21505992-BD-43-101-04

БАРИЛГЫН НОРМАТИВ БАРИМТ БИЧГИЙН ТОГТОЛЦОО
М

Монгол улсын барилгын норм ба дїрэм

МОНГОЛ УЛСЫН ЦАХИЛГААН ТОНОГ
ТЄХЄЄРЄМЖИЙН БАЙГУУЛАМЖИЙН

ДЇРЭМ
БД 43-101-03

THE MONGOLIAN REGULATIONS
FOR DESIGN AND MAINTENANCE
OF ELECTRICAL INSTALLATIONS

Албан ёсны хэвлэл

Монгол Улсын Дэд Бїтцийн Хєгжлийн Яам
УЛААНБААТАР ХОТ, 2003

Цахилгаан байгууламжийн зураг тєсєл, угсралтын дїрэм

Ємнєх їг

Монгол улс зах зээлийн эдийн засагт шилжсэн, шинжлэх ухаан, технологийн хєгжлийн їр дїнд
тєрєл бїрийн цахилгаан тоног тєхєєрємж орж ирэх болсон, урьд ємнє мєрдєж байсан єєрийн гэх
дїрэмгїй байсан зэрэг нь цаашид цахилгаан эрчим хїчний барилга байгууламжийн зураг тєсєл,
угсралтын ажлыг олон улсын стандартын тївшинд хийхэд хїндрэл учрах боллоо.

Иймээс Барилга, хот байгуулалт, нийтийн аж ахуйн газар (БХБНААГ), Тїлш эрчим хїчний
удирдах ерєнхий газар (ТЭХЕГ)-ын захиалгаар ШУТИС, ТЭХЕГ, Дэд бїтцийн хяналтын алба, УБЦТС
ХХК-ийн мэргэжлийн ажлын хэсэг ОХУ-ын “Правила устройства электроустановок” дїрэм, Америк,
Шведийн цахилгаан байгууламжийн дїрэм, єєрийн орны байгаль цагуурын онцлог, ашиглаж байгаа
болон цаашид ашиглагдах цахилгаан тоног тєхєєрємжийн техникийн баримт бичигт тулгуурлан
“Монгол улсын цахилгаан тоног тєхєєрємжийн байгууламжийн дїрэм”-ийг боловсруулав. Энэхїї
дїрмийг боловсруулахад инж. Ж.Доржпїрэв, Н.Сейл, Ж. Аюушжав, С.Жамъянжав, Б.Батбаатар,
С.Цогтжав, Б.Бїжинлхам, Ц.Хасбаатар, Н.Тєрбат, С.Сїхтємєр, Б.Пїрэвсїрэн, Н.Пїрэвсїрэн,
Н.Батчимэг нар дїрмийн анхны эхийг бэлтгэх, экспертиз хийхэд оролцож, їнэтэй шїїмж, зєвлєгєє
єгсєнийг энэхїї дїрэмд тусгав. Энэхїї дїрмийн 1-р бїлгийг Ч.Зундуйсїрэн, Д.Балбар, Г.Дашдаваа,
М.Хуягдорж, Ч.Наранцэцэг; 2-р бїлгийг Ч.Зундуйсїрэн, Д.Балбар, Г.Дашдаваа; 3-р бїлгийг
Ч.Зундуйсїрэн, Д.Гягар; 4-р бїлгийг Минжїїр, Ч.Зундуйсїрэн; 5-р бїлгийг Ч.Зундуйсїрэн, Б.Болормаа,
Н.Дашням; 6-р бїлгийг Ч.Зундуйсїрэн, Б.Болормаа, Д.Балбар; 7-р бїлгийг Д.Балбар, Ч.Зундуйсїрэн
нар эмхтгэн боловсруулж, Ч.Зундуйсїрэн, Д.Балбар, Б.Наранбаатар нар хянан тохиов.

Энэхїї “Монгол улсын цахилгаан тоног тєхєєрємжийн байгууламжийн дїрэм”-ийг Монгол
улсын нутаг дэвсгэрт бїх тєрлийн цахилгаан станц, цахилгаан дамжуулах шугам, дэд єртєє,
хуваарилах байгууламж, хїчний ба гэрэлтїїлгийн сїлжээ, тусгай зориулалтын цахилгаан тоног
тєхєєрємжийн зураг боловсруулах, тэдгээрийг барьж байгуулахад ємчийн хэлбэр харгалзахгїйгээр
цахилгаан эрчим хїчний барилга байгууламжийн зураг тєслийн ба барилга угсралтын байгууллагуууд
нэгэн адил дагаж мєрдвєл зохино.

Дэд Бїтцийн Сайдын 2003 оны 7 дугаар сарын … -ны … тоот тушаалаар батлаж,
2003 оны 7-р сарын … -ны єдрєєс эхлэж мєрдєхєєр шийдвэрлэв.

“Монгол улсын цахилгаан тоног тєхєєрємжийн байгууламжийн дїрэм”-ийг Барилга, хот
байгуулалт, нийтийн аж ахуйн газрын зєвшєєрєлгїй бїрэн буюу хэсэгчлэн олшруулж тараахыг
хориглоно.

2

Цахилгаан байгууламжийн зураг тєсєл, угсралтын дїрэм

ГАРЧИГ

Ємнєх їг 2

БЇЛЭГ 1. ЕРЄНХИЙ ДЇРЭМ

1.1. ЕРЄНХИЙ ХЭСЭГ 11
Хэрэглэх хїрээ, тодорхойлолт 13
Цахилгаан тоног тєхєєрємжийн угсралтын ерєнхий заалт 15
Цахилгаан тоног тєхєєрємжийг эрчим хїчний системд холбох 15
Цахилгаан тоног тєхєєрємжийг ашиглалтанд єгєх

1.2. ЦАХИЛГААН ХАНГАМЖ БА ЦАХИЛГААН ШУГАМ СЇЛЖЭЭ

Хэрэглэх хїрээ, тодорхойлолт 16
Ерєнхий шаардлага 16
Цахилгаан хангамжийн хэрэглэгчдийн зэрэглэл ба найдваржилтыг хангах 17
Хїчдлийн тївшин ба тохируулга, хуурмаг чадлыг тэгштгэх нь 18

1.3. ДАМЖУУЛАХ УТСЫГ СОНГОХ

Хэрэглэх хїрээ 19
Дамжуулах утасны огтлолыг халалтаар сонгох 19
Резин ба пластмассан тусгаарлагатай кабелийн зєвшєєрєгдєх їргэлжийн
гїйдэл 20
Тос нэвчмэл цаасан тусгаарлагатай кабелийн зєвєєрєгдєх їргэлжийн гїйдэл 23
Бїрээсгїй утас ба шинийн зєвшєєрєгдєх їргэлжийн гїйдэл 29
Дамжуулах утасны огтлолыг хэмнэлттэй гїйдлийн нягтын аргаар сонгох 31
Дамжуулагчийг титэмлэлт ба шуугианы нєхцєлєєр шалгах 33

1.4. ЦАХИЛГААН АППАРАТ, ХЭРЭГСЭЛ БА ДАМЖУУЛАГЧИЙГ БОГИНО
ЗАЛГАЛТЫН НЄХЦЄЛЄЄР СОНГОХ

Хэрэглэх хїрээ 33
Їндсэн шаардлага 33
Аппарат хэрэгсэл, дамжуулагчийн сонгох їеийн богино залгалтын гїйдлийг
тодорхойлох 35
Богино залгааны гїйдлийн динамик хїчний їйлчлэх нєхцлєєр дамжуулагч,
тусгаарлагчийг сонгох даацын бїтээцийг шалгах 36
Богино залгалтын їеийн халалтын нєхцєлєєр дамжуулах утасыг сонгох 36

1.5. ЦАХИЛГААН ЭРЧИМ ХЇЧИЙГ ТООЦОХ

Хэрэглэх хїрээ, тодорхойлолт 37
Ерєнхий шаардлага 37
Цахилгаан эрчим хїчний тооцооны хэрэгсэл тавих пункт 38
Тооцооны тоолуурт тавих шаардлага 40
Хэмжїїрийн транформатор хэрэглэж тооцоо хийх 40
Тоолуур тавьж, залгалтын утсыг угсрах 41
Техник-хяналтын тооцоо 42

1.6. ГАЗАРДУУЛГА БА ЦАХИЛГААН АЮУЛГЇЙН АРГА ХЭМЖЭЭ

Хэрэглэх хїрээ ба тодорхойлолт 43
Нийтлэг шаардлага 45
Газардуулах ба нойлтуулах шаардлагатай эд анги ба тэдгээрийн хэсэг 46
1 кВ-оос дээш хїчдлийн бїтэмжтэй газардуулсан саармагтай цахилгаан
тєхєєрємж 47
1 кВ ба тїїнээс дээш хїчдлийн тусгаарласан саармагтай цахилгаан тоног

3

Цахилгаан байгууламжийн зураг тєсєл, угсралтын дїрэм

тєхєєрємж 49
1 кВ хїртэлх хїчдэлийн гїн газардуулсан саармагтай цахилгаан тоног,
тєхєєрємж 50
1 кВ хїртэл хїчдэлийн тусгаарласан саармагтай цахилгаан тєхєєрємж 50
Хєрсний хувийн эсэргїїцэл ихтэй газрын цахилгаан тоноглол 51
Газардуур (газардуулга) 51
Газардуулгын ба нойлын хамгаалалтын дамжуулагч 52
Газардуулах ба нойлын хамгаалалтын утсыг холбох 54
Зєєврийн цахилгаан тоног, тєхєєрємж 54
Нїїдлийн цахилгаан тєхєєрємж 55
Зєєврийн цахилгаан хэрэгсэл 55

1.7. ЦАХИЛГААН ХЇЛЭЭН АВАХ, ХЇЛЭЭЛГЭН ЄГЄХ ТУРШИЛТЫН НОРМ 56
57
Ерєнхий заалт 61
Синхрон генератор, компенсатор 63
Тогтмол гїйдлийн машин
Хувьсах гїйдлийн цахилгаан хєдєлгїїр 65
Хїчний трансформатор, автотрансформатор, тосон реактор, газардуулсан 67
нум унтраах реактор (нум унтраах ороомог) 69
Хэмжїїрийн трансформатор 71
Тосон таслуур 72
Агаарын таслуур 73
Ачаалал таслуур
Хуурай салгуур, тусгаарлагч, богино холбуур 74
Гадна ба дотор байрлуулах иж бїрдмэл хуваарилах байгууламж (ИБХБ,
гадны ИБХБ) 75
Агаарын хєргєлттэй иж бїрдмэл халхавчтай гїйдэл дамжуулагч ба шин 76
дамжуулагч 77
Цуглуулгын ба холболтын шин 77
Гїйдэл хязгаарлах хуурай реактор 77
Їйлдвэрийн зориулалттай статик хувиргуур 80
Цаас-тосон конденсатор 81
Вентилэн цахилуур 81
Хоолойт цахилуур 81
1 кВ-оос дээш хїчдэлтэй гал хамгаалуур 83
Нэвтрэх тусгаарлагч ба оруулга 84
Дїїжин ба тулгуур (суурь)-ын шаазан тусгаарлагч
Трансформаторын тос 84
1 кВ хїртэл хїчдэлтэй цахилгаан аппарат, хоёрдогч хэлхээ, цахилгаан 86
дамжуулагч 87
Аккумляторын батерей 87
Газардуулгын тєхєєрємж 89
Хїчний кабель шугам
1 кВ-оос дээш хїчдэлтэй цахилгаан дамжуулах агаарын шугам 90
91
БЇЛЭГ 2. ЦАХИЛГААН ЭРЧИМ ХЇЧИЙГ ДАМЖУУЛАХ 92
96
2.1. ЦАХИЛГААН ДАМЖУУЛАХ УТАС 97
97
Хэрэглэх хїрээ ба тодорхойлолт 97
Ерєнхий шаардлага 98
Цахилгаан утас ба кабелийн сонголт, тэдгээрийг тавих аргууд
Байрны доторх цахилгааны ил утас
Байрны доторх цахилгааны далд утас
Дээврийн хєндийн цахилгаан утас
Гаднах зориулалттай цахилгаан утас
Хот суурин газрын гэр хороолол ба гэрт хэрэглэх цахилгаан дамжуулах утас

4

Цахилгаан байгууламжийн зураг тєсєл, угсралтын дїрэм

2.2. 35 кВ ХЇРТЭЛХ ХЇЧДЭЛТЭЙ ГЇЙДЭЛ ДАМЖУУЛАХ ШИН

Хэрэглэх хїрээ, тодорхойлолт 99
Ерєнхий шаардлага 99
1 кВ хїртэл хїчдэлтэй гїйдэл дамжуулагч 100
1 кВ, тїїнээс дээш хїчдэлтэй гїйдэл дамжуулагч (шин) 101
1 кВ, тїїнээс дээш хїчдэлтэй гїйдэл дамжуулах уян утас 102

2.3. 220 кВ ХЇРТЛЭХ ХЇЧДЭЛТЭЙ КАБЕЛЬ ШУГАМ

Хэрэглэх хїрээ ба тодорхойлолт 102
Ерєнхий шаардлага 103
Кабель тавих аргыг сонгох 104
Кабелийг сонгох 105
Кабелийн холболт ба їзїїрлэгээ 107
Газардуулга 107
Цахилгаан станц, дэд станц, хуваарилах байгууламжийн кабелийн аж ахуйд
тавих тусгай шаардлага 108
Кабель шугамыг газарт тавих 109
Кабель шугамыг кабелийн блок, хоолой, тємєр-бетон тавиурт байрлуулах 112
Кабель шугамыг кабелийн байгууламжинд тавих 113
Кабель шугамыг їйлдвэрийн байранд тавих 117
Кабель шугамыг усан доогуур тавих 117
Кабель шугамыг тусгай байгууламжинд тавих 118

2.4. 1 кВ ХЇРТЭЛ ХЇЧДЭЛТЭЙ ЦАХИЛГААН ДАМЖУУЛАХ АГААРЫН ШУГАМ

Хэрэглэх хїрээ ба тодорхойлолт 118
Ерєнхий шаардлага 118
Тооцооны цаг уурын нєхцєл 119
Цахилгааны утас ба арматур 120
Тулгуур дээрх утасны байрлал 120
Тусгаарлага (тусгаарлуур) 120
Хэт хїчдэлийн хамгаалалт ба газардуулга 121
Тулгуур ба шон 121
Овор (габарит), огтлолцол ба ойртолт 122

2.5. 1 кВ-ООС ДЭЭШ ХЇЧДЭЛТЭЙ ЦАХИЛГААН ДАМЖУУЛАХ АГААРЫН ШУГАМ

Хэрэглэх хїрээ, тодорхойлолт 127
Ерєнхий шаардлага 128
Цаг уурын нєхцєл 130
Утас ба аянга хамгаалалтын трос (хэц) 134
Утас, хэцний байрлал, тэдгээрийн хоорондох зай 138
Тусгаарлага 143
Хэт хїчдлийн хамгаалалт ба газардуулга 145
Арматур 149
Тулгуур 150
Агаарын шугам сууршилгїй, хїрэхэд хїндрэлтэй газраар єнгєрєх 153
Агаарын шугамыг ой, таримал суулгац ба хагалсан газраар єнгєрїїлэх 154
Агаарын шугам суурин газраар єнгєрєх 154
Агаарын шугам єєр хоорондоо огтлолцох ба ойртох 156
Агаарын шугам холбоо, дохиолол, радио нэвтрїїлэх байгууламжтай
огтлолцох ба ойртох 158
Агаарын шугам тємєр замтай ойртох ба огтлолцох 162
Агаарын шугам нь автомашины замтай ойртох ба огтлолцох 163
Агаарын шугам нь троллейбусны шугамтай ойртох ба огтлолцох 164
Агаарын шугам гол, мєрєнтэй огтлолцох 165
Агаарын шугам гїїрэн дээгїїр єнгєрєх 166

5

Цахилгаан байгууламжийн зураг тєсєл, угсралтын дїрэм

Агаарын шугам нь хаалт, далангаар єнгєрєх 166
Агаарын шугам газар дээрх болон газарт тавигдах шугам хоолой ба канатан
замтай огтолцох ба ойртох 166
Агаарын шугам газар доорх дамжуулах хоолойтой огтлолцох ба ойртох 168
Агаарын шугам хєргєлтийн байгууламжинд ойртох 169
Агаарын шугам нь тэсрэх ба галын аюултай байгууламжтай ойртох 169
Агаарын шугам нь нисэх буудал (аэродром)-той ойртох 169

БЇЛЭГ 3. РЕЛЕ-ХАМГААЛАЛТ БА АВТОМАТИК 170
170
3.1. 1 кВ ХЇРТЛЭХ ХЇЧДЛИЙН ЦАХИЛГААН СЇЛЖЭЭНИЙ ХАМГААЛАЛТ 171
172
Хамаарах хїрээ, тодорхойлолт
Хамгаалалтын аппарат, хэрэгсэлд тавих шаардлагууд 173
Хамгаалалтыг сонгох 174
Хамгаалалтын аппаратыг байрлуулах
180
3.2. РЕЛЕ-ХАМГААЛАЛТ
183
Хэрэглэх хїрээ 187
Ерєнхий шаардлагууд
Генераторын хїчдэлтэй цуглуулах шинд ажиллах турбогенераторын 191
хамгаалалт
(3) 6 кВ ба тїїнээс дээш хїчдэлтэй єндєр талын ороомог бїхий 192
трансформатор ба салаалгын реакторын хамгаалалт
Генератор - трансформаторын блок (хослол)-ын хамгаалалт 193
Тусгаарлагдмал саармагтай (3) 6-10 кВ-ын хїчдэлтэй сїлжээний агаарын ба 196
кабель шугамын хамгаалалт 197
35 кВ-ын хїчдэлтэй, тусгаарлагдсан саармаг бїхий сїлжээний агаарын ба
кабель шугамын хамгаалалт 198
Шууд (бїтэмжтэй) газардсан саармагтай 110 кВ-оос дээш хїчдэлийн 198
сїлжээний агаарын шугамын хамгаалалт 203
Шинийн хамгаалалт ба тойруу, холболт, бїлэг дээрх таслуурын хамгаалалт 205
Синхрон тэгштгїїр (компенсатор)-ийн хамгаалалт 206
208
3.3. АВТОМАТИК БА ТЕЛЕМЕХАНИК 209
210
Хэрэглээний хїрээ, ерєнхий шаардлагууд 210
Автоматаар дахин залгах (АДЗ) 212
Бэлтгэл тэжээл ба тєхєєрємжийг автоматаар залгах (БТбаТАЗ) 212
Генераторуудыг залгах 212
Єдєєлт, хїчдэл ба хуурмаг чадлын автомат тохируулга (ЄХ ба ХЧАТ) 212
Давтамж ба бодит чадлын автомат тохируулга (ДБЧАТ)
Тогтворжилт алдагдалтаас автоматаар сэргийлэх (ТААС) 214
Асинхрон горимыг автоматаар арилгах (АГАА)
Давтаж бууралтыг автоматаар хязгаарлах (ДБАХ) 220
Хїчдэл бууралтыг автоматаар хязгаарлах (ХБАХ)
Хїчдэл ихсэлтийн автоматаар хязгаарлах (ХИАХ)
Тоноглолыг хэт ачааллаас автоматаар сэргийлэх (ТХААС)
Телемеханикийн хэрэгсэл

3.4. ХОЁРДОГЧ ХЭЛХЭЭ

БЇЛЭГ 4. ХУВААРИЛАХ БАЙГУУЛАМЖ БА ДЭД ЄРТЄЄ

4.1 ХУВЬСАХ ГЇЙДЛИЙН 1кВ ХЇРТЭЛХ БА ТОГТМОЛ ГЇЙДЛИЙН 1.5 кВ
ХЇРТЭЛХ ХЇЧДЭЛИЙН ХУВААРИЛАХ БАЙГУУЛАМЖ

Хэрэглэгдэх хїрээ

6

Цахилгаан байгууламжийн зураг тєсєл, угсралтын дїрэм

Ерєнхий шаардлага 220
Багаж хэрэгсэл болон тєхєєрємжийг суурилуулах 220
Шин, утас, кабель 221
Хуваарилах байгууламжийн хийц 221
Хуваарилах байгууламжийг цахилгааны байранд суурилуулах 221
Хуваарилах байгууламжийг їйлдвэрлэлийн байранд суурилуулах 222
Хуваарилах байгууламжийг гадаа ил суурилуулах 222

4.2. 1 кВ-ООС ДЭЭШ ХЇЧДЭЛТЭЙ ХУВААРИЛАХ БАЙГУУЛАМЖ БА ДЭД ЄРТЄЄ

Хэрэглэх хїрээ ба тодорхойлолт 223
Ерєнхий шаардлагууд 224
Ил хуваарилах байгууламж 227
Хаалттай хуваарилах байгууламж ба дэд єртєє 236
Цехийн доторх трансформаторын дэд єртєє 243
Тулгуур дээр тавигдах (агаарын) трансформаторын дэд єртєє 245
Аянганы хэт хїчдэлээс хамгаалах 245
Эргэлдэх цахилгаан машиныг аянгын хэт хїчдэлээс хамгаалах 257
Дотоод хэт хїчдэлийн хамгаалалт 259
Хийн шахуургын аж ахуй 261
Тосны аж ахуй 264
Хїчний трансформаторыг суурилуулах 265

4.3. ХУВИРГАХ ДЭД ЄРТЄЄ БА БАЙГУУЛАМЖ

Хэрэглэх хїрээ, тодорхойлолт 270
Ерєнхий шаардлага 270
Хувиргагч агрегатын хамгаалат 271
Тоноглолын байршил, хамгаалалтын арга хэмжээнїїд 272
Хувиргуурын хєргєлт 274
Халаалт, агааржуулалт ба усан хангамж 275
Барилгын хэсэг 275

4.4. АККУМУЛЯТОРЫН БАЙГУУЛАМЖ

Хэрэглэх хїрээ 276
Цахилгааны хэсэг 276
Барилгын хэсэг 278
Эрїїл ахуйн техникийн хэсэг 279

БЇЛЭГ 5. ЦАХИЛГААН ХЇЧНИЙ ТЄХЄЄРЄМЖ, ЦАХИЛГААНЫ БАЙР

5.1. ЦАХИЛГААН МАШИНЫ БАЙР

Хэрэглэх хїрээ, тодорхойлолт 281
Ерєнхий шаардлага 281
Цахилгаан тоноглолыг байрлуулах ба суурилуулах 281
Цахилгаан машины холхивчийн тосолгоо 283
Салхилуур ба дулаалга 284
Барилгын хэсэг 284

5.2. ГЕНЕРАТОР БА СИНХРОН КОМПЕНСАТОР

Хэрэглэх хїрээ 285
Ерєнхий шаардлага 285
Хєргєлт ба тосолгоо 286
Єдєєлтийн систем 288
Генератор, синхрон компенсаторыг байрлуулах ба суурилуулах 289

7

Цахилгаан байгууламжийн зураг тєсєл, угсралтын дїрэм

5.3 ЦАХИЛГААН ХЄДЄЛГЇЇР БА ТЇЇНИЙ СЭЛГЭН-ЗАЛГАЛТЫН АППАРАТ,
ХЭРЭГСЭЛ

Хэрэглэх хїрээ ба ерєнхий шаардлага 290
Цахилгаан хєдєлгїїрийг сонгох 291
Цахилгаан хєдєлгїїрийг тавих 291
Сэлгэн-залгалтын аппарат, хэрэгсэл 292
1 кВ-оос дээш хїчдэлтэй синхрон ба асинхрон цахилгаан хєдєлгїїрийн
хамгаалалт 293
1 кВ хїртлэх хїчдэлтэй цахилгаан хєдєлгїїрийн хамгаалалт 295

5.4. КРАНЫ ЦАХИЛГААН ТОНОГЛОЛ

Хэрэглэх хїрээ ба тодорхойлолт 297
Ерєнхий шаардлага 297
1 кВ хїртэлх хїчдлийн троллейн утас 298
Утас ба кабелийг сонгох ба тавих 299
Гэрэлтїїлэг ба газардуулга 300
1 кВ-оос дээш хїчдэлтэй краны цахилгаан тоноглол 300

5.5. ЛИФТНИЙ ЦАХИЛГААН ТОНОГЛОЛ

Хэрэглэх хїрээ ба тодорхойлолт 301
Ерєнхий шаардлага 301
Бїхээгний гїйдэл єгєх цахилгаан утас 301
Машины байр (єрєє)-ын цахилгаан тоноглол ба хамгаалалт 302
Гэрэлтїїлэг ба газардуулга 302
Удирдлагын авалцаагїй аппарат, хэрэгслийг суурилуулах 303

5.6. КОНДЕНСАТОРЫН ТЄХЄЄРЄМЖ

Хэрэглэх хїрээ ба тодорхойлолт 304
Цахилгаан холболтын бїдїївч ба тєхєєрємжийг сонгох 304
Хамгаалалт 305
Цахилгаан хэмжїїр 305
Конденсаторыг байрлуулах 305

БЇЛЭГ 6. ЦАХИЛГААН ГЭРЭЛТЇЇЛЭГ БА ОРОН СУУЦ, ОЛОН НИЙТИЙН
БАЙГУУЛАМЖИЙН ЦАХИЛГААН ТЄХЄЄРЄМЖ

6.1. ЦАХИЛГААН ГЭРЭЛТЇЇЛЭГ

Хэрэглэх хїрээ, тодорхойлолт 307
Ерєнхий шаардлага 307
Аваарийн ба нїїлгэн шилжїїлэлтийн гэрэлтїїлгийн тэжээл 309
Гэрэлтїїлгийн сїлжээний угсралт ба хамгаалалт 310
Газардуулга ба нойлтуулга 310
Дотор гэрэлтїїлэг 311
Гадна гэрэлтїїлэг 312
Чимэглэлийн гэрэлтїїлэг 315
Гэрэлтїїлгийн аппарат, хэрэгсэл 316
Суурилах аппарат, хэрэгсэл 317
Гэрэлтїїлгийн удирдлага 318

6.2 ОРОН СУУЦ БОЛОН ОЛОН НИЙТИЙН БАРИЛГЫН ЦАХИЛГААН ТОНОГЛОЛ

Хэрэглэх хїрээ, їндсэн тодорхойлолт 319
Їндсэн шаардлага 320
Трансформаторын дэд станц 320

8

Цахилгаан байгууламжийн зураг тєсєл, угсралтын дїрэм

Оруулгын байгууламж, хуваарилах самбар, хуваарилах цэг ба бїлгийн 320
хайрцаг 322
Цахилгаан утас ба калбель шугам 324
Дотоод цахилгаан тоноглол 325
Хїчний цахилгаан тоноглол 326
Цахилгаан эрчим хїчийг тооцох 326
Аюулгїй ажиллагааны хамгаалалтын арга хэмжээ

6.3. ЇЗВЭРИЙН ГАЗАР, КЛУБ, СПОРТЫН БАЙГУУЛАМЖИЙН ЦАХИЛГААН
ТОНОГЛОЛ

Хэрэглэх хїрээ, тодорхойлолт 328
Їндсэн шаардлага 328
Цахилгаан хангамж 328
Цахилгаан гэрэлтїїлэг 331
Хїчний цахилгаан тоноглол 332
Цахилгааны утас ба кабелийг сунгах 333
Газардуулга ба нойлтуулга 334

БЇЛЭГ 7. ТУСГАЙ ЗОРИУЛАЛТЫН ТЄХЄЄРЄМЖИЙН ЦАХИЛГААН
ТОНОГЛОЛ

7.1. ТЭСРЭХ АЮУЛТАЙ ОРЧИНД ТАВИГДАХ ЦАХИЛГААН ТОНОГЛОЛ

Хэрэглэх хїрээ 335
Тодорхойлолт 335
Тэсрэлтийн хамгаалалттай цахилгаан тоноглолын ангилал ба тєрєл 342
Тэсрэх аюултай орчны ангилал 344
Тэсрэх аюултай орчинд цахилгаан тоноглолыг сонгох 348
Цахилгаан машин 350
Цахилгаан тєхєєрємж, хэрэгсэл 350
Ачаа єргєгч цахилгааны механизм 351
Цахилгаан гэрэлтїїлэг (гэрэлтїїр) 351
Хуваарилах байгууламж, трансформатор ба хувиргах дэд станц 352
Цахилгаан дамжуулагч ба кабєль шугам 353
Газардуулга ба нойлтуулга 358
Аянгын хамгаалалт болон статик цахилгааны хамгаалалт 359

7.2 ГАЛЫН АЮУЛТАЙ ОРЧИНД ТАВИГДАХ ЦАХИЛГААН ТОНОГ ТЄХЄЄРЄМЖ

Хэрэглэх хїрээ ба ерєнхий шаардлага 360
Цахилгаан машин ба аппарат хэрэгсэл 361
Цахилгаан ачаа єргєх механизм ба цахилгаан гэрэлтїїр 362
Хуваарилах байгууламж ба трансформаторын дэд станц 362
Агаарын ба кабель шугам, цахилгааны утас 363

7.3. ЦАХИЛГААН ХАЛААЛГЫН ТЄХЄЄРЄМЖ

Хэрэглэх хїрээ ба ерєнхий шаардлага 364

7.4. ЦАХИЛГААН ГАГНУУРЫН ТЄХЄЄРЄМЖ

Хэрэглэх хїрээ. Тодорхойлолт 368
Ерєнхий шаардлага 369
Цахилгаан гагнуурын тєхєєрємж ба гагнуурын цэг бїхий байранд тавих
шаардлага 370
Цахилгаанаар хайлуулж гагнах тєхєєрємж 371
Даралттай цахилгаан гагнуурын тєхєєрємж 372

9

Цахилгаан байгууламжийн зураг тєсєл, угсралтын дїрэм

ЛАВЛАХ ХАВСРАЛТУУД: Зураг тєсєл, барилгын ажилд зориулсан Монгол
улсын нутаг дэвсгэрийн бїсчлэлийн зураг.
Хавсралт 1. Эрчим хїчний нэгдсэн системийн хєгжлийн зураг
Хавсралт 2. Салхины хурдны бїсчлэлийн зураг

Хавсралт 3. –30°С-ээс дооших хїйтний бїсчлэлийн зураг
Хавсралт 4. Аянганы їйлчлэлийн жилийн цагийн мужлалын зураг
Хавсралт 5. Хур тундас, мєстлєгийн ханын зузааны бїсчлэлийн зураг
Хавсралт 6. Нар гийгїїлэх хугацааны бїсчлэлийн зураг
Хавсралт 7. Хєрс-газарзїйн мужлалын зураг
Хавсралт 8. Дїрэмд тїгээмэл хэрэглэгдэх нэр томъёо

Цахилгаан техникийн хэмжилзїйн лавлах

Хэмжигдэхїїн Нэгжийн нэр Нэгжийн хэмжээ Тэмдэглээ

Їндсэн хэмжигдэхїїн:

Урт метр М Мm
Масс Кг kg
Хугацаа килограмм Кг СS
Гїйдлийн хїч АA
секунд С

ампер А

Механик хэмжигдэхїїн:

Хурд секундэнд метр М/с М/с M/s
Хурдатгал М/с2 M/s2
Ажил, эрчим хїч секунд2-д метр М/с2
Ж J
жоуль буюу ватт- Кг.м2/с2=Ж

сек

Хїч ньютон Кг.м2/с2=Ж/м НN
Чадал Вт W
ватт Кг.м2/с3=В.А

Цахилгаан хэмжигдэхїїн:

Цахилгааны тоо кулон А.с=Кл Кл C
ВV
Хїчдэл, цахилгаан вольт Кг.м2/А.с2=В

хєдєлгєгч хїч

Цахилгаан багтаамж Фарад А2с3/кг.м2=с/Ом Ф F
А/м2 A/m2
Гїйдлийн нягт Кв.метр ампер А/м2 Ом
W
Цахилгаан эсэргїїцэл Ом Кг.м2/А2с3=с/Ом См S
Ом.м
Цахилгаан дамжуулац Сименс А/м2 W.m
Вар Var
Хувийн эсэргїїцэл Метрт ом Ом.м

Хуурмаг чадал Вар Кг.м2/с3

Соронзон хэмжигдэхїїн:

Соронзон урсгал Вебер В.с Вб Wb
Соронзон нєлєєлгє ТT
Соронзон орны хїчлэг Тесла В.с/м2 А/м A/m

Метрт ампер А/м

Эрчим (энерги)-ийг шилжїїлэх хїснэгт

1Ж Ж кВтц кгс.м Ккал
1кВтц 2.78*10-7 2.39*104
1 кгс.м 1 0.102
1 ккал/с 360*106 1 3.67*105 860.0
2.72*10-6 2.34*10-3
9.81 1.16*10-3 1
4.19*103 427 1

Чадлыг шилжїїлэх хїснэгт

1 Вт Вт Кгс.м/с м.х. Ккал/с
1 кгс.м/с 1 0.120 1.36*10-3 1.107
9.81 1.33*10-2 2.34*10-3
1 м.х. 736 1
1 ккал/с 4.19*103 75 1 0.176
427
5.69 1

10

ÒÀÍÈËÖÓÓËÃÀ

“ÌÎÍÃÎË ÓËÑÛÍ ÖÀÕÈËÃÀÀÍ ÁÀÉÃÓÓËÀÌÆÈÉÍ ÇÓÐÀà ҪѪË,
ÓÃÑÐÀËÒÛÍ Ä¯ÐÝÌ”-èéí òºñºë áîëîâñðóóëñàí òóõàé

Íèéãýì ýäèéí çàñãèéí øèíý õàðèëöàà ã¿íçãèéð÷, Áàðèëãà, Ýð÷èì õ¿÷íèé
ñàëáàðûí á¿òýö, çîõèîí áàéãóóëàëò, õóóëü ýðõ ç¿éí òîãòîëöîî óëàì áîëîâñðîíãóé
áîëæ áàéãààòàé óÿëäóóëàí ºìíº õýðýãëýæ áàéñàí ÎÕÓ-ûí öàõèëãààí òîíîã
òºõººðºìæèéí óãñðàëòûí ä¿ðìèéã ýð÷èì õ¿÷íèé çóðàã òºñºë, áàðèëãà
áàéãóóëàìæèéí àæèëä àøèãëàõ, ò¿¿ãýýð ýíý òºðëèéí õàðèëöààã çîõèöóóëàõ
àñóóäàë õ¿íäðýëòýé áîëæ áàéãàà þì.

Èéìä çàõ çýýëèéí íèéòëýã çàð÷ìûí äàãóó õºðºí㺠îðóóëàã÷, çóðàã òºñëèéí
áà áàðèëãûí ã¿éöýòãýã÷ áàéãóóëëàãóóäûí õîîðîíäûí àæèë, ¿éë÷èëãýýíèé óÿëäààã
çîõèöóóëàõ ¿¿äíýýñ ýíýõ¿¿ “Ìîíãîë Óëñûí öàõèëãààí áàéãóóëàìæèéí çóðàã òºñºë,
óãñðàëòûí ä¿ðýì”-èéã 2002 îíû 8 ñàðààñ 2003 îíû 4 ñàð õ¿ðòýë õàìòàðñàí ãðóïï
àæèëëàæ, á¿ðýí õýìæýýíèé áîëîâñðóóëàëò õèéñíèé ¿íäñýí äýýð ÁÕÁÍÀÀÃ-èéí
ñàëáàðûí øèíæëýõ óõààí òåõíèê, ýäèéí çàñãèéí çºâëºëèéí õóðàëä îðóóëæ áàéíà.

Ä¿ðìèéã áîëîâñðóóëàõ ÿâöàä ÒÝÕÅà (õóó÷èíààð ÝÕÓÃ)-ûí äàðãûí
òóøààëààð áàòëàãäñàí ýêñïåðòèçèéí ãðóïï, ÁÕÁÍÀÀÃ, ÄÁÕÃ-ûí øèéäâýðýýð
áàðèëãûí öàõèëãààí èíæåíåð¿¿äèéí ýêñïåðòèçèéí ãðóïï-ä òóñ òóñ ¿ç¿¿ëæ,
õîëáîãäîõ ñàíàë, çºâëºìæèéã òóñãàñíààñ ãàäíà ÒÝÕÅÃ-ûí íýãäñýí ðåäàêöèéí
ãðóïïòýé õàìòðàí íèéòýä íü õÿíàæ õýâëýëòýíä áýëòãýâ. Ä¿ðìèéã áîëîâñðóóëàõäàà
Ìîíãîë óëñûí öàõèëãààí õàíãàìæèéí áàéäàë, öàã óóðûí îíöëîãèéã òóñãàõ, óëìààð
ÎÕÓ-ûí “Ïðàâèëà óñòðîéñòâà ýëåêòðîóñòàíîâîê” íýðòýé 1998, 2002 îíû õýâëýëèéã
òóëãóóð áîëãîí èíòåðíåòýä áàéãàà ä¿ðìèéí øèíý õýëýëö¿¿ëýã, Øâåäèéí “Swedish
regulations for design and maintenance of electrical installations”, ÀÍÓ-ûí “Electrical
code” çýðãèéã áàðèìòëàí, òýäãýýðòýé òàíèëöàæ øààðäëàãàòàé çààëòûã íýìæ
îðóóëñàí áîëíî.

Ýíýõ¿¿ “Öàõèëãààí áàéãóóëàìæèéí çóðàã òºñºë, óãñðàëòûí ä¿ðýì” íü Äýä
á¿òöèéí äýä ñàéäûí 2002 îíû 5-ð ñàðûí 8-íû ºäðèéí 12/02 òîîòîîð áàòàëñàí
“Öàõèëãààí òîíîã òºõººðºìæèéí óãñðàëòûí ä¿ðýì” áîëîâñðóóëàõ òåõíèêèéí
äààëãàâàðûí äàãóó õèéãäñýíýýñ ãàäíà òºñºë áîëîâñðóóëàõ ¿íäýñëýëèéí äàãóó “çàõ
çýýëèéí õàðèëöààíû øààðäëàãàä íèéö¿¿ëýõ” çààëòòàé óÿëäóóëàí ãýðýëò¿¿ëãèéí áà
òýñðýõ àþóëòàé îð÷èíû, òîîëóóðûí á¿ëýã õýä õýäí øèíý çààëò, òóõàéëáàë, ìîíãîë
ãýðèéí öàõèëãààí õàíãàìæ, 3 áà 5 óòàñòàé ñèñòåì, ãýðýëò¿¿ëãèéí çàðèì
òîíîãëîëûí ººð÷ëºëò, òýñðýõ àþóëòàé áîäèñûí íýð, õèìèéí á¿òýö, ýëåêòðîí
òîîëóóð, àâòîìàòæóóëñàí ñèñòåìèéí òóõàé çààëòóóä îðñîí áîëíî.

Ýíýõ¿¿ ä¿ðìèéí äýýð äóðüäñàí îíöëîã, àíõ óäàà ìºðäºõ ãýæ áàéãàà, öààøèä
æèë á¿ð, ýñâýë òîäîðõîé õóãàöààíä òîäîòãîë õèéõ áîëîìæ çýðýãò ¿íäýñëýí 7 á¿ëýã,
33 äýä á¿ëýãòýé õèéæ, ìîíãîë îðíû öàõèëãààíæóóëàëò, çóðàã òºñºë, áàðèëãûí
àæèëä çîðèóëñàí õºðñ, öàã óóðûí õîëáîãäîëòîé 8 õàâñðàëò, ä¿ðýìä ò¿ãýýìýë
õýðýãëýãäýõ íýð òîìú¸îíû Îðîñ-Àíãëè-Ìîíãîë ¿ãèéí òîâú¸ã çýðãèéã îðóóëæ
áîëîâñðóóëàâ.

“Öàõèëãààí áàéãóóëàìæèéí çóðàã òºñºë, óãñðàëòûí ä¿ðýì” íü äàðààõ ¿íäñýí á¿ëýã,
ç¿éëýýñ á¿ðäýæ áàéãàà þì. ¯¿íä:

1. Åðºíõèé ä¿ðýì á¿ëýã íü öàõèëãààíû çóðàã òºñºë, áàðèëãà óãñðàëòûí
àæëûí íèéòëýã ç¿éë, åðºíõèé øààðäëàãà, öàõèëãààí õàíãàìæ, öàõèëãààí øóãàì
ñ¿ëæýýíèé äàìæóóëàõ óòñûã ñîíãîõ, öàõèëãààí àïïàðàò áîëîí áîãèíî çàëãàëòûí
íºõöºë, öàõèëãààí ýð÷èì õ¿÷íèéã òîîöîîëîõ, ãàçàðäóóëãà, öàõèëãààí òîíîã
òºõººðºìæèéí òóðøèëò çýðýã ç¿éëèéã áàãòààñàí áºãººä íèéòäýý 79 õóóäàñòàé.

2. Öàõèëãààí ýð÷èì õ¿÷èéã äàìæóóëàõ á¿ëýãò öàõèëãààí äàìæóóëàõ
óòàñ, 35 ê õ¿ðòëýõ õ¿÷äýëòýé ã¿éäýë äàìæóóëàõ øèí, 220 ê õ¿ðòëýõ õ¿÷äýëòýé
êàáåëü øóãàìûã òàâèõ, ñóíãàõ çàð÷èì, 1 ê õ¿ðòëýõ áà 1 êÂ-îîñ äýýø õ¿÷äýëòýé
àãààðûí øóãàìûã ñîíãîõ àðãà÷èëàë, õàìãààëàëòûí òóõàé àâ÷ ¿çñýí áîëíî. ̺í
ÀØ-ûã áóñàä èíæåíåðèéí áàéãóóëàìæòàé îãòëîëöîõ, õàæóóãààð íü ºíãºðºõ òàëààð
äýëãýðýíã¿é îðñîí áºãººä íèéòäýý 80 õóóäàñòàé.

3. Õàìãààëàëò áà àâòîìàòèê á¿ëýãò öàõèëãààí õàíãàìæ, øóãàì
ñ¿ëæýýíèé õàìãààëàëòûã ñîíãîõ, ðåëå õàìãààëàëò áà àâòîìàòèê, òåëåìåõàíèêèéí
á¿õ òºðëèéí õýðýãñýë, òºõººð㺺ð õýðõýí òîíîãëîõ òóõàé îðóóëñàí áàéíà.
Õóóäàñíû òîî 50.

4. Õóâààðèëàõ áàéãóóëàìæ áà äýä ñòàíö á¿ëýãò õóâüñàõ ã¿éäëèéí 1
ê õ¿ðòëýõ áà òîãòìîë ã¿éäëèéí 1.5 ê õ¿ðòëýõ õ¿÷äýëòýé õóâààðèëàõ
áàéãóóëàìæèéã áàéãóóëàõ, 1 êÂ-îîñ äýýø õ¿÷äýëòýé õóâààðèëàõ áàéãóóëàìæ áà äýä
ºðòººã áàéãóóëàõ áîëîí àÿíãàíû õýò õ¿÷äëýýñ õàìãààëàõ, õóâèðãóóðûí äýä ºðòºº
áà àêêóìóëÿòîðûí áàéãóóëàìæèéí òóõàé àâ÷ ¿çñýíýýñ ãàäíà öàõèëãààí òîíîã
òºõººðºìæèéí áàéðøóóëàõ òàëààð õýä õýäýí ¿ç¿¿ëýõ çóðàã õàâñðàãäñàí áºãººä
íèéò 61 õóóäàñòàé.

5. Öàõèëãààí õ¿÷íèé òºõººðºìæ, öàõèëãààíû áàéð á¿ëýãò
öàõèëãààí ìàøèí, ãåíåðàòîð, ñèíõðîí êîìïåíñàòîð, õºäºëã¿¿ð áîëîí íèéòëýã
çîðèóëàëòûí êðàí, ëèôòíèé öàõèëãààí õàíãàìæ, áàéãóóëàõ çàð÷èìûí òàëààð
îðóóëñàí áºãººä 26 õóóäàñòàé.

6. Öàõèëãààí ãýðýëò¿¿ëýã áà îðîí ñóóö, îëîí íèéòèéí áàðèëãûí
öàõèëãààí òîíîãëîë á¿ëýãò ýíý ÷èãëýëä õàìðàãäàõ ãàäíû áà äîòîðõ öàõèëãààí
õàíãàìæ, ÷èìýãëýëèéí ãýðýëò¿¿ëýã, ¿çâýðèéí ãàçàð, êëóá, ñïîðòûí áàéãóóëàìæèéí
öàõèëãààí ãýðýëò¿¿ëýã, õ¿÷íèé òîíîãëîëûã áàðüæ áàéãóóëàõ òóõàé îðóóëñàíààñ
ãàäíà îð÷èí ¿åèéí ãýðýëò¿¿ëãèéí ñèñòåìèéí ººð÷ëºëòèéã àëü áîëîõîîð òóñãàõ
÷èãëýë áàðèìòàëñàí áîëíî. Íèéò 28 õóóäàñòàé.

7. Òóñãàé çîðèóëàëòûí òºõººðºìæèéí öàõèëãààí òîíîãëîë á¿ëýãò
òýñðýõ áà ãàëûí àþóëòàé îð÷èíä öàõèëãààí òîíîãëîëûã õýðõýí òàâèõ, ÿìàð
øààðäëàãà òàâèãäàõ òàëààð òîäîðõîé çààæ îðóóëñàí áºãººä øèíý ìàòåðèàëààð
áàÿæóóëæ ºãñºí þì. ̺í öàõèëãààí õàëààëãûí áà ãàãíóóðûí öàõèëãààí òîíîãëîëä
òàâèãäàõ øààðäëàãà, áàðüæ áàéãóóëàõ çàð÷èìûã òîäîðõîé îðóóëñàí áîëíî.

“Öàõèëãààí áàéãóóëàìæèéí çóðàã òºñºë, óãñðàëòûí ä¿ðýì”-èéã
áîëîâñðóóëàõäàà îëîí óäààãèéí ÿðèëöëàãà, ýêñïåðòèçèéí ø¿¿ìæýýñ ä¿ãíýëò õèéæ,
îð÷óóëãûí íýð òîìú¸î çàðèì èëýðõèéëýëèéã õýðõýí çîõèöóóëàõ, ÿàæ á¿ëýãëýõ
àñóóäëûã ÷óõàë÷èëæ, õýëýëöñýíèé ýöýñò îð÷óóëãûã íýã ìºð áîëãîæ, çàðèì ¿ã
õýëëýãèéã õàâñàðãàõ, ìàíàé îíöëîãòîé óÿëäàí øèíý ç¿éë, çààëò îðæ áàéãàà, ÎÕÓ-
ûí ä¿ðìèéã ¿íäýñëýëã¿é õóóëáàðëàõ íü ¿ð ä¿íòýé áèø ãýæ ¿çñýíèé ¿íäñýí äýýð
çàðèì äýä á¿ëãèéã, òóõàéëáàë îðîí ñóóö, îëîí íèéòèéí áàéãóóëàìæèéí öàõèëãààí
òîíîãëîë ãýñýí äýä á¿ëýãò íýìýëò õèéæ øèëæ¿¿ëñýí áîëíî.

Áàðèëãûí ñàëáàðò ìºðäºæ áàéãàà õóóëü ýðõ ç¿éí áàðèìò áè÷ãèéí øààðäëàãàíä
íèéö¿¿ëýí “Öàõèëãààí áàéãóóëàìæèéí çóðàã òºñºë, óãñðàëòûí ä¿ðýì”-èéí òºñëèéã
áîëîâñðóóëàí áàòëóóëæ ìºðä¿¿ëýõýýð óã ä¿ðìèéí òàíèëöóóëãà, Øèíæëýõ óõààí
òåõíèê, ýäèéí çàñãèéí çºâëºëèéí øèéäâýð, Ñàéäûí òóøààëûí òºñºë çýðãèéã
õàâñàðãàâ.

ÇÀÑÃÈÉÍ ÃÀÇÐÛÍ ÕÝÐÝÃƯ¯ËÝÃ× ÀÃÅÍÒËÀÃ-ÁÀÐÈËÃÀ, ÕÎÒ
ÁÀÉÃÓÓËÀËÒ, ÍÈÉÒÈÉÍ ÀÆ ÀÕÓÉÍ ÃÀÇÀÐ

Òºñºë

ÁÀÐÈËÃÀ, ÕÎÒ ÁÀÉÃÓÓËÀËÒ, ÍÈÉÒÈÉÍ ÀÆ ÀÕÓÉÍ ÃÀÇÀÐ
Øèíæëýõ óõààí, òåõíèê, ýäèéí çàñãèéí õóðëààñ øèéäâýðëýñýí íü:

1. “Öàõèëãààí áàéãóóëàìæèéí çóðàã òºñºë, óãñðàëòûí ä¿ðýì”-èéã ÁÕÁÍÀÀÃ-ûí
øèíæëýõ óõààí, òåõíèê, ýäèéí çàñãèéí çºâëºëèéí õóðëààð õýëýëöýýä Äýä
á¿òöèéí ßàìààð áàòëóóëæ, ìºðäºõ íü ç¿éòýé ãýæ ¿çýâ.

2. “Öàõèëãààí áàéãóóëàìæèéí çóðàã òºñºë, óãñðàëòûí ä¿ðýì” áîëîâñðóóëàõ
àæèë äóóññàí òóë ÁÕÁÍÀÀÃ-ûí ØÓÒÈÑ-èéí ÝÕÈÑ-òàé 2002 îíû 8-ð ñàðä
áàéãóóëñàí ãýðýýã äóóñãàâàð áîëãîõ íü ç¿éòýé ãýæ ¿çýâ.

Цахилгаан техникийн хэмжилзїйн лавлах

Хэмжигдэхїїн Нэгжийн нэр Нэгжийн Тэмдэглээ

Урт хэмжээ
Масс
Хугацаа Їндсэн хэмжигдэхїїн
Гїйдлийн хїч
метр М М m
Хурд Кг kg
Хурдатгал килограмм Кг С S
Ажил, эрчим А A
хїч секунд С
Хїч М/с M/s
Чадал ампер А М/с2 M/s2

Цахилгааны Механик хэмжигдэхїїн Ж J
тоо
Хїчдэл, секундэнд метр М/с Н N
цахилгаан Вт W
хєдєлгєгч хїч секунд2-д метр М/с2
Цахилгаан Кл C
багтаамж жоуль буюу Кг.м2/с2=Ж
Гїйдлийн нягт В V
Цахилгаан ватт-сек
эсэргїїцэл
Цахилгаан ньютон Кг.м2/с2=Ж/м
дамжуулац
Хувийн ватт Кг.м2/с3=В.А
эсэргїїцэл
Хуурмаг чадал Цахилгаан хэмжигдэхїїн

Соронзон кулон А.с=Кл
урсгал
Соронзон вольт Кг.м2/А.с2=В
нєлєєлгє
Соронзон Фарад А2с3/кг.м2=с/Ом Ф F
орны хїчлэг А/м2 A/m2
Кв.метр ампер А/м2 Ом
Ом Кг.м2/А2с3=с/Ом См W
Ом.м S
Сименс А/м2 Вар
Вб W.m
Метрт ом Ом.м Var
Т Wb
Вар Кг.м2/с3 А/м T
Вебер Соронзон хэмжигдэхїїн A/m

В.с

Тесла В.с/м2

Метрт ампер А/м

Эрчимийг шилжїїлэх хїснэгт

1Ж Ж кВтц кгс.м Ккал
1кВтц 1 2.78*10-7 0.102 2.39*104
1 кгс.м 360*106 3.67*105
1 ккал/с 1 860.0
9.81 2.72*10-6 1 2.34*10-3
4.19*103 1.16*10-3
427 1

Чадлыг шилжїїлэх хїснэгт

1 Вт Вт Кгс.м/с м.х. Ккал/с
1 кгс.м/с 1 0.120 1.36*10-3 1.107
1.33*10-2 2.34*10-3
1 м.х. 9.81 1
1 ккал/с 736 75 1 0.176
4.19*103 427
5.69 1

БД 43-101-03

БЇЛЭГ 1. ЕРЄНХИЙ ДЇРЭМ

1.1. ЕРЄНХИЙ ХЭСЭГ

Хэрэглэх хїрээ, тодорхойлолт

1.1.1 Монгол Улсын Цахилгаан тоног тєхєєрємжийн байгууламжийн дїрэм (ЦТТБД)-д
Монгол улсын “Барилгын хууль”, “Эрчим хїчний тухай хууль”, Засгийн газраас баталсан “Цахилгаан
эрчим хїч хэрэглэх дїрэм”, Дулааны эрчим хїч хэрэглэх дїрэм”, “Монгол улсын нутаг дэвсгэрт
баригдах барилга байгууламжийн зураг тєсєл боловсруулах журам” БНбД 11-03-02, бусад
холбогдолтой тєрєл бїрийн “Барилгын норм ба дїрэм” (цаашид БНбД гэх) зэрэг техникийн баримт
бичгийн дагуу цахилгаан эрчим хїчний їйлдвэрлэл, хуваарилалт, хэрэглээний техник, технологид
гарч байгаа шинэлэг зїйл, улс орны цаг уур, эдийн засгийн онцлог нєхцєл байдлыг тусгах зорилт
тавьсан болно.

“Цахилгаан тоног тєхєєрємжийн байгууламжийн дїрэм” (цаашид Дїрэм гэх)-ийг шинээр
барьж байгуулж байгаа, цаашид байгуулах, улмаар єргєтгєл, шинэтгэл хийх нийтлэг зориулалтын
цахилгаан тоног тєхєєрємж болон тусгай зориулалтын, шинэ хийц загварын цахилгаан тоног
тєхєєрємж, байгууламжийн зураг тєсєл, угсралтын бїх тєрлийн ажлыг гїйцэтгэх, удирдан зохион
байгуулахад мєрдєхєєс гадна ашиглалтын нєхцєлд шалган зааварлахад хэрэглэнэ. Энэхїї
дїрмийн 6, 7-р бїлэгт дурдагдаагїй гадаадаас шинээр орж ирж байгаа тусгай зориулалтын
цахилгаан тоног тєхєєрємжийн хувьд тїїнийг дагалдах захирамжлах техникийн баримт, бичгээр
журамлана.

Дїрмийн їндсэн шаардлагыг энэхїї дїрэмд дурдсан цахилгаан тоног тєхєєрємжтэй хийц,
ажиллах нєхцєлєєрєє адил тєстэй цахилгаан тоног тєхєєрємж, байгууламжинд хэрэглэж болно.
Ажиллаж байгаа цахилгаан тоног тєхєєрємжийн хувьд энэхїї дїрмийн зарим шаардлагыг
цахилгаан тоног тєхєєрємжтэй адилавтар байвал, дїрэмд авч їзсэн цахилгаан тоног тєхєєрємжтэй
ерєнхий їзїїлэлтээрээ тохирч байвал, хэрэв єргєтгєх зардал нь техник-эдийн засгийн тооцоогоор
батлагдаж байвал, хэрэв єргєтгєл нь аюулгїй ажиллагааны шаардлагыг хангахад чиглэгдсэн бол
ашиглахыг зєвшєєрнє. Єргєтгєл хийж, шинэчилж байгаа цахилгаан тоног тєхєєрємжийн хувьд
энэхїї дїрмийн шаардлагууд нь цахилгаан тоног тєхєєрємжийн шинэтгэл хийгдэх хэсэгт,
тухайлбал, богино залгалтын гїйдлийн нєхцєлєєр солих шаардлагатай байгаа тєхєєрємжинд
хамаарагдана.

1.1.2 ЦТТБД-ийн дагуу цахилгаан тоног тєхєєрємжийн зураг тєсєл угсралтын ажилд тоног
тєхєєрємж, материалыг сонгохдоо Монгол орны байгаль, цаг уурын нєхцєлд тохирсон, эрїїл ахуйн
болон галын аюулгїйн шаардлага хангасан, улмаар хїрээлэн байгаа орчиндоо сєрєг нєлєєлєлгїй,
Олон улсын стандартын шаардлагатай нийцэж байвал зохино.

Энэхїї Дїрэмд дээрх шаардлагуудыг авч їзсэнээс гадна цахилгаан тоног тєхєєрємж,
тэдгээрийн ашиглалт, туршилтын явцад зайлшгїй хийгдэх тєлєвлєгєєт урьдчилан сэргийлэх їзлэг,
тохируулга, засвар, тїїнчлэн аюулгїй ажиллагааны ба техникийн ашиглалтын дїрмийн
шаардлагаар їечлэн хийгдэх сургалт, їйлчилгээний хїмїїсийн їзлэг, шалгалтын їр дїнг ашиглаж
боловсруулсан болно.

БЇЛЭГ 1. ЕРЄНХИЙ ДЇРЭМ 11

БД 43-101-03

1.1.3 Цахилгаан тоног тєхєєрємж (ЦТТ) гэж цахилгаан эрчим хїчийг їйлдвэрлэх,
хувиргах, хувьсгах, дамжуулах, хуваарилах ба эрчмийн єєр тєрєлд хувиргах зориулалттай машин,
тєхєєрємж, шугам, туслах тоноглол, байгууламж (тэдгээрийг суурилуулсан барилга байгууламж)-
ын бїрдлийг нэрлэнэ. Цахилгаан тоног тєхєєрємжийг цахилгааны аюулгїйн нєхцлєєр (їйлчлэх
хїчдлийн утгаар нь) 1 кВ хїртэл ба 1 кВ-оос дээш хїчдэлтэй гэж ангилна.

1.1.4 Ил буюу гаднах цахилгаан тоног тєхєєрємж гэж атмосфер, хїрээлэх орчин, цаг
уурын їйлчлэлээс байшин, барилгаар хамгаалагдаж халхлагдаагїй цахилгаан тоног тєхєєрємжийг
нэрлэнэ. Мєн саравч (асар), сараалж тор, хашлагаар халхласан бол гаднах гэж їзнэ.

Хаалттай буюу дотор байрлуулах цахилгаан тоног тєхєєрємж гэж атмосферийн гадны
їйлчлэлээс хамгаалагдсан барилга байшингийн дотор байрлах цахилгаан тоноглолыг нэрлэнэ.

1.1.5 Зєвхєн мэргэжсэн їйлчилгээний хїмїїс (1.1.14) орох эрхтэй цахилгаан тоног
тєхєєрємж байрлах тухайлбал тороор тусгаарлагдсан байрны хэсгийг цахилгаан байр гэнэ.

1.1.6 Агаарын харьцангуй чийглэг нь 60 %-иас хэтрэхгїй бол хуурай байр гэнэ. Тийм
байранд 1.1.9-1.1.12-д заасан нєхцєл бїрдээгїй бол ердийн байр гэж нэрлэнэ.

1.1.7 Уур ба усжих конденсат чийг богино хугацаанд бага биш хэмжээгээр ялгарах байрыг
чийгтэй байр гэж нэрлэнэ. Харин агаарын харьцангуй чийглэг нь 60%-иас их, 75 %-иас хэтрэхгїй
байна. Агаарын харьцангуй чийглэг нь удаан хугацааны 75 %-иас дээш байх байрыг нойтон байр
гэнэ.

1.1.8 Агаарын харьцангуй чийглэг 100 % орчимд, (байрны тааз, хана, шал ба доторх
тоноглол нь чийгээр бїрхэгдсэн) байвал онцгой нойтон байр гэж нэрлэнэ.

1.1.9 Тєрєл бїрийн дулаан (цацраг)-ны їйлчлэлээр халуун нь тогтмол буюу тодорхой (1
хоногоос илїї) хугацаанд +35 °С (жишээлбэл, хатаагуур, хатаалгын ба шатаах пийшин, зуухны
газар г.м)-ын температуртай байрыг халуун байр гэнэ.

1.1.10 Їйлдвэрлэлийн нєхцєлтэй уялдан їїссэн тоос нь дамжуулах утсанд суух, машин
тєхєєрєгийн дотор нэвтрэх хэмжээнд хїрсэн байрыг тоостой байр гэнэ. Тоостой байрыг гїйдэл
дамжуулах ба дамжуулахгїй гэж хоёр ангилна.

1.1.11 Тогтмол буюу тодорхой хугацаанд хортой уур, хий, шингэн агуулж байдаг, улмаар
цахилгаан тоноглолын тусгаарлага ба гїйдэл дамжуулах хэсгийг гэмтээх болох хєгц, хаг їїсч,
хуримтлагдах нєхцєлтэй байрыг химийн идэвхтэй ба органик орчинтой байр гэнэ.

1.1.12 Цахилаан гїйдлийн нэрвэгдэл ба нєлєєлєлєєр хїмїїс гэмтэх, амь насаа алдаж болох
аюултай байрыг дараах ангилалд хуваана. Їїнд:

1. 2 ба 3-д заасан хэт аюултай ба онцгой аюултай нєхцєл бїрдээгїй байрыг аюулгїй байр
гэнэ.

2. Дараах нєхцлийн аль нэгээр нь буюу хавсран тодорхойлогдох байрыг хэт аюултай байр
гэнэ. Їїнд:

· Нойтон (1.1.8) ба гїйдэл дамжуулах тоостой (1.1.10) байр,
· Гїйдэл дамжуулах шалтай (металл, шороон, тємєр-бетон, тоосго) байр,
· Халуун (1.1.9) байр,
· Хїмїїс нь газар, барилгын тємєр бїтээц, технологийн тєхєєрєг, механизмтай холбогдсон
хэсэг нэг талаас, нєгєє талаас цахилгаан тоноглолын тємєрлєг их биетэй нэгэн зэрэг хїрэлцэх
боломжтой байр.

1.1.13 Дараах нєхцлєєс аль нэгээр нь тодорхойлогдох байрыг онцгой аюултай байр
гэнэ. Їїнд:
· Онцгой нойтон (1.1.8) байр,
· Химийн идэвхтэй буюу органик орчинтой (1.1.11) байр,
· Хоёр ба тїїнээс дээш хэт аюултай нєхцєл (1.1.12-ын 2) нэгэн зэрэг бїрдсэн байр.

БЇЛЭГ 1. ЕРЄНХИЙ ДЇРЭМ 12

БД 43-101-03

Ил буюу гаднах цахилгаан тоног тєхєєрємжийг байрлуулах дэвсгэр газарт хїмїїс цахилгаан
гїйдэлд гэмтэх, нэрвэгдэж болох, улмаар амь насанд халтай гэж їздэг тул тїїний онцгой аюултай
байрын тоонд оруулах нь зїйтэй.

1.1.14 Тос дїїргэмэл цахилгаан тєхєєрєг гэж тоноглолын ердийн нєхцєлд очлох болон
нум їїсэх зарим хэсгїїд хоорондоо буюу орчины агаараар дамжин хїрэлцэх боломжийг
хязгаарлахын тулд (тусгай) тосонд дїрж суулгасан цахилгаан тоноглолуудыг нэрлэнэ.

Тоноглолын параметрийн хэвийн (нэрэлсэн, номиналь) утга гэж їйлдвэрлэгчдээс
цахилгаан тоног тєхєєрємжийг нийлїїлэхдээ техник, технологийн хувьд тогтоосон дээд
їзїїлэлтийг нэрлэх буюу энэ нь ашиглалт-туршилтын тооцоонд тогтмол байх ба харьцуулах
анхдагч параметр нь болох ёстой.

Мэрэгжсэн їйлчилгээний хїмїїс гэж цахилгаан тоног тєхєєрємжийн ашиглалтын явцад
аюулгїй ажиллагааны техникийн мэргэжлийн зэрэгтэй, єгєгдсєн ажилд (тушаалаар) заавал мэдэх
зїйл, цар хэмжээний мэдлэгийг урьдчилан шалгуулж, тусгай бэлтгэгдсэн нэг ба бїлэг хїмїїсийг
нэрлэнэ.

1.1.15 Энэхїї Дїрмийн шаардлагыг заавал биелїїлэх їїднээс “ёстой”, “мєрдєнє”,
“шаардлагатай”, “зохино”, зїйтэй” гэсэн їгс, эсвэл тэдгээрийг хамтатган хэрэглэх нь зїйтэй.
“Дїрэм мэт, дїрмийн дагуу, ёсоороо бол” їгс нь єгєгдсєн шаардлага давамгайлах чанартайг
єгїїлэхээс гадна їїнээс ухрах нь заавал їндэслэлтэй, баримттай байх ёстойг илэрхийлэх болно.
Харин “Зєвшєєрнє”, “болно” гэдэг їг нь єгєгдсєн техникийн ба шийдлийг тухайн байдлаас болж
зайлшгїй хийхээс тїдгэлзэж болох боловч їїнийгээ батлах їйлдэл, баримт тооцоог хавсаргах
шаардлагатайг анхаарах ёстой. “Зєвлєж байна” гэсэн їгийг єгєгдсєн шийдэл нь хамгийн зєв
оновчтой боловч заавал биелїїлэх шаардлагагїй гэж ойлгож болно.

Дїрэмд орсон нормчлогдсон хэмжигдэхїїн, тоон єгєгдлийн утгатай холбогдон заагдсан
“багагїй” гэдгийг хамгийн бага утга, “ихгїй” гэдгийг хамгийн их утга гэж гэж авна. Дїрэмд
“хїртэл” ба “тїїнээс” гэж заагдсан хэмжигдэхїїний утгыг авахдаа зєвхєн тухайн тоог нь оруулж
авах зарчимыг баримитлах ёстой. Хамгийн зохистой хэмжээ, нормыг сонгож авахдаа цахилгааны
ба гал (тїймэр)-ын аюулгїй ажиллагааны шаардлага, ашиглалт угсралтын туршилагыг иш їндэс
болгоно.

Цахилгаан тоног тєхєєрємжийн
угсралтын ерєнхий заалт

1.1.16 Суурилуулах (тавигдах) гэж байгаа цахилгаан тоног тєхєєрємжийн бїрдэлд орох
цахилгаан тоноглол, материалыг Монгол улсын УСТ ба тогтоогдсон журмаар батлагдсан техникийн
нєхцєлийг шаардлагыг хангасан байвал зохино. Хэрэглэх машин, тоноглол, багаж хэрэгсэл бусад
цахилгаан тєхєєрєг, тїїнчлэн кабель, дамжуулах утасны хийц, гїйцэтгэл, тавих арга ба
тусгаарлагын зэрэглэл нь дїрмийн холбогдох бїлгїїдэд заасан шаардлагаар барих сїлжээ,
цахилгаан тоног тєхєєрємж, хїрээлэх орчны нєхцєлтэй харгалзан тохирч байвал зохино.

Цахилгаан тоног тєхєєрємжийг бїрдїїлж байгаа цахилгаан машин, тоноглол, хэрэгсэлийн
хийц, бїтээц, тусгаарлагын ангилал, тавих арга; кабель ба утасны нормчлогдсон, баталгаатай,
тооцооны ба горимын тодорхойломж нь тухайн цахилгаан тоног тєхєєрємж, сїлжээний ажлын
нєхцєлтэй харгалзан таарч байх ёстой. Иймээс цахилгаан тоног тєхєєрємжийн хийц нь хїрээлэх
орчны їйлчлэл болон дээрх шаардлагатай уялдан зогсож байхаар бїрээс, тулгуур, ивээс, тулаас
(шон, тавцан)-тай байх ёстой.

1.1.17 Цахилгаан тоног тєхєєрємжийн барилгын ба ариун цэвэр-техникийн хэсэг
(барилгын бїтээц, тїїний элементїїд, дулаацуулга, салхилуулга, усан хангамж г.м) нь энэхїї
дїрэмд орсон нэмэгдэл шаардлагыг заавал хангахаас гадна Монгол улсад мєрдєж байгаа бусад
“Барилгын норм ба дїрэм”-тэй харгалзан тохирч байвал зохино.

1.1.18 Цахилгаан тоног тєхєєрємж нь хїрээлэн байгаа орчныг бохирдуулахгїй байх,
хортой буюу саад болох шуугиан, доргилт, цахилгаан ороноос хамгаалах талаар мєрдєж байгаа
захирамжлах баримт бичгийн шаардлагыг хангах ёстой.

Цахилгаан тоног тєхєєрємжийн зураг тєсєлд хог, хаягдлыг тухайлбал, химийн бодис, тос,
техникийн ус зэргийг цуглуулах, зайлуулах арга хэмжээг тусгаж єгєх ёстой. Мєн хїрээлэн байгаа
орчныг хамгаалах мєрдєгдєж байгаа шаардлагатай уялдуулан тухайн хогийг усан сан, борооны ус
цуглуулах систем, гуу жалга болон эдгээр хогийг зориулалтгїй нутаг дэвсгэрт хаяхыг хориглоно.

БЇЛЭГ 1. ЕРЄНХИЙ ДЇРЭМ 13

БД 43-101-03

1.1.19 Цахилгаан тоног тєхєєрємжийн бїрдэлт, схем сонгох зураг тєсєл хийхдээ заавал
техник эдийн засгийн харьцуулалтын їндсэн дээр энгийн, найдвартай схем хэрэглэх, ашиглалт-
туршилтыг тооцож шинэ техник нэвтрїїлэх, єнгєт тємєрлєг, бусад ховор материалыг бага,
хэмнэлттэй зарцуулах зарчмыг тусгах ёстой.

Цахилгааны буюу хєрсний зэврэлт їїсэх аюултай нєхцєл бїхий бїс нутагт барилга
байгууламж, тоног тєхєєрємж, дамжуулах хоолой ба бусад газрын доорхи инженерийн сїлжээг
хамгаалах арга хэмжээг тусгаж єгвєл зохино.

1.1.20 Цахилгаан тоног тєхєєрємж, тїїний хэсэг, эд анги тус бїрийн схем нь энгийн,
харагдахуйц; бичлэг, тєрєлжилт нь нэг маягийн; єнгєєр ялган танихад хялбар байх нєхцлийг хангах
ёстой.

1.1.21 Цахилгаан тоног тєхєєрємж бїрт нэгэн тєрлийн шиний їсэг тоон ба єнгєний
тэмдэглээ адилхан байх ёстой. Шин нь дараахь ялгац єнгє, тэмдэглээтэй хийгдсэн байвал зохино.
Їїнд:

1. Гурван фазын хувьсах гїйдлийн хувьд: А фазын шинийг шар єнгєєр, В-г ногооноор, С-г
улаанаар, ажлын нойлтуулгын шин (N)-ийг цэнхэр єнгєєр будах ба нойлын хамгаалалтын їїрэг
гїйцэтгэх нєхцєлд шар ногоон єнгийн тууш зураас гаргаж тэмдэглэнэ.

2. Нэг фазын хувьсах гїйдлийн хувьд: Тэжээлийн їїсгїїрийн ороомгийн эхтэй холбогдсон А
шинийг шар єнгєєр; ороомгийн тєгсгєлтэй холбогдсон В шинийг улаан єнгєєр тэмдэглэнэ. Нэг
фазын гїйдлийн шин нь 3 фазын системийн шинээс салбарласан бол тухайн фазыг харгалзах
шинийн єнгєєр тэмдэглэнэ.

3. Тогтмол гїйдлийн хувьд: Эерэг шин (+)-ийг улаан, сєрєг (-)-ийг хєх єнгєєр будаж єгєх ба
ажлын нойл (М)-ийг цэнхэрээр тэмдэглэнэ.

4. Бэлтгэлд ба нєєцєнд байгаа їндсэн шинийн хувьд: Хэрэв бэлтгэл шин нь їндсэн шинийн
аль нэгийг орлох бол тїїнийг їндсэн шинийн єнгєєр хєндлєн зурвас тавьж тэмдэглэнэ. Єнгєний
тэмдэглээ нь тїїний бїх уртын дагууд хийгдсэн бол хїчтэй хєргєлттэй буюу зэврэлийн эсрэг
хамгаалалттай шин болохыг илтгэнэ. Єнгєний тэмдэглээг шинийн бїх уртын дагуу биш, зєвхєн
шиний холбогдох хэсэгт: єнгєний, зєвхєн їсэг-тоон тэмдэглээ, эсвэл єнгєний ба їсэг-тоон
тэмдэглээ хосолсон байхыг зєвшєєрнє.

Хэрэв тусгаарлагагїй шин нь тухайн їед хїчдэлтэй, їзлэг хийх боломжгїй бол тэмдэглээ
хийхгїй байхыг зєвшєєрнє. Энэ нь цахилгаан тоног тєхєєрємжийг їйлчлэх їеийн аюулгїй
ажиллагааны болон харагдах тодорхой байдлыг бууруулахгїй байх ёстой.

1.1.22 Хуваарилах байгууламжид шинийг байрлуулахдаа дараах журмыг баримтлах
шаардлагатай. Їїнд:

1. Гурван фазын хувьсах гїйдэлтэй, хаалттай хуваарилах байгууламж (бэлэн хийцийн
бїрдмэл хуваарилах байгууламжнаас бусад)-нд шинийг байрлуулахдаа дараахь нєхцлийг
биелїїлэх ёстой. Тухайлбал,

* Цуглуулах ба тойруу шин, тїїнчлэн бїх тєрлийн секц холбох шин босоо байрлалтай
байвал А-В-С гэж дээрээс нь доош нь, хэрэв хэвтээ, налуу, гурвалжин байрлалтай байвал
їйлчилгээний гудамаас хамгийн хол шинийг А, дундахыг В, ойрхоныг нь С;

* Цуглуулах шинээс салбарласан бол їйлчилгээний гудамаас (хэрэв гурван гудамтай бол
дундаас нь) харж зїїнээс нь баруун тийш А-В-С гэж байрлуулна.

2. Гурван фазын хувьсах гїйдэлтэй, нээлттэй хуваарилах байгууламжинд дараахь нєхцлийг
биелїїлэх ёстой. Тухайлбал,

* Цуглуулах ба тойруу шин, тїїнчлэн бїх тєрлийн секц холбох шин, шїнтлэх холбоос,
цагираг бїдїївчин дахь холбоостой бол зэрэгт ерєнхий трансформаторын єндєр хїчдэлтэй
шинийн А талаас,

* Ил хуваарилах байгууламжид цуглуулах шиний салбарлалтыг трансформаторын
шин талаас харахад шиний холболтын байрлал нь зїїнээс баруун тийш А-В-С нєхцєлийг хангах
естой. Шїїгээн дэх салбарласан шинийн байрлал нь цуглуулах шинтэй харьцуулахад тэдгээрийн
байрлалаас хамааралгїй, ижилхэн дараалалтай байвал зохино.

3. Тогтмол гїйдэлтэй хэлхээнд шин нь дараахь байрлалын нєхцлийг хангах ёстой. Їїнд:
* Цуглуулах шин босоо байрлалтай бол дээд талд нь М, дундах нь(-), доодох нь(+);
* Цуглуулах шин хэвтээ байрлалтай бол їйлчилгээний гудамаас шинийг харахад
хамгийн алс байгаа нь М, дундах нь (-), ойрхон нь (+);

БЇЛЭГ 1. ЕРЄНХИЙ ДЇРЭМ 14

БД 43-101-03

* Цуглуулах шинийн салбарлалтанд бол їйлчилгээний гудамаас харахад зїїн талын
шин нь М, дундах нь (-), баруун нь (+) байна.

Зарим онцгой тохиолдолд, тухайлбал, дээрхи шаардлагыг биелїїлэхэд цахилгаан
тєхєєрємжинд онцгой хїндрэл учруулах (жишээлбэл, цахилгаан дамжуулах агаарын шугамын
утасны байрлалыг єєрчлєхєд дэд станцын ойролцоо тусгай тулгуур босгох зайлшгїй шаардлага
гарах г.м) буюу дэд станц дээр хїчдэлийг 2 ба тїїнээс илїї шатлалаар хувьсгах хэрэгцээ гарвал
дээрхи шаардлагаас татгалзахыг зєвшєєрнє.

1.1.23. Їйлчилгээний ба гадны хїмїїсийн аюулгїй байдлыг дараах замаар хангана. Їїнд:

· Тогтоосон (тооны) тусгаарлагыг хэрэглэх, шаардлагатай гэж їзвэл нэмэгдїїлэх,
· Давхар тусгаарлагыг хэрэглэх,
· Гїйдэл дамжуулах хэсэг хїртлэх тогтоосон зайг мєрдєх, гїйдэл дамжуулах хэсгийг
халхалж хаалт, хашлага хийх,
· Санамсаргїй хїчдэлтэй тоног тєхєєрємжийг найдвартай хурдан їйлчилгээтэй автоматаар
шугам сїлжээний гэмтэлтэй хэсгийг хамгаалалтаар тус тус хамгаалах,
· Санамсаргїй хїчдэлтэй болсон цахилгаан тоног тєхєєрємж, сїлжээний гэмтэлтэй хэсгийг
найдвартай, хурдан їйлчилгээтэй автоматаар таслах,
· Алдаатай їйлдэл хийх ба гїйдэл дамжуулах хэсэгт хїрэлцэх явдлыг сэргийлэх зорилгоор
тїгжих, цоожлох, хязгаарлах, хориглох хэрэгсэл тавих,
· Тусгаарлага гэмтэсний улмаас цахилгаан тоноглолын их бие нь хїчдэлтэй болж мэдэх,
цахилгаан тєхєєрємжийн элемент, тїїний их биеийг газардуулах буюу нойлтуулах,
· Потенциалыг тэгшитгэх,
· Хуваагч трансформаторыг хэрэглэх,
· 50 Гц-ийн давтамжтай хувьсах гїйдлийн хувьд 42 (50) В тїїнээс доош, тогтмол гїйдлийн
хувьд110 В тїїнээс доош хїчдэлийг хэрэглэх,
· Урьдчилан анхааруулж сануулах дохиолол, бичээс, зурагт хуудас хэрэглэх,
· Цахилгаан орны хїчлэгийн бууруулах тєхєєрємж хэрэглэх,
· Цахилгаан орны хїчлэг нь зєвшєєрєгдєх нормоос хэтэрч болох цахилгаан тєхєєрємжинд
цахилгаан орны їйлчлэлээс хамгаалах зориулалттай хэрэгслийг ашиглах г.м.

1.1.24. 1 кВ хїртэл хїчдэлтэй цахилгаан тєхєєрємж бїхий байранд тусгаарлагагїй ба
тусгаарлагатай гїйдэл дамжуулах хэсгийг хїрэлцэх хїчдэлийн хамгаалалтгїйгээр, єєрєєр хэлбэл
тухайн нєхцєлд ийм тєрлийн хамгаалалт ямар нэг єєр зорилгоор (жишээлбэл, механик їйлчлэлээс
хамгаалах г.м) шаардлагагїй бол байрлуулахыг зєвшєєрнє. Харин цахилгаан тоноглолын хэсэгт
хїрэлцэх їйлдлийн їед хэвийн їйлчилгээ хийх, явуулах їед аюулгїй байх ёстой.

1.1.25. Орон сууц, олон нийтийн барилга байгууламж, тїїнтэй тєстэй байруудад гїйдэл
дамжуулах хэсгийг хааж хаших, хязгаарлах, зориулалтын хашлага нь битїї хаалттай, їйлдвэрийн
цахилгааны байранд битїї хаалттай, торон ба сараалжин нїхтэй байхыг зєвшєєрнє. Хязгаарлах ба
хааж хаших бїх тоноглол нь тїлхїїр, багаж хэрэгслэлийн тусламжтайгаар нээж хаах, авах
боломжтой хийгдвэл зохино.

1.1.26. Бїх тєрлийн хязгаарлах хаалт хашлага нь тухайн нєхцєлд тохирсон хангалттай
механик бєх бат байх ёстой. 1 кВ тїїнээс дээш хїчдэлтэй байранд хязгаарлах хашлагын, тємєр
хийцийн ялтасны зузаан нь 1 мм-ээс багагїй байх ёстой. Дамжуулах утас, кабелийг механик
гэмтлээс хамгаалах зориулалттай хэрэгсэл нь аль болохоор тухайн машин, багажын хийцэд
суулгах буюу оруулж хийгдсэн байвал зохистой.

1.1.27. Їйлчилгээний хїмїїсийг нь цахилгаан гїйдлийн нэврэгдэл, цахилгаан нумны їйлчлэл
г.м-ээс сэргийлэх, хамгаалахын тулд бїх цахилгаан тоног тєхєєрємжийг хамгаалах хэрэгсэл, мєн
“Ашиглаж байгаа цахилгаан тоног тєхєєрємжийн хамгаалах хэрэгслэлийг турших ба хэрэглэх
дїрэм”-ийн дагуу анхны тусламж їзїїлэх хэрэгсэлээр тус тус хангаж єгсєн байх ёстой.

Тос дїїргэмэл аппарат, хэрэгсэл, кабель, тїїнчлэн тос, лак, хар тос г.м-ээр бїрхїїлсэн буюу
нэвчїїлсэн цахилгаан тоноглолоос бїрдсэн галын болон, тэсрэх аюултай цахилгаан тоног
тєхєєрємж нь энэхїї дїрмийн харгалзах 7.1 ба 7.2 бїлгїїдэд тусгагдсан шаардлага биелэгдэж
байх ёстой. Ийм тєрлийн цахилгаан тоног, тєхєєрємжийг ашиглалтанд єгєхдєє мєрдєгдєж байгаа
журмын дагуу гал эсэргїїцэх багаж, эд хэрэгсэл, материалаар хангасан байвал зохино.

БЇЛЭГ 1. ЕРЄНХИЙ ДЇРЭМ 15

БД 43-101-03

Цахилгаан тоног тєхєєрємжийг
эрчим хїчний системд холбох

1.1.28. Цахилгаан тоног тєхєєрємжийг эрчим хїчний системд холбохдоо Монгол улсын
“Эрчим хїчний тухай хууль”, Засгийн газрын баталсан “Цахилгаан эрчим хїч хэрэглэх
дїрэм”, “Эрчим хїчний шугам сїлжээг хамгаалах дїрэм-ийн дагуу гїйцэтгэнэ.

Цахилгаан тоног тєхєєрємжийг
ашиглалтад єгєх

1.1.29. Шинээр баригдсан, шинэчлэн тєхєєрємжилж єргєтгєсєн, цахилгаан тоног тєхєєрємж,
тэнд тавигдсан цахилгаан аппарат хэрэгсэл нь хїлээн авах, хїлээлгэн єгєх туршилтанд орох ёстой
(бїлэг 1.7-г їзэх). Шинээр баригдсан, шинэчлэн тєхєєрємжилж єргєжсєн цахилгаан тоног
тєхєєрємжийг ашиглалтанд оруулахдаа мєрдєгдєж байгаа журмын дагуу хїлээн авсны комиссын
дїгнэлтийг їндэслэн байнгын ашиглалтанд авна.

1.2. ЦАХИЛГААН ХАНГАМЖ БА ЦАХИЛГААН
ШУГАМ СЇЛЖЭЭ

Хэрэглэх хїрээ, тодорхойлолт

1.2.1 Дїрмийн энэхїї бїлэг нь цахилгаан хангамжийн бїх систем, шугам сїлжээнд
хамаарагдана. Газрын доорх, уурхайн болон зїтгїїр-татуургын зэрэг бусад тусгай зориулалтын
цахилгаан хангамжийн систем нь энэ бїлгийн шаардлагаас гадна тухайн їйлдвэрийн тусгай
дїрмийн шаардлагатай давхар нийцэж байх ёстой.

1.2.2 Єєр хоорондоо цахилгаан, дулааныг їйлдвэрлэх, хувиргах, хуваарилах, їйлдвэрлэлийн
їргэлжилсэн тасралтгїй процессийн нэгдмэл горимоор холбоотой, горимын ерєнхий удирдлага
бїхий цахилгаан станц, цахилгаан ба дулаан шугам сїлжээний нэгтгэлийг эрчим хїчний систем
(ЭХС) гэнэ.

Эрчим хїчний системийн цахилгаан станц, цахилгаан шугам сїлжээний цахилгаан тоног
тєхєєрємжийн нэгтгэлийг ЭХС-ийн цахилгаан хэсэг гэнэ.

1.2.3. Цахилгаан эрчим хїчийг їйлдвэрлэх, дамжуулах, хуваарилах ба хэрэглэх г.м.
технологийн процессийн нэгдэлтэй эрчим хїчний системийн цахилгааны хэсэг, тїїнээс тэжээгдэж
байгаа хэрэглэгчдийг цахилгаан хангамжийн эрчим хїчний систем гэнэ.

* Хэрэглэгчдийг цахилгаан эрчим хїчээр хангахыг цахилгаан хангамж гэнэ.
Хэрэглэгчдийг цахилгаан эрчим хїчээр хангах зориулалттай цахилгаан тоног тєхєєрємжийн
нэгдлийг цахилгаан хангамжийн систем гэнэ.

* Эрчим хїчний системээс холбогдсон хэрэглэгчдийн цахилгаан хангамжийг
тєвлєрсєн цахилгаан хангамж гэнэ.

* Тодорхой бїс нутагт баригдсан цахилгаан эрчим хїчийг дамжуулж, хуваарилах
зориулалттай цахилгаан тоног тєхєєрємж, дэд єртєє, хуваарилах байгууламж, гїйдэл дамжуулах
агаарын ба кабель шугамын нэгдлийг цахилгаан сїлжээ гэнэ.

* Цахилгаан эрчим хїчийг єєр тєрлийн эрчим хїчинд хувиргах зориулалттай
цахилгаан хэрэгсэл, тоноглол, тєхєєрєг, механизм зэргийг цахилгаан эрчим хїчний хїлээн авагч
(цахилгаан хэрэгсэл) гэж нэрлэнэ.

* Тодорхой нутаг дэвсгэрт байрлах, технологийн процессоор холбоотой цахилгаан
эрчим хїчний хэрэглэгч нэг буюу бїлэг хїлээн авагчдыг цахилгаан эрчим хїчний хэрэглэгч,
цахилгаан эрчим хїчний хэрэглэгчид гэнэ.

1.2.4. Цахилгаан эрчим хїчний хїлээн авагч ба бїлэг хэрэглэгчдийн тэжээлийн хамааралгїй
бие даасан їїсгїїр гэж цахилгаан хэрэглэгчдийн тэжээлийн їїсвэр нь доголдох, тасрах, єєр
хэрэглэгчдийг тэжээх зэрэг аваарийн горимын дараа хїчдэл нь энэхїї дїрмээр тогтоогдсон
хязгаарт баригдаж байх тэжээлийн їїсгїїрийг нэрлэж болно. Тэжээлийн їл хамаарах
(хамааралгїй) эх їїсвэрийн тоонд нэг ба хоёр цахилгаан станц, дэд станц, тэжээлийн хоёр секц
буюу шиний систем орно. Гагцхїї дараах хоёр нєхцєл нэгэн зэрэг биелэгдэж байх ёстой. Їїнд:

* Шиний систем буюу секц бїр нь їл хамаарах тэжээлийн їїсгїїрээс тэжээлтэй байх,

БЇЛЭГ 1. ЕРЄНХИЙ ДЇРЭМ 16

БД 43-101-03

* Шиний секц (систем) нь єєр хоорондоо холбоогїй, эсвэл аль нэг шиний секцийн
хэвийн ажиллагаа алдагдахад хїрвэл автоматаар таслагдах холбоотой байх;

Ерєнхий шаардлага

1.2.5. Цахилгаан хангамжийн ба цахилгаан тоног тєхєєрємжийн угсралт, шинэчлэлтийн зураг
тєслийг боловсруулахдаа дараах асуудлыг авч їзэж, шийдвэрлэх ёстой. Їїнд:

* Цахилгаан шугам сїлжээг шинээр байгуулахдаа тухайн орон нутгийн цахилгаан
эрчим хїчний системийн ба цахилгаан хангамжийн хєгжлийн хэтийн тєлєвийг хуучин ба шинээр
баригдах цахилгаан сїлжээтэй нь буюу шинээр байгуулах єєр зориулалтын, єєр хїчдэлийн
сїлжээтэй нь тус тус харьцуулах;

* Цахилгаан сїлжээний їйлчлэх бїс нутагт байрлах бїх цахилгаан хэрэглэгчдийг
тэдгээрийн харъяалалыг їл хамааруулан тєвлєрсєн цахилгаан хангамжинд бїрэн хамруулах
бололцоог эрж хайх;

* Хэтийн тєлєвийн хєгжилтэй уялдуулан тухайн цахилгаан системд тодорхойлогдох
хязгаарлах богино залгалтын гїйдлийн шатлалыг тївшин бїрт нь авч їзэх;

* Цахилгаан эрчмийн алдагдлыг бууруулах асуудлыг авч їзэх, г.м.

Їїний тулд дотоод ба гадаад цахилгаан хангамжийн шийдлээр, зураг тєсєлд технологийн
бэлтгэл бий болгох боломж, эрчим хїчний хэмнэлт, эдийн засгийн їр ашгийг тооцох ёстой.
Цахилгаан хангамжийн бэлтгэл чадлын асуудлыг шийдвэрлэхдээ цахилгаан тоног тєхєєрємжийн
тухайн элементийн хэт ачаалагдах чадвар, технологийн тєхєєрємжийн бэлтгэл, нєєц байгаа
эсэхийг тодотгох шаардлагатай.

1.2.6. Цахилгаан хангамжийн системийн хэтийн хєгжлийн асуудлыг шийдвэрлэхдээ хэвийн,
засварын, аваарын ба аваарийн дараахи горим тус бїрийг тооцож оруулбал зохино. Энэхїї
дїрмийн 1.2.5 зїйлийн шаардлага нь эрчим хїчний систем ба хэрэглэгчдийн цахилгаан хангамжийн
хєгжлийн тодорхой їе шатуудад авч їзэгдэх ёстой.

1.2.7. Цахилгаан сїлжээний зураг тєсєл боловсруулахдаа тэдгээрийн ашиглалт,
їйлчилгээний тєрлийг (байнгын, ээлжийн тогтмол ба гэрээр жижїїрлэх, явуулын ба їйлчилгээний
баг байх г.м) тусгаж хэрэгжїїлнэ.

1.2.8. (3) 6-35 кВ-ын цахилгаан сїлжээний зураг тєсєлд сїлжээний саармаг (нейтраль)-ийг
нум унтраах реактор тавьж тусгаарлах ба газардуулах боломжийг тусгах нь зїйтэй. Газарлуу
холбогдох (газардах) їеийн багтаамжийн гїйдлийг тэгшитгэхдээ хэвийн горимын їеийн гїйдлийн
утгыг тооцож авах ёстой. Їїнд:

* 6(10)-20 кВ-ын тємєр-бетон ба металл тулгууртай агаарын шугам сїлжээ болон 35
кВ-ын бїх тєрлийн сїлжээнд: -10 А-аас дээш;

* Тємєр-бетон ба металл тулгуургїй сїлжээнд: 3-6 кВ-ын хїчдэлтэй бол 30 А-аас
дээш, 10 кВ-ын хїчдэлтэй бол -20 А-аас дээш, 15-20 кВ-ын сїлжээнд –15 А- аас дээш;

Газарлуу холбогдох їеийн гїйдэл нь 50 А-аас илїї байвал хоёроос дээш тооны
газардуулгын нум унтраах реактор тавихыг зєвлєж байна.

Цахилгаан хангамжийн хэрэглэгчдийн зэрэглэл ба
найдваржилтыг хангах

1.2.9. Цахилгаан хангамжийн найдваржилт, хэрэглэгчдийг цахилгаанаар тасралтгїй хангах
їїднээс цахилгаан хэрэглэгчдийг дараах 3 зэрэглэлд хуваана.

Цахилгаан хангамжийн тасалдал нь хїмїїсийн аминд аюултай, улс, нийгэмд мэдэгдэхїйц
хохирол учруулах, єндєр їнэтэй їндсэн тоног тєхєєрємж эвдрэх, их хэмжээний бїтээгдэхїїний
гологдол гарах, технологийн нийлмэл їйл явц ба нийгэм ахуйн онцгой чухал хэрэглэгчдийн їйл
ажиллагаа алдагдах цахилгаан хїлээн авагчийг I зэрэглэлийн гэнэ. I зэрэглэлийн хїлээн авагч
дотроос цахилгаан эрчим хїчээр тасралтгїй хангах шаардлагатай, тухайлбал, хїмїїсийн амь
насанд шууд аюул заналхийлэх, дэлбэрэх, гал гарах, єндєр єртєгтэй тоног тєхєєрємж эвдрэх зэрэг
їр дагавартай, їйлдвэрлэлийг нь зогсоож їл болох хїлээн авагчийг онцгой бїлгийн гэж ангилна.

БЇЛЭГ 1. ЕРЄНХИЙ ДЇРЭМ 17

БД 43-101-03

Цахилгаан хангамжийн тасалдал нь хїлээн авагчдад бїтээгдэхїїний дутуу їйлдвэрлэл,
гологдол бий болгох, ажилчдын машин, механизмын ба їйлдвэрийн тээврийн сул зогсолт гарах,
хот, хєдєєгийн хїн амын амьдралын хэвийн їйл ажиллагаа алдагдахад хїргэж байвал II
зэрэглэлийн хїлээн авагчид гэж ангилна.

I ба II зэрэглэлийн цахилгаан хэрэглэгчдийн тодорхойлолтонд хамаарахгїй їлдсэн
хэрэглэгчдийг III зэрэглэлийн хїлээн авагчид гэнэ.

1.2.10. Тэжээлийн їїсгїїрийн аль нэгний нь цахилгаан хангамж тасалдахад хїрвэл цахилгаан
хангамж тасалдах хугацааны завсарлага (тасалдал) нь тэжээлийг автоматаар сэргээн залгах
хугацаатай тэнцїї байх ёстой.

I зэрэглэлийн цахилгааны онцгой бїлгийн цахилгаан хангамжинд хоорондоо хамааралгїй,
харилцан бие биедээ бэлтгэл болон орлох гурав дахь нэмэгдэл тэжээлийн їїсвэр авч їзэх
шаардлагатай. Онцгой бїлгийн хэрэглэгчдийн тэжээлийн їл хамааралгїй, харилцан нєєцлєгдєх
гурав дахь їїсгїїр, I зэрэглэлийн бусад хэрэглэгчдийн тэжээлийн їл хамааралгїй, харилцан
нєєцлєгдєх хоёр дахь їїсгїїрт орон нутгийн ба эрчим хїчний систем (генераторын хїчдэлтэй шин
г.м.)-ийн цахилгаан станц, тасралтгїй ажиллагаатай тусгай агрегатууд, аккумуляторын батерай
байж болно.

Хэрэв цахилгаан хангамжийн бэлтгэл тэжээл нь технологийн процессийн тасралтгїй чанарыг
хангаж чадахгїйд хїрвэл, эсвэл цахилгаан хангамжийн бэлтгэл тэжээл нь эдийн засгийн їр ашиггїй
байвал цахилгаан хангамж тасарсан їед ажиллах технологийн нєєцийн бэлтгэлийг харилцан
нєєцлєгдєх (нэг нь зогсоход нєгєє нь ажиллах г.м.) технологийн агрегат суурилуулах, технологийн
процессийн аваарийн зогсолтгїй ажиллагааг хангах тусгай тєхєєрємж ашиглах замаар хэрэгжїїлж
болно. Технологийн тасралтгїй ажиллагаатай, ажлын горимыг сэргээхэд удаан хугацаа зарцуулах
онцгой нийлмэл процесс бїхий I зэрэглэлийн хїлээн авагчдийн цахилгаан хангамжийг техник-эдийн
засгийн їндэслэл дээр технологийн процессийн онцлогоор тодорхойлогдох нэмэгдэл шаардлагыг
тусгасан тэжээлийн їл хамаарах, харилцан нєєцлєгдєх (орлох) хоёр їїсгїїрээс єгєхийг зєвлєж
байна.

II зэрэглэлийн хїлээн авагчдийн цахилгааны тэжээл нь тусгай оруулгагїй тэжээгдэж болно.

1.2.11 II зэрэглэлийн цахилгаан хэрэглэгчдийг хоорондоо хамааралгїй, харилцан
нєєцлєгдєх тэжээлийн хоёр їїсгїїрээс цахилгаан эрчим хїчээр хангавал зохино. II зэрэглэлийн
цахилгаан хэрэглэгчдийн хувьд тэжээлийн їїсгїїрийн аль нэгний нь цахилгаан хангамж
тасалдахад хїрвэл цахилгаан хангамжийн тасалдалтын їргэлжлэх хугацаа нь шаардлагатай
бэлтгэл тэжээлийн їїсгїїрийг жижїїрийн хїн буюу шуурхай їйлчилгээний явуулын баг очиж залгах
їйлдлээр хэмжигдэх ёстой.

II зэрэглэлийн хэрэглэгчдийн тэжээл нь кабелийн залгаастай (ба залгаасгїй) нэг агаарын
шугамаас, хэрэв энэ шугамын аваарийн засвар нь 1 хоногоос хэтрэхгїй хугацаанд хийгдэх
боломжтой нєхцєлд л єгєгдєж болно. Энэ шугамын кабель оруулга нь хоёр кабелиас бїрдэх
бєгєєд кабель бїр нь агаарын шугамын їргэлжлэх хамгийн их гїйдлээр сонгогдсон байх ёстой. Мєн
II зэрэглэлийн цахилгаан хэрэглэгчдийг нэг ерєнхий аппаратанд холбогдох хоёроос доошгїй
кабель бїхий нэг кабель шугамаас тэжээжийг зєвшєєрнє. Трансформаторын тєвлєрсєн нєєц
(бэлтгэл)тэй байхад гэмтсэн трансформаторыг нэг хоногоос илїїгїй хугацаанд солих боломжтой
бол II зэрэглэлийн хэрэглэгчдийн тэжээлийг нэг трансформатороос єгєхийг зєвшєєрнє.

1.2.12 III зэрэглэлийн хэрэглэгчдийн цахилгаан хангамжийг шийдэхдээ цахилгаан
хангамжийн тасалдлын їргэлжлэх хугацаа нь тухайн хангамжийн системийн эвдэрсэн ба гэмтсэн
элементийг засах буюу солиход шаардагдах хугацаа нь 1 хоногоос хэтрэхгїй байх нєхцєлд
тэжээлийн нэг їїсгїїрээс тэжээж болно.

Хїчдэлийн тївшин ба тохируулга,
хуурмаг чадлыг тэгшитгэх нь

1.2.13 Цахилгаан шугам сїлжээний хувьд цахилгаан эрчим хїчний чанарыг хангах
техникийн арга хэмжээг MNS-ын дагуу “Цахилгаан эрчим хїчний чанар”, “Цахилгаан тоног
тєхєєрємж”-ын шаардлагыг харгалзан тусгаж єгвєл зохино. Хїчдэлийн тохируулах тєхєєрємж нь
хуваарилах шугам сїлжээ холбогдох цахилгаан станц, дэд станцын 6-20 кВ-ын хїчдэлтэй шин дээр
хамгийн их ачааллын їеийн нэрэлсэн хэвийн хїчдлийг 105 %-иас доошгїй, хамгийн бага ачааллын
їеийн тогтоосон (нэрэлсэн) хэвийн хїчдлийг 100 %-иас ихгїй хязгаарт барьж байх ёстой.

1.2.14 Цахилгаан шугам сїлжээнд хуурмаг чадлыг тэгшитгэх тєхєєрємжийг сонгож,
байрлуулахдаа хуурмаг чадлыг тэгшитгэх талаар мєрдєгдєж байгаа зааврыг харгалзан гїйцэтгэнэ.
Хэрэглэгчийн эрчим хїчний тоноглолыг эрчим хїчний системд холбох нєхцлийн дагуу эрчим хїчний

БЇЛЭГ 1. ЕРЄНХИЙ ДЇРЭМ 18

БД 43-101-03

системийн хуурмаг чадлыг хэмжээнд нь байлгах їїднээс хуурмаг чадлыг тэгштгэх тоног
тєхєєрємжийг тухайн хэрэглэгчийн дэргэд нь суурилуулвал зохино.

1.3. ДАМЖУУЛАХ УТСЫГ СОНГОХ

Хэрэглэх хїрээ

1.3.1 Дїрмийн энэхїї бїлгийг цахилгаан дамжуулах тєрєл бїрийн утасны (бїрээстэй ба
бїрээсгїй утас, кабель, шин) хєндлєн огтлол (цаашид, огтлол гэх)-ыг халалтаар, хэмнэлттэй
гїйдлийн нягтаар, титэмлэх (кроны) нєхцєлєєр сонгоход мєрдєнє. Хэрвээ дамжуулагчийн огтлол нь
эдгээр аргаар тодорхойлоход бусад нєхцєл (богино залгалтын гїйдлийн їед їїсэх халууны ба
цахилгаан хїчний тэсвэрлэх чадвар)-ээр шалгахад зайлшгїй шаардагдах огтлолоос бага гарч
байвал аль их огтлолтой дамжуулах утас (цаашид, дамжуулагч, утас)-ыг сонгон авах зарчмыг
баримтлах нь зїйтэй.

Дамжуулах утасны огтлолыг
халалтаар сонгох

1.3.2 Нийтлэг хэрэгцээний дамжуулах утас нь тухайн сїлжээний ажлын хэвийн горим
тєдийгїй аваарийн дараах горим, мєн тїїнчлэн засварын їед, цахилгаан дамжуулах шугам, ХБ-ын
секц, шинийн хооронд гїйдэл тэгш биш хуваарилагдах їеийн горимыг тус тус тооцсон
зєвшєєрєгдєх халалтын хязгаарын шаардлагыг хангаж байх ёстой. Халалтыг шалгахдаа тухайн
сїлжээний элементийн хагас цаг дутамд авах гїйдлийн дундажаас хамгийн их утгаар авч тооцоно.

1.3.3 Давтагдах-богино хугацааны ба богино хугацааны горим ажиллагаатай цахилгаан
хэрэглэгчид (сїлжээнд бїтэн залгагдах їе нь 10 минут,їїнээс жинхэнэ ажлын їеийн їргэлжлэх
хугацаа нь 4 мин-аас ихгїй байх)-ийн дамжуулагчийн огтлолыг халалтаар сонгохдоо тооцооны
гїйдлийг дараах зарчмыг їндэслэн їргэлжийн горимд шилжїїлэн тооцоолох ёстой. Їїнд:

* 6 мм2 хїртэл огтлолтой зэс утас, 10 мм2 хїртэл огтлолтой хєнгєн цагаан утасны
хувьд гїйдлийг їргэлжийн горим ажиллагаатай тоног, тєхєєрємжийн адилаар авч тооцоолох;

* 6 мм2-аас их огтлолтой зэс утас, 10 мм2-аас их огтлолтой хєнгєн цагаан утас хувьд

їргэлжийн зєвшєєрєгдєх гїйдлийг 0,875/ÖТдд коэффициентээр їржиж тодорхойлох. Энд: Тдд- ажлын
їеийн їргэлжлэх хугацааны харьцангуй илэрхийлэл, (є.х. ажлын їеийн їргэлжлэх хугацааг тїїний
нэг бїтэн циклийн хугацаанд харьцуулсан харьцаа,%)

Богино хугацааны ажлын горимтой, залгаатай байх хугацаа нь 4 мин-аас ихгїй, залгалтын
завсарлагын хооронд дамжуулагчийг хїрээлэх орчин нь хєргєєд байх бололцоотой цахилгаан
хэрэглэгчдийн хамгийн их зєвшєєрєгдєх гїйдлийг давтагдах-богино хугацааны горим,
ажиллагаатай цахилгаан тоноглолын адил нормоор авах нь зїйтэй. Харин залгаатай байх хугацаа
нь 4 мин-аас их, залгалт хоорондын завсарлага нь удаан їргэлжлэхгїй нєхцєлд хамгийн их
зєвшєєрєгдєх гїйдлийг їргэлжийн горим ажиллагаатай тоноглолын адилаар тодорхойлно.

1.3.4 10 кВ хїртэл хїчдэлтэй, нэвчмэл цаасан тусгаарлагатай кабелийн даацын ачаалал
нь тогтоосон хэмжээнээс бага (ачааллын коэффициент 0,6/0,8) байвал кабелийн богино хугацааны
зєвшєєрєгдєх хэт ачааллын хэмжээг доорх хїснэгтэнд їзїїлэв.

Тавигдсан байдал 0,5 цаг 1,0 цаг 3.0 цаг
Хєрсєнд далд 1.35/1.20 1.30/1.15 1.15/1.10
Агаарт ил 1.25/1.15 1.15/1.10 1.10/1.05
Хоолой дотуур газарт 1.20/1.10 1.10/1.05 1.00/1.00

Аваарийн горимыг устгасны дараах 5 хоногийн турш их ачааллын їргэлжлэх хугацаа нь
хоногт 6 цагаас хэтрэхгїй бол полиэтилен тусгаарлагатай кабель 10%-ийн, поливинилхлорид
тусгаарлагатай кабель 15 %-ийн хэт ачаалалтай байхыг зєвшєєрнє. Энэ хугацааны туршид

БЇЛЭГ 1. ЕРЄНХИЙ ДЇРЭМ 19

БД 43-101-03

хоногийн бусад цагуудад тухайн кабелийн ачаалал нь тогтоосон хэмжээнээсээ илїї гарахгїй байх
ёстой.

Аваарийн горимыг устгасны дараах 5 хоногийн туршид 10 кВ хїртлэх хїчдэлтэй, нэвчмэл
цаасан тусгаарлагатай кабелийн зєвшєєрєгдєх хэт ачааллыг доор їзїїлэв.

Тавигдсан байдал: 1 цаг 3 цаг 6 цаг
Хєрсєнд далд 1.50/1.35 1.35/1.25 1.25/1.20
Агаарт ил 1.35/1.30 1.25/1.20 1.25/1.25
Хоолой дотуур газарт 1.30/1.20 1.20/1.15 1.15/1.10

Ашиглалтанд 15 жилээс дээш хугацаагаар байгаа кабель шугамын хэт ачаалалыг 10%-иар
бууруулах ёстой. Хэт ачааллыг 20 -35 кВ-ын хїчдэлтэй кабель шугаманд зєвшєєрєхгїй.

1.3.5 Кабелийн хэвийн ба аваарийн дараах хэт ачаалалд тавигдах шаардлага нь тїїний
залгалтын ба тєгсгєлийн муфт, їзїїрлэгээ, тєгсгєвч-д мєн адил хамааралтай байна.

Гурван фазын гїйдлийн дєрвєн утастай системийн нойлын ажлын утас нь фазны утастай
харьцуулахад 50%-иас багагїй цахилгаан дамжуулац (цахилгаан дамжуулах чадвар)-тай нєхцєлд
фазын утастай ижил (100%) дамжуулацтай байвал зохино.

1.3.6 Тодорхой халуунтай орчинд (1.3.8-1.3.15-д єгєгдсєн нєхцєлєєс илт ялгаатай) ил, далд
тавьсан кабель; бїрээстэй, бїрээсгїй утас; шин хатуу ба зєєлєн гїйдэл дамжуулагчийн їргэлжийн
зєвшєєрєгдєх гїйдлийг тодорхойлоход шаардлагатай засварын коэффициентийг хїснэгт 1.3.1-д
оруулж, хавсаргав.

Хїснэгт 1.3.1.
Кабель, бїрээстэй ба бїрээсгїй утас, шиний гїйдлийн тавигдах газар, агаарын

температураас хамааруулсан засалын коэффициент

То - орчины температурын халууны хэм, °С, Тн –судлын нормчлогдсон температур, °С,

Кабель, бїрээстэй ба бїрээсгїй утас, шинийн гїйдэлийн тавилдах агаар,

То Тн газрын орчины температураас хамааруулан оруулах засалын

коэффициент, С°

°С °С -5 0 +5 +10 +15 +20 +25 +30 +35 +40

15 80 1.14 1.11 1.08 1.04 1.00 0.96 0.92 0.88 0.83 0.78

25 80 1.24 1.20 1.17 1.13 1.09 1.04 1.00 0.95 0.90 0.85

25 70 1.29 1.24 1.20 1.15 1.11 1.05 1.00 0.94 0.88 0.81

15 65 1.18 1.14 1.10 1.05 1.00 0.95 0.89 0.84 0.77 0.71

25 65 1.32 1.27 1.22 1.17 1.12 1.06 1.00 0.94 0.87 0.79

15 60 1.20 1.15 1.12 1.06 1.00 0.94 0.88 0.82 0.75 0.67

25 60 1.36 1.31 1.25 1.20 1.13 1.07 1.00 0.93 0.85 0.76

15 55 1.22 1.17 1.12 1.07 1.00 0.93 0.86 0.79 0.71 0.61

15 50 1.48 1.41 1.34 1.26 1.18 1.09 1.00 0.89 0.78 0.63

Резин ба пластмассан тусгаарлагатай кабелийн
зєвшєєрєгдєх їргэлжийн гїйдэл

1.3.7 Резин ба поливинилхлорид бїрээстэй утас, резин тусгаарлагатай шижим утас
болон резин ба хуванцар тусгаарлагатай, тугалган ба поливинилхлорид бїрхїїлтэй кабелийн
їргэлжийн зєвшєєрєгдєх гїйдлийг хїснэгт 1.3.2.-оос 1.3.6 -д їзїїлэв. Энэ тооцоонд утас, кабелийн

судлалын халууны температурыг +65°С, орчны агаарын хувьд +25°С, газрын хувьд +15°С гэж
авсан болно. Нэг хоолойд сївлэх утасны тоог тодорхойлохдоо гурван фазын гїйдлийн 4 утаст
системийн нойлын ажлын утас, тїїнчлэн газардуулгын ба нойлын хамгаалалтын утсыг тооцдоггїй.

1.3.8 Дїрмийн 1.3.3, 1.3.5 -д єгєгдсєн їргэлжийн зєвшєєрєгдєх гїйдлийн утга нь
тэдгээрийг тавих газрын байдал (агаарт, хаалт, хашлаганд, тавиурт г.м.), сївлэх хоолойн тооны
тодорхойгїй нєхцєлд тооцоологдсон болно. Кабелийн хайрцаг ба сараалжин тавиурт багцаараа
тавигдах утас ба кабелийн хувьд зєвшєєрєгдєх їргэлжийн гїйдлийн утгыг хїснэгт 1.3.7 -д єгсєн
утас нь хоолойд сувлэсэн, хїснэгт 1.3.11-д єгсєн кабель нь агаарт тавигдсан гэдгээс їндэслэн
ялгаатай авбал зохино.

БЇЛЭГ 1. ЕРЄНХИЙ ДЇРЭМ 20

БД 43-101-03

1.3.9 Хоолойд сївлэгдэх, хайрцаг ба сараалжин тавиурт багцаараа тавигдах утасны тоо
нь 4 ба тїїнээс олон байх нєхцєлд зєвшєєрєгдєх їргэлжийн гїйдлийг агаарын орчинд хїснэгт
1.3.2, 1.3.6-д зааснаар, 5-6 утастай бол 0,68; 7-9 утастай бол 0,63; 10-12 хїртэл бол 0,6 гэсэн
засалын коэффициент оруулж бууруулж авах зохино. Харин хоёрдогч хэлхээний утасны хувьд
бууруулах коэффициент хэрэглэхгїй. Кабелийн тавиур дээр багцаар нь биш нэг эгнээнд тавьсан
утасны зєвшєєрєгдєх їргэлжийн гїйдлийг ил агаарт тавьсан утасны адилаар хїснэгтээс авна.
Хайрцагт тавигдах кабель ба утасны зєвшєєрєгдєх їргэлжийн гїйдлийг хїснэгт 1.3.7-оос 1.3.11-д
єгсєнєєр; ил агаарт дангаар нь тавих кабель ба утасны гїйдлийг дїрмийн 1.3.13 зїйлд єгсєн
бууруулах коэффициентийг ашиглан тодорхойлбол зохино.

Хяналтын ба бэлтгэл утас, кабелийг сонгохдоо бууруулах коэффицентныг тооцохгїй.

Хїснэгт 1.3.2.
Резин ба поливинилхлорид тусгаарлагатай, зэс судал бїхий

утас ба шнурийн зєвшєєрєгдєх їргэлжийн гїйдэл

Гїйдэл Утасны гїйдэл, А
дамжуулах
судлын огтлол, Нэг хоолойд сївлэгдэх

мм2 ил 1 судалт 1 судалт 1 судалт 2 судалт 1 3 судалт
агаарт 2 утас 1 утас
0,5 - 3 утас 4 утас утас -
0.75 11 - -
1.0 15 16 -- - 14
1.2 17 18 14.5
1.5 20 19 -- - 15
2.0 23 24 19
2.5 26 27 15 14 15 21
3.0 30 32 24
4.0 34 38 16 15 16 27
5.0 41 42 31
6.0 46 46 17 16 18 34
8.0 50 54 43
10.0 62 70 22 20 23 50
16.0 80 85 70
25.0 100 115 25 25 25 85
35.0 140 135 100
50.0 170 185 28 26 28 135
70.0 215 225 175
270 35 30 32

39 34 37

42 40 40

51 46 48

60 50 55

80 75 80

100 90 100

125 115 125

170 150 160

210 185 195

Хїснэгт 1.3.3.
Резин ба поливинилхлорид тусгаарлагатай, хєнгєн цагаан судал

бїхий утасны, шнурийн зєвшєєрєгдєх їргэлжийн гїйдэл

Гїйдэл Утасны гїйдэл, А
дамжуулах
Нэг хоолойд сївлэгдэх
судлын
огтлол, мм2 ил 1 судалт 1 судалт 1 судалт 2 судалт 3 судалт 1
агаарт 2 утас утас
2.0 19 3 утас 4 утас 1 утас 14
2.5 21 20 16
3.0 24 24 18 15 17 18
4. 27 28 21
5. 32 32 19 19 19 24
6. 36 36 26
8. 39 43 22 21 22 32
10 46 50 387
16 60 60 28 23 25 55
25 75 85 65
35 105 100 30 27 28 75
50 130 140 105
70 165 175 32 30 31 135
95 210 215 165
255 40 37 38

47 39 42

60 55 60

80 70 75

95 85 95

130 120 125

165 140 150

200 175 190

БЇЛЭГ 1. ЕРЄНХИЙ ДЇРЭМ 21

БД 43-101-03

120 295 245 220 200 230 190

150 340 275 255 - - -

Хїснэгт 1.3.4
Резин тусгаарлагатай, хамгаалалтын металл бїрхїїл бїхий зэс судалтай утас, резинен
тусгаарлагатай, тугалган, поливинилхлорид, найрит буюу резин бїрхээстэй, хуягласан ба

хуяглаагїй хийцийн зэс голтой кабелийн зєвшєєрєгдєх їргэлжийн гїйдэл

Гїйдэл Утас ба кабелийн гїйдэл, А

дамжуулах нэг судалтай хоёр судалтай гурван судалтай

судлын Тавигдах байрлал
огтлол, мм2
агаарт агаарт Газарт агаарт газарт

23 19 33 19 27

2.5 30 27 44 25 38

4 41 38 55 35 49

6 50 50 70 42 60

10 80 70 105 55 90

16 100 90 135 75 115

25 140 115 175 95 150

35 170 140 210 120 180

50 215 175 265 145 225

70 270 215 320 180 275

95 325 260 385 220 330

Тайлбар: Дамжуулах утас ба кабелийн гїйдэл нь нойлын судалтай ба судалгїй нєхцєлд тооцоологдсон

болно.

Хїснэгт 1.3.5.
Резинен ба пластмассан тусгаарлагатай, тугалган поливинилхлорид ба резин бїрхїїлтэй,

хуягласан ба хуяглаагїй хийцийн хєнгєн цагаан голтой
кабелийн зєвшєєрєгдєх їргэлжийн гїйдэл

Гїйдэл дамжуулах нэг судалтай Кабелийн гїйдэл, А гурван судалтай
судлын огтлол, мм2 хоёр судалтай

Тавигдах байрлал

Агаарт агаарт газарт агаарт газарт

2.5 23 21 34 19 29

4 31 29 42 27 38

6 38 38 55 32 46

10 60 55 80 42 70

16 75 70 105 60 90

25 105 90 135 75 115

35 130 105 160 90 140

50 165 135 205 110 175

70 210 165 145 140 210

95 250 200 295 170 255

120 295 230 340 200 295

Тайлбар: Дамжуулах утас ба кабелийн гїйдэл нь нойлын судалтай ба судалгїй нєхцєлд тооцоологдсон

болно.

Хїснэгт 1.3.6
Судалтай зєєврийн хєнгєн ба хїнд шланган дунд, зєєврийн шланган кабель, уурхайн уян
шланган ба прожекторын кабель, зєєврийн утасны зєвшєєрєгдєх їргэлжийн гїйдэл

Гїйдэл Утас, кабель, шнурийн гїйдэл, А
дамжуулах
судлын огтлол, мм2 нэг судалтай хоёр судалтай гурван судалтай

0.5 - 12 -
- 16 14
0.75 - 18 16
- 23 20
1.0

1.5

БЇЛЭГ 1. ЕРЄНХИЙ ДЇРЭМ 22

БД 43-101-03

2.5 40 33 28

4 50 43 36

6 65 55 45

10 90 75 60

16 120 95 80

25 160 125 105

35 190 150 130

50 235 185 160

70 290 235 200

1.3.10 Хєдєлгєєнтэй зєєврийн ба нїїдлийн цахилгаан хэрэглэгчдийн зориулалттай резин
тусгаарлагатай зэс судалтай уян шланган кабелийн зєвшєєрєгдєх їргэлжийн гїйдэлийг дараах
єгєгдлийг ашиглаж тодорхойлох нь зїйтэй.

16 мм2 25 мм2 35 мм2 50 мм2 70 мм2 95 мм2
90 А 120 А 145 А 180 А 220 А 265 А

1.3.11 Цахилгаанжсан тээврийн, резин тусгаарлагатай, зэс судалтай утасны зєвшєєрєгдєх
їргэлжийн гїйдэлийг дараах байдлаар тодорхойлбол зохино.

1.0 1.5 2.5 4 6 10 16 25 мм2 35 мм2 50 мм2
мм2 мм2 мм2 мм2 мм2 185 А 230 А
мм2 мм2
20 А 25А 40А 50А 65А
90 А 115 А 150 А

Хїснэгт 1.3.7.
Хайрцаганд тавигдах кабель, утасны зєвшєєрєгдєх їргэлжийн гїйдлийг

бууруулах коэффициент

Кабель ба утасны тоо Бууруулах коэффициент

Тавигдах арга Нэг Олон 0,7 хїртэл 0,7-оос их

· Олон давхараар нь судалтай судалтай ашиглалтын ашиглалтын
ба багцаар нь тавих
· Дангаар нь тавих коэффициент коэффициент

бїхий бїхий

цахилгаан цахилгаан

хэрэглэгчид хэрэглэгчид

- 4 хїртэл 1,0 -

2 5 -6 0.85 -
3 -9 7 -9
10 -11 10 -11 0.75 -
12 -14 12 -14
2 -4 2 -4 0.70 -

5 5 0.65 -

- 0,67

- 0,60

Тос нэвчмэл цаасан тусгаарлагатай кабелийн
зєвшєєрєгдєх їргэлжийн гїйдэл

1.3.12 35 кВ хїртлэх хїчдэлтэй, нэвчмэл цаасан тусгаарлагатай, тугалган, хєнгєн цагаан
ба поливинилхлорид бїрхїїлтэй кабелийн зєвшєєрєгдєх їргэлжийн гїйдэл нь тэдгээрт кабелийг
судлын зєвшєєрєгдєх температуртай нь уялдуулан авна.Тухайлбал:

Хэвийн хїчдэл, кВ 1 кВ хїртэл 6 10 35
+65 +60 +50
Кабелийн судлын зєвшєєрєгдєх халуун, °С +80

1.3.13 Газарт булсан кабелийн зєвшєєрєгдєх їргэлжийн гїйдлийг хїснэгт 1.3.8, 1.3.9,

1.3.10, 1.3.13 –д оруулж хавсаргав. Эдгээр гїйдлийг агаарын температур нь +15°С, хєрсний хувийн
эсэргїїцэл нь 120 см*К/Вт байх їеийн 0,7-оос 1,0 м-ийн гїн шуудуунд нэгээс илїїгїй кабель тавих
нєхцєлєєр тооцоолсон болно. Кабелийг газарт тавих нєхцєлд хєрсний хувийн эсэргїїцэл нь 120
см*К/Вт-аас ялгаатай бол їргэлжийн гїйдлийн утганд хєрсний хувийн эсэргїїцлээс хамааруулан
дараах засалын коэффициент (Кзас)-ийг оруулж тооцно.

БЇЛЭГ 1. ЕРЄНХИЙ ДЇРЭМ 23

БД 43-101-03

Доор дурьдсан єгєгдлийг баримтлан газарт булагдах кабелийн зєвшєєрєгдєх їргэлжийн
гїйдлийг олохдоо хєрсний хувийн эсэргїїцлээс хамааруулан авах дараах заслын коэффициентыг
ашиглах ёстой.

Хєрсний їзїїлэлт: Хувийн эсэргїїцэл, см*К/Вт Заслалын Кзас

* 9 %-єєс их чийглэгтэй элс ба 1%-оос их 1,05

чийглэгтэй элс-шаваран хєрс 80 1,00

* 7-9 % чийглэгтэй ердийн хєрс элс 12-14 % 0,87
0,75
-ийн чийглэгтэй элс-шаваран хєрс 120

* 4-7%-ийн чийглэгтэй элс ба 8 -12%

-ийн чийглэгтэй элс-шаваран хєрс 200

* 4 % хїртэл чийглэгтэй элс буюу чулуурхаг хєрс 300

Хїснэгт 1.3.8.
Газарт тавигдах тос-давирхай нэвчмэл цаасан ба урсдаггїй массан

тусгаарлагатай, тугалган бїрхїїлтэй, зэс судал бїхий кабелийн
зєвшєєрєгдєх їргэлжийн гїйдэл

Кабелийн зєвшєєрєгдєх гїйдэл, А

Гїйдэл нэг хоёр гурван судалтай кабель: дєрвєн
дамжуулах судалтай
огтлол, мм2 судалтай судалтай хїчдэл, кВ
1 кВ
6 1 кВ хїртэл 1 кВ 1 кВ хїртэл 6 10 хїртэл
10 -
16 хїртэл 85
25 115
35 - 80 70 -- 150
50 175
70 140 105 95 80 - 215
95 265
120 175 140 120 105 95 310
150 350
185 235 185 160 135 120 395
240 450
285 225 190 160 150 -

360 270 235 200 180

440 325 285 245 215

520 380 340 295 265

595 435 390 340 310

675 500 435 390 355

755 - 490 440 400

880 - 570 510 460

Хїснэгт 1.3.9.
Газарт тавигдах тос-давирхай нэвчмэл цаасан ба урсдаггїй массан

тусгаарлагатай, тугалган бїрхїїлтэй, хєнгєн цагаан судал бїхий
кабелийн зєвшєєрєгдєх їргэлжийн гїйдэл

Кабелийн зєвшєєрєгдєх гїйдэл, А

Гїйдэл нэг хоёр гурван судалтай кабель: дєрвєн
дамжуулах судалтай
огтлол, мм2 судалтай судалтай хїчдэл, кВ
1 кВ
6 1 кВ хїртэл 1 кВ 1 кВ хїртэл 6 10 хїртэл
10
16 хїртэл -
25 65
35 - 60 55 - - 90
50 115
70 110 80 75 60 - 135
95 165
120 135 110 90 80 75 200
150 240
185 180 140 125 105 90 270
240 305
300 220 175 145 125 115 345
400 -
275 210 180 155 140 -
-
340 250 220 190 165

400 290 260 225 205

460 335 200 260 240

520 385 340 300 275

580 - 390 340 310

675 - 440 390 355

770 - - - -

940 - - - -

БЇЛЭГ 1. ЕРЄНХИЙ ДЇРЭМ 24

БД 43-101-03

Хїснэгт 1.3.10.
Газарт ба агаарт (ил) тавигдах дулимаг (дутуу) нэвчмэл тусгаарлагатай,
гадуураа тугалган бїрхїїлтэй, гурван (зэс ба хєнгєн цагаан) судал

бїхий 6 кВ-ын кабелийн зєвшєєрєгдєх їргэлжийн гїйдэл

Гїйдэл кабелийн гїйдэл, А хєнгєн цагаан судалтай
Дамжуулах судлын
огтлол, мм2 кабелийн гїйдэл, А

16 газарт агаарт (ил) Газарт агаарт (ил)
25 90 65
35 120 90 70 50
50 145 110
70 180 140 90 70
95 220 170
120 265 210 110 85
120 310 245
355 290 140 110

170 130

205 160

240 190

275 225

1.3.14 Барилга, байгууламжийн гадаа ба дотор талд агаарт ил тавигдах кабелийн
зєвшєєрєгдєх їргэлжийн гїйдлийг хїснэгт 1.3.10, 1.3.11, 1.3.12 -д тус тус їзїїлэв. Энд хїрээлэх

орчин агаарын температурыг +25°С гэж тооцоонд авсан болно. Газарт, агаарт, усанд тавигдах
тос-нэвчмэл цаасан ба урсдаггїй массан тусгаарлагатай 20; 35 кВ-ын хїчдэлтэй кабелийн
зєвшєєрєгдєх їргэлжийн гїйдлийн хэмжээг хїснэгт 1.3.13, 1.3.14-д їзїїлэв.

Нэг судалтай тос, хий дїїргэмэл хуягласан болон шинэ хийцийн кабелийг гадаад орны
їйлдвэрлэгч нарын техникийн тодорхойломжийг їндэслэн сонголт хийнэ

Хїснэгт 1.3.11.
Агаарт (ил) тавигдах тос-давирхай нэвчмэл цаасан ба урсдаггїй массан

тусгаарлагатай, тугалган бїрхїїлтэй, зэс судал бїхий кабелийн
зєвшєєрєгдєх їргэлжийн гїйдэл

Кабелийн гїйдэл, А

Гїйдэл нэг хоёр гурван судалтай кабель: дєрвєн
дамжуулах судалтай судалтай судалтай
огтлол, мм2 хїчдэл, кВ 1 кВ хїртэл
1 кВ 1 кВ
6 хїртэл хїртэл 3 кВ 6 10 60
10 80
16 - 55 хїртэл 100
25 95 75 120
35 120 95 45 145
50 160 130 185
70 200 150 55 - 215
95 245 185 260
120 305 225 65 60 300
150 360 275 340
185 415 320 105 90 85 -
240 470 375
525 - 125 110 105
610 -
155 145 135

200 175 165

245 215 200

285 250 240

330 290 270

375 325 305

430 375 350

Хїснэгт 1.3.12.
Агаарт (ил) тавигдах тос-давирхай нэвчмэл цаасан ба урсдаггїй массан

тусгаарлагатай, тугалган бїрхїїлтэй, хєнгєн цагаан судал бїхий
кабелийн зєвшєєрєгдєх їргэлжийн гїйдэл

Кабелийн зєвшєєрєгдєх гїйдэл, А

Гїйдэл нэг хоёр гурван судалтай кабель: дєрвєн
дамжуулах судалтай
огтлол,мм2 судалтай судалтай хїчдэл, кВ 1 кВ хїртэл

6 1 кВ 1 кВ 1 кВ хїртэл 6 10 -

хїртэл хїртэл

- 42 35 - -

БЇЛЭГ 1. ЕРЄНХИЙ ДЇРЭМ 25

БД 43-101-03

10 75 55 46 42 - 45

16 90 75 60 50 46 60

25 125 100 80 70 65 75

35 155 115 95 85 80 95

50 190 140 120 110 105 110

70 235 175 155 135 130 140

95 275 210 190 165 155 165

120 320 245 220 190 185 200

150 360 290 255 225 210 230

185 405 - 290 250 235 260

240 470 - 330 290 270 -

300 555 - - - - -

400 675 - - - - -

Хїснэгт 1.3.13.
Газар, ус, агаарт тавигдах тос-давирхай нэвчмэл цаасан ба урсдаггїй

массан тусгаарлагатай, тугалгадсан зэс судал бїхий
кабелийн зєвшєєрєгдєх їргэлжийн гїйдэл

Гїйдэл Гурван судалтай кабелийн їргэлжийн гїйдэл, А
Дамжуулах
Хїчдэл 20 кВ Хїчдэл 35 кВ
судлын
огтлол, мм2 Тавигдах байдал

25 газарт усанд Агаарт Газарт усанд агаарт
35
50 110 120 85 ---
70
95 135 145 100 - - -
120
150 165 180 120 - - -
185
200 225 150 - - -

240 275 180 - - -

275 315 205 270 290 205

315 350 230 310 - 230

355 390 265 - - -

Хїснэгт 1.3.14.
Газар, ус, агаарт тавигдах тос-давирхай нэвчмэл цаасан ба урсдаггїй

массан тусгаарлагатай, тугалгадсан хєнгєн цагаан судал бїхий
кабелийн зєвшєєрєгдєх їргэлжийн гїйдэл

Гїйдэл Гурван судалтай кабелий їргэлжийн гїйдэл, А
дамжуулах
Хїчдэл 20 кВ Хїчдэл 35 кВ
судлын
огтлол, мм2 Тавигдах байрдал:

25 газарт усанд агаарт газарт усанд агаарт
35
50 85 90 65 - - -
70
95 105 110 75 ---
120
150 125 140 90 ---
185
155 175 115 - - -

185 210 140 - - -

210 245 160 210 225 160

240 270 175 240 - 175

275 300 205 - - -

1.3.15. Усанд, усан доогуур тавих зориулалттай кабелийн зєвшєєрєгдєх їргэлжийн гїйдлийн
хэмжээг хїснэгт 1.3.15-д їзїїлэв. Энд хїрээлэх орчины усны халууныг +15°С гэж авсан болно.

Хїснэгт 1.3.15.
Усанд, усан доогуур тавигдах тос-давирхай нэвчмэл цаасан ба урсдаггїй массан
тусгаарлагатай,тугалган бїрхїїлтэй, зэс ба хєнгєн цагаан судал бїхий кабелийн зєвшєєрєгдєх

їргэлжийн гїйдэл

Гїйдэлд Зэс/хєнгєн цагаан судалтай кабелийн гїйдэл, А

БЇЛЭГ 1. ЕРЄНХИЙ ДЇРЭМ 26

БД 43-101-03

дамжуулах 3 судалтай кабелийн хїчдэл, кВ: 4 судалтай
судлын 1 кВ хїртэл
3 кВ хїртэл 6 10
огтлол, мм2 -
16 - 135/105 120/90 195/150
25 210/160 170/130 150/115 230/175
250/190 205/160 180/140 285/220
35 305/235 255195 220/170 350/270
50 375/290 310/240 275/210 410/315
70 440/340 375/290 340/260 470/360
95 505/390 430/330 395/305
120 565/435 500/385 450/345 -
150

1.3.16 Хоолойд сївлэж, газарт дангаар нь тавих кабелийн зєвшєєрєгдєх їргэлжийн гїйдэл
нь тухайн газрын орчины температурт харгалзуулан агаарт тавьсаны адилаар дараах 1.3.17-р
хїснэгтээс тооцоолж авах нь зїйтэй. Кабелийг хольж сївлэсэн нєхцєлд зєвшєєрєгдєх їргэлжийн
гїйдлийг тїїний урт нь 10 м-ээс их бол шугамын хєргєлтийн хамгийн хїндрэлтэй трассын
нєхцєлєєр авна. Энэ нєхцєлийг их огтлолтой кабелийн залгаастай адилтгаж авахыг зєвлєж байна.

1.3.17 Хэд хэдэн кабелийг (хоолойнд сївлэж) газарт зэрэгцээ тавих нєхцєлд кабелийн
зєвшєєрєх їргэлжийн гїйдэлийг тїїний тооноос хамааралтай доор єгєгдсєн засалын
коэффициентийг хэрэглэж бууруулах нь зїйтэй. Энэхїї заслын коэффициентийг бэлтгэлд байгаа
кабелийн хувьд тооцохгїй. Газарт тавигдах хэд хэдэн кабелийн хоорондох зай нь 100 мм-ээс бага
бол энэ коэффициентийг хэрэглэхгїй байж болно.

хоорондох зай, мм зэрэгцээ тавигдах кабелийн тоо 6
100 1 23 4 5 0.75
200 1.00 0.9 0.85 0.80 0.78 0.81
300 1.00 0.92 0.87 0.84 0.82 0.85
1.00 0.93 0.90 0.87 0.86

1.3.18 Блокоор, тавиурт тавигдах кабелийн зєвшєєрєгдєх їргэлжийн гїйдлийг
тодорхойлохдоо дараах томьёог ашиглана. 

I = a × b × c × I 0 

Эндээс: Iî - 1.3.16-р хїснэгтээс тодорхойлогдох 10 кВ-ын хїчдэлтэй, гурван судалтай, зэс
буюу хєнгєн цагаан кабелийн зєвшєєрєгдєх їргэлжийн гїйдэл, А;

à- доорхи єгєгдлєєс блок дахь кабелийн байрлал, дугаар, тїїний огтлолоос хамааруулан

сонгон авах коэффициент a-ийн утга;

Гїйдэл дамжуулах Блок, тавиур дахь сувгийн дугаар:
судлын
1 2 34
огтлол, мм2 0.44 0.46 0.48 0.51
25 0.54 0.57 0.57 0.60
35 0.67 0.69 0.69 0.71
50 0.81 0.84 0.84 0.85
70 1.00 1.00 1.00 1.00
95 1.14 1.13 1.13 1.12
120 1.33 1.30 1.29 1.26
150 1.50 1.46 1.45 1.38
185 1.78 1.70 1.68 1.55
200

b - кабелийн нэрэлсэн (хэвийн) хїчдэлээс хамааруулан сонгох коэффициентын утга;

Кабелийн хэвийн хїчдэл, кВ 3 кВ хїртэл 6 10
Коэффициент, b 1.09 1.05 1.00

БЇЛЭГ 1. ЕРЄНХИЙ ДЇРЭМ 27

БД 43-101-03

c - нийт блокын хоногийн дундаж (Sхд) ачааллаас хамааруулан авах коэффициент;

Хоногийн дундаж ачаалал, Sхд/Sном 1.00 0.85 0.70
Коэффициент, c 1.00 1.07 1.16

Бэлтгэлд байгаа кабелийг блокийн дугааргїй сувагт тавих ба ажлын кабель таслагдах їед
залгагдах зарчимаар ажиллах ёстой. Ижил хэлбэр хийцтэй хоёр зэрэгцээ блок-д тавигдах
кабелийн зєвшєєрєгдєх їргэлжийн гїйдлийг блокын хоорондох зайнаас хамааруулан сонгож
авахдаа доор єгєгдсєн коэффициент (Кзз) -ээр їржиж авбал зохино.

Блокийн хоорондох зай, мм 500 1000 1500 2000 2500 3000
Коэффициент, Кзз 0.85 0.89 0.91 0.93 0.95 0.96

Хїснэгт 1.3.16.

Блокоор тавигдах 10 кВ-ын хїчдэлтэй, 95 мм2 огтлолтой, зэс ба хєнгєн цагаан
судалтай кабелийн зєвшєєрєгдєх їргэлжийн гїйдэл

1 
5 
0 
м
м

150 мм 

Блокын хэлбэр Сувгийн Кабелийн
дугаар гїйдэл, Iо

Бїлэг Зэс Хєнгєн
цагаан
I1 1
2 191 147
II 2 3 173 133
167 129
32 33 2
154 119
3 3 33 2
3 147 113
2 2 33 3 138 106
2
3 3 143 110
135 104
III

22

22

22

22

2 22 2

IV

22

33 22

33 33

22 22

V

22

33

33 2 22

32

2

22 32

2

3 3 3 32 2

3 3 3 23 32
2 22

2 2 2 22
2

БЇЛЭГ 1. ЕРЄНХИЙ ДЇРЭМ 28

БД 43-101-03

VI 3 3 32 3 23 2 140 103
2 2 4  2 2 32 3 132 102
33 3 33 4 118 91
22 33
3 33 2 135 104
VIII 3 3 3 2 33 4  3 124 96
2 3 33 104 80
33 22 4
2 2 22 4
33
3
33
3
22
2

Бїрээсгїй утас ба шиний зєвшєєрєгдєх
їргэлжийн гїйдэл

1.3.19. Бїрээсгїй (нїцгэн) утас ба будагтай шинийн їргэлжийн зєвшєєрєгдєх гїйдлийг хїснэгт
1.3.17-1.3.21-д єгсєнєєр тооцож авбал зохино. Эдгээр тооцоо нь хїрээлэх агаарын температур
+25°С байхад утасны зєвшєєрєгдєх халалт нь +70°С байх нєхцєлєєр хийгдсэн болно.

Хїснэгт 1.3.17.
Бїрээсгїй (нїцгэн) утасны зєвшєєрєгдєх їргэлжийн гїйдэл

Хэвийн Хєн/ган Утасны маркаас хамаарах гїйдэл, А
огтлол, огтлол,
АС,АСКС, АСК,АСКП М А ба АКП М А ба АКП
мм2 мм2
Байрны Байрны Байрны гаднах Байрны дотор
10 10/1.8
16 16/2.7 гаднах дотор
25 25/4.2
35 35/6.2 84 53 95 - 60 -
50 50/8
70 70/11 111 79 133 105 102 75
95 95/16
120 120/19 142 109 183 136 137 106
120/27
150 150/19 175 135 223 170 173 130
150/24
185 150/34 210 165 275 215 219 165
185/24
240 185/29 265 210 337 265 268 210
185/43
300 240/32 330 260 422 320 341 255
240/39
330 240/56 390 313 485 375 395 300
400 300/39
300/48 375
500 300/66
330/27 450 365 570 440 465 355
400/22
400/51 450 365 - - --
40064
500/27 450 - - - - -

520 430 650 500 540 410

510 425 - - --

515 - - - - -

605 505 760 590 685 490

610 505 - - --

610 - - - - -

710 600 880 680 740 570

690 585 - - --

680 - - - - -

730 - - - - -

830 713 105 815 895 690

825 705 0 - --

860 - - - - -

960 830 - 980 - 820

1.3.20. Практикт бїрээсгїй ган утасыг ихэвчлэн тросын зориулалтаар ашиглахаас гадна бас
цахилгаан дамжуулах зорилгоор тїїний зєвшєєрєгдєх їргэлжийн гїйдлийг ПС, ПСО маягийн
утасаар тооцоолж, їр дїнг хїснэгт 1.3.18-д їзїїлэв. 

БЇЛЭГ 1. ЕРЄНХИЙ ДЇРЭМ 29

БД 43-101-03

Хїснэгт 1.3.18.
Бїрээсгїй ган утасны зєвшєєрєгдєх їргэлжийн гїйдэл

Утасны марк ПСО-4 ПСО-5 ПС-25 ПС-35 ПС-50 ПС-70 ПС-95
Гїйдэл, А 30 35 60 75 90 125 135

Мєн ПА500, ПА600 маягийн хєндий гуурсан хєнгєн цагаан утсыг хэрэглэх ба зєвшєєрєгдєх
їргэлжийн гїйдлийг харгалзан ПА-500-д 1340 А, ПА600-д 1680 А гэж авах нь зїйтэй.

1.3.21. Дугуй ба хоолой хэлбэрийн огтлолтой шиний їргэлжийн зєвшєєрєгдєх гїйдлийг
хїснэгт 1.3.19-д тооцож оруулав. Хїснэгтийн дугуй шинийн їргэлжийн гїйдлийн їржвэрт нь
хувьсах гїйдлийн їеийн, хуваарьт нь тогтмол гїйдлийн їеийн зєвшєєрєгдєх гїйдлийн хэмжээг
їзїїлсэн болно. Мєн зэс ба хєнгєн цагаан хоолойн шинийн голчын хэмжээг гадаад ба дотоод
хэмжээгээр нь єгсєнийг анхаарах нь зїйтэй.

1.3.22. Тэгш єнцєгт огтлолтой шинийг тавих, байрлуулахдаа хїснэгт 1.3.20-д єгсєн
їргэлжийн гїйдлийг шин нь 60 мм хїртэл єргєнтэй бол 5 %-иар, 60 мм-ээс дээш єргєнтэй бол 8 %-
иар бууруулж авбал зохино. Их огтлолтой шин сонгох шаардлагатай бол шинийн гадаргуугийн ба
ойртолтын їйлчлэлээс їїсэх нэмэлт алдагдлыг бага байлгах, хєргєлтийн хамгийн сайн нєхцєлийг
хангах їїднээс (багц дахь зурвасын тоог багасгах, багцыг оновчтой байрлуулах, янз бїрийн
хэлбэрийн шинийг хэрэглэх г.м.) аль хэмнэлтээр нь сонговол зохино.

Хїснэгт 1.3.19.

Дугуй ба хоолой хэлбэрийн огтлолтой шиний
зєвшєєрєгдєх їргэлжийн гїйдэл

Голч, Дугуй шин: гїйдэл, А Зэс хоолой: Хєнгєн цагаан хоолой

мм2 Зэс Хєнцагаан голч ,мм2 Гїйдэл, А голч, мм2 Гїйдэл, А

6 155/155 120/120 12/15 340 13/16 295

7 195/195 150/150 14/18 460 17/20 345

8 235/235 180/180 16/20 505 18/22 425

10 320/320 245/245 18/22 555 27/30 500

12 415/415 320/320 20/24 600 26/30 575

14 505/505 390/390 22/26 650 25/30 640

15 565/565 435/435 25/30 830 36/40 765

16 610/615 475/475 29/34 925 35/40 850

18 720/725 560/560 35/40 1100 40/45 935

19 780/785 605/610 40/45 1200 45/50 1040

20 835/840 650/655 45/50 1330 50/55 1150

21 900/905 695/700 49/55 1580 54/60 1340

22 955/965 740/745 53/60 4860 64/70 1545

Тайлбар: Хїртвэрт нь хувьсах гїйдлийн, хуваарийг тогтмол гїйдлийн хэмжээг їзїїлсэн болно.

Хїснэгт 1.3.20
Тэгш єнцєгт огтлолтой шинийн зєвшєєрєгдєх їргэлжийн гїйдэл

Хэмжээ, мм Зэс шин Хєнгєн цагаан шин Ган шин

фаз дахь шиний тоо 12 12 хэмжээ: гїйдэл,А

15х3 210 - 165 - 16x2.5 55/70
20х3
25х3 275 - 215 - 20x2.5 60/90

30х4 340 - 265 - 25x2.5 75/100
40х4
475 - 365/370 - 20x3 65/100
40х5
50х5 625 -/1090 480/- -/855 25x3 80/120

50x6 700/705 -/1250 540/545 -/965 30x3 95/140
60x6
80x6 860/870 -/1525 665/670 -/1180 40x3 125/190
100x6
955/960 -/1700 740/745 -/1315 50x3 155/230
60x8
80x8 1125 1740 870 1350 60x3 185/280

1480 2110 1150 1630 70x3 215/320

1810 2470 1425 1935 75x3 230/345

1320 2160 1025 1680 80x3 245/365

1690 2620 1320 2040 90x3 275/410

БЇЛЭГ 1. ЕРЄНХИЙ ДЇРЭМ 30

БД 43-101-03

100x8 2080 3060 1625 2380 100x3 305/460
120x8 2400 3400 1900 2650 20x4 70/115

Тайлбар: Хїснэгтийн хїртвэрт нь хувьсах гїйдлийн, хуваарьт тогтмол гїйдлийн хэмжээг їзїїлсэн
болно.

Хїснэгт 1.3.21.

Хайрцаг хэлбэрийн (хєндлєн) огтлолтой шинийн зєвшєєрєгдєх їргэлжийн гїйдэл

Шинийн хэмжээ: Нэг шиний Хоёр (хос) шин дэх гїйдэл,А
огтлол, мм2
a b cr зэс хєнгєн цагаан
520
75 35 4 6 695 2730 -
775
75 35 5.5 6 101 3250 2670
1370
100 45 4.5 8 1785 3620 2820
2440
100 45 6 8 3435 4300 3500
4040
125 55 6.5 10 5500 4640

150 65 7 10 7000 5650

175 80 8 12 8550 6430

200 90 10 140 9900 7550

200 90 12 16 10500 8830

Дамжуулах утасны огтлолыг хэмнэлттэй гїйдлийн
нягтын аргаар сонгох

1.3.23. Дамжуулах утасны огтлолыг хэмнэлттэй гїйдлийн аргаар заавал шалгасан байх
ёстой. Эдийн засгийн хэмнэлттэй хєндлєн огтлол (Smax)-ыг дараахи томьёогоор тодорхойлно. 

S max = I t  / J ýç 

эндээс: It - их ачааллын їеийн тооцооны гїйдэл, А; Jýç - гїйдлийн хэмнэлттэй нягтын
нормчлогдсон утга, А/мм2. Ажлын нєхцєл тодорхой єгєгдсєн тохиолдолд хїснэгт 1.3.22-р
хїснэгтээс энэхїї гїйдлийн нягтыг тодорхойлно. Тооцооны їр дїнд гарган авсан утасны огтлолын
хэмжээг утасны стандартын дагуу ойролцоох огтлолд дээш нь шилжїїлж авах нь зїйтэй.
Тооцооны гїйдлийг ажлын хэвийн горимын хувьд авах бєгєєд засварын ба аваарийн дараахи
горимын гїйдлийн єсєлтийг тооцохгїй.

Хїснэгт 1.3.22.

Гїйдлийн хэмнэлттэй нягт, А/мм2

Дамжуулах утас Их ачааллын жилийн ашиглалтын цаг, Т
1000 -3000 3000 –5000 5000 дээш
Бїрээсгїй утас ба шин:
- зэс 2.5 2.1 1.8
- хєнгєн цагаан 1.3 1.1 1.0

Цаасан тусгаарлагатай кабель ба резин, 3.0 2.5 2.0
поливинилхлорид бїрээстэй утасны судал: 1.6 1.4 1.2

- зэс 3.5 3.1 2.7
- хєнгєн цагаан 1.9 1.7 1.6
Резин ба пластмассан тусгаарлагатай кабель
- зэс
- хєнгєн цагаан

БЇЛЭГ 1. ЕРЄНХИЙ ДЇРЭМ 31

БД 43-101-03

1.3.24. 220 кВ ба тїїнээс дээш хїчдлийн ба систем хоорондын зориулалттай, тїїнчлэн их
ачаалал ашиглалтын цаг (Т) єндєртэй ажиллах цахилгаан дамжуулах шугамын утасны огтлолыг
сонгохдоо техник-эдийн засгийн харьцуулалтын тооцоон дээр їндэслэх ёстой.

Техник эдийн засгийн тооцоонд цахилгаан хангамжийн найдваржилтын нєхцєл, цахилгаан
ачааллын єсєлт, тухайн їеийн шугамын утасны огтлол, шугамын тєгсгєлд байх хуваарилах
байгууламжийн болон хїчдлийн хэмжээг єсгєх, бууруулах асуудал тусгагдах ёстой. Энэ нєхцєлд
тухайн шугамын хэлхээний тоог нэмэгдїїлэхгїй байх, тїїнээс зайлсхийхийн тулд хїснэгт 1.3.22-д
єгєгдсєн гїйдлийн хэмнэлттэй нягтыг 2 дахин нэмэгдїїлж авахыг зєвшєєрнє. Мєн энэ тохиолдолд
шугамыг барьж байгуулах, хуучин шугамыг буулгах ажлын бїрэн зардал тусгагдахаас гадна газар,
тоног тєхєєрємж, материалын єртєг, тээврийн зардлын хамт авч їзсэн байх ёстой.

1.3.25 Дараах нєхцєлїїдэд утасны сонголтын тооцоог хэмнэлттэй гїйдлийн нягтын аргаар
шалгах шаардлагагїй. Тухайлбал:

* Їйлдвэрийн газрын их ачаалал ашиглалтын цаг нь 4000 -5000 байхад 1 кВ хїртэл
хїчдэлтэй їйлдвэрийн зориулалтын сїлжээ ба байгууламжинд;

* 1 кВ хїртэл хїчдэлтэй, цахилгаан хэрэглэгчийн салбар шугам, тїїнчлэн
їйлдвэрийн газар, орон сууцны ба олон нийтийн гэрэлтїїлгийн сїлжээнд;

* Бїх тєрлийн хїчдэлтэй ил ба далд хуваарилах байгууламжийн хїрээн дэх
цахилгаан тоноглолын цуглуулах шин, Тїр барилгын цахилгаан сїлжээ болон 3-5 жилийн
ашиглалтын хугацаатай байгууламжинд эсэргїїцэл ба асаалт (реостат г.м.)-ын цахилгаан
хэрэгсэлд;

* Тїр зуурын болон 3 -аас 5 жилийн хугацаанд ашиглах барилга, байгууламжинд; г.м.

1.3.26. Хїснэгт 1.3.22-д єгсєн гїйдлийн хэмнэлттэй нягтын нормчлогдсон утгыг ашиглахдаа
дараах зїйлийг мєрдлєг болговол зохино (3.1.24-ыг їзэх). Їїнд:

* Тухайн хэрэглэгчдийн ачааллын их утга нь шєнийн цагуудад болох тохиолдолд
хэмнэлттэй гїйдлийн нягтыг нь 40 %-иар нэмэгдэх;

* 16 мм2, тїїнээс бага огтлолтой, бїрээстэй утасны хэмнэлттэй гїйдлийн нягтыг нь
40 %-иар нэмэгдїїлэх;

* Нэгэн тєрлийн огтлолтой n хэрэглэгчид нэг шугамнаас салбарлах нєхцєлд
шугамын эхэнд хэмнэлттэй гїйдлийн нягтыг k дахин нэмэгдэх тул энэ єсєлтийг дараах томьёогоор
тодорхойлно. 

k  = j1 2  L 
I 12  l1   + I 22  l 2  + ... + I n2  l n 

эндээс: I1, I2,..., In - шугамын n хэсгийн гїйдлийн ачаалал, А;  l 1 , l 2 ,... l n  – шугамын тухайн

хэсгийн урт, км; L - шугамын нийт урт, км.
* Харилцан бие биенээ орлон бэлтгэлд гарган ажиллах зориулалттай нэг маягийн n

тєрлийн (ус хангамжийн насос, хувиргуурын агрегат г.м.) цахилгаан хэрэглэгчдийн тэжээлийн
утасны огтлолыг сонгохдоо тэдгээрийн хэд (m) нь ажилд байдагтай уялдуулан гїйдлийн
хэмнэлттэй нягт нь хїснэгт 1.3.22-д єгсєн хэмжээнээс нэмэгдэх тул kí коэффициентийг ашиглана. 

n 
k n = m 
1.3.27. Хєдєє орон нутгийн зориулалттай, ачааллын дор хїчдлийн тохируулга бїхий 35/(6-
10) кВ-ын бууруулах трансформаторыг тэжээж байгаа 35 кВ-ын хїчдэлтэй агаарын шугамын
утасны (хєндлєн) огтлолыг сонгохдоо нягтын хэмнэлттэй гїйдлийн аргыг заавал хэрэглэх ёстой.
Утасны огтлолыг сонгохдоо тооцооны ачааллыг агаарын шугамын ашиглалтанд орсон жилээс нь
эхлэн ойрын 5-10 жилийн тєлєвийг тодорхойлж, шинэ ба хуучин хэрэглэгчдийн ачааллын
єсєлтийг тооцож оруулбал зохино. Хєдєє орон нутгийн 35 кВ-ын сїлжээнд бэлтгэлийн
зориулалттай нєєц шугамыг тухайн цахилгаан хэрэглэгчдийг зєвхєн аваарийн дараахи ба
засварын горимд цахилгаанаар хангана гэж їзээд дамжуулах утасыг нь хамгийн бага
зєвшєєрєгдєх їргэлжийн гїйдлээр сонговол зохино.

1.3.28. Дундаас нь чадал авах салбар, салбарлагуудтай агаарын ба кабель шугамын утасны
хэмнэлттэй огтлолыг сонгохдоо хэсэг тус бїрт харгалзах тооцооны гїйдлийг їндэслэн авах нь

БЇЛЭГ 1. ЕРЄНХИЙ ДЇРЭМ 32

БД 43-101-03

зохистой. Гэхдээ энэ тохиолдолд шугамын зэрэгцээ хэсгїїдэд, тухайлбал, хамгийн урт хэсэг,
тїїнд харгалзах тооцооны ачааллаар сонгогдсон хэмнэлттэй огтлолыг иш їндэс болгон шугамын
бусад хэсэгт нь стандартын дагуу єгєгдсєн огтлолын нэгэн шатлалын, ижил огтлолтой утсыг
сонгон авч болно. Хэрэв салбар шугам нь 1 км хїрэхгїй бол їндсэн шугам ба бусад салбар
шугамын хэсэгт сонгосон утасны огтлолтой адилаар авах нь зїйтэй.

6-20 кВ-ын цахилгаан дамжуулах шугамын хувьд хїснэгт 1.3.22-оор гїйдлийн нягтыг авахдаа
хэрэглэх гэж байгаа хїчдэл тохируулгын ба хуурмаг чадлын тэгштгэх (компенсацлах) хэрэгсэлийг
тооцож, цахилгаан эрчим хїчний хэрэглэгчид дээр гарах хїчдэлийн хазайлтыг зєвшєєрєгдсєн
хязгаарт нь барьж байхаар тооцоолох нь зїйтэй.

Дамжуулагчийг титэмлэлт (корончлол) ба шуугианы
нєхцєлєєр шалгах

1.3.29 35 кВ ба тїїнээс дээш хїчдэлтэй шугамын дамжуулах утсыг агаарын жилийн дундаж
температур, нягтын хэмжээ, цахилгаан тоноглолын далайн тївшнээс дээш байрлах байдал,
дамжуулагчийн їйлчлэх шилжилтийн радиус, тїїнчлэн дамжуулагчийн гадаргын єнгєлгєєний
коэффициентын зэргээс хамааран їїсэх титэмлэх (корончлох) нєхцєлєєр шалгах нь зїйтэй. Харин
ашиглалтын дундаж хїчдэлээр тодорхойлогдох аливаа дамжуулагчийн гадрага дээр їїсэх
хамгийн их хїчлэгийн талбай нь ерєнхий титэмлэг їїсгэх цахилгаан орны анхны хїчлэгээс 0,9-оос
ихгїй байвал зохино. Энэхїї тооцоог мєрдєж байгаа гарын авлага, зааврын дагуу гїйцэтгэхээс
гадна дамжуулах утсыг титэмлэхээс їїсэх радио шуугианы зєвшєєрєгдсєн тївшний нєхцєлєєр
шалгасан байвал зохино.

1.4. ЦАХИЛГААН АППАРАТ, ХЭРЭГСЭЛ БА ДАМЖУУЛАГЧИЙГ БОГИНО ЗАЛГАЛТЫН
НЄХЦЄЛЄЄР СОНГОХ

Хэрэглэх хїрээ

1.4.1. Дїрмийн энэхїї бїлгийн дараах зїйлїїд нь 1 кВ-оос дээш ба доош хїчдэлтэй 50 Гц-
ийн їелзэл (давтамж)-тэй хувьсах гїйдлийн цахилгаан тоног тєхєєрємжинд тавих цахилгаан тоног
тєхєєрємж, аппарат, хэрэгсэл, дамжуулах утасыг богино залгалтын нєхцєлєєр сонгож хэрэглэхэд
хамааралтай.

Їндсэн шаардлага

1.4.2. Богино залгалтын горимоор дараах тоног тєхєєрємж, аппарат хэрэгсэл,
байгууламжийг шалгах ёстой. Їїнд:

1. 1 кВ-оос дээш хїчдэлтэй цахилгаан тоног тєхєєрємжийн хувьд:
* цахилгаан аппарат, хэрэгсэл, гїйдэл дамжуулах шин, кабель ба бусад дамжуулах
утас, тэдгээрийн тулгуурын ба даацын бїтээц, хийцїїд;
* богино залгалтын гїйдлийн динамик їйлчилэлээр утас мушгирах, эвхрэхээс
урьдчилан сэргийлэх їїнээс 50 кА буюу тїїнээс дээш богино залгалтын цохилтын гїйдэлтэй
цахилгаан дамжуулах агаарын шугам; Тїїнээс гадна (расщеплёный) задалбар утастай шугамны
хувьд утас эвхрэх нєхцєлд дамжуулах утас ба тэвхний гэмтэлээс урьдчилан сэргийлэх їїднээс
задалбар утасны хєндлєн тэвхний хоорондох зайг шалгавал зохино.
* хурдан їйлчилгээтэй дахин залгалтын автоматаар тоноглогдох агаарын шугамын
фазнуудын утсыг халуун даах чадвараар шалгах нь зїйтэй.
2. 1 кВ хїртэл хїчдэлтэй цахилгаан тоног тєхєєрємжийн хувьд зєвхєн хуваарилах щит,
гїйдэл дамжуулах шин, хїчний самбарыг шалгана. Харин гїйдлийн трансформаторыг богино
залгалтыг горимоор шалгах шаардлагагїй.

БЇЛЭГ 1. ЕРЄНХИЙ ДЇРЭМ 33

БД 43-101-03

Мєн богино залгалтын гїйдлийг таслах буюу ажиллах нєхцєлєєрєє богино залгалт болох
хэлхээний залгах зориулалтын аппарат хэрэгсэл нь бїх боломжит богино залгалтын їед залгаж-
салгах (коммутацын) їйлдлийг гїйцэтгэх чадвартай ба богино залгалтын нєхцєлєєр шалгагдсан
байх ёстой. Богино залгалтын зориулалттай дээрх аппарат, хэрэгслийн суурь нь їйлчлэх гїйдлийн
хїчний тооцооны нєхцєлєєр шалгагдаж, цахилгаан, механик болон єєр тєрлийн гэмтэл, эвдрэл,
хэв гажилтыг даах, цаашдын хэвийн ашиглалтын нєхцєлд саад болохгїй байхаар хийгдвэл
зохино.

1.4.3. 1 кВ-оос дээш хїчдэлтэй дараах тоног тєхєєрємж, хэрэгслийг богино залгалтын
горимоор шалгахгїй байж болно. Їїнд:

1. 60 А хїртэл нэрэлсэн (хэвийн) гїйдэлтэй тавил бїхий хайламтгай гал хамгаалуур тавигдах
аппарат, хэрэгсэл ба дамжуулагч зэргийг цахилгаан динамик хїчний даацаар;

2. Тэдгээрийн хэвийн гїйдэл, хэлбэрээс хамаарахгїй хайламтгай гал хамгаалуур тавигдах
аппарат, хэрэгсэл ба дамжуулагч зэргийг халуун даах чадвараар; Хэлхээнд хайламтгай гал
хамгаалуур тавигдсан, хэрэв тїїний таслах чадвар нь энэхїї дїрмийн дагуу сонгогдсон, тэр нь
єгєгдсєн гол хэлхээний боломжит хамгийн бага аваарийн гїйдлийг таслаж байвал хэлхээг (гал)
хамгаалуураар тоноглогдсон гэж їзнэ.

3. Бие даасан цахилгаан хэрэглэгчийн тухайлбал, 20 кВ хїртэл єндєр хїчдэлтэй, 2,5 МВа
хїртэл чадалтай цех, тасгийн зориулалтын трансформаторын хэлхээний дамжуулах утасны хувьд
нэгэн зэрэг дараах нєхцєл биелэгдэж байвал, тухайлбал:

а. цахилгааны ба технологийн хэсэгт шаардлагатай бэлтгэл, нєєцтэй, тухайн цахилгаан
хэрэглэгчийг хэлхээнээс таслахад їйлдвэрлэл, їйлчилгээний технологийн процесс алдагдахгїй,

б. богино залгалтын їед утасны гэмтлээс їїсэлтэй тэсрэлт буюу гал гаргах аюулгїй ,
в. дамжуулах утасыг тєвєггїйгээр солих боломжтой бол богино залгалтын горимоор шалгах
шаардлагагїй.

4. Энэхїї зїйлийн 3-д заасан бие даасан хэрэгсэл, тїїнчлэн том биш хуваарилах пунктэд
залгагдах тэжээлийн утас, хэрвээ ийм цахилгаан хэрэгсэлд хуваарилах пункт нь єєрийнхєє
зориулалтад хариуцлага багатай, ядахдаа 3.б-д нєхцєл биелэгдэж байвал заавал шалгах
шаардлагагїй.

5. Тэжээлийн трансформатор буюу шугамын 20 кВ хїртлэх хїчдэлтэй хэлхээндэх гїйдлийн
трансформаторыгбогино залгалтыннєхцлєєр сонголт хийсэн тохиолдолд тїїнд холбогдсон
хэмжих багаж хэрэгсэлїїд (тооцооны тоолуур)- ийн шаардлагатай нарийвчлал нь хангагдахгїй
трансформацлах коэффициент нь их байгаа нєхцєлд, хїчний трансформаторын хэлхээний єндєр
хїчдлийн талд нь тогтвортой биш богино залгалтын їед гїйдлийн трансформатор хэрэглэхээс
зайлсхийх, харин тооцооны багаж хэрэгслийг нам хїчдлийн тал дахь гїйдлийн трансформаторт
холбохыг тус тус зєвлєж байна.

6. Агаарын шугамын утас (1.4.2-ын 1-р зїйлийг їзэх)
7. Тусгай камер буюу гал хамгаалуурт суулгасан нэмэлт эсэргїїцлийн цаана байгаа
хїчдлийн трансформаторын хэлхээний дэх шин ба аппарат;

1.4.4. Богино залгалтынгїйдлийг тодорхойлох тооцооны схемийн сонголт хийхдээ авч їзэж
байгаа тухайн цахилгаан тоног тєхєєрємжийн тїїний ажиллагааны їргэлжлэх нєхцєлийг иш їндэс
болгох болоод тїїний удаан хугацааны ашиглалтад авч їзээгїй богино хугацааны хэлбэрийн
єєрчлєлтийн схемийг авч їзэхгїй. Цахилгаан тоног тєхєєрємжийн засварын ба аваарийн дараах
ажлын горимыг богино хугацааны єєрчлєлттэй схем гэж їзэхгїй.

Тооцооны бїдїївчинд авч їзэж байгаа тоног тєхєєрємжтэй цахилгаан холбоотой гадаад
хэлхээ, цахилгаан їїсгїїр хэтийн хєгжлийг авч їзвэл зохино.

Гагцхїї богино залгалтынгїйдлийн тооцоо нь ойролцоогоор богино залгалтынанхны агшин
дахь єєрчлєлтийг тусгавал зохино.

1.4.5. Богино залгалтынзориулалт, тооцооны тєрлєєс нь хамааруулан дараах байдлаар
ангилна. Їїнд:

1. Тоног тєхєєрємж, аппарат хэрэгсэл, хатуу шин тэдгээрийг тогтоон барьж байх тулгуур,
бїтээцийн цахилгаан динамик хїчний даацыг тодорхойлохдоо - гурван фазын богино залгалтаар;

БЇЛЭГ 1. ЕРЄНХИЙ ДЇРЭМ 34

БД 43-101-03

2. Аппарат хэрэгсэл, дамжуулагчийн халуун тэсвэрлэх чадварыг тодорхойлох - гурван
фазын богино залгалтаар; тухайлбал, цахилгаан станцын генераторын хїчдэл шин дээр гурав ба
хоёр фазын залгалтын їед аль нь их халалттай байгаа нєхцєлєєр;

3. Аппарат, хэрэгслийг залгах-салгалтын чадвараар нь тодорхойлох - гурван фазын ба нэг
фазын газарлуу холбогдсон (газардлагын) аль их утгаар ;

Газарлуу холбогдсон (газардсан) их хэмжээний гїйдэлтэй сїлжээнд: хэрвээ таслуур нь
залгалт, салгалтын чадвараараа 2 утгаар тодорхойлогдох бол: гурав ба нэг фазын богино
залгалтын утгаар нь, эсвэл аль алины нь утгаар авч тоцоолж болно.

1.4.6. Богино залгалтынтооцооны гїйдлийг авч їзэж байгаа хэлхээндбогино залгалтынїед
аппарат, хэрэгсэл нь хамгийн хїнд гэмтсэн цэгийн нєхцєлєєс їндэслэн тодорхойлно. Тухайн
схемийн янз бїрийн фаз нь хоёр єєр єєр цэгт нэгэн зэрэг газартай болох богино холболтыг
боломжгїй гэж їзнэ. Хаалттай хуваарилах байгууламж дахь реакторын шугаманд байгаа, тїїний
ємнє тавигдах аппарат хэрэгсэл, утас нь тэжээлийн цуглуулах шинээс тусдаа, хаалт, хашлагаар
тусгаарлагдсан, хамтдаа нэг байранд шин-ээр холбогдсон байвал богино залгалтын гїйдлийг
реакторын цаадах гїйдлээр авч болно.

Реакторын тусгаарлах давцан ба нэвтрэх тусгаарлагч хїртэлх цуглуулах шинээс гарсан
шинийн салбарлагатай бол сїїлчийнх нь реактор хїртэл гїйдэлд їндэслэн сонгох ёстой.

Халууны даацын чадварын тооцоог хийхдээ тооцооны хугацааг богино залгалтын цэгийн
ойролцоох таслуурт тавигдах їндсэн хамгаалалтын (ДЗА АПВ, ARE) їйлчлэлийг тооцоод тїїний
ажиллах хугацаа ба тухайн таслуурын бїрэн таслах хугацааны нийлбэрээр авна. Хэрэв їндсэн
хамгаалалтын дэргэд (гїйдэл, хїчдэл ба эсэргїїцэлээр) мэдрэхгїй зон бий болоход хїрвэл тухайн
цэгт болох гэмтлийг мэдрэн ажиллах хугацаа дээр нь таслуурын бїрэн таслах хугацаа нэмэгдэж
байгааг харгалзан халууны даацын чадвараар дахин шалгах шаардлагатай болно.

Энэ тохиолдолд богино залгалтын тооцооны гїйдлийг гэмтэл болсон цэгийн харгалзах
утгаас ихээр авбал зохино.

60 МВт ба тїїнээс дээш чадалтай генератор, мєн тийм чадалтай генератор-
трансформаторын блокын хэлхээнд гїйдэл дамжуулагч болон аппаратыг сонгохдоо халууны
даацын чадвараар тооцож шалгана. Богино залгалтын гїйдэл єнгєрєх хугацааг 4 секундээр бодож
авах нь зїйтэй.

Аппарат хэрэгсэл, дамжуулагчийн сонгох їеийн
богино залгалтын гїйдлийг тодорхойлох

1.4.7. 1 кВ, тїїнээс дээш хїчдэлтэй цахилгаан тоног тєхєєрємжинд аппарат, хэрэгсэл ба
дамжуулах утасыг сонгох, даацын бїтээцэд їйлчлэх хїчийг тооцох шаардлагатай. Дараахи
мєрдлєгийг иш їндэс болгоно. Їїнд:

1. Богино залгалт болж байгаа цэгийн тэжээлд оролцох бїх тєрлийн эх їїсгїїр (генератор)-
їїд нэгэн зэрэг хэвийн ачааллаараа ажиллаж байх;

2. Бїх тєрлийн синхрон машин нь хїчдлийн автомат тохируулгатай (ХАТ, АРН, AVC),
єдєєлтийг нэмэгдїїлэх байгууламжтай байх;

3. Богино залгалтын гїйдэл хамгийн их утгандаа байх тэр агшинд богино холболт болж
байх;

4. Бїх тєрлийн їїсгїїрийн цахилгаан хєдєлгєгч хїч нь фазаараа давхцаж байх;
5. Тооцооны шатлал бїрт хїчдэлийг сїлжээний хэвийн хїчдлээс 5%-оор дээгїїр авах;
6. Богино залгалтын гїйдэлд тухайн сїлжээнд байгаа синхрон компенсатор, синхрон, ба
асинхрон хєдєлгїїрийн нєлєєллийг тооцох ёстой.

Хэрэв асинхрон хєдєлгїїрийн нийт чадал нь 100 кВт хїрэхгїй бол, эсвэл богино залгалт
болж байгаа цэгээс хїчдлийн нэг трансформацлах шатлал алслагдсан бол асинхрон хєдєлгїїрийн
богино залгалтын гїйдэлд їйлчлэх нєлєєлийг тооцоонд авч їзэх шаардлагагїй. Богино залгалт
болж байгаа цэгээс хїчдлийн нэг хувьсгалтын шатлал алслагдсан, эсвэл богино залгаа болж
байгаа цэгээс хоёр буюу тїїнээс дээш хувьсгалтын шатлал алслагдсан нєхцєлд цахилгаан
хєдєлгїїрийн чадал харьцангуйгаар, эсвэл богино залгалт болж байгаа цэг нь сїлжээний
харьцангуй их эсэргїїцэлтэй (тухайлбал; шугам, трансформатор, г.м.) хэсэгт болж байгаа бол
тооцоонд авч їзэх шаардлагагїй.

1.4.8. 1 кВ-оос дээш хїчдэлтэй цахилгаан тоног тєхєєрємжинд тооцооны эсэргїїцэл болгон
цахилгаан машин, трансформатор, автотрансформатор, реактор, агаарын ба кабель шугам,
тїїнчлэн гїйдэл дамжуулах шинийн нєлєєлємжийн хуурмаг эсэргїїцлийг авч їзнэ. Гэхдээ 1 кВ

БЇЛЭГ 1. ЕРЄНХИЙ ДЇРЭМ 35

БД 43-101-03

хїртлэх хїчдэлтэй цахилгаан тоног тєхєєрємжийн тооцооны эсэргїїцэл гэдэгт тухайн хэлхээний
бїх элементийн идэвхтэй ба идэвхгїй эсэргїїцэл, хэлхээний контактны шилжилтийн идэвхтэй
эсэргїїцлийг нэмж авна. Аль нэг эсэргїїцлийг (тухайлбал, идэвхтэй ба идэвхгїй ) тооцохгїй
нєхцєлд хэлхээний бїтэн эсэргїїцэлийн хэмжээ нь 10 %-оос илїїгїй хэмжээнд буурах байвал
энэхїї хялбарчлалыг хэрэглэж болно.

Хэрэв хэлхээний бїрэн эсэргїїцэл нь 10 %-иас илїїгїй хэмжээнд буурахаар байвал аль нэг
тєрлийн эсэргїїцэл (идэвхтэй ба идэвхгїй)-ийг тооцохгїй байхыг зєвшєєрнє.

1.4.9. 1 кВ хїртэл хїчдэлтэй цахилгаан сїлжээ нь бууруулах трансформатораас тэжээгдэж
байгаа нєхцєлд богино залгалтын тооцоо хийхдээ трансформаторт єгєгдєж байгаа хїчдэлийг нь
єєрчлєлтгїй буюу тїїний нэрэлсэн (хэвийн) хїчдэлтэй тэнцїї гэж авна. Мєн гїйдэл хязгаарлах
їйлчлэлтэй хайламтгай гал хамгаалуураар тоноглогдсон хэлхээний элементийн цахилгаан
динамик хїчний даацыг богино залгалтын гїйдлийн хамгийн их агшин зуурын утгаар шалгах нь
зїйтэй.

Богино залгалтын гїйдлийн динамик хїчний їйлчлэх нєхцєлєєр
дамжуулагч, тусгаарлагчийг сонгох даацын бїтээцийг шалгах

1.4.10 Хатуу шинд їйлчлэх хїч, тэндээс тусгаарлагчид ба тэдгээрийн бэхэлгээний бїтээцэд
дамжих хїчийг шалгахдаа фаз дахь гїйдлийн хоорондын шилжилтийг тооцсон (Iбх) гурван фазын
богино залгалтын хамгийн их агшин зуурын утгаар шинийн бїтээцийн механик хэлбэлзлийг
тооцохгїйгээр авч їзнэ. Зарим нєхцєлд тухайлбал, механик хїчдлийн хязгаарын тооцоонд энэхїї
шин ба шиний бїтээцийн механик хэлбэлзлийг тооцож болно.

Уян (зєєлєн) утас, тэдгээрийн тусгаарлуур, гаргалга ба бэхэлгээний хийцийн бїтээцэд
їйлчлэх хїчний импульсийг зэрэгцээ фазуудын хооронд болох хоёр фазын богино залгалтын
гїйдлийн дундаж квадрат утгаар тооцно. Задалбар дамжуулах утас ба уян дамжуулагчийн нэг
фазын богино залгааны гїйдлийн харилцан їйлчлэлийг гурван фазын богино залгалтын гїйдлийн
їйлчлэх утгаар авч тодорхойлно. Уян гїйдэл дамжуулагчийн хувьд тїїний мушгирах эвхрэцийг
шалгах ёстой.

1.4.11 1.4.10-д харгалзах тооцоогоор олсон богино залгалтын їеийн хатуу шин, тулах ба
нэвтрэх тусгаарлагчид їйлчлэх механик хїчдэл (хїчитгэл) нь нэг тусгаарлагч хэрэглэх нєхцєлд
хамгийн их эвдлэх хїчний баталгаат утгын 60 %-иас ихгїй, тулаасны хосолсон тусгаарлагчид бол
нэг тусгаарлагчийн эвдлэх хїчний 100 %-иас ихгїй байвал зохино. Тєрєл бїрийн хийц, хэлбэртэй
(давхар туузан ба хоёр швеллер маягийн) шин хэрэглэх їед механик хїчдэл нь фазын ба шин
бїрийн элементїїдийн хоорондын харилцан їйлчлэлцэх нєхцєлєєр хїчитгэлийн арифметик
нийлбэр байдлаар тодорхойлогдоно. Хатуу шиний материалд їйлчлэх хамгийн их механик хїчдэл
нь тасралтын їеийн шилжих эсэргїїцлийн 0,7-оос хэтрэх ёсгїй.

Богино залгалтын їеийн халалтын нєхцєлєєр
дамжуулах утасыг сонгох

1.4.12 Тооцоонд богино залгалтын їед дамжуулах утасны халах температур (°С) нь дараах
зєвшєєрєгдєх хязгаарын утгаас илїї гарахааргїй байх ёстой. Тухайлбал:

§ дараах материалиар хийгдэх гїйдэл дамжуулах шин:

зэс - 300°С, хєнгєн цагаан - 200°С,

аппарат, хэрэгсэлтэй шууд холболтгїй ган - 400° С,

аппарат, хэрэгсэлтэй шууд холболттой ган - 300° С,
§ дараах хїчдэл бїхий тос нэвчмэл цаасан тусгаарлагатай кабель:

10 – 15 кВ хїртэл - 200° С,

20 - 220 кВ хїртэл - 125° С,
§ дараах тусгаарлага бїхий зэс ба хєнгєн цагаан судалтай кабель ба бїрээстэй утас:

резин ба поливинилхлорид - 150° С,

полиэтилен - 120° С,
§ дараах таталтын хїч (Н/мм2) бїхий бїрээсгїй (нїцгэн) зэс утас:
20 Н/мм2 хїртэл - 250° С ба тїїнээс дээш,
20 Н/мм2 ба тїїнээс дээш - 200° С,
§ дараах таталтын хїч (Н/мм2) бїхий бїрээсгїй хєнгєн цагаан утас:
10 Н/мм2 хїртэл - 200° С ба тїїнээс дээш,

БЇЛЭГ 1. ЕРЄНХИЙ ДЇРЭМ 36

БД 43-101-03

10 Н/мм2 ба тїїнээс дээш - 160° С,
§ ган-хєнгєн цагаан утасны хєнгєн цагаан хэсэг – 200 °С.

1.4.13. Богино залгалтын гїйдлийн халалтаар кабелийг шалгахдаа дїрмийн 1.4.2, 1.4.3-ын
шаардлагыг мєрдлєг болгох бол дараах нєхцєлийг авч їзвэл зохино. Їїнд:

§ барилгын стандартын нэг барбанд харгалзах дан кабелийг тїїнийн эхэнд болох богино
залгалтын нєхцєлєєр;

§ барилгын стандартын нэг барбанд харгалзах хэд хэдэн шатлалд залгаж тавигдах
кабелийг шинэ огтлол бїрт болох богино залгалтын нєхцєлєєр;

§ хоёр ба тїїнээс дээш зэрэгцээ тавигдах кабелийн багц бїр дээр шууд болох богино
залгалтын нєхцєлєєр (богино залгалтын нэвтрэх гїйдлээр) г.м.

1.4.14 Хурдан їйлчилгээтэй хамгаалалт ДЗА [AПВ,ARE]-аар тоноглогдох аппарат хэрэгсэл
ба шугамын утсыг халуун даах чадвараар шалгахдаа ийм тєрлийн шугамаар богино залгалтын
гїйдэл єнгєрєх нийлбэр хугацаа нэмэгдсэнтэй уялдан их халдагийг тооцох нь зїйтэй. Агаарын
шугамын задалбар утасыг халууны нєхцєлєєр шалгахдаа нийлбэр огтлол бїхий нэг утасны
адилаар гїйцэтгэнэ.

Залгалт-салгалт (коммутац)-ын чадвараар аппаратыг сонгох.

1.4.15 1 кВ-оос дээш хїчдэлтэй таслуурыг сэлгэн-залгалтын (коммутацын) таслах
чадвараар нь сонгохдоо дараах зїйлийг анхаарвал зохино. Їїнд:

· сэргээлтийн хїчдлийн харгалзах параметрийг тооцож таслах чадвараар нь шалгах;
· залгах чадвараар шалгах.
Энэ тохиолдолд генераторын хїчдлийн талд тавигдах генераторын таслуур нь эсрэг фазын
нєхцєлд зєвхєн синхрон биш залгалтыг хянах ёстой.

1.4.16 (Гал) хамгаалуурыг таслах чадвараар нь сонгох нь зїйтэй. Энэ нєхцєлд тооцооны
гїйдлийг хамгаалуурын гїйдэл хязгаарлах чадварыг тооцолгїйгээр богино залгалтын эхний
гїйдлийн їечилсэн хэсгийн жинхэнэ утгаар авах нь зїйтэй.

Ачаалал таслуур ба богино залгуурыг богино залгалт болох їеийн хязгаарын зєвшєєрєгдєх
гїйдлээр сонгоно. Холтгуур (зааглавч, отделитель) ба салгуурыг богино залгалтын їеийн залгах-
салгалтын чадвараар шалгах шаардлагагїй юм. Харин холтгуур ба салгуурыг ачаалалгїй шугам
ба трансформаторыг таслах буюу зэрэгцээ хэлхээний тэгштгэх гїйдлийг залгаж, салгахад хэрэглэх
бол тэдгээрийг залгах-салгах горимоор шалгавал зохино.

1.5. ЦАХИЛГААН ЭРЧИМ ХЇЧИЙГ ТООЦОХ

Хэрэглэх хїрээ, тодорхойлолт

1.5.1 Дїрмийн энэ бїлэгт цахилгаан тоног тєхєєрємжийн цахилгаан хэрэглээний
тооцоонд тавигдах шаардлагыг оруулсан болно. Харин орон сууц, ба олон нийтийн барилгын
цахилгаан хэрэглээний тооцоонд тавих нэмэлт шаардлагыг бїлэг 6.2.34-6.2.38-д заасан журмыг
баримтлавал зохино.

1.5.2 Їйлдвэрлэх ба хэрэглэгчдэд тїгээсэн цахилгааныг худалдах, борлуулах зорилгоор
мєнгєн хэлбэрээр хийх тооцоог цахилгааны бїртгэл тооцоо гэнэ. Энэхїї цахилгааны бїртгэл
тооцооны зориулалтаар їйлдвэрлэгч ба хэрэглэгчдийн эзэмшлийн зааг дээр тавьсан тоолуурыг
цахилгааны тооцооны тоолуур гэнэ.

Цахилгаан станц, дэд єртєє, їйлдвэр, орон сууц, барилга байшингийн єрєєний доторхи
цахилгааны дотоод зарцуулалтанд техникийн хяналт тавих тооцоог цахилгааны эрчим хїчний
техник-хяналтын тооцоо гэнэ. Техник-хяналтын тооцооны зориулалтаар їйлдвэрлэгч ба
хэрэглэгчдийн эзэмшлийн зааг дээр буюу доторх гаргалгаанд тавьсан тоолуурыг техник-хяналтын
тооцооны тоолуур гэнэ.

БЇЛЭГ 1. ЕРЄНХИЙ ДЇРЭМ 37

БД 43-101-03

Ерєнхий шаардлага

1.5.3 Бодит цахилгаан эрчим хїчний тооцоо нь доорхи цахилгаан эрчим хїчний тоо,
хэмжээг тодорхойлох нєхцлийг бїрэн хангасан байх ёстой. Їїнд:

1. Цахилгаан станцын генератораар їйлдвэрлэсэн;
2. Цахилгаан станц, дэд єртєєний дотоод ба ахуйн хэрэгцээнд хэрэглэсэн;
3. Цахилгаан станцын шинээс гарч байгаа шугамаар дамжин хэрэглэгчдэд шууд тїгээсэн;
4. Бусад эрчим хїчний системд дамжуулсан буюу авсан,
5. Цахилгаан сїлжээнээс хэрэглэгчдэд тїгээсэн.
Їїнээс гадна бодит цахилгаан эрчим хїчний тооцоо нь доорхи нєхцєл, боломжийг хангасан
байх ёстой. Тухайлбал,

· Эрчим хїчний системийн хїчдэлийн янз бїрийн ангилалтай шугам сїлжээ тус бїрээр
дамжсан цахилгааныг тооцох;

· Эрчим хїчний системийн аж ахуйн тооцоотой хэсэг, нэгж тус бїрээр цахилгаан эрчим
хїчний тэнцэл баланс зохиох;

· Хэрэглэгчид нь єгєгдсєн хэрэглээний горим ба балансыг дагаж мєрдєж байгаа эсэхэд
хяналт тавих.

1.5.4. Хуурмаг цахилгаан эрчим хїчий тооцоо нь цахилгаанаар хангагч байгууллагаас
хэрэглэгчдэд ирж, гарч байгаа хуурмаг цахилгааны тоо хэмжээг тодорхойлох боломжийг хангасан
байх ёстой. Гэхдээ зєвхєн хуурмаг чадлыг тэгшитгэх тєхєєрємжийн ажлын горимд хяналт тавих
буюу тооцоо хийх тохиолдолд хуурмаг цахилгааны зарцуулалтыг тооцоолвол зохино.

Цахилгаан эрчим хїчний тооцооны хэрэгсэл
тавих пункт

1.5.5 Цахилгаан эрчим хїчээр хангагч байгууллага нь хэрэглэгчтэйгээ тооцоо хийх
зорилгоор тооцооны тоолуурыг цахилгаанаар хангагч байгууллага болон цахилгаан хэрэглэгчдийг
зааглаж байгаа цахилгаан шугам сїлжээний эзэмшилийн зааг дээр тавих нь зїйтэй.

1.5.6 Цахилгаан станцын хувьд бодит цахилгаан эрчимийн тоолуурыг доорх цэгїїдэд
тавих нь зїйтэй. Їїнд;

1. Генератор бїрийн їйлдвэрлэсэн бїх цахилгааныг тооцох зориулалтаар генератор тус бїр
дээр;

2. Генераторын хїчдэлтэй шиний холболт бїр дээр хоёр тийшээ тооцох боломжтой, хориг
бїхий 2 тоолуур тавих;

3. Систем хоорондын цахилгаан дамжуулах шугам дээр (тїгээсэн буюу хїлээж авсан
цахилгааныг тус бїрт нь тооцох зорилготой) хориг бїхий 2 тоолуур тавих,

4. Цахилгаан станцын шинээс гарч байгаа болон хэрэглэгчдэд очиж байгаа тєрєл бїрийн
хїчдэлтэй шугамын гаргалга бїр дээр, (1.5.8-ыг їзэх);

Цахилгаан станцын шинээс гарч байгаа 10 кВ хїртэлх хїчдэлтэй шугам тус бїрт ямар ч
тохиолдолд цахилгааны тооцооны хэлхээ, холбох хавчаар, тоолуур тавих цэгийг урьдчилан
тооцсон байх шаардлагатай. (1.5.16 заалтыг їзэх);

5. Дотоод хэрэгцээний їндсэн хїчдэлийн 1 кВ-оос дээш шинийг тэжээж байгаа бїх
трансформатор болон шугам бїрт;

Тоолуурыг єндєр хїчдэлийн тал дээр нь тавина. Хэрэв цахилгаан станцын дотоод
хэрэгцээний трансформатор нь 35 кВ ба тїїнээс дээш хїчдэлийн шинээс эсвэл 10 кВ-оос дээш
хїчдэлтэй блокоос салбарлан тэжээгдэж байгаа бол тоолуурыг хїчний трансформаторын нам
хїчдэлийн тал дээр тавихыг зєвшєєрнє.

6. Аж ахуйн хэрэгцээний (жишээлбэл, засвар їйлдвэрлэлийн баазын тоног тєхєєрємж,
механизмын тэжээлд зориулсан г.м.) ба цахилгаан станцын дотоод хэрэгцээний хуваарилах
байгууламжаас гадны хэрэглэгчдийг тэжээж байгаа шугаманд;

7.Тойруу тосон таслуурын, эсвэл цахилгааны бїртгэл тооцоо хийх зориулалтаар ашиглаж
байгаа шин холбогч (секц хооронд)-ын тосон таслуурын хэлхээнд хориг бїхий 2 тоолуур тавих.

БЇЛЭГ 1. ЕРЄНХИЙ ДЇРЭМ 38

БД 43-101-03

Мэдээллийг нэгтгэн цуглуулж боловсруулалт хийдэг автоматжуулсан систем, тооцооны
компьютерээр тєхєєрємжлєгдєх цахилгаан станцуудад энэ системийг цахилгааны тоо бїртгэлийн
болон техникийн тєвлєрсєн тооцоонд ашиглах хэрэгтэй. Ашиглалтанд байгаа болон бусад шинээр
баригдах станцуудад цахилгааны їйлдвэрлэл-хэрэглээний тооцооны автоматжуулсан
микропроцессорын электрон систем хэрэглэхийг зєвлєж байна.

1 МВт хїртэл чадалтай цахилгаан станцуудад бодит цахилгаан эрчим хїчний тооцооны
тоолуурыг нь зєвхєн генератор ба дотоод хэрэгцээний трансформатор дээр, эсвэл зєвхєн дотоод
хэрэгцээний трансформатор, гаргалгын шугамууд дээр тавих нь зїйтэй.

1.5.7 Эрчим хїчний системийн дэд єртєєний хувьд доорх цэгїїдэд бодит цахилгаан
эрчим хїчний тооцооны тоолуурыг тавибал зохино. Їїнд:

1. Хэрэглэгч рїї гарч байгаа цахилгаан дамжуулах шугам тус бїрт: (1.5.8-ыг їзэх);
2. Систем хоорондын цахилгаан дамжуулах шугаманд дамжуулсан ба хїлээн авсан
цахилгааныг тооцох зориулалтаар хориг бїхий 2 тоолуур тавих;
3. Хэрвээ эрчим хїчний єєр системд салбарласан шугам байвал дамжуулсан буюу хїлээн
авсан цахилгаан эрчмийг зориулалтаар дээрх эрчим хїчний системийн дэд єртєєний оролт дээр
хориг бїхий хоёр тоолуур.
4. Дотоод хэрэгцээний трансформатор бїрт;
5. Дотоод хэрэгцээний шинд холбогдсон аж ахуйн хэрэгцээний шугам болон гадны
хэрэглэгчдийн шугаманд;
6. Тойруу шинд тоноглогдсон тосон таслуурт, эсвэл цахилгааны бїртгэл тооцоо хийдэг
залгалтын тойруу тосон таслуурын зориулалтаар ашиглаж байгаа шин холбосон секц хоорондын
тосон таслуурын хэлхээнд хориг бїхий 2 тоолуур тавих;
10 кВ хїртэлх хїчдэлтэй шугам тус бїрт ямар ч тохиолдолд цахилгааны тооцооны хэлхээ,
тоолуур тавих цэгийг урьдчилан тооцсон байх шаардлагатай.

1.5.8. Цахилгаан станц, дэд єртєє дээрх богино залгааны гїйдэл ба дифференциал
хамгаалалтын тодорхойломжоор сонгож авсан гїйдлийн трансформатор нь цахилгаан хэрэглээний
тооцоо хийх нарийвчлалыг хангахгїй тохиодолд 1.5.6-ын 4-р зїйл, 1.5.7-д заасан бїртгэл тооцооны
тоолуурыг тэжээлийн шугаман дээр биш хэрэглэгчдэд очиж байгаа шугамын тєгсгєлд тавихыг
зєвшєєрнє.

Хэрэглэгчдэд хамаарагдах дэд єртєєтэй дээр бодит цахилгааны тооцооны тоолуурыг дараах
цэгїїдэд тавих шаардлагатай. Їїнд:

1. Эрчим хїчний системийн бусад дэд єртєєтэй болон тэжээлийн хїчдэлээрээ бусад
хэрэглэгчидтэй цахилгаан холбоогїй бол хэрэглэгчийн дэд станцад ирж байгаа шугамын оруулга
дээр;

2. Эрчим хїчний системийн бусад дэд єртєєтэй болон тэжээлийн хїчдэлээрээ бусад
хэрэглэгчтэй холбоотой бол хэрэглэгчийн дэд єртєєний трансформаторын єндєр хїчдэлийн тал
дээр г.м. Богино залгалтын гїйдэл ба дифференциал хамгаалалтын тодорхойломжоор сонгож
авсан гїйдлийн трансформатор нь цахилгаан хэрэглээний тооцоо хийх нарийвчлалыг хангахгїй,
мєн тїїнчлэн тавигдах гэж байгаа гїйдлийн трансформаторт 0.5 нарийвчлалын ангиллын ороомог
байхгїй тохиолдолд тоолуурыг трансформаторын нам хїчдэлийн тал дээр тавьж болно. Хїчний
трансформаторын нам хїчдэлийн тал дээр гїйдлийн трансформаторын нэмэгдэл бїрдэл тавих
тохиолдолд тооцооны тоолуур тавих (ИБХБ ба гадны ИБХБ) боломжгїй бол цахилгааны тооцоог
гарч байгаа 6-10 кВ-ийн шугаманд тавих нь зїйтэй.

Цахилгаанаар хангагч байгууллагатай их ачааллын чадлаар тооцоо хийдэг їйлдвэрийн
газруудын хувьд тооцоо хийдэг цэг нь нэг байх тохиолдолд их ачаалал хэмжигчтэй буюу хоёр,
гурван тарифийн тоолуур, тооцоо хийдэг цэг нь хоёр буюу тїїнээс дээш тохиолдолд цахилгаан
эрчмийн тооцооны автоматжуулсан систем, тооцооны урьдчилсан тєлбєртэй цахим карт бїхий
электрон тоолуурын систем нэвтрїїлэх шаардлагатай.

3. Хэрэв хїчний трансформаторын єндєр хїчдэлийн тал дээр хэмжїїрийн трансформатор
бусад зорилгоор тавих шаардлагагїй тохиолдолд нам ба дунд хїчдэлийн тал дээр;

4. Дотоод хэрэгцээний цахилгааныг тооцох тоолуур єєр газарт тавигдаагїй тохиолдолд
тоолуурыг дотоод хэрэгцээний трансформаторын нам хїчдэлийн тал дээр;

5. Хэрэв шугам ба трансформатораас бие даасан цахилгааны тооцоо, тэнцэлтэй гаднын
бусад хэрэглэгч тэжээгдэж байвал їндсэн ба гадны хэрэглэгчийн эзэмшилийн зааг дээр г.м. Мєн

БЇЛЭГ 1. ЕРЄНХИЙ ДЇРЭМ 39

БД 43-101-03

тєрєл бїрийн тарифаар тооцоо хийдэг хэрэглэгч тус бїрт бїртгэл-тооцооны тоолуур тавих нь
зїйтэй.

1.5.9 Хуурмаг цахилгаан эрчим хїчний тоолуурыг дараахь цэгїїдэд тавибал зохино.
Їїнд:

1. Хуурмаг цахилгаан чадал ашиглах зєвшєєрєлтэй хэрэглэгчдийн бодит цахилгааны
тоолуур байрлуулсан тэр схемийн нэгэн ижил тэр л цэг дээр;

2. Хэрэв тухайн хэрэглэгч нь хуурмаг чадлын їїсгїїр болж, эрчим хїчний системд
цахилгаан чадал єгч байгаа, эсвэл хэрэглэгчийн єгєгдсєн ажлын горимыг хянаж байгаа нєхцєлд
хэрэглэгчийн хуурмаг чадлын їїсгїїрийн холболт дээр; г.м.

1.5.10 Хэрэв їйлдвэрийн газар нь эрчим хїчний системтэй тохиролцсоны їндсэн дээр
цахилгаан сїлжээнд хуурмаг цахилгаан чадал нийлїїлж байвал бодит цахилгааны тооцооны
тоолуур тавьсан цэгт хуурмаг цахилгааны хориг бїхий 2 тоолуур тавих шаардлагатай. Бусад бїх
тохиолдолд хуурмаг цахилгааны хориг бїхий нэг тоолуур тавьж болно.

Цахилгаанаар хангагч байгууллагатай хуурмаг чадлын их ачааллаар тооцоо хийдэг
їйлдвэрийн хувьд их ачаалал хэмжигчтэй тоолуур, тооцоо хийх цэг нь хоёр буюу тїїнээс дээш
байх тохиолдолд цахилгааны тооцооны автоматжуулсан ба бїртгэл-тооцооны электрон систем
нэвтрїїлэхийг зєвлєж байна.

Тооцооны тоолуурт тавих шаардлага

1.5.11 Суурилуулах гэж байгаа тооцооны тоолуур бїрийн хавхлаг (таг)-ийг бэхлэх
боолтонд нь Улсын стандарт, хэмжилзїйн газар (УСХЗГ)-ын тоолуурыг шалгаж баталгаажуулсан
ломбо, тагны доорх залгалтын хавчаар (гаргалга) дээр цахилгаанаар хангагч байгууллагын тавьсан
лац байх шаардлагатай. Мєн шинээр суурилуулж байгаа 3 фазын тоолуур дээр 12 сараас
хэтрээгїй хугацаанд улсын їзлэг хийсэн лац, 1 фазын тоолуур дээр 2 жилээс хэтрээгїй хугацаанд
улсын їзлэг хийсэн лац байвал зохино. Гурван фазын гїйдлийн бодит ба хуурмаг цахилгаан
зарцуулалтын тооцоог зориулалтын 3 фазын тоолуураар хийх шаардлагатай.

1.5.12 Тєрєл бїрийн хэрэглэгчид, объектын цахилгаан хэрэглээний тооцоо хийх
зориулалттай бодит цахилгаан эрчим хїчний тоолуурын нарийвчлалын зєвшєєрєгдєх ангиллыг
дор їзїїлэв. Їїнд:

1. 50 МВт-аас дээш чадалтай генератор, 220 кВ ба тїїнээс дээш хїчдэлтэй систем
хоорондын цахилгаан дамжуулах шугам, 63 МВа тїїнээс дээш чадлын трансформаторт бол 0.5 ; (
импортын тоолуурт 0.7),

2. 12-50 МВт чадалтай генератор, 110-150 кВ хїчдэлтэй систем хоорондын цахилгаан
дамжуулах шугам, 10-40 МВа чадлын трансформаторт бол 1.0;

3. Тооцооны бусад объектод бол -2.0 г.м.

Хуурмаг цахилгаан эрчим хїчний тоолуурын нарийвчлалын ангиллыг бодит цахилгаан
эрчмийн тоолуурын нарийвчлалын ангилалтай ижил буюу нэг ангилал доогуур байхаар сонгож
авахыг зєвшєєрнє.

Хэмжїїрийн трансформатор хэрэглэж
тооцоо хийх

1.5.13 Цахилгааны тооцооны тоолуур залгах зориулалттай гїйдлийн ба хїчдэлийн
трансформаторын нарийвчлалын ангилал нь 0.5-аас их байж болохгїй. 1.0 нарийвчлалтай
хїчдэлийн трансформаторт 2.0 нарийвчлалын ангилалтай цахилгааны тооцооны тоолуур залгаж
холболт хийхийг зєвшєєрнє. Техник-хяналтын тоолуур залгах зориулалтын гїйдлийн
трансформаторын нарийвчлал нь 1.0 байж болох ба хэрэв 1.0 нарийвчлалын ангилал гаргахын
тулд нэмэлт гїйдлийн трансформаторын (иж) бїрдэл шаардагдахаар байвал 1.0-оос доогуур
нарийвчлалтай нэгэнт тавигдсан гїйдлийн трансформаторыг ашиглаж болно. Техникийн тооцооны
хяналтын тоолуур холбох зориулалттай хїчдэлийн трансформаторын нарийвчлалын ангилал нь
1.0-ээс доогуур байж болно.

БЇЛЭГ 1. ЕРЄНХИЙ ДЇРЭМ 40

БД 43-101-03

Хэрэв их ачааллын їед гїйдлийн трансформаторын хоёрдогч ороомгийн гїйдэл нь
тоолуурын хэвийн гїйдлийн 40 %-иас багагїй, хамгийн бага ачааллын їед 5 %-иас багагїй байвал
єндєржїїлсэн хувьсгах коэффициенттэй (цахилгаан динамик ба халуун даацын тооцоогоор буюу
шин хамгаалах нєхцлєєр) гїйдлийн трансформатор хэрэглэх нь зїйтэй.

1.5.14 Тоолуурын гїйдлийн ороомгийг гїйдлийн трансформаторын хоёрдогч ороомогт
холбохдоо хамгаалалтын хэлхээнээс тусад нь цахилгаан хэмжих багажуудтай хамтатган холболт
хийхийг зєвшєєрнє. Хэрэв тусад нь холбоход нэмэлт гїйдлийн трансформатор шаардагдахаар
байвал, хэрэв хамтатган холбоход тавигдах багажын нарийвчлал, гїйдлийн трансформаторын
найдвартай ажиллагаа нь реле хамгаалалтын шаардлагыг хангаж байвал гїйдлийн хэлхээг хамтад
нь холбож болно. Бїртгэл-тооцооны тоолуур залгахдаа завсрын зориулалттай гїйдлийн
трансформатор ашиглахыг хориглоно (1.5.25-д дурдсанаас бусад тохилдолд). Хэмжїїрийн
трансформаторын тоолуур залгах хоёрдогч хэлхээний ачаалал нь хэвийн утгаасаа хэтэрч
болохгїй.

Тооцооны тоолуурын хїчдэлийн хэлхээний утас, кабелийн огтлол, уртыг сонгож авахдаа
эдгээр хэлхээн дэх хїчдэлийн алдагдал нь 0.5 нарийвчлалын ангилалтай хїчдэлийн
трансформатораас тэжээж байгаа нєхцєлд хэвийн хїчдэлийнхээ 0.25%, харин 1.0 нарийвчлалын
ангилалтай хїчдэлийн трансформатораас тэжээж байгаа нєхцєлд 0.5%-иас ихгїй байхыг тус тус
зєвшєєрнє. Энэ шаардлагыг хангахын тулд хїчдэлийн трансформатораас тоолуур хїртэл тусгай
кабель, утас хэрэглэж болно. Хїчдэлийн трансформатораас техникийн хяналтын тоолуур хїртэлх
сїлжээний хїчдэлийн алдагдал нь хэвийн хїчдэлийнхээ 1.5%-иас хэтрэхгїй байх шаардлагатай.

Бїртгэл-тооцооны тоолуурыг 110 кВ ба тїїнээс дээшх хїчдэлийн цахилгаан дамжуулах
шугаманд холбохдоо нэмэлт гїйдлийн трансформатор хэрэглэхийг (тоолуур холбох хоёр дахь
ороомоггїй, тооолуурын нарийвчлалын ангилалыг хангаж чадах, хоёр дахь ороомогийн нєхцєлєєр
г.м.) зєвшєєрнє.

1.5.15 Суулгамал гїйдлийн трансформатортай 110 ба 220 кВ -ын тойруу тосон таслуурын
хувьд эдгээр гїйдлийн трансформаторын нарийвчлалын ангиллыг 1.5.13.-д зааснаар нэг
тївшингээр бууруулан авч болно. Суулгамал гїйдлийн трансформатор бїхий 110 кВ-ын тойруу
тосон таслуур, энэ зориулалтаар ашиглаж байгаа 110 кВ-ын шин холбогч (секц хоорондын) тосон
таслуурын хувьд тоолуурын гїйдлийн хэлхээг (0.5-аас єндєргїй нарийвчлалтай завсрын гїйдлийн
трансформатор ашигласан тохилдолд) хамгаалалтын хэлхээтэй хамт холбохыг зєвшєєрнє. Энэ
тохиолдолд гїйдлийн трансформаторын нарийвчлалын ангиллыг нэг шатаар доогуур авах нь
зїйтэй. Тоолуур дээрх холболтыг болон нарийвчлалын зэргийг нэг шатаар доошлуулахыг
суулгамал гїйдлийн трансформатортай тойруу шиний зориулалтаар ашиглаж байгаа шин
залгалтын (секц хоорондын) 220 кВ-ын тосон таслуур ба суулгамал трансформатортай 110, 220 кВ-
ын хїчдэлд зєвшєєрнє.

1.5.16 Тоолуурын хэлхээний тэжээлд нэг ба гурван фазын хїчдэлийн трансформатор,
тїїнчлэн тєрєл бїрийн тусгаарлага шалгах зориулалттай дєрєв ба таван зїрхэвчтэй хїчдэлийн
трансформаторыг ашиглаж болно. Тооцооны хэлхээг залгалтын ерєнхий хавчаараас тусад нь
гаргаж залгалтын нэг цуглуулга болгох шаардлагатай. Хавчаар бїхий цуглуулга байхгїй
тохиолдолд туршилтын блок байрлуулж болно. Хавчаар нь гїйдлийн трансформаторын хоёрдогч
хэлхээг богиносгох, тоолуурын фаз бїрт тїїнийг шалгах, засварлах їед гїйдлийн ба хїчдэлийн
хэлхээг таслах, тїїнчлэн утас, кабелийн холболтыг салгахгїйгээр шалгалтын жишиг (їлгэр жишээ,
эталон) тоолуур залгах нєхцлийг хангаж байвал зохино. Тооцооны тоолуурын цуглуулга ба
хавчаасны хайрцгийн хийц нь тэдгээрийг лацдах нєхцлийг хангасан байх шаардлагатай.

1.5.17 Хїчдлийн єндєр талдаа гал хамгаалуур бїхий зєвхєн тооцооны зориулалттай,
хїчдлийн трансформатор нь гал хамгаалуурын бїтэн байдлын тусгай хяналттай байх ёстой. Хэд
хэдэн шиний системд байгаа, хїчдэлийн трансформаторын холболт нь зєвхєн тухайн шиний
системд холбогдсон тохиолдолд тоолуурын хэлхээг бусад шин, системд хїчдэлийн
трансформаторт сэлгэн залгах тєхєєрємж байх шаардлагатай.

1.5.18 Хэрэглэгчдийн дэд єртєє дээр тооцооны зориулалттай хїчдлийн трансформаторын
єндєр талд нь гал хамгаалуур тавигдсан байвал хашлага тор, хаалга хийж, лацдах боломжтой
байвал зохино. Тооцооны зориулалттай хїчдэлийн трансформаторын салгуурын дамжуургын гар
буюу бариул нь тїгжиж, ломбодох тєхєєрєгтэй байвал зохино.

Тоолуур тавьж, залгалтын утсыг угсрах

БЇЛЭГ 1. ЕРЄНХИЙ ДЇРЭМ 41

БД 43-101-03

1.5.19 Тоолуурыг гар хїрэхэд хялбар, хуурай газарт, євлийн улиралд 0°С-ээс хїйтэнгїй,
їйлчилгээ явуулахад боломжтой байранд тавибал зохино.

1.5.20 Їйлдвэрийн нийтлэг зориулалттай тоолуурыг їйлдвэрлэлийн нєхцлєєс хамаарч
+40°С хїртэл халдаг, тєрєл бїрийн хортой орчин бїхий байранд тавихыг хориглоно. Тоолуурыг
цахилгаан станц, дэд єртєєний хуваарилах байгууламжийн дулаацуулгагїй байр, коридорт, мєн
гадаа байрлах шїїгээнд байрлуулж болно. Энэ тохиолдолд євлийн улиралд дулаацуулга хийх
шаардлагатай. Тоолуурын шїїгээний доторхи агаарыг цахилгаан чийдэнгээр, эсвэл халаагч
элементээр +20°С-аас ихгїй байхаар тооцож, дулаацуулгын бїрхїїл хийж єгнє.

1.5.21 Цахилгаан станцын генераторын їйлдвэрлэж байгаа цахилгаан эрчим хїчийг хэмжих
зориулалттай тоолуурыг +15°С-ээс +25°С дундаж температуртай байранд байрлуулах ёстой. Ийм
байр байхгїй тохиолдолд тоолуурыг жилийн туршид дээр дурдсан дулааныг барьж байх тусгай
шкаф, шїїгээнд байрлуулж болно.

1.5.22 Тоолуур нь иж бїрмэл хуваарилах байгууламж (ИБХБ ба гадны ИБХБ)-ийн шїїгээ,
шургуулганд, мєн бат бєх хийцийн самбар (щит, панель)-ын хананд суурилагдсан байж болно. Мєн
тоолуурыг модон, пластмасс, тємєр самбарт бэхэлж болно. Шалнаас тоолуурын залгалтын
хавчаар хїртэлх єндєр нь 0.8-1.7 м байх ёстой. Тоолуурын байрлалын єндєр нь 0.8 м-ээс бага
байж болох боловч 0.4 м-ээс багагїй байх ёстой.

1.5.23 Тоолуурыг механик гэмтэл учруулж болзошгїй, бохирдолт ихтэй, мєн гадны їйлчлэлд
орж болзошгїй газар (коридор, гудам, шат, тавцан)-т тавихдаа тоолуурын тоо нь харагдаж байхаар
жижиг цонх гаргасан тїгжээтэй шїїгээнд байрлуулбал зохино. Нам хїчдэлийн тал дээр тавигдах
цахилгааны бїртгэл-тооцооны тоолуур, гїйдлийн трансформаторыг хот, хєдєєгийн гэр хороолол,
зарим сууцны байшингийн дотор ба гадна, хашаа бїхий кабель оруулгагїй гэр, байшинд жижиг
цонх бїхий шатдаггїй материалаар хийсэн шїїгээ, щит ба шургуулганд байрлуулахыг зєвшєєрнє.
Гэр хорооллын нєхцєлд хэд хэдэн (4-6) айл тоолуурыг тїгжээ бїхий нэг шїїгээнд нэгтгэн
байрлуулж болно. Тоолуурыг гэр, сууцны дотор, хєдєлгєєнтэй нєхцєлд тавихыг хориглоно.

1.5.24 Шїїгээ, щит, шургуулга, самбарын хийц ба хэмжээ нь тоолуур ба гїйдлийн
трансформаторын хавчааруудад холболт хийх, солих боломжтой, їйлчлэхэд тохиромжтой
нєхцлийг хангасан байх ёстой. Хана, хашаа, шїїгээнд тоолуурыг эгц босоо бэхлэхийг зєвшєєрєх
бєгєєд хазайлт нь 1` градусаас ихгїй байх ёстой. Тоолуурыг нїїрэн талаас нь авах, угсрахад
боломжтой байдлаар бэхэлсэн байвал зохино.

1.5.25 Тоолуурын цахилгаан утасны холболт, огтлолын хэмжээ нь 2.1 ба 3.4 бїлэгт єгсєн
заалтыг иш їндэс болгон сонголт хийнэ. Цахилгааны утсыг тоолуурт гагнах ба уях аргаар холбохыг
хориглоно.

1.5.26 Тоолуурын холболтод хэрэглэх утас ба кабелийн огтлолыг 3.4.-3 (мєн тїїнчлэн
1.5.14-ийг їзэх)-ын дагуу сонгож авахыг зєвлєж байна. Цахилгааны утсыг тоолуурт шууд холбохдоо
тоолуурын хавчаарт холбох хэсгийг 120 мм-ээс багагїй нугалж їлдээх ба нойлын утасны бїрээсийг
100 мм хэмжээнд ялгах єнгийн будгаар будаж єгвєл зохино.

1.5.27 0.4 (380) кВ хїртэл хїчдэлтэй сїлжээнд тоолуурыг холбохдоо тїїнийг солих ба
тавихад хялбар байлгах їїднээс 10 м хїртлэх зайнд тоолуурын бїх фазыг таслах зориулалттай
залгах-салгалтын аппарат, хэрэгсэл ба гал хамгаалуураар тоноглох ёстой. Мєн 0.4 кВ хїртэл
хїчдэлтэй сїлжээнд тоолуур холбох зориулалттай гїйдлийн трансформаторыг чадал урсах
чиглэлийн дагуу, залгах-салгалт (коммутац)-ын аппаратын дараа нь байрлуулах нь зїйтэй.

1.5.28 Тоолуур ба гїйдлийн трансформаторыг нойлтуулахдаа 1.6 бїлэгт заасан шаардлагыг
їндэслэн гїйцэтгэх ёстой. Гэхдээ 1 кВ хїртэл хїчдэлтэй сїлжээнд тоолуур ба гїйдлийн
трансформаторын газардуулгын ба нойлын хамгаалалтын утас нь хамгийн ойрхон цуглуулгын
хавчаар, самбар хїртэл зэс голчтой утсаар хийхийг зєвлєж байна.

1.5.29 Олон тооны цахилгаан хэрэглэгчдийн бїртгэл-тооцооны тоолуур нэг самбарт
байрлах тохиолдолд тоолуурт харгалзах хэрэглэгчийн нэр, дугаар бичигдсэн байх ёстой.

Техник-хяналтын тооцоо

1.5.30 Мэдээлэл-удирдлагын тооцоолох системээр тоноглогдоогїй цахилгаан станцын
агрегатууд (блокоор ажиллах)-д техник-эдийн засгийн їзїїлэлтийг тооцоолох їїднээс техник-

БЇЛЭГ 1. ЕРЄНХИЙ ДЇРЭМ 42

БД 43-101-03

хяналтын тооцооны байнгын ба инвентар зєєврийн тоолуур тавих нь зїйтэй. Мєн дотоод
хэрэгцээний їндсэн хїчдлийн хуваарилах байгууламжаас тэжээгдэж байгаа хєдєлгїїрийн ба
шинээс тэжээгдэх бїх трансформаторын хэлхээнд бодит цахилгаан эрчим хїчний тоолуур тавьж
єгвєл зохино.

1.5.31 Хєндлєн холбоотой буюу ерєнхий уурын шугамтай цахилгаан станц дээр
трансформатораар єсгєгдєх генераторын хїчдэлтэй талд генераторын тооцооны тоолууруудыг
шалгах зориулалтаар бодит ба хуурмаг цахилгаан чадлын техник-хяналтын тооцооны нэмэгдэл
тоолуур тавих нь зїйтэй.

1.5.32 Эрчим хїчний системийн 35 кВ, тїїнээс дээш хїчдэлтэй дэд станц дээр, тухайлбал,
тухайн системийн санхїї-эдийн засгийн тэнцэлд бїртгэгдсэн хїчний трасформаторын дунд ба нам
хїчдэлийн талд, 6 кВ-оос дээш хїчдэлтэй цахилгаан дамжуулах шугамын гаргалга бїрт техник-
хяналтын тооцооны зориулалттай бодит цахилгааны тоолуур тавибал зохино. Техник-хяналтын
тооцооны хуурмаг цахилгааны тоолуурыг 35 кВ ба тїїнээс дээш хїчдэлтэй хїчний
трансформаторын хувьд дунд ба нам хїчдлийн талд тавих нь зїйтэй.

1.5.33 Тєрєл бїрийн аж ахуйн газарт їйлдвэрийн тасаг, цех, технологийн шугам, тусгай
зориулалтын эрчим хїч их хэрэглэх машин, тоноглол болон нэгж бїтээгдэхїїн ба хагас
боловсруулсан бїтээгдэхїїнд зарцуулах цахилгаан эрчим хїчний хэмжээг тодорхойлох зорилгоор
цахилгаан эрчим хїчний нормыг хязгаарлалтыг хянаж байх зориулалтын байнгын ба зєєврийн
тоолуур хэрэглэх нь зїйтэй. Мєн тухайн їйлдвэр, аж ахуйн газрын цахилгаан зарцуулалтын бїртгэл
тооцооны тоолуур нь цахилгаан станц ба дэд єртєєний хуваарилах байгууламжинд тавигдах бол
їйлдвэрийн оруулган дээр техник-хяналтын тооцооны зориулалттай бодит цахилгааны тоолуур
тавихыг зєвшєєрнє. Їйлдвэрийн зориулалттай техник-хяналтын дотоод тооцооны зориулалттай
тоолуурыг авах, тавихдаа цахилгаан хангагч байгууллагаас зєвшєєрєл авах шаардлагагїй. Техник-
хяналтын зориулалтаар тавигдэх бодит цахилгааны тоолуурын нарийвчлалын ангилал нь 220 кВ-
оос дээш хїчдэлтэй шугам, 63 МВа-аас дээш чадалтай трансформаторт 1,0; бусад обьектонд 2,0
байхыг зєвшєєрнє.

1.5.34 Їйлдвэрийн газрын техникийн тооцооны хэрэгсэл (тоолуур ба хэмжилтийн
трансформатор) хэрэглэгчийн єєрийн нь харъяалал ба мэдэлд байх ба 1.5.8 (цахилгаан хангагч
байгууллагаас лацдахаас бусад) 1.5.11 ба 1.5.12-д заагдсан нєхцлийг хангаж байх ёстой.

1.5.35. Бодит цахилгаан эрчим хїчний техникийн тооцооны тоолуурын нарийвчлалын

ангилал нь дараах єгєгдсєн утгатай тохирч байх ёстой. Їїнд: 

­  Хоёр талын тэжээлтэй 220 кВ ба тїїнээс дээш хїчдэлтэй цахилгаан дамжуулах шугам

болон 63 МВа ба їїнээс дээш чадалтай трансформаторт, 1.0 

­  Бусад объектын тооцоонд, 2.0

Хуурмаг чадлын техник-хяналтын тооцооны тоолуурын нарийвчлалын ангилал нь бодит

чадлын техникийн тооцооны тоолуурын нарийвчлалын ангилалаас нэг шат доогуур байхыг

зєвшєєрнє.

1.6. ГАЗАРДУУЛГА БА ЦАХИЛГААНЫ АЮУЛГЇЙН
АРГА ХЭМЖЭЭ

Хэрэглэх хїрээ ба тодорхойлолт

1.6.1 Дїрмийн энэхїї бїлэгт 1 кВ хїртэлх ба тїїнээс дээших хїчдэлтэй хувьсах ба
тогтмол гїйдлийн бїх тєрлийн цахилгаан тоног тєхєєрємжийг газардуулах ба тэдгээрийн
тусгаарлага гэмтэх нєхцєлд цахилгаан гїйдлээс хїмїїсийг хамгаалах арга хэмжээний нийтлэг
шаардлагыг авч їзсэн болно. Тэдгээртэй холбогдох нэмэгдэл шаардлага нь “Цахилгаан
байгууламжийн зураг тєсєл, угсралт, зураг дїрэм”-ийн бусад харгалзах бїлэгт тусгагдсан болно.

1.6.2 Цахилгаан тоног тєхєєрємжийг аюулгїй ажиллагааны арга, авч хэрэгжїїлэх
хэлбэрээр нь дараах байдлаар ангилна. Їїнд:

БЇЛЭГ 1. ЕРЄНХИЙ ДЇРЭМ 43

БД 43-101-03

1. Бїтэмж (гїн, эффективно)-тэй газардуулсан саармагтай ( газарлуу залгалтын их гїйдэл
гїйх) сїлжээний 1 кВ ба тїїнээс дээших хїчдлийн цахилгаан тоног тєхєєрємж (1.6.20-1.6.25),

2. Тусгаарлагдсан саармагтай (газарлуу залгалтын бага гїйдэл гїйх) сїлжээний 1 кВ ба
тїїнээс дээших хїчдлийн цахилгаан тоног тєхєєрємж (1.6.26-1.6.27),

3. Гїн газардуулагдсан саармагтай 1 кВ хїртэлх хїчдлийн цахилгаан тоног тєхєєрємж
(1.6.28-1.6.30),

4. Тусгаарлагдсан саармагтай 1 кВ хїртэлх хїчдэлийн цахилгаан тоног тєхєєрємж (1.6.31).

1.6.3 Бїтэмжтэй газардуулсан саармаг (нейтрал)-тай цахилгаан сїлжээ гэж
газардлагын залгалт (газардлага)-ын коэффициент нь 1,4-єєс хэтрэхгїй байх 1 кВ ба тїїнээс дээш
хїчдэлтэй гурван фазын цахилгаан сїлжээг нэрлэнэ. Гурван фазын цахилгаан сїлжээний
газардлагын залгалтын коэффициент нь газардлагын цэг дээрх гэмтэлгїй фаз ба газрын, эсвэл єєр
хоёр фазын чадавх (потенциал)-ын ялгаварыг газардлагын ємнєх тухайн цэг дээрх фазуудын
хоорондох потенциалын ялгаварт харьцуулсан харьцаагаар тодорхойлогдоно.

1.6.4 Трансформатор ба генераторын саармаг (нейтрал) нь шууд газардуулгын
байгууламжтай холбогдсон буюу бага эсэргїїцэл (жишээ нь: гїйдлийн трансформатор)-ээр дамжин
холбогдохоор байвал гїн газардуулагдсан саармаг гэж нэрлэнэ.

1.6.5 Трансформатор ба генераторын саармаг нь газардуулгын байгууламжинд
холбогдоогїй буюу дохиолол, хэмжилт, хамгаалалтын багаж, газардуулгын нум унтраах реактор
болон адил тєстэй их эсэргїїцэл бїхий хэрэгсэлээр дамжин холбогдох бол тусгаарлагдсан
саармаг гэж нэрлэнэ.

1.6.6 Цахилгаан тоног тєхєєрємж, тїїний аль нэг хэсгийг зориудаар цахилгаан
холбоосоор газардуулгын байгууламжтай холбохыг газардуулга гэнэ.

1.6.7 Цахилгааны аюулгїй ажиллагааг хангах їїднээс цахилгаан тоноглолын аль нэг
хэсгийг газардуулахыг хамгаалалтын газардуулга гэнэ.

1.6.8 Цахилгаан тоног тєхєєрємжийн хэвийн ажиллагааг хангах їїднээс тїїний гїйдэл
дамжуулах хэсгийн аль нэг цэгийг заавал газардуулахыг ажлын газардуулга гэнэ.

1.6.9 1 кВ хїртэл хїчдэлтэй цахилгаан тоног тєхєєрємжийн нойлтуулга гэж цахилгаан
тоног тєхєєрємжийн хэвийн ажлын їед хїчдэлгїй байгаа аль нэг цэгийг, гурван фазын сїлжээнд
бол генератор буюу трансформаторын гїн газардуулагдсан саармагтай, нэг фазын сїлжээнд бол
гїйдэл їїсгїїрийн гїн газардуулсан гаргалгатай, тогтмол гїйдлийн сїлжээнд бол їїсгїїрийн гїн
газардуулгын дунд талын цэгтэй холбогдохыг хэлнэ.

1.6.10 Цахилгаан тоног тєхєєрємжийн хїчдэлтэй хэсэг нь газраас тусгаарлагдаагїй
бїтээцийн хэсэг буюу шууд газартай санамсаргїй холбогдохыг газардлага (нэг фазын газарлуух
богино залгалт) гэнэ. Цахилгаан тоноглолын хїчдэлтэй хэсэг нь ажлын хэвийн нєхцєлд хїчдэлгїй
байгаа бїтээцийн хэсэг, их биетэй санамсаргїй холбогдохыг их биеийн газардлага гэнэ.

1.6.11 Газардуур (газардуулга) ба газардуулгын дамжуулах утсын бїрдэлийг газардуулах
байгууламж гэнэ.

1.6.12 Газартай шууд харьцаж байгаа (газарт шаасан) дамжуулагч (электрод, дамжуулагч)
буюу хоорондоо цахилгаан дамжуулагчаар холбогдож, газардсан тємєрлєгийн нэгдлийг газардуур
(газардуулга, электрод) гэнэ.

1.6.13 Харин зориудаар газардуулах зорилгоор хийгдсэн газардуурыг хиймэл (зохиомол)
газардуулга гэнэ.

1.6.14 Газардуулгын зорилгоор ашиглаж болохоор газартай шууд харьцаж байгаа (газарт
суулгасан зоомол, булмал) їйлдвэрийн ба єєр зориулалтын барилга, байгууламж, суваг, шуудууны
цахилгаан дамжуулах тємєрлєг (металл) хэсгийг ердийн газардуулга гэнэ.

БЇЛЭГ 1. ЕРЄНХИЙ ДЇРЭМ 44

БД 43-101-03

1.6.15 Газардуулж байгаа буюу нойлын хамгаалалтын дамжуулах утас (дамжуулагч) нь
хоёр буюу тїїнээс дээш салбарлагатай байвал газардуулгын буюу нойлтуулгын гол шугам
гэнэ.

1.6.16 Газардуулах хэсгийг газарт зоосон (булмал) газардууртай холбох дамжуулах утсыг
газардуулгын дамжуулагч гэнэ.

1.6.17 Цахилгаан гїйдлээс хїн ба амьтаны нэрвэгдэхээс хамгаалах зориулалтаар
хэрэглэгдэж байгаа дамжуулах утсыг цахилгаан тоноглолын хамгаалалтын утас (PE) гэнэ.

1 кВ хїртлэх хїчдэлтэй цахилгаан тоног тєхєєрємжин дэх генератор ба трансформаторын гїн
газардуулсан саармагтай холбогдох хамгаалалтын дамжуулагчийг нойлын хамгаалалтын утас
гэнэ.

1.6.18 1 кВ хїртэлх хїчдлийн цахилгаан тоноглолын нойлын хамгаалалтын дамжуулагч
(дамжуулах утас, N) гэж уг тоноглолын нойллох хэсгийг гурван фазын хэлхээнд бол генератор,
трансформаторын гїн газардуулсан саармагтай; нэг фазын їїсгїїрт бол гїн газардуулсан
гаргалгатай; тогтмол гїйдлийн хэлхээнд бол гїн газардуулгын дунд талын цэгтэй холбогдох утасыг
нэрлэнэ. Мєн 1 кВ хїртэлх хїчдлийн цахилгаан тоноглолын нойлын ажлын дамжуулагч (утас) гэж
гурван фазын сїлжээнд трансформатор, генераторын гїн газардсан сїлжээний саармагтай; нэг
фазын гїйдлийн їїсгїїрт тїїний гаргалгатай; тогтмол гїйдлийн хэлхээнд гїн газардуулгын дунд
талын цэгтэй холбогдох цахилгаан тоноглолын тэжээлийн утасыг нэрлэх ба 1 кВ хїртэлх хїчдлийн
гїн газардуулсан саармагтай цахилгаан тєхєєрємжинд нойлын ажлын дамжуулагч нь нойлын
хамгаалалтын дамжуулагчийн хамтатгасан (PEN) їїрэг гїйцэтгэнэ.

Газардуураас гїйдэл тархах їед тодорхой потенциалын градиент їїсэх газар дахь мужын
хязгаарыг потенциалын гадагшлах бїс гэнэ. Гадагшлах бїсээс цааш давсан газрын хэсгийг нойл
(тэглэх) потенциалтай бїс гэнэ.

1.6.19 Газардуулгын байгууламж дахь хїчдэл гэж тїїгээр гїйдлийн орох цэг ба тэглэх
потенциалын (тархалтын бїсээс цааших) бїсийн хооронд газардуулгаар гїйдэл тархах їед їїсэх
хїчдэлийг нэрлэнэ. Мєн их бие хоорондын богино залгалт болох їед газартай харьцуулсан хїчдэл
їїсэх бєгєєд энэ нь их биеийн гадрага ба тэглэх потенциалын бїсийн хоорондох хїчдэлтэй тэнцїї
байх ёстой.

Газарлуу буюу их биеийн богино залгалт (газардлага) гарсан нєхцєлд хэлхээний хоёр цэгийн
хооронд буюу нэгэн зэрэг тэдгээрт хїн хїрэлцэх їеийн хїчдлийг шїргэлтийн (хїрэлцэх) хїчдэл
гэнэ. Газартай богино залгалт (газардлага) гарч, гїйдэл тархах їед тухайн газрын хоёр цэгийн
хоорондох буюу хїний хєлийн хооронд нэгэн зэрэг їїсэх хїчдлийг алхамын хїчдэл гэнэ.

Газарлуу богино холболт болсон (тухайн) цэгээр тархах гїйдлийг газардлагын гїйдэл гэнэ.

1.6.20 Газардуулгын байгууламжийн эсэргїїцэлийг газардуулгын байгууламж дээрх
тухайн хїчдлийг тухайн цэгийн газардлагаар газарлуу тархах гїйдлийн утганд харьцуулсан
харьцаагаар тодорхойлох нь зїйтэй. Мєн нэгэн тєрлийн биш бїтэцтэй газрын хувийн эсэргїїцэл
гэж газардуулах байгууламжийн эсэргїїцэл нь нэгэн тєрлийн биш хєрсєнд тооцоологдсон байх
нэгэн тєрлийн бїтэцтэй газрын хувийн эсэргїїцлийг авч хэрэглэхийг зєвшєєрнє.

Их биеийн газардлага гарах буюу тусгаарлагын тївшин тодорхой утгаас буурах нєхцєлд гїйх
гїйдлийн хэмжээ, тїїний хугацааны хамаарлаас хїний аюулгїй байдлыг хангах зорилгоор
сїлжээний бїх фазыг автоматаар нэгэн зэрэг таслахыг цахилгаан тоног тєхєєрємж дэх
хамгаалалтын таслалт гэнэ. 1 кВ хїртэлх хїчдлийн цахилгаан хэрэгсэлийн хоёрлосон (давхар)
тусгаарлага гэж цахилгаан хэрэгсэлийн хэсэгт хялбар хїрэлцэх нєхцєлд зєвхєн ажлын ба зєвхєн
хамгаалалтын тусгаарлага гэмтсэн їед аюултай хїчдэл бий болохооргїй байлгах їїднээс ажлын ба
(хамгаалалтын) нэмэгдэл тусгаарлага хийхийг ойлгох ёстой.

Энэхїї бїлэгт дурьдагдах бага (нам) хїчдэл гэж цахилгааны аюулгїй байдлыг хангах
їїднээс цахилгаан тоног тєхєєрємжинд хэрэглэх газартай харьцуулсан фазын хоорондох
тогтоосон хїчдэл нь 42 (50) В-оос ихгїй байх хїчдлийг ойлгох нь зїйтэй. Цахилгаан хэрэглэгчийн
тэжээлийг тїїний анхдагч сїлжээнээс тусгаарлах, тїїнчлэн газардуулгын сїлжээ ба нойлтуулгаас
салгах зориулалттай трансформаторыг хуваагч трансформатор гэнэ.

Нийтлэг шаардлага

1.6.21 Тусгаарлага гэмтсэн нєхцєлд хїмїїсийг цахилгаан гїйдлийн аюулаас хамгаалахын
тулд дараах хамгаалалтын арга хэмжээний (ядахдаа) аль нэгийг нь хэрэглэсэн байх ёстой.
Тухайлбал: газардуулга, нойлтуулга, хамгаалах таслалт, хуваагч трансформатор, бага хїчдэл,
хоёрлосон давхар тусгаарлага, потенциалыг тэгштгэх г.м.

БЇЛЭГ 1. ЕРЄНХИЙ ДЇРЭМ 45

БД 43-101-03
1.6.22 Цахилгаан тоноглолын газардуулга ба нойлтуулгыг :

1. 380 В ба тїїнээс дээш хїчдэлтэй хувьсах гїйдлийн ба 440 В ба тїїнээс дээш хїчдлийн
тогтмол гїйдлийн бїх цахилгаан тоног тєхєєрємжинд,

2. тогтоосон хїчдэл нь 42 В-оос дээш, 380 В-оос доош хувьсах гїйдлийн, 110 В-оос дээш,
440 В-оос доош тогтмол гїйдлийн цахилгаан тоноглолд илїї (нэмэгдїїлсэн) аюултай, онцгой
аюултай нєхцєлд буюу тэдгээрийг гадаа байрлах зэрэг нєхцєлд хийж єгнє.

Цахилгаан дамжуулах шугамын тулгуур дээр байрлах цахилгаан тоноглолыг (хїчний ба
хэмжїїрийн трансформатор, салгуур, гал хамгаалуур, хуримтлуур болон бусад аппарат, хэрэгсэл)
газардуулах ба нойлтуулах ажлыг энэхїї дїрмийн бусад бїлэгт (1.6.15-1.6.18; 6.3.27; 6.3.28)
заасны дагуу гїйцэтгэх ёстой. Агаарын шугамын тулгуур дээр суурилагдах 1 кВ хїртэл хїчдэлтэй
гїн газардуулсан саармагтай гурван фазын сїлжээ ба нэг фазын гїйдэл їїсгїїрийн газардуулмал
(газардсан) гаргалгатай нэг фазын сїлжээний цахилгаан тоноглолд нойлтуулга хийвэл зохино.

1.6.23 Цахилгаан тєхєєрємжийн газардуулгыг хийхдээ юуны ємнє ердийн газардуурыг
ашиглах нь зїйтэй. Харин ердийн газардуулгаар єнгєрєх, тїїгээр тархах гїйдлийн нягтыг
бууруулах шаардлагатай бол хиймэл (зохиомол) газардуулга ашиглах нь зїйтэй. Нэг нэгэндээ
ойрхон талбайд байрлах янз бїрийн зориулалт, тєрєл бїрийн хїчдэлтэй цахилгаан тоног
тєхєєрємжийн газардуулгыг нэг ерєнхий газардуулга ашиглаж, хооронд нь холболт хийх нь зїйтэй
гэж зєвлєж байна. Тєрєл бїрийн зориулалттай нэг бїрчилсэн буюу ерєнхий газардуулга нь
цахилгаан тоног тєхєєрємжийн тусгаарлага гэмтэлтэй їед цахилгаан гїйдлийн аюулаас хїмїїсийг
хамгаалах, цахилгаан тоног тєхєєрємжийг хэт хїчдлээс хамгаалахаас гадна сїлжээний ажлын
горимтой зохицуулах шаардлагыг хангах ёстой.

Энэхїї бїлгийн шаардлагаар ерєнхий газардуулах тєхєєрємжийн эсэргїїцэл ба хїрэлцэх
хїчдэл нь хамгийн таагїй хїнд нєхцєлийг хангаж байхаар тооцоологдох ёстой. Хєрсний хувийн
эсэргїїцлийг жилийн улирал бїрт харгалзуулан авч, газардуулах байгууламжийн эсэргїїцэл буюу
хїрэлцэх хїчдлийг хамгийн их утгаар авч тодорхойлох нь зїйтэй.

1.6.24 1 кВ хїртэлх хїчдлийн хувьсах гїйдлийн цахилгаан тоног тєхєєрємж нь гїн
газардуулсан буюу тусгаарлагатай саармагтай байх; тогтмол гїйдлийн цахилгаан тоноглол нь гїн
газардуулсан буюу дундах цэгээс тусгаарласан саармагтай байх ба нэг фазын гїйдлийн їїсгїїртэй
цахилгаан тоноглол нь нэг гїн газардуулсан саармагтай, хоёулаа тусгаарласан гаргалгатай байж
болно. Гурван фазын дєрвєн утастай сїлжээ ба тогтмол гїйдлийн гурван утастай сїлжээ нь гїн
газардуулсан саармагтай буюу гїйдлийн їїсгїїрийн дундах цэгээс тусгаарлагдсан саармагтай байх
нь зайлшгїй юм.

1.6.25 Гїн газардуулсан саармагтай буюу нэг фазын гїйдлийн їїсгїїрийн гїн
газардуулсан гаргалгатай, тїїнчлэн тогтмол гїйдлийн гурван утастай сїлжээний дундах цэгээс гїн
газардуулсан 1 кВ хїртэл хїчдэлтэй цахилгаан тоноглолд заавал нойлтуулга хийж єгєх нь зїйтэй.
Ийм тоног тєхєєрємжийг хэрэглэхдээ цахилгаан хэрэгсэлийн их биеийг газардуулах, тэдгээрт
нойлтуулга хийхгїй байхыг зєвшєєрєхгїй. Тодорхой їндэслэлээр шаардлагатай гэж їзвэл
(зєєврийн гар цахилгаан багаж, тємєр бїтээц ихтэй зарим орон сууцнй ба албан байранд г.м.)
хамгаалах таслалт хийхийг зєвлєж байна.

1.6.26 1 кВ тїїнээс дээш хїчдлийн тусгаарласан саармагтай цахилгаан тоног
тєхєєрємжинд заавал газардуулга хийх ёстой. Ийм тоноглолын хувьд газардлага болсон газрыг
хурдан хайж олох боломжийг тусгах нь зїйтэй. Газардлагын хамгаалалт нь аюулгїй ажиллагааны
нєхцєлєєр (зєєврийн дэд станцын тэжээлийн шугамын хувьд г.м.) шаардлагатай їед (сїлжээний
бїх холбоосыг) таслах їйлчлэлээр тогтоогдоно. Цахилгаан тоноглолын аюулгїй ажиллагаа нь
газардуулгын ба нойлтуулга хийснээр хангагдахгїй, эсвэл газардуулга ба нойлтуулга хийх нь
гїйцэтгэхэд хїндрэлтэй, эдийн засгийн хувьд їр ашиггїй бол хамгаалалтын їндсэн ба нэмэгдэл
арга хэмжээ болгон хамгаалалтын таслалт хэрэглэхийг зєвлєж байна. Хамгаалалтын таслалт нь
найдвартай ажиллагааны хувьлд тусгай техникийн нєхцєлийг хангасан таслах зориулалтын
аппарат, хэрэгсэлээр хийгдэнэ.

1.6.27 1 кВ хїртэлх хїчдэлтэй, тусгаарласан саармаг бїхий гурван фазын сїлжээнд буюу 1
кВ-оос дээш хїчдлийн сїлжээтэй холбоотой трансформатораар дамжин холбогдсон тусгаарласан
гаргалгатай 1 кВ хїртлэх хїчдлийн нэг фазын сїлжээнд трансформаторын єндєр, нам талын
хїчдлийн ороомгийн хооронд тусгаарлагын гэмтэл їїсэх їеийн аюулаас хамгаалахын тулд мултрах

БЇЛЭГ 1. ЕРЄНХИЙ ДЇРЭМ 46