонн жоншны хүдэр, 700 гаруй кг алт олборлож, 10.7 мян. у/
м уулын нэвтрэлтийн ажил гүйцэтгэж шинээр ашиглалтанд орсон үйлдвэрүүдийн
бүрэлдэхүүнд иж бүрэн байдлаар 1600-аад айлын орон сууц, 960 хүүхдийн суудалтай
10 жилийн дунд сургууль 3, 10- 50 ортой сум дундын иж бүрэн тоноглол, үйлчилгээ
бүхий эмнэлэг 4, 75-280 ортой хүүхдийн цэцэрлэг 5, хүнс, аж үйлдвэрийн барааны
дэлгүүр 10, 100-400 хүний суудалтай соёл үйлчилгээний төв 4, хэд хэдэн гуанз
зоогийн газар, ажилчдын сувилал, ахуйн үйлчилгээний төвийг тус тус ашиглалтад
оруулжээ. Энд ОХУ-ын Красноярскийн Сибцветметниипроект, Союзцветметшахт
строй, СОТ-3 зэрэг зураг төсөл, барилгын байгууллагууд, Монгол, Зөвлөлтийн
барилгачдын нөр их хөдөлмөрийг дурсахгүй байх аргагүй билээ.

“Монголосцветмет”-ийн алт олборлогч хүчтэй драг

162

МОНГОЛ УЛСЫН УУЛ УУРХАЙ

3. САЛБАРЫН ЯАМНЫ САЙДУУД 1957-1991

МААМЖАВЫН ЦЭРЭНДОРЖ
(1925 - )

БНМАУ-ын Сайд нарын Зөвлөлийн дэргэдэх
Геологи шинжилгээний газрын дарга,
1959-1966 он

М.Цэрэндорж 1925 онд Өмнөговь геологийн албаны удирдлагын бүтцийг
аймгийн Цогтцэций сумын нутагт улам бэхжүүлэх, геологи хайгуулын
төрсөн. 1937-1941 онд бага сургууль ажлыг эрчимтэй явуулах нөхцдийг
төгсч, 1941-1943 онд Санхүүгийн бүрдүүлжээ.
техникум, 1949-1952 онд ЗХУ-д
Санхүүгийн эдийн засгийн дээд Улс, ардын аж ахуй соёлыг
сургуульд суралцаж төгсөөд 1953- хөгжүүлэх 1958-1960 оны гурван жилийн
1956 онд Улсын банкны ерөнхий болон III таван жилийн төлөвлөгөөний
хороонд хэлтсийн орлогч дарга, 1956 жилүүдэд эх орныхоо эрдсийн түүхий
оноос Сайд нарын зөвлөлд референт, эдийн баазыг судлан арвижуулах
группын ахлагчаар ажилласан. зорилтыг М.Цэрэндорж чадварлаг
зохион байгуулж зэс, молибден,
М.Цэрэндорж 1958 оноос Геологи, алт, хайлуур жонш, фосфорит,
уулын үйлдвэрийн яамны 1-р орлогч барилгын төрөл бүрийн материал,
сайд, 1959-1966 онд БНМАУ-ын Сайд гоёл чимэглэлийн болон өнгөт чулуу,
нарын Зөвлөлийн дэргэдэх Геологи нүүрсний олон ордыг шинээр нээн
Шинжилгээний газрын даргын (сайд илрүүлжээ. Энэ хугацаанд Дархан-
эрхтэй) албыг хашжээ. 1966-1970 онд Шарын голын аж үйлдвэрийн шинэ төв
Геологийн хүрээлэнгийн захирал, 1970- сүндэрлэн босчээ.
1977 онд Түлш, эрчим хүч, уул уурхайн
эрдэм шинжилгээ зураг төслийн Нүүрс, шатах занар, нефть, ураны
институтын захирлаар, 1977-1978 судалгааг алсын хараатай явуулсны
онд Нүүрсний үйлдвэрийн нэгдлийн дүнд эрчим хүчний эдгээр ашигт
даргаар ажилласан юм. малтмалын байршил тархалтын
талаар чамгүй арвин мэдээллийг
Уул уурхайн үйлдвэрийг хөгжүүлэх, хуримтлуулжээ.
тэдгээрийг эрдсийн түүхий
эдийн найдвартай баазаар хангах Улс орны эдийн засгийн хүч чадлыг
шаардлагыг харгалзан БНМАУ-ын бэхжүүлэх, экспортын эх үүсвэрийг
Сайд нарын Зөвлөлийн дэргэд Геологи нэмэгдүүлэх гол эх үүсвэрийн нэг болох
шинжилгээний газар байгуулсан нь өнгөт ба ховор, үнэт металлын эрэл
хайгуулын ажльп эрчимтэй явуулж
том хэмжээний ордыг илрүүлэн
ашиглалтанд өгөх талаар салбарын
бодлогыг зөв тодорхойлж, Монгол
орны геологийн тогтоц, голлох ашигт
малтмалын гарал үүсэл, байршлын

163

МОНГОЛ УЛСЫН УУЛ УУРХАЙ

зүй тогтолын талаар системтэй хүчний хангамжийн хэтийн чиглэл,
судалгаа явуулж ашигт малтмалын хөдөө аж ахуйн жижиг хэрэглэгчдийг
ордуудад техник-эдийн засгийн түлш, эрчим хүчээр хангах схемийг
үнэлэлт өгөх, олборлох, баяжуулах боловсруулах эрдэм шинжилгээний
технологийг сонгох, геологи ажлыг удирдан зохион байгуулахад
хайгуулын ажлын эдийн засгийн үр М.Цэрэндорж их идэвх зүтгэл гарган
ашгийг дээшлүүлэхэд чиглэгдсэн өргөн ажилласан бөгөөд Нүүрсний үйлдвэрийн
хүрээтэй судалгаа шинижлгээний ажил нэгдлийн үйл ажиллагааны үр ашгийг
хийж шинжлэх ухаан үйлдвэрлэлийн дээшлүүлэхэд их хувь нэмэр оруулсан
холбоог нягт уялдуулдаг нь түүний эрдэс баялгийн салбарын нэр хүндтэй
ажлын үндсэн арга барил байжээ. удирдагчийн нэг байсан билээ.

Хожим Түлш, эрчим хүч, уул уурхайн М.Цэрэндорж 1970 онд ЗХУ-д эдийн
эрдэм шинжилгээ зураг төслийн засгийн ухааны дэд эрдэмтний зэрэг
институтын захирал байхдаа эрчим хамгаалжээ.

ПААВАНГИЙН ДАМДИН
(1931-2020)

Аж үйлдвэрийн яамны сайд.
1960-1968 он

П.Дамдин 1931 онд Увс аймгийн суралцан төгсгөж 1950 онд МАХН-
Өндөрхангай суманд төрж 1950 онд ын Төв Хорооны Санхүүгийн тасагт
Санхүү эдийн засгийн техникум, данс хөтлөгчөөр хөдөлмөрийн
1958 онд Москвад Эдийн засгийн гараагаа эхэлсэн бөгөөд 1952-1958
дээд сургууль төгсөн санхүү, эдийн онд Улсын Төлөвлөгөөний Комиссын
засагч мэргэжилтэй болжээ. П.Дамдин нэр дээр Москвад Эдийн засгийн дээд
1950-1952 онд НТХ-ны санхүүд сургууль төгсөн санхүү, эдийн засагч
нягтлан бодогч, 1958-1960 онд Улсын мэргэжилтэй болжээ.
төлөвлөгөөний комисст мэргэжилтэн,
хэлтсийн дарга, 1960-1968 онд Аж Дээд сургуулиа төгсөөд Улсын
үйлдвэрийн яамны сайд, 1968-1979 Төлөвлөгөөний Комиссын Аж
онд Хөнгөн, хүнсний үйлдвэрийн яамны үйлдвэрийн хэлтэст мэргэжилтэн,
сайд, 1979-1990 онд МАХН-ын ТХ-ны хэлтсийн дарга, 1960 оноос Аж
нарийн бичгийн даргаар ажиллаж байв. үйлдвэрийн яам, Хөнгөн хүнсний
үйлдвэрийн яамны сайдаар тасралтгүй
П.Дамдин 1946 онд Улаанбаатар 20 жил үр бүтээлтэй ажиллаж байгаад
хотод ирээд Санхүүгийн техникумд 1979 онд Монгол Улсын аж үйлдвэр,
барилгын салбарыг хариуцсан МАХН-
ын Төв Хорооны Нарийн бичгийн
даргаар сонгогдож тэдгээрийн хөгжил
дэвшлийн бодлого, стратегийг

164

МОНГОЛ УЛСЫН УУЛ УУРХАЙ

тодорхойлон хэрэгжүүлэхийн төлөө шинээр ашиглалтанд орж байсан
1990 оны эхэн хүртэл ажиллажээ. үйлдвэрүүдийн мэргэжлийн боловсон
хүчнийг угтуулан бэлтгэх аргачлалыг
П.Дамдин салбарын яамдын хэрэгжүүлж эхэлжээ. Ингэснээр яам,
сайдаар ажиллахдаа улс орны эдийн үйлдвэр бүр хэрэгцээт боловсон хүчнийг
засгийг хөгжүүлэх, түлш, эрчим хүчний өөрийн нэр дээр захиалан өөрийн
салбарыг давамгайлан хөгжүүлэх, хөрөнгөөр сургаж залгамжлуулан
эрдэс баялаг, хөдөө аж ахуйн түүхий бэлтгэх тогтолцоо бий болсон байв.
эдийн нөөцийг аж үйлдвэрийн аргаар Үүний нэг жишээ нь Монголын Засгийн
боловсруулан эдийн засгийн эргэлтэд газар Эрдэнэтийг ашиглалтанд
оруулах, экспортыг нэмэгдүүлэх, орохоос бүр өмнө, 1970-аад оны эхнээс
хөнгөн хүнсний үйлдвэрийг хөгжүүлэх, түүнд ажиллах уулын инженерүүд
барилгын материалын үйлдвэрлэлийг бэлтгэх зорилгоор гадаадад жил бүр
нэмэгдүүлэх, хариуцсан салбартаа олон арваар нь явуулан сургаж байсан
шинжлэх ухаан-техник технологийн явдал юм.
ололтыг нэвтрүүлж үр ашиг, чанарыг
дээшлүүлэхэд үнэтэй хувь нэмэр Аймгуудын шинэ уурхайн
оруулжээ. ашиглалтын өмнөх захиргааг
угтуулан байгуулж нүүрсний салбарын
Түүнийг яамдын сайд, МАХН-ын боловсон хүчний түшиц үйлдвэр байсан
салбар хариуцсан нарийн бичгийн Налайхын Их уурхайгаас удирдах
даргаар ажиллаж байх хугацаанд үндэсний боловсон хүчнээ шалгаруулан
малын гаралтай арьс шир, ноос тавьдаг байв.
ноолуураар эцсийн бүтээгдэхүүн
үйлдвэрлэх , сүү, гурил, архи, пиво, мод, Төвийн эрчим хүчний системийг
шавран эдлэлийн зэрэг хүнс, хөнгөн үүсгэх эх суурийг тавьж Дархан-
аж үйлдвэрийн салбарын олон үйлдвэр Сэлэнгийн түлш эрчим хүчний
ашиглалтанд оржээ. цогцолборыг байгуулах, Баян-Өлгий,
Чойбалсангийн цахилгаан станцуудыг
1960-аад оноос эх орны түлш, барьж байгуулах, бүх аймгийг дизелийн
эрчим хүчний салбараа бэхжүүлэхийн цахилгаан станцтай, нүүрсний
тулд Налайхын Их уурхайг өргөтгөх, уурхайтай болгох ажил П.Дамдинг
жилд 1.1 сая тонн нүүрс олборлох салбар хариуцаж байх үед хийгдсэн
Шарын голын ил уурхайг байгуулах, байна.
аймгуудад нүүрсний 10 гаруй уурхайг
шинээр байгуулах ажил өрнөсөн байна. Тэрээр төрөөс хэрэгжүүлэх
Ингэснээр Улаанбаатар төдийгүй нийгмийн хангамжийн бодлогын хүрээнд
аймаг сумдын нүүрсний хэрэгцээг хангах уурхайчдад удаан жилийн нэмэгдэл
асуудлыг үндсэнд нь шийдвэрлэсэн олгох, тэдний ахуй хангамжийг
байна. Налайхын Их уурхайд ОМКТМ хөдөлмөрлөх нөхцөлтэй нь холбож
иж бүрэн төхөөрөмжит технологийг шийдвэрлэх, мэргэжлээс шалтгаалах
нэвтрүүлэн ашигласнаар хөдөлмөрийн өвчлөлөөс урьдчилан сэргийлэх эрх
бүтээмжийг эрс нэмэгдүүлж уурхайн зүйн орчинг хуульчилан бүрдүүлэх АИХ,
аюулгүй ажиллагаа, бүтээмжийг Засгийн газрын тогтоол, эахирамж
дээшлүүлэхэд дэвшил гарчээ. гаргахад идэвхитэй оролцон онцгойлон
анхаардаг байжээ.
Монгол орны аж үйлдвэржүүлэлт,
үндэсний аж үйлдвэрийг хөгжүүлэх Зарим судлаачид, тухайлбал, УИХ-
тулгуур зарчмуудын дотроос хүний ын гишүүн асан, сэтгүүлч Г.Уянга 2015
нөөцийн асуудлаар П.Дамдин арга оны 11-р сарын 27-нд “Паавангийн
зүйн шинэ үзэл, баримтлал дэвшүүлж Дамдин гуайг улс орны аж үйлдвэрийн

165

МОНГОЛ УЛСЫН УУЛ УУРХАЙ

салбарыг тэргүүлж байх хугацааны хувиас 2,4 дахин өссөн байна.” гэж
1980 оноос хойш 10-хан жилд энэ түүний хөдөлмөр, бүтээлийг үнэлэн
салбарын гол нэрийн бүтээгдэхүүн тэмдэглэсэн нь байжээ. Эх сурвалж:
цахилгаан эрчим хүч 2,1 дахин, дулааны News.mn, 2017.08.10
эрчим хүч 67,1 хувь, нүүрс гаргалт 63,7
хувь, ноос боловсруулах үйлдвэрийн Монгол Улс социалч нийгмийн
бүтээгдэхүүн 15,3 хувиас 3,7 дахин, амьдралын хэм хэмжээгээ таягдан
арьс шир боловсруулах үйлдвэрүүдийн хаясан 1990-ээд оны эхэнд П.Дамдинг
бүтээгдэхүүн улны ширээс бусад ‘Цэдэнбалыг тойрон хүрээлэгч’-дийн
төрөл дээр 11,2 хувиас 2,3 дахин, нэг гэж үзэн шалган байцааж байсан бол
хүнсний үйлдвэрүүдийн бүтээгдэхүүн 2019 онд Монголын төр Хөдөлмөрийн
пивоноос бусад төрөл дээр 7,8 хувиас баатар цолоо олгожээ.
2,4 дахин, барилгын материалын
үйлдвэрүүдийн бүтээгдэхүүн 37,2 П.Дамдин 2019 оны 11-р сарын 19-
нд нас баржээ.

МЯТАВЫН ПЭЛЖЭЭ
(1927- 2012)

Геологийн яамны сайд, 1966-1968 он, Түлш,
эрчим хүчний үйлдвэр, геологийн яамны сайд,

1968-1976 он

Мятавын Пэлжээ 1927 онд Булган • 1960-1966 онд НТХ-ны үйлдвэр
аймгийн Хишиг-Өндөр суманд төржээ. худалдааны хэлтсийн эрхлэгч,
1944 онд Булган аймгийн дунд сургууль,
1950 онд Монгол Улсын Их сургуулийг • 1966-1968 онд Геологийн яамны
төгсөж эдийн засагч мэргэжилтэй сайд,
болсон байна. 1956-1960 онд ЗХУКН-
ын Төв Хорооны дэргэдэх Нийгмийн • 1968-1976 онд Түлш, эрчим хүчний
Ухааны Академид суралцаж эдийн үйлдвэр, геологийн яамны сайд,
засгийн ухааны дэд эрдэмтний зэрэг Геологи уул уурхайн үйлдвэрийн
хамгаалсан. М.Пэлжээ нь: яамны сайд,

• 1950-1953 онд Намын Төв • 1976-1990 онд Сайд нарын
Хорооны Аж үйлдвэрийн хэлтэст Зөвлөлийн орлогч даргаар
зааварлагч, ажиллаж Монголын төр, засагт
40 жил зүтгэсэн алдар гавъяатан
• 1953-1954 онд НТХ-ны II нарийн билээ.
бичгийн дарга,
М.Пэлжээ Монголын геологийн
• 1954-1956 онд НТХ-ны I нарийн албаны үйл ажиллагааг 1960 оноос
бичгийн туслах, хойш чанарын шинэ түвшинд
гаргах, геологи, хайгуулын ажлын
материаллаг баазыг бэхжүүлэх,
боловсон хүчнээр хангах, бүтэц зохион
байгуулалтыг боловсронгуй болгох,

166

МОНГОЛ УЛСЫН УУЛ УУРХАЙ

техник технологийг шинэчлэх, гадаад гянт болд, хайлуур жонш, өнгөт
харилцааг өргөжүүлэх талаар уйгагүй металлын олон тооны ордыг олж
хөдөлмөрлөж ашигт малтмалын олон нээсэн байна. Хар Айраг, Хажуу улаан,
арван орд, илрэлийг нээж судлахад Зүүн цагаан дэл, Бор-Өндөр зэрэг
үнэтэй хувь нэмэр оруулсан байна. хайлуур жоншны ордын бүхэл бүтэн
Эдгээрийн дотроос Эрдэнэтийн уулын бүс нээгдэн жоншны аж үйлдвэрийн
баяжуулах үйлдвэр, түүнийг дагасан цогцолбор бий болж Монгол Улс энэ
бүхэл бүтэн хот сүндэрлэн босчээ. төрлийн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэгч
Түүнчлэн хайлуур жоншны болон үнэт дэлхийн эхний таван улсын нэг болжээ.
металлын ордыг олборлох Монгол-
Зөвлөлтийн хамтарсан “Монголсов Геологичдийг сургаж бэлтгэх,
цветмет” нэгдэл байгуулагдаж мэргэжлийг нь дээшлүүлэх, ахуй
шороон ордын алт олборлох өндөр хүч амьдралыг нь сайжруулах талаар
чадалтай драг ч ашиглаж эхлэсэн юм. М.Пэлжээ гуай их анхааран халамжилдаг
байсны ачаар геологичдийн эгнээ
Түлш эрчим хүчний үйлдвэр, өргөжин тэлж төрөл бүрийн нарийн
геологийн яам 1968 онд байгуулагдаж мэргэжлийн залуу ажилчид, инженер-
сайдаар нь М.Пэлжээ томилогдсоноос техникчдээр бэхжин тэдний дундаас
хойш тус салбарын хөгжилд үлэмжийн алдар цуутай геологичид, эрдэмтэд,
өөрчлөлт гарсан байна. Нийслэлийн хөдөлмөрийн баатар, гавьяатнууд
III, IҮ дулааны станцууд баригдаж, олноор төрж гарсан юм.
ЗХУ-ын эрчим хүчний системтэй
зэрэгцээ ажиллагаанд орж, төвийн Шарын голын нүүрсний ил уурхайн
эрчим хүчний системийн үйлчлэх хүрээ хүч чадлыг жилд 2 сая тонн, Налайхын
өргөжин тэлж цахилгаан хангамж нүүрсний далд уурхайг жилд 800
сайжирч Томоохон хот аж үйлдвэрийн мянгаас 1 сая тонн нүүрс гаргадаг
төвүүд төвлөрсөн дулаан хангамжийн болгон өргөтгөх замаар төвийн
сүлжээнд хамрагджээ. түлшний хангамжийг найдваржуулах,
Бага нуурын нүүрсний орд газарт жилд
Монгол Улс 1963 оноос ЭЗХТЗ- 6 сая тонн нүүрс гаргах ил уурхайн
ийн Геологийн байнгын комиссын иж бүрэн барилга байгууламж, Бага
(М.Пэлжээ ЭЗХТЗ-ийн Геологийн Хангай-Бага нуурын төмөр зам, өндөр
байнгын комиссын даргаар ажиллаж хүчдлийн цахилгаан дамжуулах шугам
байсан) үйл ажиллагаанд оролцох барих зэрэг геологи хайгуулын болон
болсноор манай орны геологийн уурхайн зураг төсөл зохиох ажлыг
судалгаа шинжилгээний ажил олон М.Пэлжээ сайдын үед эхлүүлжээ.
улсын шинж чанартай болж төрөл
бүрийн ашигт малтмалын ордыг нээн Монголын геологичид, уурхайчид,
илрүүлэх эрэл хайгуулын ажилд өргөн эрчим хүчнийхэн М.Пэлжээг хүндлэн
хүрээний туслалцааг авах, хамтран дурсаж явдаг нь түүний эх орон, ард
ажиллах өргөн бололцоо бүрдсэн ажээ. түмэндээ үнэнч, хамтран зүтгэгчдээ
хайрлан дэмждэг байсны нэгэн илрэл
Олон Улсын геологийн билээ.
экспедицийг 1976 онд Монгол Улсад
байгуулж ажиллуулсанаар үлэмж М.Пэлжээ нь бас яггүй бөх байсныг
хэмжээний талбайд геологийн түүний бага охин, Монголоос анх удаа
зураглал, эрэл үнэлгээний ажил хийж, Азийн бөхийн холбооны Гүйцэтгэх
судалгаа явуулан геологийн тогтоц, зөвлөлд сонгогдон тус холбооны
ашигт малтмалын зүй тогтлын Ерөнхий нарийн бичгийн дарга болсон
талаар чухал материал хуримтлуулж Буяндэлгэр нь дурсахдаа “Бөхийн удам
гэвэл өвөөгийн үеэл ах Даш гэж улсын

167

МОНГОЛ УЛСЫН УУЛ УУРХАЙ

начин байсан, Пэлжээ папа өөрөө Харин яаж энэ хүнд салбарын гүнд
Булган аймгийн Хишиг-Өндөр сумынх, нэвтэрч чадсаныг нь одоо ч тайлаагүй
бас аймгийн заан цолонд хүрсэн” гэжээ явна” гэж хорин жилийн өмнө бичиж
(Эх сурвалж: “Tac.mn” 2021.04.15). байв.(Эх сурвалж: “Монголын уул
уурхайн аж үйлдвэр 80 жилд” УБ. 2002
Тэрээр эгэл даруу, төр засаг итгэж он)
болох хүний нэг байжээ.
Геологичдын ярьдаг хошин
Нисэх хүчний 40 жилийн ойгоор шогийн нэг гэхээс илүү үндэслэлтэй
1964 онд ЗХУ-ын нисэх хүчний маршал гэмээр нэгэн яриа, дурсамжаар бол
В.А.Судец ирээд зүүн хязгаарт төрийн зүтгэлтэн энэ хүн сайд
Японы эсрэг агаарын тулалдаанд байхдаа геологийн ангиудаар явж үйл
Д.Дэмбэрэлийн хамт гарамгай ажиллагаатай нь танилцаж яваад
байлдаж байсан Монгол Улсын анхны хөдөөгийн нэг айлд ортол хэдэн
нисэгч Д.Жамбааг (1937 онд хэлмэгдэн хүүхдүүд даган орж ирээд гэрийн
цаазын ял авсан) дурсан түүний эхнэр эзэгтэйн хийж байсан хоолноос горьдон
Солийг олж уулзуулахыг хүсэхэд азаар зогсож байтал эзэгтэй тэднийг
түүнд жолоочоор үйлчилсэн хүн нь загнан “гарцгаа, гийлагчид шиг
тэр Соль гэдэг эмэгтэйн төрсөн охин халтар царайлж тогоо өнгийгөөд...”
С.Оюуны нөхөр, тухайн үед (1960- гэж үглэж байхыг сонссоноос хойш
1966 онд) НТХ-ны Үйлдвэр, худалдааны манай геологичдын ахуй хангамж эрс
хэлтсийн эрхлэгчээр ажиллаж байсан, сайжирсан гэдэг.
хожим нь төрийн сайд, улмаар Сайд
нарын зөвлөлийн орлогч дарга болсон Монголын Төрд үнэнч зүтгэж
эрхэм нэгэн, М.Пэлжээ байсан гэдэг эх орныхоо эрдэс баялгийн санг
(Эх сурвалж: “History.mn” Т.Батжаргал, арвижуулах, Монгол Улсын түлш,
“Шонхорын зориг мохохгүй”). эрчим хүчний аж үйлдвэрийг хөгжүүлэх
их үйлсэд байгуулсан гавъяаг үнэлэж
Түүний дэргэд 16 жил ажилласан М.Пэлжээг Аж үйлдвэрийн гавъяат
Геологи, уул уурхайн яамны сайд ажилтан цол, Сүхбаатарын одонгоор
асан, Монгол Улсын Хөдөлмөрийн 2 удаа, Хөдөлмөрийн гавъяаны улаан
баатар Ч.Хурц: “Өнөөдөр ч Пэлжээ тугийн одон, Алтан гадас одон,
гуайгаас сурсаар явна. М.Пэлжээ гуай медиалиудаар шагнасан байна.
худалдааны эдийн засгаар, тухайлбал,
Монголын үндэсний орлогын хуримтлал
нь худалдааны ашгийн хуримтлалаар
анх буй болсон гэж эдийн засгийн
ухааны доктор хамгаалаад Монгол
Улсын тэргүүлэх салбар, геологи,
уул уурхай, түлшний үйлдвэр эрчим
хүчний салбарыг хөгжлийн гольдролд
нь оруулах замыг биечлэн тавьж олон
жил хөтөлсөнч: - Би яахав дээ, хэдэн
сайхан инженерийн хүчинд явлаа даа
гэж суугаа ахмадыгаа харахад өөрийн
эрхгүй, арга ч үгүй дээ, хийсэн юмтай
хүн ийм л байх байх гэж боддог.

168

МОНГОЛ УЛСЫН УУЛ УУРХАЙ

ЧОЙЖИНГИЙН ХУРЦ
Геологи, уул уурхайн үйлдвэрийн яамны

сайд, 1976-1980 он

Ч.Хурц 1939 онд Сүхбаатар Ч.Хурц нь 1992-1996 онд Улсын Их
аймгийн Халзан сумын нутагт төржээ. Хурлын гишүүнээр сонгогдон Улсын
Ч.Хурц нь 1947 онд Халзан сумын дунд Их Хурлын Байнгын Хорооны дарга
сургууль, 1951 оноос аймгийн 10 жилийн байсан бөгөөд Монгол Улсын Үндсэн
дуд сургуульд суралцаж дүүргэжээ. Хуулийг хэлэлцэж батлахад оролцжээ.,
1957 оноос Москвагийн Геологи Улсын Их Хурлын гишүүний албыг
хайгуулын дээд сургуульд суралцаж 1996 оны 7 сар хүртэл гүйцэтгэж
1963 онд “уулын инженер-геологич” байв. Тэтгэвэртээ гарахын өмнө
мэргэжил эзэмшижээ. Тэрээр 1963 Геологи Эрдэс Баялгийн хүрээлэнгийн
оны 6-р сараас Геологи Шинжилгээний орлогч захирал, Геологийн судалгааны
Газарт инженер, төлөвлөгөө эдийн товчооны зөвлөх зэрэг ажлыг хийж
засгийн хэлтсийн дарга, 1964 оны байжээ. Тэрээр хүү Х.Эрдэмбилэгийн
10 сараас ерөнхий геологич, орлогч хамт 1996-2000 онд уул уурхайн
дарга, 1966 оны 6 сараас Геологийн “Ричмогол” ХХК байгуулан “Алт”
яамны орлогч сайд, 1976 оны 6 сараас хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэхэд хувь
Геологи, уул уурхайн үйлдвэрийн яамны нэмрээ оруулж байжээ.
I орлогч сайд, мөн оны 7 сараас Яамны
сайдаар 1980 оны 7 сарыг хүртэл тус Ч.Хурцыг сургууль төгсч Геологи
тус ажиллаад 1980 оны 7 сард ЗХУ-д Шинжилгээний Газарт ирэхэд урьд
суугаа Монголын Элчин сайдын яаманд төгссөн Ж.Лхамсүрэн, Ц.Дашзэвэг,
мэргэжилтэнээр томилогджээ. Р.Барсболд нар Монгол Улсын Техникийн
Их Сургуульд багшилж, үндэсний
Ч.Хурц 1986-1987 онд геологич- инженер бэлтгэхэд хүчин
зүтгэж, Ж.Дүгэрсүрэн, Б.Лувсанданзан
нар Геологи Шинжилгээний Газарт
ажиллаж байжээ.

Гадаад харилцаа, эдийн засгийн Тэр үед Геологи Шинжилгээний
Газарт ЗХУ-ын олон арван
хамтын ажиллагааны яаманд мэргэжилтэн-геологичид ажиллаж
ахлах мэргэжилтэн, 1987 оны 5
сараас Техникийн Их Сургуулийн геологийн 22 анги жилдээ 9.6 сая
төгрөгийн ажил гүйцэтгэж байв. Энэ
инженерүүдийн мэргэжил дээшлүүлэх үед дээрх хөрөнгийн 12% нь ураны
факультетын декан, 1989 оны 12-р
сараас 1992 оны 7-р сар хүртэл Геологи эрэл, 27% нь даралтат болор, бусад
нь геологийн зураглал, металл, ашигт
Эрдэс Баялгийн хүрээлэнгийн захирлын малтмалын эрэл, барилгын материалд
албыг хашиж байв.
чиглэгдэн зарцуулж байв.

169

МОНГОЛ УЛСЫН УУЛ УУРХАЙ

Урьд хийгдсэн геологийн нь геологи хайгуулын ажлыг эхлүүлжээ.
судалгааны ажил цэрэг стратегийн Тэр газар нь өнөөгийн Цагаан суваргын
зориулалтаар хийгдэж, вольфрам, орд байв. Дашрамд дурсахад үүнийг
молибден, цагаан тугалга, ураны тэрлэгчийн ах хээрээс нүүрс олж
ордыг олох, сайн чанарын ган хадгалан нутагт нь ирсэн геологичид
үйлдвэрлэх чиглэлийн түүхий эдийг үзүүлсэнд Ч.Хурц сайд мөн л тэр дор
олоход зориулж байжээ. нь УАЗ-69-өөр хөлөглүүлэн нүүрс
олсон газрыг нь геологичдын хамт
Тэрээр 1963 онд Геологи, хайлгаж байсан гэдэг. Ийм л ихийг
шинжилгээний газрын төлөвлөгөө- их гэхгүй, багыг бага гэхгүй ханддаг
эдийн засгийн хэлтсийн дарга болж дайчин шуурхай нэгэн бөгөөд түүний
ажлаа 1964 оны геологи, хайгуулын үр шимд Эрдэнэтийн Овоо (1964),
ажлын төлөвлөгөөний үндэслэлийг Цагаан суваргын зэс-молибдени(1963),
боловсруулах, эх орны эрдсийн түүхий Хөвсгөлийн фосфорит (1964),
эдийн нөөцийг хэрхэн судлах, ямар Багануурын нүүрсний (1963), Зүүн
аргачлалаар, зорилгоор судалгааны цагаан дэлийн хайлуур жоншны (1964),
ажлыг явуулах бодлого, төлөвлөлтөөс Багахангайн нүүрсний (1963), Өвдөг
эхэлжээ. худгийн нүүрсний ордууд шинээр

Гадаадын нэр хүндтэй дээд нээгдэн цаашид 3-5 жил хайгуулын
сургууль дөнгөж төгссөн, эрч хүчтэй нарийвчилсан судалгаа хийх нөхцөл
залуу дарга 1963 оны хээрийн судалгаа бүрджээ.
хийсэн бүх ангийн ажлын үр дүнг
үнэлэх, урьд хийгдсэн судалгааны ЭЗХТЗ-ийн геологийн байнгын
тайлан, материалыг аль болохоор комиссыг 1963 оноос Монголын
түргэн судлах шаардлагатай байжээ. төлөөлөгч ахлах болж гадаад харилцц
Улмаар Дорнод, Сүхбаатар, Дорноговь, өргөжин Унгар, Чехсловак, Герман,
Өмнөговь, Өвөрхангай, Төв аймгийн Польш, Болгарын техник-эдийн зсгийн
нутагт ажиллаж байсан эрэл, зураглал, тусламжтайгаар эрэл хайгуулын
хайгуул судалгаа, шинжилгээний ажлыг янз бүрийн хэлбэрээр хамтран
ангиудаар нийт 11000 км замыг 14 хийх болж ЭЗХТЗ-ийн Геологийн
хоног туулж 1964 оны төсвийн болон байнгын комиссын шугамаар Монголд
ЗХУ-ын зээлээр ажиллах бүх геологи олон улсын геологийн экспедицийг
хайгуулын ажлын чиглэлийг хянан үзэж 1976 оноос тэдгээр орны буцалтгүй
анхны төлөвлөгөө зохиож байжээ. Энэ тусламжаар ажиллуулж эхэлжээ.
төлөвлөгөөндөө зэс, алт, вольфрам, Мөн иж бүрэн судалгаа, шинжилгээ,
цагаан, хар тугалга, цайр, нүүрс, үйлдвэрлэлийн баазыг геологичдын
фосфор, барилгын материал, хайлуур орон сууцын хамтаар Улаанбаатар
жонш зэрэг эдийн засгийн эргэлтэнд барьж байгуулав.
түргэн орж болох эрдсийн түүхий эдийн
судалгааны ажлыг түлхүү оруулжээ. 1970-аад оны эхэн үе гэхэд ашигт
малтмал олборлож байсан олон уурхайн
Тэрээр ид залуугаас эхлэн ард батлагдсан нөөц дуусч хаагдахад хүрэх
түмний дундах хууч яриаг ч байнга байсан тул шинээр орд газрууд олох,
анзаарч байдаг нэгэн. 1964 оны 8 дугаар нээх зорилтууд дэвшүүлэхэд хүргэжээ.
сард Дундговь аймгийн Өндөршил Үүний үр дүнд Эрдэнэт нээгдсэн гэлтэй.
сумын харъяат “Жонь” хочит 1963 онд зөвлөлтийн мэргэжилтэн
Лувсандоржийн яриаг сонирхон заасан Ушаков, МУИС-ийн Геологийн ангийг
газарт нь очиж үзэн зэс-молибдений анх төгссөн З.Жамбал, нар мэдээ
илэрц олж ирээдүйд нь итгэн тэр дор шалгах ажлаар тийшээ явж зэсийн

170

МОНГОЛ УЛСЫН УУЛ УУРХАЙ

найдвартай орд байж болох шинж байна Тэрээр Төмөртийн овооны уулын
гэсэн дүгнэлт анх гаргасан бөгөөд баяжуулах үйлдвэр, Бороогийн алтны
1964 онд Чехословакын Карлын Их уурхай, Дорнодын өнгөт металлын
Сургуулийн геологийн ангийн монгол хайлуулах үйлдвэр, Тавантолгойн
оюутнууд, чехийн геологич М.Краутер, коксжих нүүрс, Хөвсгөлийн фосфорит,
Э.Комюнек нарын удирдсан эрлийн анги Бэрхийн жоншны баяжуулах
1:200000 масштабын зураглал хийхдээ үйлдвэрүүдийг 1990 оноос өмнө
энэ районыг цаашид нарийвчлан судлах ашиглалтанд оруулахыг мөрөөдөж
нь зүйтэй гэсэн үнэлгээ өгсөн байна. байжээ. Гэвч 1980 он гэхэд уул
уурхайн салбар улсын экспортын
Ингээд 1966-1968 онуудад бүтээгдэхүүний 40%-ийг үйлдвэрлэж
урьдчилсан хайгуулын ангийг зохион
байгуулж 4.2 сая тонн зэстэй, байсанд бахархдаг бөгөөд “Гагцхүү
уул уурхайн үйлдвэр хоорондын
молибдени, селений, теллурий, хүхэр, уялдааг сайн бодож, нэг үйлдвэрийн
алт, мөнгөний нөөцийн урьдчилсан
тооцоо гарч, дэлхийн хэмжээний зэсийн бүтээгдэхүүн нөгөө үйлдвэрийн түүхий
эд болох замыг нарийн сүвэгчилбэл
том орд мөн гэсэн дүгнэлт гаргажээ. Монголын хөрсөнд бусдаас үл

Зөвлөлтийн геологичид 3 жил хамаарах харилцан уялдаатай “Уул
хайгуулын ажлыг нарийвчлан хийж уурхай-Металлург-Хими”-ийн салбар
ордын нөөцийг тогтоон инженер хөгжинө.” гэсэн өөдрөг сэтгэл тээсээр
геологийн судалгаа, барилгын яваа нэгэн билээ.Ч.Хурцын эрхэлсэн
материалын хайгуул, усан хангамжийн ажил, үүрэгтэй нь холбогдуулан
эх үүсвэр зэргийг шийджээ. тухайн үеийн нам, төр МАХН-ын Төв

Ч.Хурцыг 1966 оноос орлогч Хорооны орлогч гишүүнээр 2 удаа,
сайд болж 1976 онд жинхэнэ сайд Ардын Их Хурлын депутатаар 2 удаа,
хүрэх хугацаанд М.Пэлжээ яамны МХЗЭ-ийн ТХ-ны Товчооны гишүүнээр
сайд нь байжээ. Иймээс тэрээр сонгож байжээ. Түүний Монгол орны
сайд байх хугацаандаа буюу өөрийн геологийн судалгааг эрчимжүүлэх,
дурсамжиндаа “Уул шиг түшигтэй, ашигт малтмалын ордуудыг судлах,
ноён суудалтай, бодь сэтгэлтэй үнэлэх, олборлон ашиглах талаар
төрийн түшээ Мятавын Пэлжээгийн гаргасан нөр их хөдөлмөрийг хойч
хажууд 16 жил ажиллаж, төрд ажиллах үе нь үнэлэн 2019 онд Монгол Улсын
дээд сургууль төгсч билээ” хэмээн Хөдөлмөрийн баатар цол олгожээ
тэмдэглэснийг анзаарахад Монгол
Улсын геологи, уул уурхайн салбарын
амжилт ололт бүр манай үе үеийн
ахмадуудын хамтын бүтээл юм шүү
гэдэг тодорхой харагддаг.

171

МОНГОЛ УЛСЫН УУЛ УУРХАЙ

ПУНСАЛМААГИЙН ОЧИРБАТ
Түлш, эрчим хүчний яамны сайд,

1976-1985 он

П.Очирбат 1942 оны 1 дүгээр Энэ жилүүдэд Монгол Улсын уул уурхай
сарын 23-нд Завхан аймгийн Түдэвтэй эрчимтэй хөгжиж Толгойтын алтны
суманд төрсөн. 1951-1960 онд үйлдвэр, Бор-Өндөр, Хар-Айраг, Хажуу-
Улаанбаатар хотод дунд сургууль, Улаан, Зүүн-Цагаан дэлийн Жоншны
1960-1965 онд ЗХУ-ын Ленинград ордуудыг ашиглах үйлдвэр барьж
хотын Уул уурхайн дээд сургууль байгуулах, Бүрэнцогтын гянт болдын
Уурхайн ашиглалтын инженер уурхайг өргөтгөх, Бороогийн алтны
мэргэжлээр төгссөн. 1965-1967 онд ордыг ашиглах техник-эдийн засгийн
Аж үйлдвэрийн яаманд мэргэжилтэн, үндэслэлийг боловсруулах зэрэг ажлууд
1967-1972 онд Шарын голын уурхайд амжилттай өрнөж байжээ.
Ерөнхий инженер, 1972-1976 онд Түлш,
эрчим хүчний үйлдвэр, геологийн яамны Монголын уул уурхайн
орлогч сайд, 1976-1985 ондТүлш, эрчим бүтээгдэхүүний экспорт 1972 онд 2.2
хүчний яамны сайдаар ажиллаж байсан. сая рубль байсан бол 1975 онд 7.5 сая
Түүнчлэн 1985-1990 онд Гадаадтай рубль болж 3 дахин өссөн бөгөөд 1985
эдийн засгийн талаар харилцах Улсын онд 170 сая рубль болж 1972 оныхоос
Хорооны дарга, Эдийн засгийн гадаад 80 гаруй дахин нэмэгдсэн байна.
харилцаа, хангамжийн яамны сайд
байв. П.Очирбат нь 1992-1997 онд бүх П.Очирбат уул уурхайн салбар
нийтээр сонгосон Монгол Улсын анхны эрхэлсэн орлогч сайдын хувьд Монгол-
Ерөнхийлөгч юм. Зөвлөлтийн хамтарсан үйлдвэрүүдийн
Зөвлөлийн Монголын хэсгийн даргын
Аж үйлдвэрийн яамны ажилд 2 үүргийг давхар гүйцэтгэж Эрдэнэтийн
жил “нухлагдаад” нүүрсний уурхайд зэс молбидений ордыг эзэмших техник-
5 жил инженерчлэсэн П.Очирбатыг эдийн засгийн үндэслэл, техникийн
1972-1976 онуудад Түлш, эрчим хүчний зураг төслийг эцэслэн боловсруулж
үйлдвэр, геологийн яамны орлогч хэлэлцэж батлахад онцгой анхаарч
сайдаар томилон ажиллуулсан нь байв. Сайдын эрх үүргийн хэмжээнд
түүний хувьд хийж бүтээх, алдар төдийгүй уурхайн ашиглалтын
хүндийн оргилд хүрэх замын эх байжээ. инженер хүний хувиар Эрдэнэтийн
ил уурхайн уулын ажлын горим,
ашиглалтын системийн талаар зураг
төсөлд тусгасан хөрөнгө оруулагч
талын шийдлүүдийг нарийвчлан
судалж зарим асуудлаар өөрийн санал,
үндэслэл, тооцоог гарган тавьж
төсөлд тусгуулж байсан ажээ.

172

МОНГОЛ УЛСЫН УУЛ УУРХАЙ

Тухайлбал, түүний саналаар Түүнчлэн түлш, эрчим хүчний,
ордыг дагуу огтлолоор нээж өргөөш төмөрлөгийн, химийн үйлдвэр,
нь тэлж ашиглах системийг хөндлөн цогцолборуудыг 2000-2020 онд
огтлол бүхий ашиглалтын хэсгүүдээр хөгжүүлэх үндсэн чиглэлийн
хэсэгчлэн нээж ашиглалтын үндэслэлийг боловсруулж байсан нь
түвшингийн ахилт ба гүнзгийрэлтийн түүний олон талт үйл ажиллагааны
харьцааг “довтолгооны өнцгөөр” нэгээхэн хэсэг билээ.
зохицуулах уулын ажлын горимыг
тогтоожээ. Тэрээр “Монгол улсын хөгжлийн
үзэл баримтлалыг ” боловсруулж УИХ-д
Энэ горим нь ордыг нээх хөрс өргөн барьж батлуулжээ. П.Очирбатын
хуулалтын зардлыг багасгаж хөрөнгө эрдэм шинжилгээний чиглэлээр хийсэн
оруулалтыг бууруулах, янз бүрийн судалгааны ажлуудаас 1966-1968 онд
агуулгатай штокверк хэлбэрийн хийсэн “Шарын голын нүүрсний ордын
хүдрийн биетийн захын ба төвийн хольц элемент германыг ашиглах
агуулгыг дундажлан тогтвортой боломжийн судалгаа” сэдэвт ажил
байлгах, ингэснээр баяжуулах нь онц сонирхолтой юм. Дашрамд
фабрикийн ажиллагааны горимыг жигд тэмдэглэхэд Монгол орны нүүрсний
байлгах, металл авалтыг нэмэгдүүлэх ордуудаас германий агуулгаар хамгийн
нөхцлийг бүрдүүлж улмаар экологийн, баялаг нь Шарын голын нүүрс билээ. Энэ
нийгмийн ач холбогдол өгсөн ажээ. ажлыг үргэлжлүүлэх шаардлагатай
П.Очирбат энэчлэн төрийн сайд, байна.П.Очирбат нь Монгол Улсын
төрийн тэргүүний ажлыг хашиж төдийгүй, ОХУ, АНУ, БНСУ зэрэг олон
байхдаа ч уул уурхайн инженер, судлаач, улсын нэр хүндтэй их сургуулиудын
эрдэмтэн хүний ажлаа үргэлжлүүлж хүндэт доктор бөгөөд Монгол Улсын
төрийн бус байгууллагууд байгуулан төрийн дээд өргөмжлөл хүртэн одон,
тэргүүнээр нь ажиллаж байна. медалиудаар удаа дараа шагнуулан
хөдөлмөр бүтээлээ үнэлүүлсээр байна.
Түүний байнга анхааран судлаж Түүний намтар түүхийг бүтээлүүд нь
байдаг сэдвийн хүрээнд Монгол Улсын тод харуулдаг бөгөөд цаашид улам
эрдэс баялгийн хөгжлийн стратеги баяжих нь эргэлзээгүй тул ийнхүү
байдаг юм. Иймээс эрдэс түүхий товчлон дурьдлаа.
эдийн баазын нөхөн үйлдвэрлэл, эрдэс
баялгийн цогцолборын хөгжлийн
стратеги, экологи-эдийн засгийн
стратегийг тодорхойлох аргачлалыг
боловсруулсан байна.

173

МОНГОЛ УЛСЫН УУЛ УУРХАЙ

УАТХАНЫ МАВЛЕТ
(1939-2010)

Геологи уул уурхайн үйлдвэрийн яамны сайд,
1980-1987 он

Налайхын уурхайн ажлыг
сайжруулж нүүрс гаргалтыг
нэмэгдүүлэх шаардлага тулгарсан
хүнд үед яамны хэлтсийн дарга байсан
У.Мавлетийг Налайхын уурхайн
даргаар, харин ерөнхий инженерээр
түүнтэй нэг сургууль төгссөн инженер
Г.Амарыг томилох шийдвэрийг яамны
Уатханы Мавлет 1939 онд Баян- сайд М.Пэлжээ гаргажээ.
Өлгий аймгийн Толбо сумын нутагт
төрсөн. 1952-1956 онд Аж үйлдвэрийн Налайхын уурхайд ЗХУ-аас
техникум төгсөж 1956-1959 онд авчирсан ОМКТМ иж бүрэн механикжсан
экскаваторчин, уурхайн тэсэлгээ, цогцолборыг У.Мавлетийн удирдлага
уул уурхайн мастераар ажиллаж дор угсарч үйлдвэрлэлд нэвтрүүлэн
байгаад 1959-1964 онд ЗХУ-ын урьд нь 3-4 лаав (мэргэжлийн биш
Ленинград хотод уул уурхайн инженер уншигчдад сонирхуулахад нүүрсний орд
мэргэжилтэй болжээ. 1964-1966 онд нь олон сая жилийн өмнө ургаж байсан
“Совмонголметалл” нийгэмлэгийн ой, ургамал аль нэг галав юүлэлтийн
Бэрх, үед нэгэн газар үе үеээр хуримтлагдан
дарагдаж үүссэн гэж үздэг бөгөөд тэгж
Дожирын уурхайд ерөнхий инженер, бий болсон нүүрсний олон үе давхаргаас
1966-1969 онд Налайх, Бэрхийн уурхайд аль нэгийг нь ашиглахаар тэгш
ерөнхий инженер, тасгийн эрхлэгчээр өнцөг хэлбэртэй болгож бэлтгэсэн
ажиллаж байв. хэсгийг уурхайчид лаав гэж нэрлэж
зааншжээ. Жишээлэхэд, Налайхын
У.Мавлет Эдийн засгийн харилцан уурхайд 1000 м урт, 100 м өргөнөөр
туслалцах зөвлөлд нүүрсний байнгын бэлтгэн олборлодог байв. Лаав гэдэг
хорооны зөвлөх, Аж үйлдвэрийн яам, нь герман, орос үгний гаралтай)-наас
Түлш, эрчим хүчний үйлдвэр, геологийн гаргадаг байсан нүүрсийг нэг лаавнаас
яаманд хэлтсийн дарга, орлогч сайд гаргадаг болж хүн хүчийг 4-5 дахин,
зэрэг албан тушаалд 1980 он хүртэл материалын зардлыг 10 дахин хэмнэж,
ажилласан байгаад 1980-1987 онд хөдөлмөр хөнгөвчлөн бүтээмжийг
Геологи уул уурхайн үйлдвэрийн яамны дээшүүлж уурхайчдын аюулгүй ажиллах
сайд байжээ. нөхцлийг бүрдүүлсэн билээ. Ийнхүү
Нийслэл хотыг түлш, цахилгаан
У.Мавлет Байгаль орчныг дулаанаар найдвартай ханган уурхайд
хамгаалах яамны анхны сайд, Засгийн шинэ техник технологи амжилттай
газрын Ашигт малтмалын нөөцийн нэвтрүүлсэн Лувсанчоймбол, Орногвай
сангийн захирал, референт зэрэг
ажлуудыг хийж байв.

174

МОНГОЛ УЛСЫН УУЛ УУРХАЙ

баатар нарын хамт Төрийн шагнал ордын зарим хэсэг, Бүрэн хаан,
хүртсэн байна. Гэхдээ юуны өмнө Хөвсгөлийн фосфорит, Таван
Улаанбаатар хотыг өвлийн ид толгой, Тэвшийн говийн нүүрс, Хөтөл
хүйтнээр хөлдөөхгүйн тулд, улмаар билүүтийн шохойн чулуу, Дорнодын
улсын төлөвлөгөөг онд нь багтаан уран, Улаан, Салхитын холимог
биелүүлэхээр зүтгэж байснаас гүний металл, Төмөртийн Овооны цайр,
уурхайн технологийн горим алдагдах, Бор-Өндөр, Өргөний жонш, Балгасын
үндсэн малталт, босоо амны Улаан нуур, Бор хөөврийн говийн
хамгаалалтын бүс, целикэд халдах газрын доорхи ус зэрэг томоохон
явдал ч гардаг байжээ. ордуудын хайгуулыг дуусгаж нөөцийг
нь батлуулан ашиглалтад бэлтгэжээ.
У.Мавлет 1980 оны 6-р сарын 30-ны
өдөр Геологи уул уурхайн үйлдвэрийн Энэ хугацаанд 1:200 000, 1:50 000
тус яамны сайдаар томилогдсоны машстабын геологи-геофизикийн
маргааш ирсэн ЗХУ-ын Геологийн зураглалын ажлыг эрчимтэй явуулж
яамны сайд Е.А. Козловский тэргүүтэй төрөл бүрийн ашигт малтмалын
төлөөлөгчидтэй уулзалт хийж тархалтын зүй тогтлын шинжлэх
тэдэнтэй хамт Мөрөнгийн зураглалын ухааны үндэслэлийг сайжруулах,
экспедиц, Мардайн уран, Бор-Өндөрийн Геологи, хайгуулын ажилд шинэ
хайлуур жонш, Хөвсгөлийн фосфорын техник-технологи, дэвшилт арга
ордуудтай танилцаж, ялангуяа аргачлал нэвтрүүлэх ажил өрнөн
Бүрэнхааны фосфоритын бүлэг ордод өрөмдлөгийн ажлын бүтээмж нэмэгдэж
хийх ирээдүйн геологи хайгуулын лабораторийн шинжилгээний ажлын
ажилтай газар дээр нь танилцаж чанар сайжирчээ.
геологийн асуудал эрхэлсэн сайдын
ажлын гараагаа эхэлжээ. Сонирхолтой Энэ их ажлыг хийж гүйцэтгэхэд
нь ахмад геологичид 1976-1980 онд гадаа гандаж хөдөө хөхөрч явсан
Геологи уул уурхайн үйлдвэрийн яамны геологичид, уурхайчдаас гадна цөөхөн
сайдаар ажиллаж байсан Ч.Хурцыг хэлтэс, хүнтэй, өндөр мэргэжилтэй,
Зөвлөлтийн сайдыг ирэх өдрийн өмнө ажлын их туршлагатай яамны
яаран сайдын ажлаас нь чөлөөлөхөд ажилтнууд чармайж зүтгэсний хүчинд
Улаанбаатар хотын Таван шар буюу улсын эрдэс баялгийн нөөцийн бүртгэл
Геологийн төв лаборатори, Геологийн улам баяжисныг өнөөгийн уурхайчид
фонд орчимд геологийн байгууллага, өвлөн авч олны хүртээл болгон эх орны
ажиллагсадын орон сууцаа хөгжилд хувь нэмрээ оруулж байгаа
төвлөрүүлэх бодлого барьж тэр хавьд билээ.

Сүүний үйлдвэр бариулахгүй хэмээн Түүнийг Байгаль орчныг
хамгаалах анхны сайдаар ажиллаж
газраа “харамлаж” аж үйлдвэрийн байхад Газрын хэвлийн тухай хууль
асуудал эрхэлсэн Төв хорооны нарийн
бичгийн дарга П.Дамдинтай зөрчилдөж гарчээ. Хөвсгөл нуураар газрын
тос тээвэрлэхийг зогсоосон гэдэг.
байсан нь нөлөөлсөн гэдэг . Тэрээр насан өөд болтлоо геологи,

У.Мавлетийг сайдаар ажилласан уул уурхайн салбарынхаа ирээдүйн
хугацаанд Монголын геологи уул, төлөө санааширч байсан нэгэн
уурхайн салбарын хөгжилд олон чухал билээ. У.Мавлет 2009 онд “Factnews.
өөрчлөлт өсөлт дэвшил гарсан байна. mn”сайтад тавигдсан, сэтгүүлч

Заамар, Бороо, Жанчивлан, Б.Жавхланд өгсөн нэгэн ярилцлагадаа
Баянхонгор, Шарын голын алт, “Оюутолгой, Эрдэнэт, Цагаан суваргын
Эрдэнэт, Цагаан суврагын зэсийн зэсийг яаж боловсруулах талаар орон

175

МОНГОЛ УЛСЫН УУЛ УУРХАЙ

зай, байршлыг нь зөв тогтоох ёстой Монгол Улс эрчим хүч импортлогч
болов уу. Зэс хайлуулах үйлдвэр, биш экспортлогч орон болох цаг тун
химийн бүтээгдэхүүн шаарддаг учраас ойрхон байна. Тэнгэрээр нэрлэгдсэн энэ
Бүрэнханы фосфоритын орд газрыг металл тэнгэрлэг заяат Монголчууд
ашиглах шаардлага байгааг бодолцох бидэнд сайнаар нөлөөлөх нь дамжиггүй.
учиртай. Ер нь ямар ч тохиолдолд Нэг ёсондоо уранаар дамжин дэлхийн
зэс хайлуулах үйлдвэр эн тэргүүнд улс төрийн бодлогод томоохон байр
тавигдаж бариулах ёстой... Монгол Улс суурь эзлэх хувь тавиланг XXI зуунд
ураны батлагдсан нөөцөөрөө дэлхийд бурхан бидэнд олгож Монгол орон минь
13-т орж, болзошгүй нөөцөөрөө эхний эх хөгжлийн босгон дээр ирээд байна...
3-т орох боломжтой болсон. 2021 он Монгол Улс төө ч газар үлдээхгүйгээр
гэхэд өөрийн анхны атомын станцтай геологийн судалгаа явуулах учиртай”
болно... Атомын цахилгаан станц гэжээ. У.Мавлет Төрийн соёрхолтой,
барих болзлыг Монгол Улс цөмийн Техникийн ухааны доктор хүн билээ.
зэвсэггүй бүс нутгийн статустай, олон
улсын атомын энергийн агентлагтай Тэрээр 2010 онд тэнгэрт хальжээ.
цөмийн зэвсэг үл дэлгэрүүлэх тухай
гэрээнд 2003 онд гарын үсэг зурснаар
бүрэн хангасан гэж ойлгож болно...

176

МОНГОЛ УЛСЫН УУЛ УУРХАЙ

VIII БҮЛЭГ

“...ЭРЭГ НЬ УСАА
ХАШДАГ...” :

1.”МОНГОЛРОСЦВЕТМЕТ” НЭГДЛИЙН АМАРГҮЙ ОН ЖИЛҮҮД
2. АСГАТЫН МӨНГӨНИЙ ОРДЫГ АШИГЛАХ ЭРМЭЛЗЭЛ
3.ХУВЬЧЛАЛ ЭРЧИМЖСЭН НЬ

177

МОНГОЛ УЛСЫН УУЛ УУРХАЙ

НАЙМДУГААР БҮЛЭГ
“...ЭРЭГ НЬ УСАА ХАШДАГ...” :

Монгол улсын үндсэн хууль (1992)
Зургадугаар зүйл.

1. Монгол Улсад газар, түүний хэвлий, ой, ус, амьтан,
ургамал болон байгалийн бусад баялаг гагцхүү ард
түмний мэдэл, төрийн хамгаалалтад байна.

2. Монгол Улсын иргэдэд өмчлүүлснээс бусад газар,
түүнчлэн газрын хэвлий, түүний баялаг, ой, усны
нөөц, ан амьтан төрийн нийтийн өмч мөн.

Амжилт, бүтээл өрнөсөн 80-аад он дуусах үед социалист лагерийн орнуудыг
хамарсан зах зээлийн эдийн засагт шилжих үеийн огцом өөрчлөлтүүд хамтарсан
үйлдвэрүүдийн эдийн засаг, санхүүд нөлөөлж эхэлжээ. Уулын үйлдвэрүүд
социализмын үеийн хэт өндөр төлөвлөгөөнд шахагдаж технологийн горим нь нэлээд
алдагдаж улмаар уул, геологийн нөхцөл хүндрэх, техник технологи түргэн элэгдэж
муудаж байсан нь үр ашигт нөлөөлж байлаа. Түүнчлэн голлох ашигт малтмалын
эрэлт хэрэгцээ багассаж эрчим хүч, нефтийн бүтээгдэхүүний үнэ эрс өсч үндсэндээ
үйлдвэрүүд төлбөрийн чадваргүй болж мухардалд орж байв.

Үйлдвэрлэлийн хэвийн ажиллагааг хангахад шаардлагатай импортлогч гадаад
харилцагчдын төлбөр хугацаандаа хийгдэхгүй, дотоодын бүтээгдэхүүний үнийн
өсөлт, инфляцийн улмаас хөрөнгө, санхүүгийн боломж туйлын хомс болж иржээ.

Нүүрснээс бусад ашигт малтмалын олборлолтыг нуруундаа үүрч байсан
хамтарсан үйлдвэрүүд бэрхшээл, хүндрэлтэй тулгарчээ.

Эрчим хүчний төвлөрсөн системтэй холбогдож амжаагүй байсан Бэрх, Өргөний
уулын үйлдвэрүүд зогсоход тулж Бэрхийн уурхай үе үе зогсон бүхэллэг жоншны
гаргалт эрс багасчээ. Эцсийн бүтээгдэхүүн гаргадаг ганц үйлдвэр болох Бор-
Өндөрийн уулын баяжуулах комбинат ч төслийн хүчин чадлаа ашиглаж чадахгүй
болов. Олон уурхайн зарим ажлын байр эзэнгүйрч мэргэжлийн ажилчид амьдралын
шаардлага даган ажил мэргэжлээ орхиж эхэлжээ.

Зөвлөлт Холбоот Улс задарснаас урьд байгуулсан гэрээ хэлэлцээрийг дахиж
хянаж үзэх цаг үеийн нөхцөл байдал бий болов. Улмаар хамтарсан үйлдвэрт
ажиллах дүрэм, журам, материал-техникийн хангамж, цалин хөлс, урамшуулал,
шагнал, санхүү, эдийн засгийн үр ашгийн асуудлууд ар ар араасаа урган гарч байв.
Үйлдвэрүүдэд өөрт нь хариуцуулсан валютын зохих фонд гаргаж өгөх асуудал ч урган
гарч ирэв. Энэ нь тэр үеийн гадаад худалдаа, материал хангамжийн улсын монополь
эрхийг задлах асуудалтай холбоотой байлаа. Ардчилал, ил тод байдлын үеийн
хамтарсан үйлдвэрийн үйл ажиллагааг эдийн засгийн шинэ нөхцөлтэй уялдуулах
санал, санаачлагууд ч гарч эхэлсэн байна. Эдгээр асуудлуудыг шийдвэрлэх эхний
алхам нь Монгол, Орос улсын Засгийн газрууд 1991 оны 6 дугаар сарын 5-нд
байгуулсан хэлэлцээр болжээ. Хэлэлцээрээр Эрдэнэтийг оролцуулан хамтарсан

178

МОНГОЛ УЛСЫН УУЛ УУРХАЙ

үйлдвэрүүдийн удирдлагын эрх хэмжээг өргөтгөж биеэ дааж гадаад харилцаа,
гадаад худалдаа явуулах зэрэг эрх олгосон нь эдийн засгийн хямралаас богино
хугацаанд гарч, үйлдвэрлэлийн хэвийн ажиллагааг хангах нөхцлийг бүрдүүлсэн нь
түүхэн гэмээр чухал үйл явдал байлаа.

Энэ хэлэлцээр Нэгдлийн дүрмийн сангийн 51% нь Монгол Улсын, 49% нь
ОХУ-ынх байх, “Монголсовцветмет” нэгдлийг “Монголросцветмет” гэж нэрлэхээр
болов. Шинэчилсэн хэлэлцээрт хамтарсан үйлдвэрүүд газрын хэвлий, ой мод,
ус, газрын татварыг төлөөд дараа нь нэгдлийн ашгийн хэрэгцээг хангах зохих
санг байгуулж, үлдсэн ашгийн чөлөөт үлдэгдлээс оролцогч талууд дүрмийн
сан байгуулсан харьцаагаар хувааж авахаар заажээ. Ингэснээр улс орон даяар
олон үйлдвэр, аж ахуйн газар янз бүрийн шалтгаанаар үйлдвэрлэлээ бууруулж,
үүд хаалгаа барьж байсан үед уул уурхайн салбар өөрийн үйл ажиллагааг түргэн
сэргээх, эдийн засгийн хувьд бүрэн биеэ дааж улсад төгрөгийн болон валютын
ашиг өгч ажиллах нөхцлийг бүрдүүлж чадсан юм. Гэвч өөр шийдвэрлэх асуудлууд
олон байлаа...

1.”МОНГОЛРОСЦВЕТМЕТ” НЭГДЛИЙН АМАРГҮЙ ОН ЖИЛҮҮД

“Монголросцветмет” нэгдэл 1991-1993 онд байгаа боломжоо дайчлан
ажиллаж байсанч санхүү, төлбөрийн чадвар нь доройтсоор 1993 оны үйлдвэрлэл,
борлуулалтаа 1990 оныхтой харьцуулахад жоншны баяжмалын экспорт 35%, алт
олборлолт 35%, жоншны хүдэр олборлолт 41%, жоншны экспорт 22% -иар буурсан
байв. Түүнчлэн нэгэнт бий болсон ажлын байрыг хадгалах, уул уурхайд ажил,
амьдралаа зориулж ирсэн мэргэжилтэй ажилчид, инженерүүдийн хувь заяаны
асуудал босож ирсэн он жилүүд эхэлсэн байжээ.

Түүнчлэн, эдийн засаг, санхүүгийн хувьд тогтвортой байх үеэс “авч явж ирсэн”
уурхайн хотхонуудын сургууль, эмнэлэг, хүүхдийн цэцэрлэг, ясли, орон сууц,
худалдаа үйлчилгээний байгууллагууд хүнд байдалд оржээ. Эдгээр хот, тосгоны
хөдөлмөрчид, уурхайчид, тэдний гэр бүл, үр хүүхэд нийт 30 гаруй мянган хүнд
үйлчилдэг нийгэм, соёлын объектуудын зардал их байлаа. Тухайлбал, эдгээрийг
санхүүжүүлэхэд нэгдэл жил тутам 1.2-2.0 тэрбум төгрөг зарцуулж төсвийн ажилчин,
албан хаагч 470 гаруй хүнийг үйлдвэрээс цалинжуулж байсан нь үйлдвэрлэлийн
үйл ажиллагаанд үлэмж дарамт учруулах болов. Иймээс энэ асуудлыг Монгол-
Оросын хамтарсан үйлдвэрийн Зөвлөлийн ээлжит хуралдаанаар (1994 онд)
авч хэлэлцээд гаргасан шийдвэрийн дагуу нийгэм, соёл, дэд бүтцийн барилга
байгууламжуудыг орон нутгийн мэдэлд шилжүүлэх асуудлыг орон нутгийн Засаг
захиргааны байгууллагуудтай хамтран судалж үзэхэд улсын төсвөөс санхүүжүүлэх
боломжгүй болох нь тодорхой байсан тул тэдгээрийг нэгдлийн бүрэлдэхүүнд
хэвээр байлгаж, санхүүжилтийн асуудлыг оновчтой шийдвэрлэх хувилбарыг эрж
хайх хэрэгтэй болов.

“Монголросцветмет” нэгдэл 1992 оноос гадаад худалдааны үйл ажиллагааг
өөрөө хариуцан гэрээ хэлэлцээр байгуулахдаа бүтээгдэхүүний чанар, үнийг дэлхийн
зах зээлийн ханштай уяж ажилласнаар үр ашигтай ажиллах нөхцлөө бүрдүүлж
чаджээ. Тухайн үед “Монголросцветмет” нэгдлийг удирдаж байсан Х.Бадамсүрэн
бэрхшээлийг даван туулах, хөгжлийн концепцээ тодорхойлохдоо: “Бид юуны өмнө
үйлдвэрүүдийг хаах замыг сонгохгүй байхаар шийдсэн. Харин дээрх үйлдвэрүүдийг
хааснаас гарч болох сөрөг үр дагаврыг бодолцон уг асуудалд хүлээцтэй, ул
суурьтай хандаж, аль болохоор уян хатан шийдвэрлэх арга замыг эрж хайсан

179

МОНГОЛ УЛСЫН УУЛ УУРХАЙ

юм. Ул суурьтай гэдэг маань үндсэндээ их хөрөнгөөр боссон үйлдвэрлэлийн
хүч чадал, нийгэм соёлын зориулалттай барилга байгууламжийг бүрэн дүүрэн
ашиглах болон хүмүүсийг түвэгтэй байдалд оруулж, тогтвор суурьшлыг нь
алдагдуулахаас зайлсхийх, бүс нутгийн дэд бүтцийн хөгжлийг сааруулахгүй
байх үүднээс дээрх үйлдвэрүүдийг хаахаас түдгэлзсэн. Бид бүтээгдэхүүний
чанарыг дээшлүүлэх, орон нутгийн нөөц бололцоо түүхий эдийг ашиглаж,
туслах үйлдвэрлэл хөгжүүлэх, эдийн засгийн үрэлгэн байдлыг таслан зогсоох,
бүх шатны боловсон хүчний ажлын хариуцлагыг өндөржүүлэх, илүү орон тоо,
шат дамжлагыг цөөлөхөд чиглэгдсэн бодлого боловсруулсан. Энэ бодлогоо бид
концепци гэж нэрлэсэн.Түүний гол агуулга нь нэгд, нэр төрөл, чанар чансаа, үнийн
бодлогын хувьд эах зээлийн шаардлагад тохирсон жонш, алтны үйлдвэрлэлийг
цаашид тасралтгүй нэмэгдүүлэх, бусад төрлийн ашигт малтмалыг шинээр
ашиглах замаар дэлхийн зах зээлд бүтээгдэхүүнээрээ өрсөлдөн, олон хэрэглэгч,
түншүүдтэй болох; хоёрт, эдгээр бүтээгдэхүүний дэлхийн жишиг үнэ бүрдэлтэд
нөлөөлөх чадварыг нь дээшлүүлэх, улмаар монголын жонш, алтны нэрийг дэлхийн
тавцанд гаргахын тулд бүхнийг хийхэд оршиж байгаа юм. Тэгж ч болно гэж бид
найдаж байна” гэжээ.

Нэгдлийн удирдлагаас гаргасан энэ бодлого, шийдвэр хэрэгжин техник
технологийн хувьд хуучирсан, уул геологийн нөхцөл хүндэрсэн Өргөн, Хажуу-
Улаан, Айраг, Бэрхийн уулын үйлдвэрүүдийн төлөвлөгөөг нарийвчлан тодотгож
жоншны бүтээгдэхүүнийг өргөнөөр сурталчлах, ОХУ-аас гадна Украин, Казахстан,
Өмнөд Солонгос, Энэтхэг, Япон, АНУ, Герман зэрэг орнуудын сонирхогч пүүс
компаниудын төлөөлөгчидтэй уулзаж, яриа хэлэлцээр хийх ажиллагаа өргөжин
тэлэв. Энэ чиглэлээр Монгол-Оросын хамтарсан “Эрдэнэт” Уулын баяжуулах
үйлдвэр ч холбогдох арга хэмжээг шийдвэртэй авч байсан тухай тусдаа бүлэгт
дэлгэрэнгүй дурьдсан билээ. Монгол Улсын геологи, уул уурхайн салбарын түүхэн
хөгжилд “Совмонголметалл”, “Монголсовметалл”, “Монголросцветмет” нэгдлүүдийн
буухиалан оруулсан хувь нэмэр үлэмж их, Ардын хувьсгалаас хойшхи уул уурхайн
салбарын хөгжлийн түүхийг түүний үйл ажиллагаатай тухай бүр холбон авч үзэхээс
өөр аргагүй тул салбарын түүхийг түүнтэй холбон цуврал бүлгүүдэд тухай бүр
дурьдан энэхүү номонд оруулсан юм.

Тэгэхлээр “Монрос” нэгдэл Хажуу-Улаан, Айраг, Өргөн, Бэрх, Бор-Өндөрийн
уурхайнууд гангийн үйлдвэрт хэрэглэдэг дэлхийн жишигт тохирсон 70 хувиас дээш
фторт кальцийн агуулгатай жонш экспортлож, бүхэллэг баяжмал үйлдвэрлэн гадаад
худалдааны үнийн зөрүүгээр ашгаа нэмэгдүүлжээ. Хөдөлмөр хамгаалал, аюулгүй
ажиллагааны шаардлагыг хангах үүднээс дотоод нөөц бололцоондоо түшиглэн
нормын хувцасны үйлдвэрийн эхний ээлжийг Бор-Өндөрт байгуулж ашиглалтад
оруулав.

Эдийн засгийн хүндрэл бэрхшээлтэй байсан 90-ээд оны эхэнд ч эх орны эрх
ашгийн үүднээс шинэ бүтээн байгуулалтаас тэд ухраагүй юм. Үүний нэг нь Хангайн
нүүрсний уурхай билээ.

БНМАУ-ын засгийн газрын 1991 оны 10 дугаар сарын 04-ны өдрийн 40 дүгээр
тогтоолд “...Монгол улсын төвийн районы нүүрсний хангамж хүндрэлтэй байгааг
харгалзан Мааньтын хүрэн нүүрсний орд газрыг зохих журмаар ашиглуулах тухай
асуудлыг шийдвэрлэхийг Түлш, Эрчим Хүчний Үйлдвэр, Геологийн яам, Худалдаа,
Үйлдвэрийн Яаманд зөвшөөрөв...“ гэсэн шийдвэр гарсны үндсэн дээр уг нүүрсний
орд газарт хайгуул, ашиглалтын ажил явуулж “Монголросцветмет” нэгдлийн харъяа

180

МОНГОЛ УЛСЫН УУЛ УУРХАЙ

үйлдвэрүүд болон ойр орчмын суурин газруудыг нүүрсээр хангах Хангайн нүүрсний
уурхайг байгуулжээ.

Уурхайн хайгуул, ашиглалтын бэлтгэл ажил 1991 оны 10 дугаар сараас эхэлсэн
бөгөөд “Монголросцветмет” нэгдлийн харъяа үйлдвэрүүдээс мэргэжлийн ажилчид
уул уурхайн тоног төхөөрөмжүүдийг шилжүүлэн байрлуулах, ажилчдыг түр байрлах
орон сууцаар хангах зэрэг үйл ажиллагааг богино хугацаанд шийдвэрлэж, тэр ондоо
багтаан уурхайн их амыг гаргаж, 25000 шоо метр хөрс хуулж, жилд 100 мянган тонн
нүүрс олборлох хүч чадалтай уурхай байгуулж чаджээ. Мааньтын хүрэн нүүрсний
орд газрын анхны батлагдсан нөөц нь С1 зэргээр 5,5 сая тн, С2 зэргээр 9,0 сая тн
бөгөөд нарийвчилсан хайгуулаар нийт 19,0 сая тонн юм. Хангайн нүүрсний уурхайг
туршлагатай инженер Далхаагийн Бавуудорж удирдан ажиллаж эхэлжээ Тус
уурхай 1991-2002 оны 10 гаруй жилийн хугацаанд 2,7 сая шоо метр хөрс хуулж
904,5 мянган тонн нүүрс олборлосон байна.

Тус уурхайг нээж ажиллахад идэвхи зүтгэл гаргасан, цаашдын үйл ажиллагаанд
нь гар бие оролцон зүтгэсэн анхдагчуудын тоонд Д.Бавуудорж, Говорин Н.И,
экскаваторчин Н.Бямбасүрэн, Д.Доржоо, Д.Гансүх, Г.Ганхуяг, Д.Бямбасүрэн,
жолооч Н.Соном, Г.Нямдорж,Х.Уртнасан, Л.Гантөмөр, Ж.Төмөрзүрх, Б.Оюун,
Д.Батзориг, инженер геологич Д.Энхтуяа, уулын мастер С.Намсан, бульдозерчин
Г.Дүү, барилгын ажилчин Б.Мягмар, Н.Пүрэв, Д.Доржханд, Д.Сандагдорж
нар ордог. Эдийн засгийн хүнд үед өөрийн үүргээ биелүүлсэн тус уурхайн хөрс
хуулалтын хэмжээ эрс нэмэгдсэн, уулын ажил ахиулах чиглэлд олон улсын төмөр
зам тулсан зэрэг нь энэ уурхайг 2002 оны 4 дүгээр сард татан буулгахад хүргэжээ.

Нэгдлийн удирдлагаас авсан Цогцолбор арга хэмжээний эхний шатанд “Алт”
хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэхэд үнэтэй хувь нэмрээ оруулсан Заамарын алтны
үйлдвэрийг байгуулсан явдал юм. Монгол Улсын Засгийн газар 1993 оны 8
дугаар сарын 4-ны өдөр Заамарын алтны бүлэг шороон ордын Туулын хэсэгт
үйлдвэр байгуулах тухай тогтоол гаргаснаар “Монголсовцветмет” нэгдэл 1994 оны
эхээр Заамарын алтны үйлдвэрийн байгуулжээ. Түүний барилга байгууламжид
шаардлагатай болон импортоор авч байгаа бусад тоног төхөөрөмжийг гаалийн
татварыг Монгол Улсын Засгийн газар чөлөөлжээ. Заамарын алтны шороон орд
дээр драг, ЭШ-10/70 экскаватор, нийгэм, соёлын зориулалт бүхий объектуудыг жил
хагасын дотор барьж байгуулан ашиглалтад өгсөн билээ. Энэ бол манай улсад алт
олборлолтоороо хамгийн томд орох 8,6 сая долларын хөрөнгө оруулалттай орчин
үеийн үйлдвэрийг “Монголросцветмет” нэгдэл дангаараа санхүүжүүлэн барьж
байгуулах боломжгүйг харгалзан гурван талын оролцогчтой (“Монголсовцветмет”
51%, ОХУ-ын “Зарубежцветмет” нэгдэл 25%, “Эрдэнэт” концерн 24%) ”Шижир
алт” компани байгуулах асуудлыг хэлэлцээд 1994 оны 1 дүгээр сарын 01-нээс
хамтарсан үйлдвэрийг байгуулжээ. Тус үйлдвэр өнгөрсөн хугацаанд 1994-2002 онд
13,7 сая шоо метр элс угааж 10 тонн гаруй алт олборлож, 70 гаруй тэрбум төгрөгийн
борлуулат хийж, улсын төсөвт 24 тэрбум төгрөг оруулжээ.

Үйлдвэрийн анхны даргаар 1994 онд Загдын Лхагвасүрэн, ерөнхий
инженерээр Некрасов М.А, ерөнхий механикчаар Кашавгалиев Р.А, ерөнхий
цахилгаанчнаар Золотарев С.Л, боловсон хүчний эрхлэгчээр Д.Цэпэлмядаг,
хөдөлмөр хамгаалалын инженер С.Цэдэндорж, ерөнхий нягтлан бодогчоор
З.Цогтоо, ахлах эдийн засагчаар Т.Болд, хангамжийн инженерээр М.Дагвадорж
нарыг томилон ажиллуулжээ.

181

МОНГОЛ УЛСЫН УУЛ УУРХАЙ

Түүнчлэн, аймаг орон нутгийн зсаг захиргааны хүсэлтийг харгалзан анх Төв
аймгаас 150, Булган аймгаас 30 гаруй хүн элсүүлж нийт 500 гаруй хүнийг ажлын
байраар хангаж байжээ.

Тус үйлдвэр жилд 2,5-3 сая шоо метр хөрс хуулж, 2 сая шоо метр элс угааж 1
тонн 500 кг орчим алт олборлож, 400 гаруй ажиллагсадтайгаар үйл ажиллагаагаа
явуулж байгаа бөгөөд эдний 50 орчим нь ОХУ-ын мэргэжилтнүүд байжээ.

Тус үйлдвэрт ОХУ-ын “Иргередмет” эрдэм шинжилгээний хүрээлэнтэй хамтран
судалгаа, шинэжилгээний ажил хийж “драг-250ДМ” дээр тооцонцор алт ялган барих
чадвар бүхий селераторыг ажиллуулж алт хайлуулах цехийг 1997 онд ашиглалтанд
оруулан цэвэр алтаа улсын эрдэнэсийн санд тушааж байв. “Шижир алт” ХХК-
ны захирлаар Ч.Жанчив, Г.Ёндон нар, Заамарын алтны үйлдвэрийн захирлаар
Б.Наваандовдон, ерөнхий инженерээр Шмидт А.А нар ажиллаж байв.

“Монголросцветмет” нэгдэл амжилт бүтээлээр дүүрэн Зууны хагас
ажиллахдаа хайлуур жоншны үйлдвэрлэлийн чиглэлээр 36,7 сая шоо метр хөрс
хуулж, 17,3 сая тонн жонш олборлон, 7,1 сая тоннын боловсруулалт хийж 1,8 сая
тонн флотацийн баяжмал үйлдвэрлэн экспортлосон бөгөөд 23 тонн алт, 2 сая тонн
нүүрс олборложээ. Тус нэгдэл 1975 онд аж үйлдвэрийн нийт бүтээгдэхүүний 2,1%,
экспортын бүтээгдэхүүний 4,6 хувийг үйлдвэрлэж байсан бол 2002 он гэхэд уул
уурхайн аж үйлдвэрийн нийт бүтээгдэхүүний 49,1%, экспортын бүтээгдэхүүний
44,1%-ийг гаргадаг, хайлуур жонш эх орны экспортын бүтээгдэхүүний 12%-
ийг эзлэж байвАнх хаягдал төмөр боловсруулан металл бэлдэц үйлдвэрлэх
зориулалттай 1990-1993 онд байгуулагдсан Дарханы төмөрлөгийн үйлдвэрийн
ажиллагааг жигдрүүлэх, хүчин чадлыг бүрэн ашиглах, бүтээгдэхүүний өөрийн
өртөг, ашиг алдагдлыг бууруулах зорилгоор 2001 онд түүний удирдлагыг гэрээгээр
“Монголросцветмет” нэгдэлд Монгол Улсын Засгийн газар үндэсний үйлдвэрлэлийг
дэмжих хөтөлбөрийн хүрээнд шилжүүлжээ.

“Монголросцветмет” нэгдэл уул уурхайн салбарын түүчээлэгчд байгууллагын
хувьд Монгол Улсад хүнд үйлдвэр хөгжүүлэхэд өөрийн хувь нэмрээ оруулах,
түүнийг шинэ шатанд гаргах нөөц, боломж ихтэй учир түүнд найдлага тавих
учиртай байлаа. Хүнд үйлдвэрийн тулгын чулууны нэг болох хар төмөрлөгийн
үйлдвэрийн суурь болсон энэ үйлдвэрийн тухай энд дурьдах нь иргэдийн танин
мэдэхүйд ач холбогдолтой хэмээн товч орууллаа. Тус үйлдвэр нь жилдээ 121,7
мянган тонн хаягдал хар төмөрлөг хайлж, 108,7 мян. тн бэлдэц үйлдвэрлэж
түүгээрээ 100,0 мянган тонн цувимал бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх хучин чадал бүхий
дэлхийн металлургийн техник технологийн тэргүүлэх 20 орчим компанийн тоног
төхөөрөмжөөр тоноглогдсон бөгөөд зах зээлд өрсөлдөх чадвартай бүтээгдэхүүн
үйлдвэрлэх боломжтой билээ.

Бэлдэц үйлдвэрлэх (хайлах хэсэг) цех нь ангилж бэлтгэгдсэн хаягдал
төмрийг Японы “Ниссей” компаниас угсарч нийлүүлэгдсэн 25 тонны багтаамжтай
2 цахилгаан нуман зууханд хайлуулж, технологийн шаардлагад тохирох шингэн
ганг хайлуулан гаргадаг бол цутгах цех нь хайлах зуухнаас гарсан шингэн ганг
“Мицүбиши” фирмийн МС-6 маркийн тасралтгүй цутгах машинд оруулдаг юм. Энэ
машин 115 х 115 мм-ийн хөндлөн огтлолтой ган бэлдэц үйлдвэрлэн хэрэгцээт
хэмжээгээр тасалж, талбайд нөөцлөн дахин халаах зуухаар дамжуулан цувилтанд
шилжүүлдэг ажээ. Цувималын цех нь төслөөр 40 орчим нэр төрлийн бүтээгдэхүүн
үйлдвэрлэх боломжтой бөгөөд D10, 13, 16, 19, 22, 25, 29, 32 мм-ийн голчтой SD-
295А, SD345, SD390 ангилалын арматур, R10,12,20 мм-ийн голчтой SR235, SR295,

182

МОНГОЛ УЛСЫН УУЛ УУРХАЙ

ангилалын бөөрөнхий, Ф30,40,80 мм-ийн голчтой СТ45, СТ50, СТ70 ангилалын ган
бөмбөлөгийн бэлдэц, LЗОхЗОхЗ, L45х45х5 маркийн SS400 ангилалын булан болон
17,5 х 17,5 мм-ийн талуудын урттай дөрвөлжин, 17,5 х 7,5 мм-ийн голчтой эллипс
зэргийг тус тус үйлдвэрлэж байв.

Тус үйлдвэрийн захирлаар Ц.Даваацэрэн, дэд захирлаар Н.Баттулга,
ерөнхий инженерээр Б.Батсайхан, ерөнхий ня-богоор Д.Пүрэвсүрэн нар хамт
олны итгэлийг даан үр бүтээлтэй ажиллаж байв.

“Монголросцветмет” нэгдлийн хөгжлийн баялаг түүхэнд бичигдсэн бусад олон
уурхай, үйлдвэрүүд, 15 жил ажилласан “Зүүн цагаан дэл”, “Хамар-Ус”, “Хашаат
худаг”, алтны “Тохой булаг”, төмрийн хүдрийн “Баргилт”, Туслах аж ахуй зэргийн
бүтээн байгуулалт, хамт олны түүх намтар барагдашгүй их билээ.

Ийнхүү “Монголросцветмет” нэгдэл сүүлийн 30 жилийн хугацаанд гарсан
хүндрэл бэрхшээлийг нэр төртэй даван туулж 1995 он гэхэд хямралаас
үндсэндээ гарч, үйлдвэрлэлээ сэргээж эхэлсэн бол 1996 онд тогтворжуулж,
1997 он гэхэд үйлдвэрлэлийн хүч чадлаа бүрэн эзэмшсэн байна. Энэ жилүүдэд
“Монголросцветмет” нэгдлийн экспортын бүтээгдэхүүн Монголын жоншийг дэлхийн
түвшинд гаргах зорилт биеллээ олж эхлэн хайлуур жоншны олборлолт, экспортоор
Монгол Улс дэлхийд тэргүүлэгч орнуудын тоонд багтаж улмаар Брюссель хотод
төвтэй Европын Химийн аж үйлдвэрийн ерөнхий ассамблейн жоншны салбарын
гишүүнээр Ази тивээс анх удаа элсэж олон улсын түвшинд хүлээн зөвщөөрөгдсөн,
дэлхийд “данстай” хамт олон болжээ. Энэ бүхэн Монгол Улсын уул уурхайн 100
жилийн хөгжлийн түүхэнд томоор бичигдэх үйл явдлууд билээ.

Гэхдээ энд монголчуудын хүсэл мөрөөдөл болсон Асгатын мөнгөний ордыг
ашиглах асуудал шийдэгдээгүй байгаа ч энэ талаар тус нэгдлийн гаргаж байсан
хүчин зүтгэлийг үнэлэхгүй орхиж болохгүй билээ.

2. АСГАТЫН МӨНГӨНИЙ ОРДЫГ АШИГЛАХ ЭРМЭЛЗЭЛ

Монгол Улсын засгийн газар 1993 оны 2-р сарын 12-ны өдөр 25 дугаар
тогтоол гаргаж Асгатын мөнгөний ордыг хамтарсан үйлдвэрийн хэлбэрээр
ашиглахаар “Монголросцветмет” нэгдэлд шилжүүлсэн юм. Энэ тогтоолыг
үндэслэн Монголросцветмет нэгдэл Асгатын уулын үйлдвэр—“Асгат мөнгө” ХХК-
ийг байгуулжээ. Эх орны эдийн засаг хүндрэлтэй байсан тухайн үед гадаадын
хөрөнгө оруулалт, хөнгөлөлттэй зээлийг ашиглан Асгатын мөнгөний ордыг аж
ахуйн эргэлтэнд богино хугацаанд оруулах нь улс орны эдийн засагт ихээхэн ач
холбогдолтой байлаа. Шинээр баригдах уулын баяжуулах үйлдвэр нь Баян-Өлгий
аймгийн иргэдийн тодорхой хэсгийг ажлын байраар, тус аймгийн зарим сум, багууд
цахилгаан эрчим хүч, зам, харилцаа холбоогоор хангах боломж нээж бүс нутгийн
хөгжилд хүчтэй түлхэц өгөх юм. Хойт хөршийн хилд ойрхон тус ордыг хамтран
ашиглах асуудлаар ОХУ-ын Алтайн Бүгд Найрамдах Улстай яриа хэлэлцээр хийх
зэргээр олон талт арга хэмжээ авч байв.

Манай инженерүүд, судлаачид 90-ээд оноос хойш олон орны мөнгөний хүдэр
боловсруулах шинэ технологи судлах, туршилтад үндэслэсэн тооцоо судалгаа,
ТЭЗҮ хийх зэрэг ажлыг идэвхитэй гүйцэтгэж байсан боловч далайн төвшнөөс
дээш 3000 метр өндөрт орших тус ордын орчны дэд бүтэц муу, судлагдсан нөөц
харьцангуй бага, бүлэг ордын тогтоц, хүдрийн эрдэсжилт, түүнийг баяжуулан
боловсруулах технологийн шийдэл өвөрмөц, нарийн нийлмэл байгаа зэрэг нь

183

МОНГОЛ УЛСЫН УУЛ УУРХАЙ

шийдвэрлэвэл зохих олон асуудлын зангилаа болсон тул ашиглалт хойшилсоор
өнөөг хүрчээ. Монголын ард түмний сонирхлыг байнга татаж байдаг энэ мөнгөний
ордыг ашиглах боломжийн талаар хийгдсэн ажлууд, хэтийн төлвийн тухай энэ
дашрамд товч өгүүлэх нь тэдний ойлголтод нэмэр болж нэгийг хүргэж нөгөөг
бодогдуулах биз хэмээв.

Энэ орд Баян-Өлгий аймгийн төв Өлгий хотоос 180 км, Цагаан нуурын
боомтоос 40 км, Ногоон нуур сумаас 60 км зайтай бөгөөд далайн төвшнөөс дээш
2500-3200 м-т оршдог уулын хажуу нь 300-500 налуу, зундаа +100-аас +150 дулаан
бүс нутагт оршдог ажээ. Орчны дэд бүтэц гэвэл хамгийн ойр төмөр замын станц нь
750 км-т орших ОХУ-ын Бийск хот, ОХУ-ын боомт Ташанта суурингаас 40 км зайтай.
Монголчууд Ногоон нуур сумаас очих замын давааг засаж 7 км сайжруулсан зам
2013 онд тавьсан байна. Эрчим хүчээр холбогдох боломж нь ОХУ-аас орж ирсэн
Баруун бүсийн эрчим хүчний сүлжээнд Өлгийгөөс /180 км/, Цагаан нуур /70/, Ногоон
нуур /60/сумын эх үүсвэр юм.

Ордын илэрцийг 1976-1981 онд олж 1987-1991 онд урьдчилсан хайгуул хийсэн
бөгөөд нарийвчилсан хайгуул хийх шаардлагатай юм. Ордын хүдэр нь мөнгө,
зэс, сурьма, висмутийн хольцтой. Уурхайг эхний ээлжинд хамгийн их нөөцтэй,
харьцангуй сайн судлагдсан хүдрийн биет 1-1-ийг ашиглах зорилгоор хоорондоо
босоо чиглэлд 50-50 м зайтай 9 төвшингөөр олборлохоор төсөөлж хамгийн
доод 2600 м-ийн төвшинд гол тээврийн амаа гаргах нь ордын гадаргын онцлогт
тохирох ажээ. Уурхайн амнаас доош 300 м-т жилд 450 мя.тонн хүдэр боловсруулах
баяжуулах үйлдвэр, түүнээс 60 км зайд орших Ногоон нуур сумын төвийн орчим
металлургийн үйлдвэр байгуулах нь суурьшилийн бүс хөгжүүлэхэд өгөөжөө илүү
өгөх юм. Түүнээс гадна энэ ордыг түшиглэсэн Металлургийн үйлдвэр нь хөрш
ОХУ-ын хил орчмын ижил төстэй ордуудыг ашиглах сонирхол төрүүлж болох юм.
Хүдрийн найрлагын өвөрмөц байдал нь металлургийн өндөр төвшний технологи
бүхий туршилт-үйлдвэрлэлийн жишиг үйлдвэр бий болох хэтийн төлөв харагдуулж
байна. ОХУ-ын зарим судлаачид, тухайлбал, В.З.Козин, Б.Н.Кравец нар 2003 онд
“Баруун хойт Монголын “Асгат”-ын ордыг ашиглах тухай тайлбар бичиг”-тээ
тус ордын олборлолт явуулсан орон зайд баяжуулалтын хуурай технологи буюу
соронзон сепараторийн аргаар жилд 50-100 мян.тонн хүдэр боловсруулах аргаар
ашиглахыг санал болгож байв. Энэ технологи нь ус, реагент, өтгөрүүлэгч, нойтон
хаягдал хадгалах орон зай, дулаалга зэрэг шаардлагагүй, дизель цахилгаан
станцын эрчим хүчээр хангах, тээврийн зардал хэмнэх, хаягдлыг олборлосон орон
зайд чигжин үлдээх, сурьма, висмутийг ялган авах шаардлагагүй, байгаль орчинд
ээлтэй гэж үзжээ.

Өндөр хөгжилтэй бусад орны судлаачид Асгатын мөнгөний ордыг хамтран
ашиглах боломжийг судлаж байв. АНУ-ын “Апекс” /APEX Silver Mines LDC-APEX
ASIA LDC/ компанийн 1995 онд хийсэн техник, эдийн засгийн төсөөллийн үнэлгээнд
жилд 300 мян.тонн хүдэр боловсруулж ашигтай ажиллах тооцоо хийгдсэн байна.
Энэ судалгааг хийх үед мөнгө, зэс, сурьмагийн үнэ бага байжээ.

Засгийн газрын өмч хувьчлалын комисс 1992.03.26-нд 51%-ийн төрийн өмчийн
компани байгуулж 49%-ийн хувьцааг хөрөнгийн биржээр борлуулсан ба 2007 онд
нийт 96182 хувьцаа гарган 51%-ийг нь Төрийн өмчийн хороо, 49%-ийг нь 386
эзэмшигчид өгчээ. “Асгат” ХК / 1991-1993/ -ийн хүсэлтээр Засгийн газар 1993.02.12-
нд орд газрыг “Монголросцветмет” нэгдэлд шилжүүлснээр “Асгатын уулын
үйлдвэр” /1993-1996/ байгуулагдан ордыг ашиглах талаар зарим ажлууд хийж

184

МОНГОЛ УЛСЫН УУЛ УУРХАЙ

БНСУ, Турк, Канад, АНУ, ОХУ-ын компаниудын судалгаа хийсэн боловч хөрөнгө
оруулалт ихтэй, ашиг багатай гарсан шалтгаанаар хөрөнгө оруулалт хийгдээгүй,
хамтарсан зарим компани /”Монголросцветмет” ХХК ба ОХУ-ын “Полиметалл”
нэгдэлийн хамтарч байгуулсан ”Асгатполиметалл” ХХК /2007/-ийг татан буугдсан
байна. “Монголросцветмет” ХХК-д 1050 га талбайг хамарсан ашиглалтын 4 тусгай
зөвшөөрөл байна.

Хэдийгээр ордын эрдэсийг гүн боловсруулах технологийн ашигтай хувилбар
хайж байсан өмнөх туршилт, судалгааг 90-ээд онд гүйцэлдүүлж чадаагүй ч шийдлийг
үргэлжлүүлэн хайх нь зүйтэй гэж судлаачид үзэж байна. Ордын эзэмшлийн олон
хувилбарууд байдаг ч Засгийн газар орд ашиглах өөрийн бодлогоо чөлөөтэй
хэрэгжүүлэх хэмжээнд хүртэл, эсвэл орд ашиглах эхний хөрөнгө оруулалтыг
бүтнээр нь шийдэхийн зэрэгцээ хувьцаа эзэмшигчдэд дэмжлэг үзүүлэх хувилбар
оновчтой байж болох юм.

Хамгийн их эрчим хүч шаарддаг далд уурхайн агааржуулалт, баяжуулах
үйлдвэрийг ажиллуулахын тулд учир наад зах нь 110 кВт-ын өндөр хүчдэлийн
шугам орд хүртэл тавих шаардлага бий. Иймээс эхний ээлжинд ОХУ-аас Баян-
Өлгий аймагт орж ирсэн эрчим хүчний сүлжээг ашиглаж болох ч цаашдаа дотоодын
эрчим хүчний эх үүсвэрээ яаралтай барьж байгуулах нь бүс нутгийн хөгжилд нэн
чухал байна. Баруун бүс нутаг нь нүүрс, төмрийн хүдэрийн нөөц ихтэй. Хөшөөт /
батлагдсан нөөц 87,5 сая тн/, Хар тарвагатай /нөөц 25,7 сая тн/-н, Нүүрст хотгор
/нөөц 143,3 сая тн/-ын нүүрсний нөөцийг түшиглэн дулааны цахилгаан станц
барих боломжтой. Эрдэнэбүрэнд УЦС барих нь бүс нутгийн хөгжилд онцгой ач
холбогдолтой бөгөөд 2022 гэхэд баруун бүс нутгийн эрчим хүчний хэрэглээ 100
сая кВт-аас их болжээ. Одоо ажиллаж байгаа усны, дулааны, нар, салхи хосолсон
цахилгаан станцууд нь хүчин чадал багатай, тухайн газар нутгийн ахуйн хэрэгцээг
эрчим хүчээр хангахад чиглэгдсэн бөгөөд зарим нь улирлын чанартай ажиллаж
байна. Иймээс Асгатын мөнгөний ордоос гадна баруун бүс нутагт уул уурхайн
салбарыг дагасан эрчимтэй хөгжлийн эх үүсвэрийг хангахын тулд эрчим хүчний
импортын хараат байдлыг арилган Ховд аймгийн Дөргөний, Говь-Алтай аймгийн
Тайширын усан цахилгаан станцуудыг ч бүрэн хүчин чадлаар нь ажиллуулах
шаардлагатай юм. Цалин цагаан мөнгөөр урлаг, соёлын гайхамшигт бүтээл урлан
ид шидийг нь хөгжүүлж ирсэн Монголын ард түмэн орд ашиглахтай холбоотой олон
нарийн нийлмэл асуудал шийдэгдэн дэлхийн тэргүүний технологи бүхий цомхон
үйлдвэр босно гэдэгт итгэж байна.

3. ХУВЬЧЛАЛ ЭРЧИМЖСЭН НЬ

Өмчийн олон хэвшилтэй эдийн засгийн тогтолцоонд шилжсэн Монгол Улс 1996
он гэхэд нүүрсний болон алтны томоохон ордууд ашиглаж байсан үйлдвэрүүд,
”Монголросцветмет” нэгдлийн үйлдвэрүүдээс бусдыг нь хувьчлалд хамруулсан
байлаа. Гэхдээ Бага нуурын 25%, Шарын голын 20%, Шивээ овоогийн 10%,
Адуунчулууны уурхайн 10%, алт олборлогч улсын үйлдвэрүүдээс Хайлаастын
10%, Их өвөлжөөний 51%, Баянголын жалганы 51% хувьчлагдаад байжээ.
Харин Шороон орд, Их алт, Эрдэс, Жаргалант зэрэг алтны уурхайнууд, Эрдэнэт,
Монголросцветмет, Монголчехословак, Цав зэрэг гадаадын хөрөнгө оруулалт
хийгдсэн уурхай, ордуудын хувьчлал хийгдэх нөхцөл хараахан бүрдээгүй байжээ.

Шинээр 1996 онд байгуулагдсан Засгийн газар /Ерөнхий сайд М.Энхсайхан/,
түүний Хөдөө аж ахуй, үйлдвэрийн яам, Төрийн өмчийн хороо төрийн өмч

185

МОНГОЛ УЛСЫН УУЛ УУРХАЙ

давамгайлсан алтны уурхайн үйл ажиллагааг судлан хувьчлалд нь анхаарч
эхэлсэн юм. Ингээд ХААҮЯ-ны Геологи, уул уурхайн газрын Уул уурхайн хэлтсээс
“Уул уурхайн салбарт ажиллаж байгаа улсын үйлдвэрүүд болон төрийн өмч
давамгайлсан хувьцаат компануудыг хувьчлах тухай санал” гэсэн танилцуулга
боловсруулж холбогдох яам газруудад танилцуулж байжээ.

Энэ танилцуулгын Ерөнхий дүгнэлтэнд: “Алт” хөтөлбөрийн хүрээнд алт
олборлолтыг нэмэгдүүлэх улмаар улсын төсвийг бэхжүүлэх, улс орны эдийн
засгийг дээшлүүлэх зорилго тавигдаж байсан бол өнгөрсөн хугацаанд энэ
асуудалд хандах хандлага арай өөр хэлбэрт шилжин тооны хойноос хөөцөлдөн
улсын төсвийн бүрдэлтэнд тавих хяналт суларсан байв. Энэ хөтөлбөрийн хүрээнд
алт олборлогчидын тоо хэмжээ нэлээд өсч тусгай зөвшөөрөл авсан байгууллага
хүмүүсийн тоо бараг 100 хүрсэн боловч байгаль орчны талаар авч хэрэгжүүлэх арга
хэмжээ суларснаас их хэмжээний бэлчээр, эдэлбэр газар байгаль орчин эвдэгдэн
сүйдсэн боловч түүнийг нөхөн сэргээх асуудал маш хангалтгүй түвшинд байна.

Иймд цаашид алт олборлолтыг томоохон мэргэжилийн компанийн түвшинд
төвлөрүүлэн олборловол түүнд байгаль орчны, татварын болон бусад хяналтуудыг
тавьж хянах бололцоотой болно. Учир нь одоогийн цөөхөн хэдэн кг нөөцтэй орд
дээр ажиллаж байгаа хувийн компаниуд нь ашиг орлогоо нуун дарагдуулах, зардлаа
хийсвэрээр өсгөх хөрөнгө мөнгө завших, үрэгдүүлэх зэрэг зохисгүй шудрага бус үйл
ажиллагаа нэлээд хэмжээгээр газар авсан байгаа нь ажиглагдаж байгаа юм.

Төрийн өмчийн хороо ХААҮЯ тай хамтран явуулсан энэ удаагийн үйлдвэрүүдийг
хувьчлах санал боловсруулах судалгаагаар хөрөнгө үрж зарцуулсан талаархи
санхүүгийн нарийн ширийн механизмийг олж илрүүлэх хугацаа, хүч бага байв. Харин
зарим хүмүүсийн мэдээлэл дээр тулгуурлан эргэж үйлдвэрийн газрын удирдлагатай
уулзахад асуудлыг тэр бүр шийдэх бололцоо гараагүй тул зарим нэг компанийн
хувьд санхүүгийн шалгалтыг маш сайн мэдлэг бүхий мэргэжилтнүүд, мэргэжилийн
холбогдох байгууллагыг оролцуулан ойрын хугацаанд хийх шаардлагатай байна”
гээд алт олборлож байгаа улсын болон төрийн өмч давамгайлсан үйлдвэрүүдийг
хувьчлахад анхаарах асуудлуудын талаар дараах саналтай байжээ.

“Монгол улсын хуулиудад заасны дагуу алт бол стратегийн түүхий эдээс
гадна бүх ард түмний өмч юм. Алтны орд дээр ажиллаж байгаа үйлдвэрүүдийг
хувьчлахдаа хэнд яаж хувьчлах талаар улсын үндэсний бодлого боловсруулагдан
засгийн газраас тодорхой шийдвэр гарсан байх ёстой.

Ер нь алтны тэр тусмаа олборлолтын уул геологийн нөхцөл сайтай шороон
ордыг ашиглаж байгаа улсын үйлдвэрүүдийг хувьчлах явцдаа тэдгээрийг гадаадын
этгээдүүдийн эзэмшилд оруулах явдлаас болгоомжлон гүйцэтгэх шаардлагатай
байна. Үүний тулд агуулга сайтай нөөц ихтэй зарим ордыг зөвхөн мэргэжлийн
болон мэргэжлийн бололцоотой Үндэсний компаниудад түрүүлж хувчлах асуудлыг
янз бүрийн хувилбараар авч хэрэгжүүлэх шаардлагатай байна. Харин нөөц
багатай (Нэгээс доош тонны нөөцтэй) тодорхой хэмжээний ашиг өгөх шороон
ордуудыг эхний ээлжинд шууд дуудлагын худалдаанд оруулан хувьчлах хэрэгтэй
ба ямар ч тохиолдолд эхлээд үндэсний компануудынхаа ард иргэдийн эрх ашгийг
харгалзсан байвал зохино. Энэ бүхэн нь гадаадын хөрөнгө оруулалтыг хааж боох
санааг агуулаагүй бөгөөд улсын зардлаар хайгуул хийсэн ордуудаа улсынхаа иргэд
компанид давуу нөхцөлөөр олгох бололцоог олгоход чиглэсэн бодлогын чанартай
асуудал юм. Харин эрсдэл ихтэй зардал их шаардсан Монгол улсын дотоод нөөц
бололцооноос хэтэрсэн тийм нөхцөлд алт болон бусад төрлийн ашигт малтмалыг

186

МОНГОЛ УЛСЫН УУЛ УУРХАЙ

өөрийн зардлаар хайх түүнийг олборлох асуудалд гадаадын хөрөнгө оруулалтыг
илүү дэмжиж хөнгөлөлт үзүүлэх шаардлагатай. Гадаадын хөрөнгө оруулалт гэхээр
хаана ч ямарч чиглэлээр хөрөнгийг шууд оруулж болох ёстой мэт туйлширсан
үзэл баримтлалаас зарим талаар зайлсхийж бодлогоо барьж ажиллах хэрэгтэй
байна. Гадаадын хөрөнгө оруулалт бол хөрөнгө оруулах туйлшрал биш ухаалаг
бодлого гэдгийг гадаадын байгууллага иргэнтэй хамтран ажиллаж байгаа манай
иргэд, тэдний төлөөлөгчид нь тэдэнд сайн ойлгуулах нь хаа хаанаа маш чухал
ач холбогдолтой” гэжээ. Юуны түрүүнд хувьчлалыг нь хийж эхлэх үйлдвэрүүдийн
тухайд дараах дүгнэлт оруулжээ. Үүнд:

• Шинжлэх ухаан үйлдвэрлэлийн “Эрдэс” компани нь 11 тонн алтны нөөцтэй
Баянголын дэнжийн шороон ордыг ашиглахаар байгуулснаас хойш 100 гаруй
кг алт олборлосон боловч 200 гарай сая төгрөгийн зээлтэй, ашиггүй ажиллаж
байгаа тул энэ компанийг үндэсний уул уурхайн болон тухай чиглэлээр
мэргэшин ажиллаж байгаа хөрөнгийн бололцоотой байгууллагад дуудлагаар
100% хувьчлах шаардлагатай,

• Шарын голын районд одоо 400 орчим кг нөөцтэй алтны шороон орд дээр
ажиллаж байгаа “Их өвөлжөө” компанийн 51 % ийг 59 сая төгрөгөөр Засгийн
газрын өмч хувьчлалын шийдвэрийн дагуу өмнө нь хувьчилсан байна. Гэхдээ
шалгалтын явцад уг компани дээр ажиллаж байсан зарим нэг мэргэжилтнүүд
шалгалт хийж өгөх хүсэлт тавьсан ба санхүү хөрөнгийн талаар зарим нэг
хуудуутай байдал илэрсэн тул санхүүгийн шалгалт хийж хувьчисан асуудлыг
дахин хянан үзэх нь зүйтэй.

• "Баянгол жалга алт” Заамарын районд одоо 200 гаруй орчим кг нөөцтэй алтны
шороон дорд дээр ажиллаж байгаа ба урьд Засгийн газрын өмч хувьчлалын
шийдвэрийн дагуу 51 % ийг хувьчилсан байна... Их өвөлжөө компанийн
адил... санхүүгийн шалгалт хийж хувьчилсан асуудлыг дахин хянан үзээд
дуудлагаар хувьчилах нь зүйтэй.

• "Баянгол жалга алт” Заамарын районд одоо 200 гаруй орчим кг нөөцтэй алтны
шороон дорд дээр ажиллаж байгаа ба урьд засгийн газрын өмч хувьчлалын
шийдвэрийн дагуу 51%-ийг хувьчилсан байна... санхүүгийн шалгалт хийж
хувьчилсан асуудлыг дахин хянан үзээд дуудлагаар хувьчилах нь зүйтэй.

• “Хайлааст ХК" (10% нь хувийн) компани нь Заамарын районд шороон ордоос
алт олборлож байгаа ба эдийн засгийн хувьд нэлээд ашигтай ажиллаж
байгаа тул түүний төрийн өмчийн тодорхой хэсгийг үе шаттайгаар хувьчилах
нь зүйтэй.

• “Шарын гол ХК” нүүрс олборлохын зэрэгцээ Бурхантын алтны шороон орд
дээр ажилладаг ба уг үйлдвэр нь нөөцийн балансын тооцоогоор одоо 754.1
кг алтны нөөцтэй үлдсэн ба Шарын гол компани нь 80:20 харьцаагаар төрийн
өмч давамгайлан хувьчлагдсан тул цаашид энэ хэвээр нь ажиллуулах эсвэл
нүүрсний уурхайгаас салган хувьчлах гэсэн хоёр хувилбар байна. Шарын
голын уурхай нь нөхцөл хүндтэй, алдагдалтай ажиллаж байгаа ч энэ алтны
ордын дэмжлэг аваад ч мөн алдагдалтай ажиллаж байна. Үүний гол шалтгаан
нь эрчим хүч нүүрсний үнийг чөлөөлөлгүй хязгаарлаж байсанд оршино. Энэ
асуудлыг дэд бүтцийн яамтай хамтран тохирч шийдвэрлэх нь зүйтэй,

• "Шарын гол ХК” нь Хүйтэний орд дээр “Монгол алт УҮГ” нэртэй үйлдвэр
байгуулан ажилаж байгаа ба уг ордын нөөц нь 870 орчин кг байна. Энэ уурхай
ашиглалтанд орсноос хойш 3 жилийн хугацаанд 20 гаруй кг алт олборлосон

187

МОНГОЛ УЛСЫН УУЛ УУРХАЙ

байна. Иймд энэ ордыг Шарын голын харьяалалаас гарган хувьчлах нь
зүйтэй юм.
• “Их алт” компанийг 100 хувь дуудлагаар хувьчлах,
• Монгол Эрдэнэ компани нь өнөөдөр Монгол улсад нээгээд ашиглагдаагүй
байгаа Дорнод монголын нутаг дах Мардайн ураны ордыг цаашид
үргэлжлүүлэн хариуцаж ажиллаж байгаа бөгөөд ураны асуудал нь одоохондоо
ямар нэг хэмжээгээр улсын мэдэлд байх учиртайг харгалзан энэ компанийг
49 хувийг дуудлага худалдаагаар хувьчлах нь зүйтэй байх гэж үзэж байна.
• “Жаргалант" компани Монгол Болгарын хамтын үйлдвэрийн хөрөнгөөр
баригдсан ба одоо Болгарын тал нь 4 жилийн дараа дахин үйл ажиллагаагаа
сэргээхээр Засгийн газар хооронд хэлэлцээр хийж байгаа тул энэ хэлэлцээрээр
гарсан шийдвэрийг үндэслэн Монгол болгарын хувьцаат компани болгон
өөрчлөх нь шаардлагад нийцэх юм.
• “ЦАВ” компани дээр санхүүгийн шалгалтыг явуулж үндсэн хөрөнгийг зохих
ёсоор үнэлж хувьчлах асуудлыг хөндөж болох боловч ямар нэг үйл ажиллагаа
явуулдаггүй учир өр төлбөрийг нь барагдуулан уг компанийг татан буулгах
тухай асуудлыг гаргаж ч болох талтай юм. Энэ компанийн хөрөнгөд Японы
“ЖАЙКА”-гийн буцалтгүй тусламжийн шугамаар нэлээд хэмжээний тоног
төхөөрөмж нийлүүлэгдсэн тул энэ хөрөнгийг үнэлэх улмаар хувьчлах явцдаа
сайн анхаарах хэрэгтэй. (учир нь ЖАЙКА гийн шугамаар буюу буцалтгүй
тусламжийн шугамаар нийлүүлэгдсэн эд хөрөнгийг хувьчлахаыг японы тал
таашаахгүй буюу нэг үгээр илэрхийлбэл зөвшөөрөхгүй байгаа юм)
• “Монголчехсловакметалл” үйлдвэр нь хуучин Чехсловакийн хамтарсан
хөрөнгөөр бүрдэн тогтсон ба гэхдээ Чехийн болон Словакийн тал хувьчлах
асуудлыг мөн дэмжиж байгаа болно. Энэ үйлдвэрийн хамтарсан зөвлөлийн
хурал 11 сарын дундуур болох тул хуралд монголын талын саналыг оруулж
ярилцаж тодорхой шийдвэр гарсны дараа хувьчлах хэрэгтэй.
• Шинжлэх ухаан үйлдвэрлэлийн “Шороонд орд” компани нь Шарын голын
районд алт олборлож байгаа ба ашиглалтанд орохдоо Японы засгийн газрын
тусламжаар тоног төхөөрөмж авч ашигласан тул тэр хөрөнгийг хувьчлах
асуудалд Японы талын байр суурийг сайн харгалзан шаардлагатай. Түүний
зэрэгцээ улсдаа үнэхээр ачаа үүрүүлэлгүй ашигтай ажиллаж байгаа нөөц
сайтай компаниудыг хувьчлах асуудлыг тодорхой хугацаагаар хойшлуулан
үндэсний үйлдвэр хэвээр байлгах хэрэгтэй гэсэн байна.

Ийнхүү алтны улсын үйлдвэрийн газрууд аажмаар хувьчлагдсан бөгөөд хувьд
шилжсэнтэй холбогдуулан “Дөвөнт”, “Хайлааст” зэрэг томоохон ордын ашиглалт
явуулж байсан мэргэжлийн чадвартай олон менежер, инженер техникийн ажилтнууд
халагдан хувийн секторт шилжин ажиллажээ. Түүнчлэн “Эрдэс” УҮГ-ын 11 тонн
алттай Баянголын дэнжийн ордыг 4 хуваан (“Эрэл” ХХК, “Монполимет” ХХК, “Нэйчо”
ХХК-г оролцуулан) хувийн компанийн мэдэлд шилжүүлсэн байна. Харин Мардайн
ордын хувь заяа тодорхойгүй үлдэж түүний дэд бүтэц, “Эрдэс” хотхон нь тонуулан
“ Цав” компани татан буугдсан байна. Хэдийгээр хувийн алтны үйлдвэрүүдийн
техник, технологи, мэргэжилтний нөөц хангалтгүй, сорчлон олборлолт газар авч
байсан ч алтны үйлдвэрүүд хувьчлагдсанаас хойш, 10 жилийн дараа, 2005 он гэхэд
жилийн алт олборлолт, тушаалт 24 тоннд хүрсэн байв. Гэхдээ байгаль орчны нөхөн
сэргээлтэнд тавих төрийн хяналт дутагдсаар байсан билээ.

188

МОНГОЛ УЛСЫН УУЛ УУРХАЙ

IX БҮЛЭГ

“...ЭГНЭГТ БИДНИЙГ ТЭТГЭГЧ
ЭРДЭНЭТ УУЛЫН ЭЗЭД...” БУЮУ

“ЭРДЭНЭТ” ТӨҮГ

1. ХАЙЛАА, ОЛЛОО ... 1964-1973 ОН
2. БҮТЭЭН БАЙГУУЛАЛТЫН ГЭРЭЭНИЙ АР, ӨВӨР: 1973-1978
3. СУРГАМЖИТ ОН ЖИЛҮҮД, 1978-1991
4. ТЭМЦЭЛ, ЯЛАЛТЫН АМАРГҮЙ ОН ЖИЛҮҮД, 1991-2012
5. БАХДАМ ҮЙЛСТЭЙ БААТАР ҮЙЛДВЭР, 2013-2022

189

МОНГОЛ УЛСЫН УУЛ УУРХАЙ

ЕСДҮГЭЭР БҮЛЭГ.
“...ЭГНЭГТ БИДНИЙГ ТЭТГЭГЧ ЭРДЭНЭТ УУЛЫН ЭЗЭД...”

БУЮУ “ЭРДЭНЭТ” УУЛЫН БАЯЖУУЛАХ ҮЙЛВЭР

1. ХАЙЛАА, ОЛЛОО ... 1964-1973 ОН

Уул усаар хүрээлэгдэж ургамал амьтнаар чимэглэсэн Эрдэнэт хэмээх нэгэн
уул улс, Монголын хөгжил дэвшилд үнэлж баршгүй хувь нэмрээ оруулна гэж урьд
хожид бодож таамаглаж байгаагүй ч ухаантан мэргэд дээдлэн шүтдэг хайрхан
байжээ. Тийм ч учраас өнгөрсөн зууны эхэн үед Төвөд хэлээр бичиж үлдээсэн
“Эрдэнэт уулын тахилгын судар”-таа

“...Эгнэгт биднийг тэтгэгч Эрдэнэт уулын эзэд Элбэрэл төгс Оюут
хийгээд Ивагт Эртний Дэлэн, Хавцал, Чингэлийн гол тэргүүтэн Энэ
орноо оршсон тэнгэр, лус, газрын эздийн ариумуй...”

хэмээн дуудаж аргадан тойлдог байсан биз ээ. (Д.Дэмбэрэлдоржийн Төвөд
хэлнээс орчуулсан эхээс)

“Эрдэнэт” гэсэн нэрийг нь дуудаж домог түүх сонсохуй хэн бүхний бишрэл
төрдөг, тэр дундаа газар шинжээч, геологичдийн сонирхон таалсан нутаг ажээ.
Тийм ч учраас Монголын байгалийн баялгийг тандан судалсан гадаадын жуулчид
чухам л энэ хавиар эрдэнэс хайж байлаа.

ЗХУ-ын Шинжлэх ухааны академийн Монголын комиссын 1935 оны ажлын
төлөвлөгөөнд "1932 онд геологийн анги, геологийн ажлын хажуугаар ашигт
малтмалын геологи хайгуулын явцад зэсийн хүдэрт давсны тархац бүхий
маш сонирхолтой орд нээж илрүүлсэн. Эдгээр орд газрын эрдэсийн зураг
нь ирээдүйтэй үнэт ашигт малтмал олж болохыг харуулж байгаа нь цаашид
геологийн дээрх үзүүлэлтүүдээр бүх талбайд онцгой анхаарал татаж байна"
гэсэн нь Зөвлөлтийн эрдэм шинжилгээний ажлын хэсгийн 1931 оны ажлын талаар
БНМАУ-ын Шинжлэх ухааны хүрээлэнгийн бэлтгэсэн илтгэлд "Хөвсгөлийн дархад
зүгийн ашиг тус бүхий зэс зэргийн уурхайн геологи ба минералогийг шинжин буй"
ажлын үр дүн байжээ. Монгол улс ЗХУ-тай геологи, хайгуулын талаар хамтран
ажиллах хэлэлцээрийг байгуулснаас хойш 1931-1934 онд Зөвлөлтийн геологийн
экспедицүүд Монголд ирж судалгаа хийж байсан юм. Тэд алдаагүй байлаа.

Зөвлөлтийн геологич Ф.К.Шипулин 1941 онд Ламын гэгээний хийдээс баруун
урагш, Эрдэнэтийн овооноос төмрийн хүдэр, зэсийн илрэл олжээ. Гэхдээ тэр нь
үйлдвэрлэлийн ач холбогдолгүй, ирээдүй багатай эрдэсжсэн цэг юм гэж бичиж
байсан бол Ю.А.Петрович, В.В.Батезату нар 1959-1960 Эрдэнэтийн овооны уулын
гадаргуугийн байдалд судалгаа хийхдээ зэсэн эрдэсжсэн илрэл юм гэсэн дүгнэлт
хийснийг үндэслэн В.И.Ушаков, К.А.Агамалян нарын удирдсан эрэл-шалгалтын
экспедиц 1963 онд Монгол дахь зэсийн илрэлийг шалгах зорилгоор ирж ажиллахдаа
Эрдэнэтийн овоо, Сэлэнгийн Оюутын овоонд илүү анхааран геохимийн жижиг
судалгаа хийж сорьц авч зураг зохион, зэсийн хүдрийн нөөцийг таамаглан үнэлээд
энэ газрыг цаашид судлах хэрэгтэй, ирээдүйтэй объект гэсэн дүгнэлт хийж байжээ.

Манай улс социалист орнуудын ЭЗХТЗ-ийн гишүүн улс болсон 1962 оноос хойш
ордыг судлах ажил эрчимжсэн бөгөөд Монгол-Чехословакийн геологийн экспедиц
Хөвсгөл аймагт төвлөрөн ажиллах үедээ Эрдэнэтийн овоог судлаж эхэлжээ. Улмаар

190

МОНГОЛ УЛСЫН УУЛ УУРХАЙ

ЭЗХТГ-ний хүрээнд геологийн салбарт хамтран ажиллах Монгол-Чехословакийн
Засгийн газар хоорондын 1963 оны хэлэлцээрийн дагуу Чехословакийн 17.5 сая
шилжих рублийн зээлээр Хөвсгөл, Булган аймагт эрэл хайгуулын ажил хийх эхлэл
тавигдан 1964 оны хавар Эрдэнэтэд хайгуул хийх зөвшөөрөл Монголын талаас
авчээ. Чехоловакийн геологичид 1964-1968 онд Эрдэнэтийн овооны баруун хойт
хэсэгт ажиллахдаа зэсийн сульфидийн нөөц бодолт хийж С2 зэрэглэлээр 5.1 сая
тонн гэж үнэлээд техник-эдийн засгийн тооцоо хийж дуусах үед Засгийн газар
хоорондын 1963 оны хэлэлцээрийн хугацаа өндөрлөж 1968 оны эцсээр энэхүү зэс-
молибдений орд газарт хийсэн эрэл-үнэлгээний цогц ажлын анхны шат дууссан
ажээ. Энэ ажилд Монголын тал байнга анхаарал тавьж 1965 онд 2 жилийн ажлын
тайланг нь хэлэлцэж 1966 онд ТЭХҮГЯ-ны сайд М.Пэлжээ БНСЧСУ-ын Геологийн
удирдах газрын удирдлагатай уулзалт хийж байв.

Чехословак, Монголын геологичид, мэргэжилтнүүдийн хамтран хийсэн эрэл
хайгуул, зураглал зохиох ажилд Чехословакийн геологич М.Краутер, Э.Каминек,
Я.Вацл, Я.Гавчо, А.Брлой, Монголын геологич, Чехословак улсад геологичийн
мэргэжил эзэмшсэн Д.Цэрэндагва, Г.Сундуйжав, Л.Мягмар, Р.Төмөрбаатар,
Д.Рэнчинням, Д.Товуудорж нарын зэрэг хүмүүс экспедиц, анги удирдан ажиллаж
байжээ.

Эрэл-үнэлгээний үндсэн ажил дууссаны дараа 1968 онд ажлын үр дүнгийн тухай
протокол үйлдэн дараа жилийн 6-р сарын 15-нд орд ашиглах техник, эдийн засгийн
анхны тооцоог Яамны коллегийн хурлаар хэлэлцэж улмаар «БНСЧСУ, БНМАУ-
ын геологийн төв байгууллагуудын удирдагчдын уулзалтын тухай санамж бичиг»
байгуулсан юм. Энэхүү баримт бичиг ордын хайгуулд үнэтэй хувь нэмэр оруулсан
Чехословак Улс Эрдэнэтийг ашиглахад оролцоогүй юм гэсэн асуултанд нэгэн хариу
өгдөг ажээ. Тухайлбал, Чехословакийн тал тус санамж бичиг байгуулахдаа ордыг
ЭЗХТЗ-ийн гишүүн орнууд хамтран ашигласан нөхцөлд зарим тоног төхөөрөмж,
материал, бусад зүйл нийлүүлэх замаар өөрсдөө оролцож болох, түүнчлэн ЭЗХТЗ-
ийн аль нэг гишүүн орон Эрдэнэтийн овооны орд газарт нарийвчилсан хайгуул хийх
ажилд оролцоход нь бид татгалзахгүй гэсэн байр суурьтай байжээ.

Ингээд Монголын геологичид 1968-1970 онд орд газрын эрэл-үнэлгээний
шатны хайгуулын болон урьдчилсан хайгуулын шатны ажил үргэлжлүүлэв. Энэ
ажлын үр дүнд ордын нөөцийг 1200 метрийн түвшинд хүртэл С1+С2 зэрэглэл рүү
шилжүүлэх боломжтой болж ашигтай хольц болох алт, мөнгөний таамаг агуулга,
молибдени дотор рений байгааг тогтоожээ.

Ордын цар хүрээ өдөр ирэх тутам анзаарагдан асар их ирээдүйтэй болох нь
нэгэнт тодорхой болсон тул Монголын удирдагчид орд газрыг нарийвчлан судлах,
эзэмших тухай асуудлаар 1969 оны хоёрдугаар сарын 27-нд Зөвлөлтийн удирдлагад
хандан захидал бичсэн байна. Уг захидалд Монгол улс нь зөвхөн БНМАУ төдийгүй,
ах дүү социалист бусад орны эдийн засгийг хөгжүүлэхэд хэрэгтэй коксжих нүүрс,
фосфорит, төмрийн хүдэр, өнгөт ба ховор металл зэргийн нөөц ихтэй, Булган
аймаг дахь зэсийн ордыг ашиглахын тулд эхлээд геологи хайгуулын ажлыг дуусгах,
техник, эдийн засгийн үндэслэлийг зохиох зэрэг ажилд оролцвол сайн байна гэж
дурьдсан буюу өөрөөр хэлбэл урилга өгчээ. Үнэндээ тус орд газрын нарийвчилсан
хайгуулыг дан ганц манай орны хүчээр хийх, улмаар ашиглах бололцоогүй байсан
юм.

Энэ үед БНМАУ-ын Засгийн газар улс ардын аж ахуй, соёлыг 1971-1975
онд хөгжүүлэх V таван жилийн төлөвлөгөөний төслөө боловсруулж байлаа.

191

МОНГОЛ УЛСЫН УУЛ УУРХАЙ

Монгол, Зөвлөлтийн төлөвлөгөөний байгууллагуудын удирдлага 1969 оны эцсээр
Улаанбаатар хотод хуралдаж дараагийн 5 жилийн хөгжлийн төлөвлөгөөг уялдуулан
зохицуулах, үүндээ Эрдэнэтийн зэс-молибдены хүдрийн орд газрыг хамтын
ажиллагааны нэг том объект болгон ашиглах, бүх хөрөнгө оруулалтыг Зөвлөлтийн
тал гаргахдаа 50 хувийг өөрийн хөрөнгө оруулалт болгох, үлдсэн Монголын талаас
гаргах хөрөнгийг Зөвлөлтийн тал урт хугацааны зээлээр өгөх зэрэг асуудлыг
оролцуулан хэлэлцжээ.

Зөвлөлтийн талаас нааштай санал хүлээн авсан БНМАУ-ын Сайд нарын
Зөвлөл 5-р таван жилийн төлөвлөгөөг хэрэгжүүлэх зарим арга хэмжээний тухай
1970 оны гуравдугаар сарын 5-ны өдөр гаргасан 39 дүгээр тогтоолоор Эрдэнэтийн
овооны зэс-молибденийн орд газрыг ашиглахтай холбогдсон бэлтгэл ажлыг
хурдасгах, хүч хөрөнгө төвлөрүүлэх арга хэмжээний талаар санал боловсруулж
Сайд нарын Зөвлөлд нэгдүгээр улиралд багтаан оруулахыг Түлш, эрчим хүчний
үйлдвэр, геологийн яаманд даалгасан байна. Уг тогтоолын хавсралт төлөвлөгөөнд
Эрдэнэтийн овооны зэс-молибденийн орд газрын нөөцийг баталгаажуулах, уг
орд газарт 1970 оны эхний хагаст багтааж ЗХУ-аас геологи хайгуулын иж бүрэн
анги ирүүлж ажиллуулах, үйлдвэр, цахилгааны шугам, зам, тосгон байгуулахтай
холбогдсон хайгуулын ажлыг эхлүүлэх талаар Зөвлөлтийн байгууллагатай 1-р
улиралд тохиролцох, Эрдэнэтийн зэс-молибдены үйлдвэрийн техник-эдийн
засгийн үндэслэлийг Зөвлөлтийн зохих байгууллагаар зохиолгох ажлыг 1971
оны 1-р улирлаас эхлэн хийлгүүлэх талаар тохиролцож, Эрдэнэтийн овооны зэс-
молибдены орд газрыг ЗХУ-тай хамтран ашиглах хэлбэр, нөхцөлийн талаар санал
боловсруулах зэрэг хэд хэдэн асуудал тусгажээ.

Монголын тал Зөвлөлтийн холбогдох байгууллагуудын хүчээр Эрдэнэтийн
овооны орд газарт геологи, хайгуулын нэмэлт ажил явуулах, 1971 оноос техник-
эдийн засгийн үндэслэл, төсөл-төсвийн баримт бичиг зохиох, ус, эрчим хүчээр
хангахтай холбоотой хайгуул, инженерийн бусад судалгаа явуулах, комбинатыг
1971 оноос барьж эхлэх зэрэг асуудлыг дэвшүүлэн тавьж, Монгол-Зөвлөлтийн
Хамтарсан үйлдвэр байгуулах замаар, уг орд газрыг ашиглах нь зүйтэй гэсэн
саналыг 1970 оны 9 дүгээр сарын 5-нд тавьж байсан нь орд газрыг эзэмшихэээр
хэрхэн яарч, тал бүрийн анхаарал тавьж байсныг харуулна. Түүнчлэн Эрдэнэтийн
баялгийг хамтран олборлох, боловсруулах тухай асуудал Монголын нам, засгийн
төлөөлөгчид 1970 оны аравдугаар сарын сүүлчээр ЗХУ-д айлчлах үед нэлээд
тодорхой яригдсан байна. Яриа хэлэлцээг МАХН-ын Төв Хорооны ерөнхий нарийн
бичгийн дарга, БНМАУ-ын Сайд нарын Зөвлөлийн дарга Ю.Цэдэнбал, ЗСБНХУ-ын
Сайд нарын Зөвлөлийн дарга А.Н.Косыгин нар төлөөлөгчдийг тэргүүлэн хийжээ.

Алексей Николаевич Косыгин хэмээх реформаторч, инээмсэглэж харагдах
нь ховор, энэ яхир өвгөнтэй хийсэн энэхүү хэлэлцээр амаргүй байсан ч төсөл
хэрэгжүүлэх асуудлыг тэр дэмжсэн нь түүнээс маш их ашиг олж болохыг төсөөлж
байсных биз ээ. Тийм болсон юм. Тэр бол ах дүүгийн найрамдал гэх романтик
Л.И.Брежневээс өөр, жинхэнэ прагматик, технократ хүн байлаа. Ингээд айлчлалын
үр дүнгээр 1970 оны аравдугаар сарын 28-нд хамтарсан протоколд гарын үсэг
зуржээ. Уг протокол нь Засгийн газар хоорондын дараа, дараагийн хэлэлцээрийн
үндэс болсон билээ.

Манай төлөөлөгчдийн тэргүүн энэ хэлэлцээний явцад Эрдэнэтийн зэсийн ордоо
ашиглахыг туйлын их сонирхож байгаа тухай, бараг 80-100 мянган тонн зэс жил бүр
гаргаж болохуйц хүдрийн агуулга сайтайг тайлбарлан цогцолбор үйлдвэр байгуулах

192

МОНГОЛ УЛСЫН УУЛ УУРХАЙ

ажилд ойрын үед орохыг хүсэж байжээ. Харин Зөвлөлтийн засгийн тэргүүн ил, далд
хүдрийн уурхайн ашиг тусын ялгаа, хүдрийн агуулгын ач холбогдлыг Норильскийн
ордын жишгээр ярьж хайгуулын ажлын чанарыг сайжруулах, Эрдэнэт үйлдвэрийг
барихын тулд Монголд хэрэгжүүлэх зарим төслүүд, жишээлбэл, сангийн аж ахуй,
ойн аж үйлдвэр, зарим жижиг үйлдвэрийн газар байгуулахад зориулсан зарим
хөрөнгийг багасгаж, түүнд шилжүүлж болох юм гэж байжээ. Гэвч энэ хүний Засгийн
газар тэргүүлж байх үед манай улсад Зөвлөлтийн барилгачдын гараар олон

сангийн аж ахуй, бэлгийн гэгдэх 964 хүүхдийн 10 жилийн дунд сургууль олноор

байгуулагдсан билээ. Тэрээр Эрдэнэт УБҮ ашиглалтанд орохыг үзэн дараахан нь

1980 оны өвөл нас баржээ. А.Н.Косыгин ЗСБНХУ-ын Сайд нарын зөвлөлийн

даргаар хамгийн урт буюу 1964-1980 онуудад ажиллаж байсан юм. Тэр Зөвлөлтийн

цэрэг 1979 оны сүүлээр Афганистанд орохын эсрэг байсан цорын ганц удирдагч

байсан бөгөөд үүнээс хойш Л.И.Брежневтэй хувийн харьцаагаа тасалсан гэдэг.

Түүний хэрэгжүүлсэн Косыгиний реформ

гэгдэх үйл ажиллагааны тухай товч дурьдахад

Харьковын Улсын их сургуулийн профессор

Е.Либерман үйлдвэрүүдийн төлөвлөлт,

материаллаг урамшууллыг сайжруулах тухай

буюу үндсэндээ үйлдвэрүүдийн бие даасан

аж ахуйн тооцоот үйл ажиллагааг дэмжсэн,

дээрээс өгдөг төлөвлөгөөт үзүүлэлтийг цөөлөх

тухай дэвшүүлсэн үзэл санааг А.Косыгин

дэмжин хэрэгжүүлэх ажлаа ЗХУ-ын Сайд нарын

зөвлөлийн даргын хувьд ЗХУКН-ын 1965 оны

9-р сарын Төв хорооны бүгд хурлын тогтоол

гарган эхлүүлсэн юм. Тэрээр 1965-1968 оны

хооронд реформын шинжтэй 10 гаруй тогтоол

гаргуулж хэрэгжүүлсний нэг нь үйлдвэрийн

газарт дээрээс өгдөг төлөвлөгөөт үзүүлэлтийн

Л.И.Брежнев, А.Н.Косыгин тоог 30-аас 9 болгон цөөлж чадсан явдал юм.
Энэ хүний 1964-1970 онд явуулсан эдийн

засгийн бодлогын реформын үед ЗХУ-ын дотоодын нийт бүтээгдэхүүний жилийн

дундаж өсөлт 7.4%, үндэсний орлого 7.7%, 1960 онтой харьцуулбал үйлдвэрлэлийн

үндсэн фонд 52%, өргөн хэрэглээний барааны үйлдвэрлэл 203%, жижиглэн

худалдааны эргэлт 198%, цалингийн фонд 220%-иар тус тус өсөж Зөвлөлтийн

эдийн засгийн “алтан үе” гэж нэрлэгдсэн билээ.

Гэвч дотоодын зарим удирдагчдын эсэргүүцэл (Н.Подгорный), аппаратын
доторх өрсөлдөөн (Н.Тихонов), цэргийн эрхтнүүд (Д.Устинов) батлан хамгаалах
зардлыг жил бүр өсгөхийг шаардах, гол экспортын бүтээгдэхүүн болох нефтийн
шинэ орд ашиглалтанд орж нефтийн үнэ гадаад зах зээл дээр өссөн (үүнийг нэг
хүчин зүйл болсон гэж зарим судлаачид үздэг) зэргийн улмаас реформын эрч 1971
оноос суларсаар дээрх үзүүлэлтүүд 1979 он гэхэд тус тус 4.4%, 4.4%, 34% болон
буурч ЗХУ-ын эдийн засаг зогсонги байдалд орсон гэж үздэг. Энэхүү ухралт манай
оронд ч нөлөөлж байсан бөгөөд манай зарим удирдагчид үүнийгээ “өсөлтийн
бэрхшээл” гэж тайлбарлаж нэг үзэж байлаа.

Хоёр засгийн газрын тэргүүний хэлэлцээрээс хойш удалгүй ЗХУ-ын Засгийн
газар 10 шахам экспедиц, удирдах газрын мэргэжилтнүүдээс бүрдсэн геологи

193

МОНГОЛ УЛСЫН УУЛ УУРХАЙ

хайгуулын «Булган» экспедиц ирсэн бөгөөд ажил хэрэг орд газар дээрээ өрнөн
хайгуулын төлөвлөгөөт ажил жил, хагасын дотор Е.И.Мартовицкийн удирдлага
дор хийгджээ. Геологичид ордын чулуулгийн онцлогоос шалтгаалан зөвхөн баганат
өрөмдлөгө, алмазан хошуугаар нийт 28 мянган тууш өрөмдлөг хийж талбайн
хүдрийн нөөцийг В+С1+С2 зэрэглэлээр тооцохдоо орд газрын баруун хойт хэсэг
буюу Эрдэнэтийн овооны нөөцийг тодорхойлжээ.

БНМАУ-ын Сайд нарын Зөвлөлийн дэргэдэх Улсын нөөцийн комисс 1972
оны арванхоёрдугаар сарын 15-нд Эрдэнэтийн орд газрын баруун хойт хэсгийн
балансын нөөцийг 521,7 сая тонн хүдэр буюу 3,4 сая тонн цэвэр зэс, 89,0 мянган
тонн молибдени гэж баталгаажуулан бүртгэсэн нь уулын баяжуулах «Эрдэнэт»
үйлдвэрийг барьж байгуулах үндсэн нөхцөлийг бүрдүүлж, түүний зураг төсөл
боловсруулах үндэслэл нь болсон юм.

Энэ бол 1964 оноос 1972 оны дунд үе хүртэл Монгол,Чехословак, Зөвлөлтийн
хайгуулчид ээлж дараалан, хүч хамтран асар том орд газрын системчилсэн
судалгааг найман жил хагасын дотор амжилттай хийж дуусгасны үр дүн байлаа.
Энэ ордын хайгуул хийж нөөцийг тогтооход өөрийн хүч хөдөлмөрөө дайчлан
ажилласан дотоод, гадаадын олон геологичид, судлаачдыг төр, засгаас шагнаж
урамшуулсан бөгөөд үүний дотор геологич Г.Сундуйжав, Л.Мягмар нар 1973 онд
Төрийн шагнал хүртсэн билээ.

Түлш, эрчим хүчний үйлдвэр, геологийн яам Эрдэнэтийн овооны геологи,
хайгуулын ажил хийх, үйлдвэрийн техник, эдийн засгийн үндэслэл зохиох,
үйлдвэрийн барилга байгууламж барих, Засгийн газар хоорондын Хэлэлцээрийн
төслийг боловсруулах, Зөвлөлтийн талтай тохиролцох, Монголын талын
Оролцогчийн үүрэг гүйцэтгэх нэн хариуцлагатай ажлыг шууд удирдан зохион
байгуулж байлаа. Тухайн үед энэ яамны удирдлагад байсан М.Пэлжээ, Ч.Хурц,
П.Очирбат, Д.Рэнчинханд, М.Дамдинсүрэн нарын зэрэг хүмүүс онцгой үүрэг
гүйцэтгэжээ.

Ю.Цэдэнбал дарга 1972 оны 11 дүгээр сард буюу Улсын нөөцийн комисс ордын
нөөцийг албажуулахаас өмнө яаран мөнөөх Зөвлөлтийн коллега А.Н.Косыгинд
албан захидал илгээн Эрдэнэтийн уулын үйлдвэр байгуулах тухай Засгийн
газар хоорондын хэлэлцээр байгуулах, Эрдэнэтийн орд газар дээрх цогцолбор
обьектуудыг барьж байгуулахад 120 сая рублийн хэмжээний тусгай зээл олгох,
цогцолборыг 1979 оны эхээр барьж дуусгах, үйлдвэрийн эхний ээлжийн обьектуудыг
түргэн барихад хөнгөлөлттэй санхүүжилт нээх, бусад асуудлыг 1973 оны нэгдүгээр
улирлаас оройтуулахгүйгээр нэмэлт хэлэлцээрийн хүрээнд өөр хоорондоо
тохиролцохыг Монгол, Зөвлөлтийн зохих байгууллагуудад даалгах нь зүйтэй байна
гэсэн хүсэлтээ хүргүүлжээ.

Хоёрдугаар дайны эхэн үеийн нүүлгэн шилжүүлэлт, хүнс, хөнгөн аж үйлдвэр,
өргөн хэрэглээний барааны хангамж зэрэгтэй нүүр тулж жирийн хүмүүсийн аж
амьдралын зовлон жаргалыг өөрийн биеээр мэдэрсэн, тэгээд ч эх орны эдийн
засагт “сохор зоос” ч хэрэгтэй гэж үздэг Алексей Николаевич уг захидалд хариу
өгөхдөө няхуур зангаа тавилгүй “1973 оны 2 дугаар сард хамтын үйлдвэрийн
газар байгуулж орд газрыг эзэмшихтэй холбоотой эхний ээлжийн обьектууд,
бусад геологийн судалгаа, шинжилгээ болон барилгын ажлыг Зөвлөлтийн
байгууллагуудын хүчээр 1973-1976 онд явуулахыг Зөвлөлтийн тал зөвшөөрч байна.
Эдгээр ажлыг санхүүжүүлэхийн тулд 120 сая хүртэл рубль төлөвлөнө. Зөвлөлтийн
байгууллагуудын гаргах зардлыг нөхөхийн тулд 60 сая хүртэл рублийн зээлийг

194

МОНГОЛ УЛСЫН УУЛ УУРХАЙ

Монгол улсын Засгийн газарт дээр заасан төсвийн нийт дүнгээс бодож олгох
боломжтой, үлдсэн 60 сая хүртэлх рублийг Зөвлөлтийн тал хамтарсан үйлдвэрийн
дүрмийн санд оруулах, татварын хэсгийг төлөхөд зориулна. Орд газрыг эзэмших
эхний ээлжийн ажлыг санхүүжүүлэхэд 60 хүртэл сая рублийн зээлийг Монгол улсад
олгох хэлэлцээрт ойрын үед гарын үсэг зурахад бэлэн байна. Хамтарсан үйлдвэрийг
байгуулахтай холбоотой зохион байгуулалт, техник, санхүү, худалдааны тодорхой
асуудлаар 1973 оны 3 дугаар сард зөвлөлдөх, үүний дараа орд газрын бааз дээр
үйлдвэр барих асуудлаар санал бэлдэх, тэр санал хэлэлцээрт гарын үсэг зурах
үндэс болно” гэсэн өөрийн гол санаа бодлоо илэрхийлжээ.

Удалгүй Монгол, Зөвлөлтийн Засгийн газар хоорондын комиссын XI хуралдаан
болж, Эрдэнэтийн овооны зэс, молибдены орд газрыг ашиглахад хамтран ажиллах
тухай асуудлыг хэлэлцэн хэлэлцээр байгуулсан нь "Эрдэнэт" үйлдвэрийг байгуулах
зам шуударсныг харуулсан юм.

Засгийн газар хоорондын комиссын XI хуралдаанаас хойш найман сарын
дараа Монгол-Зөвлөлтийн Хамтарсан уул уурхайн баяжуулах "Эрдэнэт" үйлдвэрийг
барьж байгуулах тухай хэлэлцээрийг 1973 оны 11 дүгээр сарын 22-ний өдөр албан
ёсоор үзэглэсэн билээ.

Хэлэлцээрийн үеэр Монголын тал "Эрдэнэт" үйлдвэрийн бүтээгдэхүүнийг
дэлхийн зах зээлийн үнээр борлуулах, улмаар тэдгээр орноос зарим чухал машин,
тоног төхөөрөмжийг худалдан авах, байгалийн баялаг ашигласны төлбөр авах,
үйлдвэрээс гарах бүтээгдэхүүний дотор алт, мөнгө, рений зэргийн үнийг хэрхэн
тооцох зэрэг асуудлыг оруулах талаар санал тавьсан боловч, Зөвлөлтийн тал
хүлээн аваагүй байна. Гэхдээ үүнээс өмнө үйлдвэрийг барьж байгуулах ажилд
оролцох Зөвлөлтийн барилгачид, угсрагчдын эхний хэсэг болох 18 хүн 1973 оны
дөрөвдүгээр сард Эрдэнэтэд ирсэн гэдэг.

Зарим нэг шогч хүмүүс Чилийн Пиночет Эрдэнэтийг бариулсан гэж хошигнох
нь бий. Тэд 1973 оны 9-р сард дэлхийн зэсийн хүдрийн тэргүүн олборлогч, зэс
экспортлогч Чили оронд социалист чиг баримжаатай ерөнхийлөгч Сальвадор
Альенде цэргийн эргэлтээр алагдан Америкийн талыг баримтлагч генерал Август
Пиночет засгийн эрхэнд гарснаар Зөвлөлтийн зэсийн импорт хумигдсан байх гэсэн
үндэслэлээр иймэрхүү хошигнол хийж байдаг. Гэтэл манай Эрдэнэтийн үйлдвэр
байгуулсан түүхт үйл явцын он цагийн хэлхээ тийм биш байжээ гэдгийг бэлхнээ
харуулна. Харин уг үйл явдал манай бүтээн байгуулалтын хурд, эрчид нөлөөлсөн
байх магадлалтай.

“Эрдэнэт” УБҮ-ийг барьж байгуулах техникийн иж бүрэн зураг төслийн
ерөнхий зохиогчоор "Гипроцветмет" институт, бусад 40 орчим байгууллагыг татан
оролцуулж, 18 сарын дотор зураг, төслийг боловсруулав. Барилгын ажлын ерөнхий
нийлүүлэгчээр ЗХУ-ын 17 яам, газар ажиллаж, тэдгээрийн харьяа 462 үйлдвэрээс
тоног төхөөрөмж, материал нийлүүлж байжээ. Мөн Монголын 14 яам, газар
оролцов..

"Эрдэнэт" хэмээх үйлдвэр, хот барьж байгуулсан гол хүч нь Зөвлөлтийн
барилгачид, харин Монгол барилгачид нь голчлон цэргийн хүмүүс байжээ. Нийт
барилгачдын тоо 1974 оны эцэс гэхэд дөрвөн мянга орчим, цаашдаа 15000 хүртлээ
өсчээ. Эрдэнэтийн барилга байгууламж дээр ЗХУ-ын 172 хот, 40 мужийн төлөөлөл
болсон 43 үндэстэн, ястан, мэргэжилтэн, тэдний гэр бүл, цэргийн барилгачид
ажиллаж байсан бол Улаанбаатар, Дархан, 12 аймгаас МХЗЭ-ийн 1000 орчим
гишүүн залуус илгээлт өвөртлөн ирж бүтээн байгуулалтанд оролцжээ. Эхний үед

195

МОНГОЛ УЛСЫН УУЛ УУРХАЙ

барилгачид янз бүрийн гэр, майхан, байр сууц, геологичдын ажиллаж амьдарч
байсан тосгон зэрэгт амьдарч байсанч Эрдэнэтийн овооны дэргэд хүчирхэг уулын
үйлдвэр, саруул, цэвэрхэн хот асар богино хугацаанд боссон билээ. Түүнчлэн
Эрдэнэт хэмээх томоохон хот сүндэрлэсэн төдийгүй бүс нутгийн хөгжил, улсын
хэмжээний ач холбогдол бүхий дэд бүтцийн олон обьект, барилга байгууламж
даган бий болжээ. Улмаар нутаг дэвсгэр нь Булган аймагт харьяалалтай засаг,
захиргааны шинэ нэгж-Эрдэнэт хороо ч байгуулав.

Ийнхүү Эрдэнэтийн зэс-молибденийн ордын хайгуул дуусч нөөцийг нь
баталгаажуулан өнгөрсөн хөгжлийн нэр нүүр болсон их үйлдвэр байгуулах улс төр,
нийгэм эдийн засгийн нөхцөл бүрджээ.

2. БҮТЭЭН БАЙГУУЛАЛТЫН ГЭРЭЭНИЙ АР, ӨВӨР: 1973-1978

Монгол-Зөвлөлтийн Хамтарсан уул уурхайн баяжуулах "Эрдэнэт" үйлдвэрийг
барьж байгуулах тухай хэлэлцээрийг 1973 оны 11 дүгээр сарын 22-ний өдөр
БНМАУ-ын Сайд нарын зөвлөлийн дарга Ю.Цэдэнбал, ЗСБНХУ-ын Сайд нарын
зөвлөлийн орлогч дарга И.Т.Новиков нар хоёр талыг албан ёсоор төлөөлөлөн
гарын үсэг зурав. Тэр жилийн 2-р сарын 20-нд анхлан хоёр улсын Засгийн газрын
хэмжээнд хийсэн хэлэлцээрээс хойш гэрээний заалтуудыг харилцан тохиролцох
амаргүй өдрүүд өнгөрсөн байлаа.

Үйлдвэр Дүрмийн сан байгуулахдаа хоёр тал тэнцүү хувь хөрөнгөөр оролцох,
түүний хэмжээг техникийн зураг төслийг боловсруулж баталсны дараа тодорхой
болгон үйлдвэрийн бүх барилга байгууламж дууссаны дараа хэлэлцэн тохирогч
талууд тодотгохоор тусгажээ.

Хэлэлцээрийн дүнд гаргасан баримт бичигт Хамтарсан үйлдвэр нь өөрийн эрх
хэмжээний хүрээний эд хөрөнгөнд хүлээсэн үүргийнхээ дагуу хариуцлага хүлээх,
хамтарсан үйлдвэрийн бүрэлдэхүүнд багтаж буй барилга байгууламжуудыг барих,
тэдгээрийн хүчин чадлыг ашиглах үеийн турш нийтийн үйлчилгээний төлбөрөөс
бусад улсын болон орон нутгийн бүх татвар, хураамжаас чөлөөлөх бөгөөд харин
хүчин чадлыг эзэмшиж, техник эдийн засгийн үзүүлэлтэд хүрсний дараа албан
татвар төлөх асуудлыг харилцагч талууд зохицуулах юм гэж заажээ. Мөн хамтарсан
үйлдвэр хоёр орны нутаг дэвсгэр дээр барилга байгууламж, үйлдвэрлэлийн үйл
ажиллагаанд зориулсан материал, тоног төхөөрөмж, бараа материалын үнэ бүхий
зүйлсийг гаргах, оруулахад гаалийн татвар, хураамжаас чөлөөлөгдөхөөр заажээ.

Түүнчлэн ашгийг хамтарсан үйлдвэрийн оролцогч талууд тэнцүү хувь
хэмжээгээр хувааж авах, үйлдвэрийн бүтээгдэхүүнийг Дүрмийн санд хэлэлцэн
тохирогч талуудын оруулсан хөрөнгөний хувь хэмжээнд тэнцүүлэн хуваарилах,
гэхдээ ашгийн зөвлөлтийн хувь хэмжээнд ноогдох бүтээгдэхүүний хэсгийг үүнд
оруулах, Дүрмийн сангийн зөвлөлтийн хувь хэмжээнд ноогдох бүтээгдэхүүний
хэсгийг Монгол-Зөвлөлтийн худалдааны хэлэлцээрийн нөхцөлөөр ЗХУ-д нийлүүлэх,
Дүрмийн сангийн Монголийн хувь хэмжээнд ноогдох бүтээгдэхүүний хэсгээс
ашгийн монголын хувь хэмжээнд ноогдох бүтээгдэхүүний хэсгийг хасаад ЗХУ давуу
эрхтэйгээр худалдан авч болох ба бүтээгдэхүүний үлдсэн хэсэг нь Монголын талын
захиран зарцуулалтад үлдэх зэрэг ярвигтай заалтууд орсон байлаа.

Ажилчин, албан хаагчдын хөдөлмөрийн нөхцөлийг БНМАУ-ын хууль, тогтоомж,
үйлдвэрийн ажилтнуудын тухай дүрмээр тодорхойлох, гэхдээ ЗХУ-ын иргэн,
ажилтан нар Монголын хууль тогтоомжоор тогтоосон шууд албан татвар, хураамж,

196

МОНГОЛ УЛСЫН УУЛ УУРХАЙ

хувийн албан үүрэг, үйлдвэрт ажиллахаар ирэхдээ буюу Монгол улсаас явахдаа
хувийн хэрэгцээндээ оруулж ирэх, авч гарах хэрэглээний зүйл, аж ахуйн хэрэгсэлд
гаалийн татвар ноогдуулахаас чөлөөлөгдөхөөр Хэлэлцээрт заасан нь хөрөнгө
оруулагч талын давуу байдлын илэрхийлэл байжээ. Хамтарсан үйлдвэрийн Дүрэм
нь өдөр тутам баримтлах үндсэн журам болж түүнд хэлэлцээрийн үндсэн санаа,
агуулгыг энэхүү Дүрмээр нарийвчлан тогтоон хэрэгжүүлж эхэлжээ.

Түүнчлэн Хамтарсан үйлдвэрийн эд хогшлыг улсын буюу нийгмийн хэрэгцээнд
албадан авахгүй, мөн захиргааны журмаар хураах буюу албадан шилжүүлэхгүй
гэж тогтоосон бөгөөд үйлдвэрийг хэлэлцэн тохирогч талуудын зөвшилцсөнөөр
татан буулгаж болно гэж заасан юм.

Хэлэлцээрийн Зургадугаар зүйлд ”...Хамтарсан үйлдвэрийн бүтээгдэхүүний
гадаад худалдааны үнэ болон дотоодын бөөний үнийн хэмжээ, харьцаа нь
хамтарсан үйлдвэрийн ашигт үйл ажиллагаа, хоёр орны эдийн засагт тааламжтай
нөлөө үзүүлж чадахаар тогтоогдсон байх ёстой...” гэж заасан байжээ.

ЗХУ-ын Геологийн яам орд газарт 1971-1972 онд геологи хайгуулын
нарийчилсан ажил явуулан нөөцийн тооцоог хийж хоёр улсын Нөөцийн улсын
комиссууд хамтарсан хурлаараа уг тооцоог батлахаас өмнө Эрдэнэтийн орд газрыг
эзэмших урьдчилсан техник-эдийн засгийн үндэслэлийг зохиогдсон гэдэг. Зураг,
төслийн ерөнхий зохиогч ”Гипроцветмет” институтийн зураг төслийн ерөнхий
инжинер А.Б.Поливин ”Гипроцветмет” институт 1970 онд орд газрын техник-эдийн
засгийн ерөнхий зураг төсөл зохиоход “Гипроцветмет” институт зураг төслийн болон
эрдэм шинжилгээ-судалгаа, хайгуул шинжилгээний 40 орчим байгууллагыг татан
оролцуулж, орд газрыг богино хугацаанд эзэмших үйлдвэрийн техник-эдийн засгийн
үнэлгээ өгч, 18 сарын дотор техникийн иж бүрэн зураг төслийг боловсруулсан” гэж
бичиж байжээ.

БНМАУ-ын Сайд нарын Зөвлөл хоёр улсын Нөөцийн улсын комиссууд ордын
нөөцийг 1972 онд баталны дараа 1972 оны 7-р сарын 28-ны 305 дугаар тогтоолоор
Эрдэнэтийн овооны зэс-молибдены орд газрыг эзэмших техник-эдийн засгийн
үндэслэлийг баталж, энэ орд газрын бааз дээр уулын баяжуулах үйлдвэр байгуулах
нь зүйтэй гэж үзсэн байжээ.

“Эрдэнэт” үйлдвэрийн техникийн иж бүрэн зураг төслийг ЗХУ-ын Барилгын
хорооны улсын ерөнхий шинжилгээний газар, Төлөвлөгөөний хороо, БНМАУ-
ын Сайд нарын Зөвлөлийн 1975 оны 4-р сарын 15-ны өдрийн захирамжийн
дагуу түүний орлогч дарга С.Лувсангомбоор ахлуулсан 21 хүний бүрэлдэхүүнтэй
Монголын барилгын хорооны экспертизийн комисс, Төлөвлөгөөний комисс хянан
үзжээ. ЗХУ-ын Өнгөт металлургийн яам ч баталжээ.

Удалгүй БНМАУ-ын Сайд нарын Зөвлөлийн 1975 оны 4-р сарын 25-ны өдрийн
(207-р) тогтоолд “Эрдэнэтийн уулын байжуулах үйлдвэрийн хүдэр олборлох,
баяжуулах жилийн хүчин чадлыг 16 сая тонн, түүний нийт хөрөнгө оруулалтыг 595
сая шилжих рубль, үүнээс аж үйлдвэрийн обьектуудынхыг 408 сая шилжих рублиэр
тогтоож, уг үйлдвэр байгуулах иж бүрэн техникийн зургийг баталсугай” гээд хүдэр
олборлох, баяжуулах хүчин чадлыг 1978 онд 4 сая тонн, цаашид жил бүр дөрвөн
сая тонноор нэмэгдүүлж 1981 онд ашилалтанд бүрэн оруулахыг заасан байна.

Тус төслийг зохиоход Монгол мэргэжилтнүүд ч өөрийн санаа оноог оруулж
байжээ. М.Дамдинсүрэн, Ц.Эрдэнэжав, П.Очирбат, Д.Рэнчинханд нарын зэрэг
манай мэргэжилтнүүд нутгийн цаг агаарын онцлогоос үүдсэн уулын ажил явуулах

197

МОНГОЛ УЛСЫН УУЛ УУРХАЙ

зарим арга зүй, туузан дамжуулагчаар хүдрийг тээвэрлэх ил уурхай-баяжуулах
фабрикийн дамжлагын тухай, ган, ширэм, өнгөт металлын цутгуурын цех бүхий
засвар механикийн завод байгуулах, бүх машины 60-аас доошгүй хувийг дулаан
гараашаар хангах зэрэг олон чухал санал дэвшүулж байжээ. Төслийн ерөнхий
инженер А.Б.Поливин зураг төслөө батлуулан буцахдаа:

-Танайд том үйлдвэр байхгүй болохоор ийм талын юм мэдэх хүн байхгүй гэж
бодож ирсэн юм. Гэтэл танай мэргэжилтэн нарын дотор олон улсын түвшинд
хүрсэн хүмүүс байна шүү. Тэднийгээ хайрлаж явах хэрэгтэй гэж хэлсэн тухай
М.Пэлжээ сайд асан дурсан ярьсан гэдэг.

Ийнхүү эхний ээлжийн жилд 4 сая тонн хүдэр олборлох, боловсруулах
цогцолборыг ашиглалтад өгөх хугацааг 1978 он гэж 1973-1975 онд ажлын зураг,
төслүүд хийгдсэн бол бүрэн хүчин чадалдаа хүрэх үе нь 1982 он гэж тооцсон зураг,
төслийг 1976-1978 онд гүйцээн хийсэн байна.

Төслөөр, уурхай нь 2500 метр урт, 1150 метр өргөн, 270 метр гүнтэй, хүдрийн
балансын нөөц нь 517 сая тонн, ил уурхайн ажиллах хугацаа 37 жил, үйлдвэр
жилдээ 16.0 сая тонн зэс-молибденийн хүдэр олборлон баяжуулж 118 мянган тонн
цэвэр зэс бүхий 35 хувийн агуулгатай 338 мянган тонн зэсийн баяжмал, 1.3 мянган
тонн молибдени агуулсан 47 хувийн 2.7 мянган тонн молибденийн баяжмал гаргах
хүчин чадалтай байх ажээ.

Тус үйлдвэрийн дэд бүтэц, бусад туслах барилга байгууламжийн цар хүрээг
энд тоочих аргагүй, ойлгомжтой билээ. Тус төсөлд уурхайчдын нийгмийн асуудлыг
ч орхигдуулаагүй байв.

Эрдэнэт хот эхний ээлжинд 15000 хүнтэй дөрвөн бие даасан бичил хороолол
байх бөгөөд цаашид хоёр дахин өргөжинө гэж тооцсон байлаа. Иймээс 1974 оноос
орон сууц, соёл, ахуйн үйлчилгээний нилээд барилгын ажил эхлэж 1974 ондоо 964
хүүхдийн сургуулийн барилга иж бүрнээр барьж ашиглалтад бүрэн өгсөн байна.
Уулын баяжуулах үйлдвэрийн Ерөнхий захиргааг ч тэр онд Зөвлөлийн хурлаар 7-р
сард байгуулжээ.

Энэ онд Сэлэнгэ-Эрдэнэтийн ус дамжуулах 64 км хоолойг барьж эхлэн 1976
оны 12 сарын 29 гэхэд дуусгажээ. Улсын хэмжээний ач холбогдол бүхий гаднах
дэд бүтцийн барилга байгууламжид Галуут нуурын цахилгаан станцаас Дархан-
Эрдэнэтэд орж ирэх 220 кВ-ын 407 км урт эрчим хүч дамжуулах шугам, Дархан-
Эрдэнэтийн автомашины 180 км урт зам, Салхит-Эрдэнэтийн 167.5 км урт төмөр
зам болон бусад барилга байгууламж төлөвлөж 1974-1976 онд барьж байгуулан
ашиглалтанд оруулсан ажээ.

Орд газар дээрч ажил өрнөн 1976 оны хоёрдугаар сарын 24-нд баяжуулах
фабрикийн үндсэн цехийн суурь тавьсан бол 6-р сарын 11-нд Эрдэнэтийн овоонд
анхны тэсэлгээ хийж, хөрс хуулалтын ажлыг эхэлсэн тухай түүх бичигджээ.

Монголын Засгийн газраас 1976-1978 онд Эрдэнэтийн үйлдвэрийн чиглэлээр
10 гаруй тогтоол, протокол гаргаж ”Эрдэнэт” үйлдвэрийн Зөвлөлийн хуралдаан
1974-1978 онд найман удаа болж байсны нэг гол асуудал нь ажиллагсад, боловсон
хүчин байжээ.

198

МОНГОЛ УЛСЫН УУЛ УУРХАЙ

3. СУРГАМЖИТ ОН ЖИЛҮҮД, 1978-1991

Монгол газар нутаг дээр жилдээ 4 сая тонн хүдэр олборлож боловсруулах
хүчин чадалтай Уулын баяжуулах “Эрдэнэт” үйлдвэрийг 1978 оны арванхоёрдугаар
сарын 14-ний өдөр ашиглалтад орлоо.

Эрдэнэтийн эхний ээлжийг хүлээлгэн өгөх, авахад ЗХУ-ын Өнгөт металлургийн
яамны сайд Ломако П.Ф, Гадаадтай эдийн засгийн талаар харилцан улсын
хорооны орлогч дарга Осадчук Е.И. БНМАУ-ын ГУУҮЯ-ны сайд Ч.Хурц, ГЭЗТХУХ-
ны дарга Д.Салдан нар, орд хамтран ашиглахаар байгуулсан хэлэлцээр хэрэгжсэн
тухай баримт бичигт ЗХУ-ын Сайд нарын Зөвлөлийн нэгдүгээр орлогч дарга И.В.
Архипов, БНМАУ-ын Сайд нарын Зөвлөлийн нэгдүгээр орлогч дарга Д.Майдар нар
тус тус гарын үсэг зурцгаав.

Тус үйлдвэрийг барьж байгуулахын төлөө тууштай зүтгэн тэмцэж явсан БНМАУ-
ын удирдагч Ю.Цэдэнбал ЗХУ-ын төлөөлөгч И.В.Архипов нар үйлдвэрийн автомат
залгуурын товчийг дарснаар “Эрдэнэт" үйлдвэр ажиллаж эхлэв. Харин дараагийн
ээлжүүд буюу хоёр дахь ээлжийг 1980 оны 6-р сарын 25-нд, гурав дахь ээлжийг
1981 оны хоёрдугаар сарын 21-нд, дөрөв дэх ээлжийг 1981 оны зургаадугаар сарын
10-нд тус тус ашиглалтанд авчээ.

Ийнхүү “Эрдэнэт” үйлдвэрийн эхний ээлжийн дараа 2,3,4-р ээлж түргэн
хугацаанд ашиглалтад орсноор тус үйлдвэр төслийн бүрэн хүчин чадлаар ажиллах
боломжтой болсон бөгөөд 1983 оны арваннэгдүгээр сарын 1-нд Монгол-Зөвлөлтийн
хамтарсан уул уурхайн баяжуулах “Эрдэнэт” үйлдвэрийн иж бүрэн цогцолборыг
төслийн бүрэн хүчин чадлаар нь “хүлээн авах”, “хүлээлгэж өгөх” тухай хоёр
улсын Засгийн газрын актад гарын үсэг зурах арга хэмжээ Эрдэнэт хотод болжээ.
Ингээд жилд 16 сая тонн хүдэр олборлох хүчин чадал бүхий “Эрдэнэт” үйлдвэр
бүрэн хэмжээгээрээ ажиллаж эхэлсэн байна. 1979-1989 онд нийтдээ таван ээлж
ашиглалтад дараалан орж техник, технологийн хүчин чадал, хүмүүсийн ур чадвар,
орчин нөхцөлд олон дэвшил, хөгжил гарчээ. Уран бүтээлчид ч үүнийг анзааран
дуу хуураа хөглөж хүмүүс ч “Эрдэнэтийн овоо өнгөтэй байна, Эрин зууны ...” гэж
магтан дуулах болжээ. Нүүдэл, суудал ч ихсэв.

Үнэхээр Монгол Улс 1976-1986 онуудад үйлдвэрлэлийн үндсэн фондоо
2.4 дахин, үндэсний орлогоо 1.8 дахин, аж үйлдвэрийн үйлдвэрлэлээ 2.3 дахин
нэмэгдүүлж чаджээ. Энэ хугацаанд аж үйлдвэрийн нийт бүтээгдэхүүн 2.5 дахин,
уул уурхайн бүтээгдэхүүн 18.7 дахин нэмэгдэж, уул уурхайн үйлдвэрлэл 1987 оны
дүнгээр аж үйлдвэрийн бүтээгдэхүүний 19 хувь, экспортын бүтээгдэхүүний 40 илүү
хувийг эзлэх болсон байна.

"Эрдэнэт” үйлдвэрт 1989 оны 9-р сарын 1-ний байдлаар нийт ажиллагсадын
66.5 хувь, инжинер-техникийн ажилтны 48 хувь нь монгол хүн болсон байв.

Хамтарсан үйлдвэрт тухайн үеийн өндөр бүтээмжтэй техник, тоног төхөөрөмж
бүрдэж түүнийхээ хүчин чадлыг ч бүрэн ашиглаж байжээ.

Хамтарсан үйлдвэрийн эхний 11-12 жилийн үйлдвэрлэлийн үйл ажиллагаа
бахархам байсанч 1973 оны арваннэгдүгээр сарын 22-ны өдрийн Хэлэлцээр,
Протоколын зарим заалтуудад манай орны хувьд дутуу, дулимаг тодорхойлсон
зүйл цөөнгүй байсан нь цагийн эрхээр харагдаж эхэлсэн юм. Үүнийг манай эдийн
засгийн байгууллагууд, эдийн засагчид анхны үеэс нь эхлэн анхаарч, санал бодлоо
илэрхийлж байжээ. Тэд байгалийн баялаг ашигласны төлбөр авах, бүтээгдэхүүн
борлуулах зарчим, ашгийн татварыг Монгол Улсын хуулийн дагуу төлөх, ашгийн

199