БД 43-101-03
- I ба II зэргийн замтай 5.0 5.0 5.0 10.0
огтлолцоход 1.5 2.5 2.5 5.0
- III, IV ба V зэргийн замтай 2.0 4.0 6.0 8.0
огтлолцоход
е. Замтай зэрэгцээ татахад захын
утаснаас замын шороон далангын
ирмэг хїртэлх хэвтээ зай:
2.5.100. АШ нь шороон далан дээгїїр муруйж єнгєрєх автомашины замтай ойртох бїх
нєхцєлд шугамын утаснаас замын ирмэг хїртлэх хамгийн бага зайг хїснэгт 2.5.29-д заасан босоо
хэмжээг їндэслэн тїїнээс багаар авч болохгїй. Босоо зайг хэвийн горимд утасны хамгийн их
унжилтаар цахилгаан гїйдлийн халалтыг тооцохгїйгээр шалгана. АШ-ын утас нь 185 мм2-аас бага
огтлолтой байвал аваарийн горимд дээрх зайг мєсжилтгїй, салхигїй їеийн жилийн дундаж
температураар шалгана. 185 мм2 ба тїїнээс дээш огтлол бїхий утастай АШ-ын хувьд аваарийн
горимоор шалгах шаардлагагїй.
2.5.101. АШ нь авто машины замтай огтлолцож байгаа хэсэгт 3.8 м-ээс єндєр автомашин
буюу тээврийн хэрэгсэл зорчиход зориулж, зам дээрх АШ-ын хоёр талд нь тээврийн хэрэгсэлд
ачаатай зєвшєєрєгдєх єндрийг заасан замын тэмдэг тавьж єгвєл зохино. АШ-ны утаснаас авто
машины замын зорчих хэсэг (хучилт) хїртлэх босоо зай нь хїснэгт 2.5.29-т заагдсан хэмжээнээс 2
м-ээр илїї гарч байвал дохионы тэмдэг тавихгїй байхыг зєвшєєрнє. АШ нь хамгаалалтын бїсийн
хязгаар дотор замтай огтлолцож байвал замын таних тэмдэг дїїжлэх шаардлагагїй. Авто машины
замын далангийн дэрэгдэх АШ-ын тулгуурыг тээврийн хэрэгсэл дайрахаас хамгаалж єгнє.
Агаарын шугам нь троллейбусны шугамтай
ойртох ба огтлолцох
2.5.102. АШ-ыг хотын тээврийн авалцааны буюу троллейбусны шугамтай огтлолцох єнцгийг
норчлоогїй болно. АШ-ын троллейбусны шугамтай огтлолцсон газарт энгийн хийцтэй анкер
тулгуурыг хэрэглэвэл зохино. 120 мм2 ба тїїнээс илїї огтлолтой утас бїхий АШ-д дїїжин
тусгаарлууртай бол їхмэл хавчаар, шєргєн тусгаарлагатай бол давхар бэхэлгээ хийж завсарын
тулгуур хэрэглэж болно. Анкер тулгуур хэрэглэх тохиолдолд утсыг бэхлэхдээ 2.5.66-г мєрдлєг
болговол зохино.
2.5.103. Хамгийн их унжилтын нєхцєлд АШ нь троллейбусны (авалцааны) шугамтай
огтлолцох, ойртох їеийн хоорондын босоо зайг хїснэгт 2.5.30-д зааснаас багагїй байх ёстой.
АШ-ын хэвийн горимд утасны хоорондох босоо зайг шалгахдаа утасны хамгийн их унжилтын
їед цахилгаан гїйдлийн халаалтыг тооцохгїй нєхцєлєєр гїйцэтгэнэ. Харин АШ-ын утасны огтлол
нь 185 мм2-аас бага байвал аваарийн горимын тооцоог салхигїй, мєсжилтгїй жилийн дундаж
температурын їед хийж, дээрх босоо зайнуудыг шалгах нь зїйтэй. Огтлол нь 185 мм2 ба тїїнээс
дээш байвал аваарийн горимоор зайг шалгах шаардлагагїй. Троллейбусны (авалцааны) шугамтай
АШ огтлолцох бол ган-хєнгєн цагаан ба ган утас 25 мм2, хєнгєн цагаан утас 35 мм2-аас багагїй
огтлолтойг авах ёстой. Огтлолцолын алслалтанд утас, троссыг залгахыг хориглоно.
Хїснэгт 2.5.30.
Агаарын шугам нь троллейбусны (авалцааны) шугамтай огтлолцох, ойртох їед тэдгээрийн
утасны хоорондох хамгийн бага зай
Огтлолцол, ойртолт Хїчдэлтэй харгалзах хамгийн бага зай, м
Хїчдэл, кВ 110 220 330 500
АШ-ын утаснаас босоо зай: 11 12 13 13
а. Хэвийн горимд троллейбусны
шугамтай огтлолцох 3 45 5
Зорчих хэсгийн дээд цэг хїртэл 1 2 2.5 -
авалцааны шугамын утас буюу
даацын тросс хїртэл
б. АШ-ын зэргэлдээ алслалтын
утас тасрах їед АШ утаснаас
троллейбус шугамын утас буюу
даацын трос хїртэл
¨ Ойртолтын їед АШ-ын
хазайх утаснаас троллейбусны
БЇЛЭГ 2. ЦАХИЛГААН ЭРЧИМ ХЇЧИЙГ ДАМЖУУЛАХ 165
БД 43-101-03
авалцааны шугамын тулгуур 3 45 5
хїртэл
2.5.104. Троллейбусны авалцааны шугамтай огтлолцож байгаа АШ-ын тулгуур дээрх
цахилуур, хамгаалах завсарын байрлалыг 2.5.85-р зїйлд заасан шаардлагын дагуу хийвэл зохино.
Хэрэв АШ-ын утаснаас авалцааны сїлжээний тулгуурын орой хїртэлх босоо зай нь 110 кВ хїртэл
хїчдэлтэй АШ-д 7 м, 150-220 кВ-д 8м, 500 кВ, тїїнээс дээш бол 9 м-ээс багагїй байвал авалцааны
шугамын тулгуур нь огтолцож байгаа АШ-ын утасны доор байрлаж болно.
Агаарын шугам гол, мєрєнтэй огтлолцох
2.5.105. АШ нь гол, мєрєн (гол, суваг, нуур, булан, тохой г.м.)-тэй огтлолцоход тэдгээртэй
огтолцох єнцєгт хэмжээ тогтоохгїй. АШ-ын усан онгоц хєвдєг гол, суваг ба нуур, булан тохой
зэргийг давуулж татсан алслалтыг хязгаарлаж байгаа тулгуур нь тєгсгєлийн анкер маягийн байх
ёстой. АШ нь 120 мм2 ба тїїнээс дээш огтлол бїхий ган-хєнгєн цагаан утастай буюу 50 мм2 ба
тїїнээс дээших огтлол бїхий ТК маягийн ган татлаган (канатан) тростой бол АШ-д засварын
тулгуур ба хєнгєвчилсєн анкер тулгуур хэрэглэж болно. Энэ хоёр тохиолдолд зэргэлдээх тулгуур нь
тєгсгєлийн анкер маягийн байвал зохино. Огтлолын алслалтанд завсарын тулгуур хэрэглэх бол
утас, тросыг їхлїїт буюу тусгай тєрєл (олон дамарт дїїжин)-ийн хавчаараар бэхлэх нь зїйтэй.
2.5.106. АШ нь орон нутгийн зориулалттай 1,65 м-ээс багагїй гїнтэй (улиралын) усан зам, 1
м-ээс багагїй гїнтэй жижиг гол, горхитой огтлолцох бол АШ-ыг зэлїїд газар тавих шаардлагыг
мєрдлєг болгохоос гадна усны тївшин, їерийн ихсэлт, мєсний байдал зэргийг тооцох нь зїйтэй.
АШ-ын доод талын утаснаас усны гадаргуу хїртэл зайг хїснэгт 2.5.31 -д єгсєнєєс багагїй авах нь
зїйтэй.
Хїснэгт 2.5.31.
АШ-ын утаснаас усны гадаргуу хїртэлх хамгийн бага зай
Огтлолцол ба ойртолт Хїчдэлд харгалзах хамгийн бага
зай, м
Хїчдэл, кВ
110 150 220 330
1. Усан онгоц явдаг гол, сувгийн усны
хамгийн єндєр тївшин хїртэл
(дулааны улиралд) 6 6.5 7 7.5
2 2.5 3 3.5
2. Ус ихтэй їед онгоц ба салны овор
хїртэл (дулааны улиралд)
3. Усан онгоц хєвдєггїй гол, сувгийн
усны хамгийн єндєр тївшин хїртэл
(дулааны улиралд +15°С) 3 3.5 4 4.5
4. Усан онгоц хєвдєггїй гол, сувгийн
мєсны тївшин хїртэл (-5°С, 6 6.5 7 7,5
мєсжилттэй)
Усны ба мєсний тооцооны тєвшинг 2.5.10 -д заасны дагуу авах ба цахилгаан гїйдлээс
їїсэлтэй утасны халалтын тооцоог хийхгїй. АШ нь онгоц хєвдєг гол, суваг дээгїїр тавьсан
салдаггїй гїїрийн дэргэдїїр ойрхон єнгєрєхєд орон нутгийн усан тээврийн захиргаатай
тохиролцсоны їндсэн дээр 2.5.31-д заасан утаснаас усны гадарга хїртэл зайг багасгаж болно. Усан
онгоц явдаг гол, сувагтай АШ-ын огтлолцож байгаа газарын эрэг дээр нь Дотоодын усан тээврийн
дїрмийн дагуу санамж, тэмдэг тавьсан байх ёстой.
Агаарын шугам гїїрэн дээгїїр єнгєрєх
2.5.107. АШ нь гїїрэн дээгїїр єнгєрєхєд эргээс гїїрэн дээгїїр гарах, гїїрийн салдаг хэсгийг
давах алслалтад энгийн хийцтэй анкер маягийн тулгуур, тогтоох тєхєєрємж хэрэглэх ёстой. Гїїрэн
дээрх бусад тогтоох тєхєєрємж нь утсыг їхлїїт хавчаар буюу давхарлан бэхлэх шєргєн
тусгаарлага бїхий завсарын тулгуур байж болно.
2.5.108. Доогуур нь тээврийн хэрэгсэл зорчих, бїх уртын нь туршид дээд талын бїх тєрлийн
холбоосоор хангагдах металл хийцийн тємєрзамын гїїрийн холбоосноос дээш буюу тїїний
хязгаар дахь байгууламжийн алслалт дээгїїр утсыг шууд татаж болно. Цахилгаанжих тємєрзамын
авалцааны сїлжээний элементїїдийн єргєний хязгаарт байгаа байгууламжинд ойртох оворын
БЇЛЭГ 2. ЦАХИЛГААН ЭРЧИМ ХЇЧИЙГ ДАМЖУУЛАХ 166
БД 43-101-03
хязгаарт утас тавихыг хоирглоно. Хотын ба засмал замын гїїр дээгїїр тїїний алслалтын
байгууламжийн хязгаарт, тїїнчлэн гїїрийн явган ба авто машин зорчих хэсгийн замын єргєний
хязгаарт утас тавихыг зєвшєєрнє. Хамгаалалттай гїїрэнд АШ-ын утсыг явган хїний зорчих хэсгийн
тївшинээс доор байлуулна.
Агаарын шугамын утаснаас гїїрийн янз бїрийн оворын хэсгийг хїртэлх хамгийн бага зайг
гїїр, байгууламжийг хамаарах газар, ємчлєгчтэй тохиролцон гїйцэтгэх ба утасны хамгийн их
унжилтыг агаарын хамгийн их тооцооны температур ба мєсжилтийн їеийн унжилттай харьцуулах
замаар гїйцэтгэнэ.
Агаарын шугам нь хаалт, далангаар єнгєрєх
2.5.109. АШ нь хаалт, далангаар єнгєрєхєд шугамын утасны хамгийн их хазайлт, хамгийн их
унжилттай байх їед утаснаас хаалт, далангийн оворын янз бїрийн хэсгїїдийг хїртэл зай нь хїснэгт
2.5.27 -д зааснаас багагїй байх ёстой. АШ нь зам харилцааны байгууламж бїхий хаалт ба
далангаар єнгєрєхдєє АШ нь (зам харилцааны) барилга байгууламж, объектуудтай огтлолцох ба
ойртох їеийн шаардлагыг хангах ёстой. АШ-ын утасны хамгийн их унжилт нь мєсжилтийн їеийн ба
агаарын хамгийн их тооцооны температур їедэх утасны унжилттай харьцуулах замаар
тодорхойлогдох ёстой.
Хїснэгт 2.5.32.
Агаарын шугамын утаснаас хаалт, далангийн янз бїрийн
хэсгїїд хїртэлх хамгийн бага зай
Хаалт, далангийн хэсгїїд Хїчдэлд харгалзах хамгийн бага зай, м
10(20) 35 110 220 330
Далангийн дэл ба ирмэг хїртэл
Хїрийн налуугийн гадаргуу 6.0 7.0 7.5
хїртэл 5.0 6.0 6.5
Хаалтаар хашигдах усны 4.0 5.0 5.5
гадаргуу
Агаарын шугам газар дээрх болон газарт тавигдах шугам хоолой ба канатан замтай
огтолцох ба ойртох
2.5.110. АШ нь газар дээрх болон газарт тавигдах хий-дамжуулах хоолой, нефть-дамжуулах
хоолойтой, нефть-бїтээгдэхїїний хоолойтой огтлолцох нєхцєлд огтлолын єнцєг нь аль болохоор
90°-т ойрхон байхыг зєвлєж байна. Харин бусад газар дээрх болон газарт тавигдах шугам хоолой
ба канатан замтай огтолцох єнцєгийн хэмжээг нормчлохгїй. 110 кВ ба тїїнээс дээш хїчдэлтэй АШ
нь шинээр баригдаж байгаа газар дээгїїрх болон газарт тавигдах хийн гол-хоолой, нефть-
бїтээгдэхїїний ба нефть дамжуулах хоолойтой оглолцуулан тавихыг хориглоно. Харин нэгэнт
баригдсан ийм тєрлийн шугам хоолой болон ашиглалтанд байгаа гол дамжуулах хоолойн
техникийн гудамжтай хэсэгт АШ-аас хоёр тийш 1000 м-ийн зайнд тавигдах хоолойг шороо асгаж
булах арга хэмжээ авч хэрэгжїїлнэ.
2.5.111. Газар дээрх ба газарт тавигдах шугам хоолой ба канатан замтай огтлолцоход АШ-ын
огтлолын алслалтыг хязгаарлаж байгаа тулгуур нь энгийн хийцтэй анкер тулгуур байх ёстой. 120
мм2 ба тїїнээс дээш огтлолтой ган-хєнгєн цагаан утас, 50 мм2-аас дээш огтлолтой ган канатан ТК
маягийн хэцтэй АШ-д їхлїїт хавчаартай дїїжин утас бїхий засварын тулгуур ба хєнгєвчилсєн хийц
бїхий анкер тулгуур хэрэглэж болно.
2.5.112. АШ-ын утас нь шугам хоолой ба канатан замын дээгїїр нь татагдах ёстой. Онцгой
тохиолдолд 220 кВ хїртэл хїчдэлтэй АШ-ыг канатан замын доогуур татаж болно. Онцгой
тохиолдолд 220 кВ хїртлэх хїчдэлтэй АШ-ыг канатан замын доогуур татахыг зєвшєєрєх бєгєєд ба
тїїнийг доогуур гїїрэг буюу тороор АШ-ыг халхалж єгнє. АШ-ын тулгуурт гїїрэг ба торыг бэхэлж
болохгїй.
2.5.113. АШ нь шороонд булагдсанаас бусад газрын дээрх ба газарт тавигдах хийн хоолойтой
огтлолцох хэсэгт хаалт, хашлага хийж єгнє. Хаалт хашлага нь АШ-ын огтлолоос хоёр талруу нь
захын утасны тусгалаас хамгийн их хазайлттай байх зай нь 20 кВ хїртэл хїчдэлтэй АШ-д 3, 35-110
кВ-ын АШ-д 4 м, 150 кВ-ын АШ-д 4.5 м, 220 кВ-ын АШ-д 5 м, 500 кВ-ын АШ-д 6.5 м-ээс багагїй байх
ёстой.АШ-аас гїїрэг, тор хаалт хїртлэх зайг газар дээрх ба газарт тавигдах дамжуулах хоолой ба
канадан зам хїртлэх зайтай ижилээр (2.5.166) авна.
БЇЛЭГ 2. ЦАХИЛГААН ЭРЧИМ ХЇЧИЙГ ДАМЖУУЛАХ 167
БД 43-101-03
2.5.114. АШ нь газрын дээгїїрх газарт тавигдах дамжуулах хоолой, ба канатан замтай
огтлолцох, ойртох ба зэрэгцэн тавигдахад тэдгээрийн хоорондох зай нь хїснэгт 2.5.33-д єгсєн
хэмжээнээс багагїй байх ёстой. Хэвийн горим дахь босоо зай нь утасны хамгийн их унжилтын їед
цахилгаан гїйдлээс їїсэх халалтыг тооцохгїйгээр тодорхойлогдох болно. Энэхїї зайг аваарийн
горимын їед АШ-ын утасны огтлол нь 185 мм2-аас бага байвал салхигїй, мєсжилтгїй їеийн жилийн
дундаж температураар тооцоолж, шалгах нь зїйтэй.
АШ-тай огтлолцсон шороонд булаасгїй металл шугам хоолой ба канатан зам, тїїнчлэн тор,
металл хийцийг 1.6 бїлэгт заасны дагуу газардуулсан байх ёстой. Хиймэл газардуулга хэрэглэх
їеийн эсэргїїцэл нь 10 Ом-оос ихгїй байвал зохино.
Хїснэгт 2.5.33.
АШ-ны утаснаас газрын дээгїїрх ба газарт тавигдах дамжуулах хоолой
ба канатан зам хїртлэх хамгийн бага зай
Огтлолцол ба ойртолт: Хїчдэлд харгалзах хамгийн бага зай, м
Хїчдэл, кВ 20 35-110 220 330
Босоо зай:
¨ АШ-ын хэвийн горимын їед
утаснаас дамжуулах хоолой ба
канатан замын дурын хэсэг 3.0 4 5 6.0
хїртэлх
¨ -“- зэргэцээх аслслалтанд утас
тасрах аваарийн горимын їеийн 1,0 2 3 4
Хэвтээ зай:
1) зэрэгцээ тавигдах нєхцєлд:
¨ Хэвийн горимд АШ-ын захын Тулгуурын єндєрєєс багагїй
утаснаас дамжуулах хоолой (хийн
гол, нефть дамжуулах, нефть 30 м-ээс багагїй
бїтээгдэїїний шугам хоолойноос
бусад)-н дурын хэсэг хїртэл Тулгуурын єндєрийг 2 дахин
авсанаас багагїй
¨ Хэвийн горимд АШ-ын захын
утаснаас пульп-хоолойн дурын 50 м,гэхдээ тулгуурын єндєрєєс
хэсэг хїртэл багагїй
¨ Хэвийн горимд АШ-ын захын
утаснаас гол-хий дамжуулах
хоолойн дурын хэсэг хїртэл
¨ Хэвийн горимд АШ-ын захын
утаснаас нефть ба нефть
бїтээгдэхїїн дамжуулах хоолойн
дурын хэсэг хїртэл
¨ Давчуу хэсэгт утасны хамгийн 3.0 4 5 6.0
их хазайлттай їед АШ-ын захын
утаснаас дамжуулах хоолой буюу
канатан замын дурын хэсэг
хїртлэх
2) Огтлолцох нєхцєлд:
¨ Хэвийн горимд АШ-ын Тулгуурын єндєрєєс багагїй
тулгуураас дамжуулах хоолой ба
канатан замын дурын хэсэг
хїртлэх
¨ Давчуу АШ-ын тулгуураас 3.0 4 5 6.0
хэсэгт тулгуураас дамжуулах
хоолойн ба канатан замын дурын
хэсэг хїртлэх
3) АШ-аас хий дамжуулах хоолойн 300 м-ээс багагїй
їлээлгийн очлуур хїртлэх
Агаарын шугам газар доорх дамжуулах хоолойтой
огтлолцох ба ойртох
БЇЛЭГ 2. ЦАХИЛГААН ЭРЧИМ ХЇЧИЙГ ДАМЖУУЛАХ 168
БД 43-101-03
2.5.115. 35 кВ ба тїїнээс дооших хїчдэлтэй агаарын шугам нь газрын доорх хий дамжуулах
гол хоолой, нефть ба нефть бїтээгдэхїїн дамжуулах хоолой болон бусад дамжуулах хоолойтой
огтлолцох єнцєгийг нормчлохгїй. Харин 110 кВ ба тїїнээс дээш хїчдэлтэй АШ нь шинээр баригдаж
байгаа газрын доорх хий дамжуулах, нефть ба нефть бїтээгдэхїїн дамжуулах хоолой, тїїнчлэн
ашиглалтанд байгаа энэ хоолойнуудын техникийн гудамжтай огтлолцох єнцєг нь 60°-аас багагїй
байх ёстой.
2.5.116. АШ нь ашиглалтанд байгаа ба шинээр баригдах 1,2 МПа-аас дээш даралттай хий
дамжуулах гол шугам ба нефть, нефтийн бїтээгдэхїїн дамжуулах гол шугамтай ойртоход 2.5.105-д
зааснаас багагїй зайнд буюу АШ-ын хамгаалах бїсийн гадуур тавигдах ёстой. Трассын давчуу
хэсэгт АШ нь зэрэгцээ тавигдах бол, мєн тїїнчлэн АШ нь дээрх шугам хоолойтой огтлолцох бол
АШ-ын тулгуурын газар доорхи хэсэг (суурь) буюу газардуулгаас дамжуулах шугам хоолой хїртэл
хэвтээ зай нь 35 кВ хїртэл хїчдэлтэй АШ-д - 5 м, 110-220 кВ хїртэл хїчдэлтэй бол - 10 м, 500 кВ -
оос дээш хїчдэлтэй бол 15 м байвал зохино.
Шинээр баригдах 1,2 МПа-аас дээш даралттай хий дамжуулах гол шугам, АШ-тай ойртох
хэсэгт 2.5.71-д єгсєнєєс бага зайнд (хоолойн ханын зузааныг нэмэгдїїлэх, бїх гагнаасны заагийг
физик аргаар шалгах) байрлуулбал зохино. Мєн дээр заасан тохиолдолд нефть ба нефтийн
бїтээгдэхїїн дамжуулах хоолой нь АШ-тай ойртох ба огтлолцох хэсэгт 3-р зэргийн дамжуулах
хоолойд (бїх гагнаасны заагчийг физик аргаар шалгах) тавигдах шаардлагыг хангах ёстой.
1,2 МПа-аас бага даралттай хий дамжуулах хоолой, мєн янз бїрийн зориулалттай
(їйлдвэрийн барилга, хїн ам сууршилтай газар ба сууршилтай газарлуу очиж байгаа хий
дамжуулах хоолой, нефть бааз ба їйлдвэрлїї явж байгаа нефть ба нефть бїтээгдэхїїн дамжуулах
салбаро хоолойнууд) дамжуулах хоолойн гол шугам, салбартай АШ нь ойртох ба огтлолцох їед
АШ-ын тулгуурын газар доорхи хэсэг (суурь) ба газардуулгаас дамжуулах хоолой хїртэл зай нь 35
кВ хїртэл хїчдэлтэй АШ-д 5 м, 110 кВ тїїнээс дээш хїчдэлтэй АШ-д 10 м байвал зохино. Гэхдээ
ойртсон (АШ-ын хамгаалах бусад дамжуулах хоолой тавигдах) хамгаалах бїс дахь хий дамжуулах
хоолойн бїх гагнаасны заагийн шалгалтыг физик аргаар хийсэн байвал зохино.
Нефть ба хийн олборлолтын бамбар (факель)-тай ойртох нєхцєлд АШ нь бамбарын салхины
талаар єнгєрєх нь зїйтэй. АШ -аас їйлдвэрлэл явуулж байгаа бамбар хїртлэх зай нь 60 м-ээс
багагїй байвал зохино.
2.5.117. АШ нь дулаан дамжуулах хоолой, усны хоолой, бусад тєрлийн даралттай
инженерийн сувагтай ойртох ба огтлолцох нєхцєлд АШ-ын тулгуурын газардуулга буюу газрын
доорхи хэсгээс дамжуулах хоолой хїртэлх агаарын зай нь 35 кВ хїртэл хїчдэлтэй нєхцєлд 2 м, 110
кВ, тїїнээс дээш хїчдэлтэй бол 3 м-ээс багагїй байх ёстой. Цахилгаан станц, їйлдвэрийн дэвсгэр
нутаг, хотын гудамж зэрэг давчуу нєхцєлд дамжуулах хоолой хїртлэх зайг тухайн эзэмшигч,
сонирхогч байгууллагатай тохиролцон багасгаж болно. Энэ нєхцєлд тухайн дамжуулах хоолой
цоорч, зэврэснээс АШ-ын тулгуурын суурьт нєлєєлєх, дамжуулах металл хоолойд аюултай
хїчдлийн чадавхи (потенциал) бий болохоос болгоомжлох нь зїйтэй.
Агаарын шугам хєргєлтийн байгууламжинд ойртох
2.5.118. Цахилгаан станц барьж байгаа гадаадын байгууллагын тухайн улсын цахилгаан
станц, дэд станц, агаарын шугам сїлжээ технологийн зураг тєсєл хийх дїрмийн шаардлага, БНбД-
ийн дагуу АШ-аас хєргєлтийн байгууламж хїртлэх зай, тєлєвлєгєєг зєвшилцєх болно. АШ-ын
захын утаснаас тєрєл бїрийн ус хєргєлтийн байгууламж хїртэлх зай нь доор єгсєнєєс багагїй
байвал зохино.
- Хєргєх сан ба ил градирн 80-100
- Цамхагт гардирн ба нэг салхилууртай 30-40
градирн 40-60
- Хэсэгчилсэн салхилууртай градирн
Энд єгсєн зайн хязгаарын бага утга нь АШ нь хєргєлтийн тєхєєрємжийн салхины дээд
талаар єнгєрч байгаа ба 300 м3/цаг хїртэлх бїтээмжтэй хєргєх байгууламжинд хамаарагдана. Мєн
тухайн орон нутгийн хїйтрэлтээс хамааруулан -35° С-аас доош бол 25 % ихэсгэж, -20° С-аас дээш
бол 25 %-иар багасгаж авахыг зєвлєж байна.
Агаарын шугам нь тэсрэх ба галын аюултай
байгууламжтай ойртох
БЇЛЭГ 2. ЦАХИЛГААН ЭРЧИМ ХЇЧИЙГ ДАМЖУУЛАХ 169
БД 43-101-03
2.5.119. Дэлбэрэх, тэсэрч гал гарах ба галын аюултай бодис олборлох, їйлдвэлэх, бэлтгэх,
ашиглах, болон хадгалах барилга, байгууламж ба гаднах технологийн тоног тєхєєрємж, тийм
тєрлийн бэлтгэцийг ашиглах тоног тєхєєєрємжтэй АШ нь ойртохоор бол Улсын Галын Байцаан
Шалгах газрын тогтоогдсон журмын дагуу батлагдсан тусгай норм, техникийн нєхцєл, дїрэмийн
дагуу гїйцэтгэвэл зохино. Энэхїї баримт бичигт АШ-ын ойртолтын талаар нормчлогдсон баримт
бичигт дурьдаагїй бол АШ-ын трассын тэнхлэгээс дээр дурьдсан барилга, байгууламж ба гаднах
тоног тєхєєрємжинд ойртох зайг тулгуурын єндрєєс бїтэн хагас (H*1.5)-аас багагїйгээр тооцож
авбал зохино. Хэрвээ энэ зайнаас бага зайд єнгєрєхєєс єєр боломжгїй, давчуу газарт бол уул
шугамыг ашиглах Яам, газартай зохицсоны їндсэн дээр энэ зайг багасгаж болно.
Агаарын шугам нь нисэх буудал (аэродром)-той ойртох
2.5.120. АШ нь аэродром ба агаарын нислэгийн (трасс) зурвастай ойртоход Яам, МИАТ-ийн
нутаг дэвсгэрийн удирдлага, холбогдох цэргийн ангитай тохиролцсоны їндсэн дээр АШ-ыг дараах
зайнд байрлуулна. Тухайлбал, дурын єндєртэй тулгуур бїхий АШ-ыг аэродромын эзэмшилийн
хилээс 10 км хїртлэх зайнд; аэродромын їнэмлэхїй єндєрєєс тулгуурын дээд цэгийн їнэмлэхїй
єндєр нь 50 м ба тїїнээс их байвал аэродромын эзэмшилийн хилээс 10 км-ээс их, 30 км-ээс бага
зайнд; 100 м ба тїїнээс их єндєртэй тулгуур бїхий АШ-ын хувьд агаарын нислэгийн зурвас ба
аэродромын эзэмшилийн хилээс 30 км-ээс их, 75 км-ээс бага зайнд АШ-ыг тавиж болно.
БЇЛЭГ 2. ЦАХИЛГААН ЭРЧИМ ХЇЧИЙГ ДАМЖУУЛАХ 170
БД 43-101-03
БЇЛЭГ 3. РЕЛЕ-ХАМГААЛАЛТ БА АВТОМАТИК
+
T T ½ Ò ½ Ò Ò Ò
Î 1 T 1
A W h V A r h
T 2 T 2
3.1. 1 кВ ХЇРТЛЭХ ХЇЧДЛИЙН ЦАХИЛГААН
СЇЛЖЭЭНИЙ ХАМГААЛАЛТ
Хамаарах хїрээ, тодорхойлолт
3.1.1. Дїрэм (ЦТТБД)-ийн энэхїї бїлэг нь барилгын дотор болон гаднах ил задгай талбайд
баригдах 1 кВ хїртэлх хїчдэлийн цахилгаан сїлжээний хамгаалалтанд хамаарна. Заагдсан
хїчдэлийн сїлжээний цахилгаан тоног тєхєєрємжийн тєрєл ангиудын євєрмєц онцлогоос уялдан
гарах нэмэгдэл шаардлагууд энэ дїрмийн бусад бїлэгт тусгагдсан болно. Хамгаалалтын хїрээнд
багтах цахилгаан сїлжээний хэсэгт хэвийн бус горим їїсэх їед цахилгаан хэлхээг автоматаар
(хїний оролцоогїйгээр) таслах тоноглолыг хамгаалалтын аппарат, хэрэгсэл гэнэ.
Хамгаалалтын аппарат, хэрэгсэлд тавих шаардлагууд
3.1.2. Хамгаалалтын аппарат, хэрэгслэлийн таслах чадвар нь хамгаалагдах сїлжээний
эхэнд (хамгаалалт байрлах газарт) їїсэх богино залгалтын гїйдэлээр (1.4-ыг їзэх) тохируулагдах
ёстой. Хамгаалалтын аппарат, хэрэгсэлийг хэрэв тэжээлийн эх їїсвэрлїї чиглэлтэй байрлаж
байгаа тэдгээрийн хамгаалалтын хїрээнд багтах залгалт-салгалт (коммутационный)-ын ойролцоох
буюу бїлэг аппарат, хэрэгсэл нь богино залгалтын гїйдлийг агшин зуур таслах боломжтой, їїний
тулд тухайн аппаратын хурдан їйлчлэх салгавч (расцепитель, отсечка)-ийн тавилын гїйдэл нь
бїлэг тогтворгїй аппарат хэрэгсэлийн нэг удаагийн залгалт-салгалтын чадварын гїйдлээс бага
нєхцєлийг хангаж байвал, хэрэв бїх бїлэг аппарат, хэрэгсэлийн хувьд ийм сонголтгїй таслалтанд
аваари їїсэхээргїй, технологийн дэс дараалал нь алдагдахгїй, їнэт тоног тєхєєрємж, материалын
хохирол гарахааргїй бол богино-залгалтын гїйдлийн хамгийн их утганд харгалзах тогтворгїй
гїйдлээр сонгохыг зєвшєєрнє.
3.1.3. Цахигаан сїлжээний аль нэг хэсгийн болон ер нь хамгаалалтын зориулалттай
хамгаалуурын хайламхай тавилын хэвийн гїйдэл, автомат таслуурын (салгавчийн) тавилын гїйдэл
зэргийг тухайн сїлжээний хэсгийн тооцооны гїйдлийн буюу цахилгаан хэрэгсэлийн хэв (номинал)-
ийн гїйдлийн аль болох бага утгаар нь сонгох боловч технологийн дагуу їїсэх тїр зуурын ба
богино хугацааны хэт ачаалал (хєдєлгїїрийн асаалтын гїйдэл, єєрийн асаалтын гїйдэл,
технологийн ачаалалтын оргил їе г.м.)-ын їед тоноглолыг таслаад байхааргїйгээр сонгох ёстой.
3.1.4. Хамгаалалтын хэрэгслэлд автомат таслуур, гал хамгаалуурыг хэрэглэвэл зохино.
Хамгаалалтын хурдан їйлчлэх, мэдрэх, сонгох чадваруудыг хангах зайлшгїй шаардлагатай
нєхцєлд зєєврийн (авагдах) релений хэрэгслэл (шууд бус їйлчлэлийн реле)-їїдийг хэрэглэхийг
зєвшєєрнє. Бєглєєн хэлбэртэй гал хамгаалуур, автомат таслуурыг сїлжээнд холбохдоо тэдгээрийн
эргэдэж салгах зориулалтын эрээс бїхий бєглєє, хамгаалуурын эрэгдэх бортого зэрэг нь хїчдэлгїй
їлдэхээр хийгдвэл зохино. Нэг талын тэжээлтэй їед тэжээж байгаа бїрээстэй ба бїрээсгїй утасны
їзїїрийг хамгаалах хэрэгсэлийн хєдєлгєєнгїй авалцаанд холбосон байвал зохино. Хамгаалалтын
аппарат, хэрэгсэл тус бїрт тухайн хамгаалж байгаа сїлжээтэй холбогдох хэвийн гїйдэл, салгавч
(отсечка)-ийн гїйдлийн тавил, хайламхай тавилын хэвийн гїйдлийн утгыг їзїїлсэн бичлэг хийж
єгсєн байх ёстой. Бичлэг нь аппарат буюу хамгаалах хэрэгсэл тавигдах байрлалын ойролцоо
байвал зохино.
БЇЛЭГ 3. РЕЛЕ-ХАМГААЛАЛТ БА АВТОМАТИК 170
БД 43-101-03
Хамгаалалтыг сонгох
3.1.5. Цахилгаан сїлжээ нь сонголтын шаардлага ба таслах хамгийн бага хугацааг хангаж,
богино залгалтсын гїйдлийг богино хугацаанд таслах хамгаалалттай байх ёстой. Хамгаалалт нь
хамгаалж байгаа шугамын тєгсгєлд богино-залгалт болох їед гэмтсэн хэсгийг таслах, тухайлбал,
гїн газардуулсан саармагтай сїлжээнд нэг, хоёр, гурван фазыг; тусгаарлагдсан саармагтай
сїлжээнд хоёр ба гурван фазыг таслаж байхаар хийгдэнэ. Сїлжээний гэмтэлтэй хэсгийг
найдвартай таслахын тулд богино залгалтын тооцооны хамгийн их гїйдлийг хамгаалуурын
хайламтгай тавилын буюу автомат таслуурын салгавчны хэвийн гїйдэлд харьцуулсан харьцаа нь
1.6.40 ба 7.1.68-д заасан утгаас бага байвал зохино. Тухайлбал,
* Гїн газардуулсан саармагтай сїлжээний нэг, хоёр ба гурван фазын богино залгалтыг;
* Тусгаарлагдсан саармагтай сїлжээний хоёр ба гурван фазын богино залгалтыг.
Хэрэв богино залгалтсны тооцооны хамгийн бага гїйдлийг, гал хамгаалагчийн хайламхай
тавилын буюу автомат таслуурын салгавч (отсечка)-ийн хэвийн гїйдэлд харьцуулсан харьцаа нь
1.6.40 ба 7.1.68-д заагдсан утгаас багагїй байх тохиолдолд сїлжээний гэмтэлтэй хэсгийг
найдвартай таслах нєхцєл бїрэлдэнэ.
3.1.6. Хєдєєгийн, ахуйн ба зам, тээврийн алслагдсан хангамж, дохиоллын зориулалттай урт
сїлжээнээс бусад зєвхєн богино залгалтын гїйдлээр (3.1.10 бїлэгт заагдсан хэт ачааллын
хамгаалалт шаардлагагїй) хамгаалагдаж байгаа сїлжээнд богино залгалтын гїйдлийн харьцаа нь
1.7.79 ба 7.3.139-д єгєгдсєнєєр байвал тооцооны дахин шалгалт хийх шаардлагагїй. Харин
давтагдах нєхцєлєєр 1.3 бїлгийн хїснэгтэнд їзїїлсэн дамжуулах утасны урт хугацааны
зєвшєєрєгдєх їргэлжийн ачаалалтай харьцуулахад дараахи нєхцєлїїд биелэгдэж байвал
хамгаалах хэрэгсэл нь доорхоос ихгїй давталттай байвал зохино. Їїнд:
а) Гал хамгаалуурын хайламхай тавилын хэвийн гїйдэлийн хувьд 300 %;
б) Зєвхєн их гїйдлийн эгшин зуурын їйлчлэлтэй салгавч бїхий автомат таслуурын
тавилын гїйдлийн хувьд 450 %;
в) Гїйдлийн урвуу (гэдрэг) хамаарлын тохируулгагїй тодорхойломж бїхий автомат
таслуурын (салгавч байгаа, байхгїйгээс їл хамааран) салгавчийн хэвийн гїйдлийн хувьд 100 %;
г) Гїйдлийн урвуу хамааралтай, тохируулгатай тодорхойломж бїхий автомат таслуурын
салгавчийн мэдрэх гїйдлийн хувьд 125 %, хэрэв энэ автомат таслуурт єєр салгавч байвал тїїний
ажиллах гїйдлийн давталт (кратность)-ыг хязгаарлахгїй.
Гїйдлийн (єндєрсгєсєн) нэмэлт тавил бїхий хамгаалах хэрэгсэл байвал 1.3 бїлэгт зааснаас
илїї гаргаж дамжуулах утасны огтлолыг єсгєх їндэслэл болохгїй.
3.1.7. Байшин барилгын дотор ил тавигдах шатамхай бїрээс ба тусгаарлага бїхий
дамжуулах утастай сїлжээнд хэт ачааллын хамгаалалт тавьж єгєх ёстой. Тїїнээс гадна доор
дурьдсан барилгын доторх сїлжээнд хэт ачааллын хамгаалалт тавьж єгвєл зохино. Їїнд:
а) Ахуйн ба зєєврийн цахилгаан хэрэглэгчид (цахилгаан индїї, данх, плитк, хєргїїр,
тоосруул, угаалгын ба оёдлын машин г.м.)-ийн сїлжээг оролцуулан орон сууц, олон нийтийн
барилга, худалдаа, їйлчилгээ-ахуйн ба їйлдвэрийн албан байрны гэрэлтїїлгийн сїлжээ, тїїнчлэн
галын аюултай бїсийн гэрэлтїїлгийн сїлжээнд;
б) Їйлдвэрийн газар, орон сууц, олон нийтийн барилга ба худалдааны байранд зєвхєн
технологийн процессийн нєхцєл буюу сїлжээний ажлын горимоор тухайн сїлжээнд дамжуулах
утасны їргэлжийн хэт ачаалал їїсэхээр бол тэдгээрийн хїчний сїлжээнд;
в) 7.1.44 заалтын шаардлагаар тэсрэх аюултай орчинд тавигдах бїх тєрлийн сїлжээнд; г.м.
3.1.8. Сїлжээн дэх хэт ачааллын хамгаалалтыг тїїний дамжуулах утасны тооцооны
гїйдлээр сонгоно. Гэхдээ 1.3 бїлгийн хїснэгтэнд їзїїлсэн хамгаалалтын аппарат хэрэгсэлийн
ажиллах гїйдлийг сїлжээний їргэлжийн (удаан хугацааны) зєвшєєрєгдєх гїйдлийн ачаалалтай
харьцуулсан харьцаа нь дараах давталтаас ихгїй байвал зохино. Їїнд:
БЇЛЭГ 3. РЕЛЕ-ХАМГААЛАЛТ БА АВТОМАТИК 171
БД 43-101-03
* хэрэв сїлжээний дамжуулах утас нь поливинилхлорид, эрзинэн бїрээстэй, эсвэл
халалтын їзїїлэлтээрээ эдгээртэй адилтгах тєрлийн тусгаарлагатай бол гал-хамгаалуурын
хайламхай тавилын болон зєвхєн их гїйдлийн эгшин зуурын їйлчлэлтэй салгавч бїхий автомат
таслуурын тавилын гїйдлийн хувьд 80 %; Харин їйлдвэрийн газрын тэсрэх аюулгїй єрєє
тасалгааны сїлжээний гал-хамгаалуурын хайламхай тавил болон автомат таслуурын тавилын
гїйдлийн хувьд 100 %;
* хэрэв сїлжээний дамжуулах утас нь цаасан тусгаарлагатай кабель бол гал
хамгаалуурын хайламхай тавилын хэвийн гїйдэл буюу дан ганц зєвхєн хамгийн их утгын эгшин
зуурын їйлчлэлтэй салгавч (отсечка) бїхий автомат таслуурын тавилын гїйдэлийн хувьд 100 %;
* бїх тєрлийн дамжуулах утастай байхад гїйдлийн урвуу хамааралтай, тохируулгагїй
тодорхойломж бїхий (салгавч байгаа, байхгїйгээс їл хамааран) автомат таслуурын салгавчийн
хэвийн (номинал) гїйдлийн хувьд 100 %;
* поливинилхлорид, эрзинэн бїрээстэй, эсвэл эдгээртэй дулааны тодорхойломжоор
адилтган їзэх тусгаарлагатай утас бїхий сїлжээнд тавигдах гїйдлийн урвуу хамааралтай
тодорхойломж бїхий тохируулгатай таслуурын салгагчийн хєндєх гїйдлийн хувьд 100 %;
* цаасан тусгаарлагатай ба хайлмал полиэтилен тусгаарлагатай кабель сїлжээнд
тавигдах гїйдлийн урвуу хамаарлын тодорхойломж бїхий тохируулгатай автомат таслуурын
салгавчийн хєндєх гїйдлийн хувьд 125 %.
3.1.9. Богино залгааст ротор бїхий цахилгаан хєдєлгїїрт очих тэжээлийн салбарлагын
дамжуулах утасны їргэлжийн (удаан хугацааны) гїйдлийн зєвшєєрєгдєх ачааллыг:
¨ тэсрэх, дэлбэрэх аюултай газарт бол цахилгаан хєдєлгїїрийн хэвийн (номинал) гїйдлийн
125 %;
¨ тэсрэх, дэлбэрэх аюулгїй газарт бол цахигаан хєдєлгїїрийн хэвийн гїйдлийн 100 %-тай
тус тус тэнцэхээр тооцоолон авна.
Цахилгаан хєдєлгїїр (богино залгаастай ороомог бїхий)-ийн тэжээлийн утасны зєвшєрєгдєх
їргэлжийн гїйдлийн ачаалал, хамгаалах аппаратын ажиллах гїйдлийн тавилын хоорондох харьцаа
ямар ч тохиолдолд 3.1.8-д заагдсанаас хэтрэхгїй байх ёстой. Энэ дїрмийн 3.1.8 ба 3.1.9-ын дагуу
тодорхойлогдох їргэлжийн гїйдлийн зєвшєєрєгдєх ачааллаар, дамжуулагч утасны огтлолыг 1.3-р
бїлэгт заагдсан хїснэгтийг ашиглан сонгоно. Хэрэв тодорхойлсон ачааллын утга нь хїснэгтийнхтэй
таарахгїй бол бага талдаа аль ойрхон огтлолыг нь сонгож авах нь зїйтэй.
Хамгаалалтын аппаратыг байрлуулах
3.1.10. Хамгаалалтын аппарат, хэрэгсэлд хїрч їйлчилгээ хийх боломжтой, механик эвдрэлд
єртєхєєргїй аятайхан газарт байрлуулах ёстой. Тэдгээрийн байрлал нь тэдгээртэй харьцах
боломжтой буюу ажиллагаа нь їйлчилгээний хїмїїст аюулгїй, орчны тєхєєєрємжийг гэмтээхээргїй
байвал зохино. Ил гїйдэл дамжуулах хэсэг бїхий хамгаалалтын аппарат, хэрэгсэлд зєвхєн
мэрэгшсэн (мэрэгжлийн) хїн їйлчилгээ хийх ёстой.
3.1.11. Хамгаалалтын аппарат, хэрэгсэлийг гол тєлєв сїлжээний дамжуулах утасны огтлол
нарийсах хэсэг (цахилгаан энергийг хэрэглэх чиглэлд)-т, эсвэл хамгаалалтын сонголтын чадвар ба
мэдрэмжийг хангахуйц газарт байрлуулбал (3.1.11 ба 3.1.14-ыг їзэх) зохино. Хамгаалалтын
аппаратыг тэжээлийн шугаманд хамгаалагдах дамжуулах утасны холбогдож байгаа хэсэгт
байрлуулах ёстой. Гэвч шаардлагатай гэж їзвэл тэжээлийн шугамаас хамгаалалтын аппарат
хїртэлх салбарлагын зай нь 6 м хїртэл байж болно. Энэ хэсгийн дамжуулах утас нь тэжээлийн
шугамынхаас огтлолоороо нарийвтар байж болох боловч хамгаалалтын аппаратаас цааш гарах
утаснаас нарийн байж болохгїй.
Хїрэлцэхэд хїндрэлтэй (хэт єндєрт) газарт салбарлага хийхдээ хамгаалах аппарат,
хэрэгсэлийг салбарлалтын цэгээс їйлчилгээ хийхэд тохиромжтой газарт (хуваарилах пунктийн
оруулган дээр, цахилгаан хэрэгсэлийн асаалтын байгууламжинд г.м.) 30 м хїртэл зайнд тавихыг
зєвшєєрнє. Энэ тохиолдолд салбарлалтын утасны огтлол нь тооцооны гїйдлээр тодорхойлогдох
огтлолоос багагїй, гэхдээ тэжээлийн шугамын хамгаалагдах хэсгийн дамжуулах чадварын 10 %-
иас багагїй байвал зохино. Дээр заагдсан (салбарлагы урт нь 6 ба 30 м хїртэл) салбарлагын утсыг
тавихдаа шатамхай бїрээстэй буюу тусгаарлагатай утсыг бол хоолой, металл гуурс буюу
хайрцаганд; бусад тохиолдолд кабелийн байгууламжаас гадна гал-тїймрийн ба тэсрэх аюултай
орчинд бол тэдгээрийг байж болох механик гэмтэлээс хамгаалсан нєхцєлд тусгай бїтээц дээр ил
тавьж болно.
БЇЛЭГ 3. РЕЛЕ-ХАМГААЛАЛТ БА АВТОМАТИК 172
БД 43-101-03
3.1.12. Гал хамгаалуураар сїлжээг хамгаалах їед тїїнийг хэвийн газардуулаагїй туйл буюу
фазууд дээр байрлуулах бєгєєд харин ажлын нойлын утсанд тавихыг хориглоно.
3.1.13. Гїн газардуулсан сїлжээг автомат таслуураар хамгаалах їед тїїний салгавчуудыг
хэвийн газардуулаагїй фаз тус бїрт тавих ёстой. Тусгаарлагдсан саармагтай 3 фазын 3 утаст, нэг
фазын 2 утаст, тогтмол гїйдлийн сїлжээнд хамгаалах автомат таслуурын салгавчийг 3 утастай
сїлжээнд 2 фаз дээр, 2 утастай сїлжээнд бол 1 фаз (туйл) дээр нь байрлуулах ёстой. Энэ
тохиолдолд нэг цахилгаан тоног тєхєєрємжийн хязгаарт бол хамгаалалтыг нэг болон фазанд нь
тавьж болно. Хэрэв автомат таслуур ажилласнаар хїчдэлтэй байсан бїх дамжуулах утас нэгэн
зэрэг тасрах нєхцєлд тїїний салгавчийг нойлийн утсан дээр байрлуулахыг зєвшєєрнє.
3.1.14. Ашиглалтын нєхцєл байдлаас шалтгаалан хамгаалалт нь їр нєлєєгїй, шаардлагагїй
байвал доорх хэсгїїд дээр хамгаалалтын хэрэгсэл тавихгїй байхыг зєвшєєрнє. Тухайлбал,
а) хэрэв хамгаалалтын аппарат, шинїїд нэг самбар (щит) дээр байрлалтай бол щит дэх
шинээс хамгаалалтын аппарат хїртэлх салбарлаган дээр (энэ нєхцєлд дамжуулах утас нь
салбарлагын тооцооны гїйдлээр сонгогдох ёстой),
б) хэрэв шугамын ємнєх хэсгийн хамгаалалт нь шугамын утасны багассан огтлолтой
хэсгийг хамгаалж байвал, эсвэл шугамын хамгаалагдаагїй хэсэг буюу салбарлага нь шугамын
хамгаалагдаж байгаа хэсгийн дамжуулагчийн огтлолоос багагїй огтлол бїхий дамжуулах утасаар
хийгдсэн бол тэжээлийн шугамыг уртын нь турш огтлолыг багасгах ба тїїний салбарлага дээр;
в) хэрэв хїчний ба ахуйн цахилгаан хэрэгсэл, гэрэлтїїлгийн сїлжээний тэжээлийн шугам
нь 25 А-аас багагїй тавилтай хамгаалах хэрэгсэлээр хамгаалагдах бол 6.1.19-ын дагуу тэжээлийн
шугамаас авсан бага чадлын хэрэглэгчийн салбарлага дээр;
г) хэрэв удирдлага, дохиолол, хэмжїїрийн хэлхээнд авсан салаалгын утас нь тухайн
машин буюу щитнээс гадагш гараагїй, гадагш гарсан ч дамжуулах утас нь ган хоолойд буюу
шатдаггїй бїрээстэй гуурсанд сївлэгдсэн бол тэжээлийн сїлжээнээс авсан тухайн салбарлага
дээр тавихгїй байхыг зєвшєєрнє.
Тасралтаас болж аюултай їр дагавар їїсгэх тоноглол (галын насос, тэсрэмтгий хийн
хольцыг зайлуулах салхилуур, цахилгаан станцын дотоод хэрэгцээний зарим тоног тєхєєрємж
тасрах)-ын удирдлага дохиолол, хэмжїїрийн хэлхээний тэжээлтэй холбогдох залгаасан дээр
хамгаалах аппарат, хэрэгсэл тавих шаардлагагїй. Дээрх бїх тохиолдолд ийм хэлхээний
дамжуулах утсыг яндан хоолойд сївлэх, эсвэл шатдаггїй бїрээсэнд шургуулах ба хэлхээний
утасны огтлол нь 3.4.3-д зааснаас багагїй байх ёстой.
3.2. РЕЛЕ ХАМГААЛАЛТ
Хэрэглэх хїрээ
3.2.1. Дїрмийн энэхїї бїлэг нь 1 кВ-оос дээш хїчдэлийн эрчим хїчний системийн
цахилгааны хэсэг, їйлдвэр, аж ахуйн газрын цахилгаан тоног тєхєєрємж болох генератор,
трансформатор, автотрансформатор, генератор-трансформаторын болоок, цахилгаан дамжуулах
шугам, шин ба синхрон тэгштгїїрт хамаарагдана.
Єргєн дэлгэр хэрэглээгїй байгаа 500 кВ-оос дээших хїчдэлийн бїх тєрлийн цахилгаан тоног
тєхєєрємж, 35 кВ-оос дээших хїчдэлийн кабель шугам, тїїнчлэн атомын цахилгаан станц ба
тогтмол гїйдлийг дамжуулах цахилгаан тоног тєхєєрємжийн хамгаалалтыг энэ бїлэгт авч їзээгїй
болно. Нам хїчдэлийн буюу 1 кВ хїртэлх хїчдэлийн шугам сїлжээ, цахилгаан хєдєлгїїр,
конденсаторын тєхєєрємж болон бусад тоног тєхєєрємжийн хамгаалалтанд тавигдах шаардлагууд
энэ дїрмийн бусад бїлгїїд (3.1; 5.3; 5.6; 7.3)-д тусгагдсан болно. Энэхїї бїлэг болон бусад бїлэгт
тусгалаа олоогїй цахилгаан тоног тєхєєрємжийн зарим элементийн реле-хамгаалалтыг тус бїлэгт
заагдсан ерєнхий шаардлагуудыг баримтлан гїйцэтгэвэл зохино.
БЇЛЭГ 3. РЕЛЕ-ХАМГААЛАЛТ БА АВТОМАТИК 173
БД 43-101-03
Ерєнхий шаардлагууд
3.2.2. Цахилгаан тоног тєхєєрємжїїд нь доор дурьдсан зориулалт бїхий реле-
хамгаалалтын тєхєєрєгєєр тоноглогдсон байвал зохино. Їїнд:
а) Эвдрэлтэй хэсгийг цахилгаан сїлжээний (цахилгаан тоног тєхєєрємж) гэмтэлгїй бусад
хэсгээс таслуурын тусламжтайгаар автоматаар таслах: Хэрэв їїссэн гэмтэл нь системийн їйл
ажиллагаанд шууд нєлєєлєхєєргїй байвал (тусгаарлагдсан саармагтай сїлжээнд гарах
газардлага) реле хамгаалалтын їйл ажиллагааг дохиолол єгєхєєр хязгаарлаж болно.
б) Цахилгаан системийн элементїїд дээр їїсэх аюултай хэвийн бус горимыг мэдэрч
ажиллах (хэт ачаалал їїсэх, усан станцын генераторын статорын ороомгийн хїчдэл ихсэх, г.м.);
є.х. реле хамгаалалт нь тухайн тоноглолын ажлын горим, ашиглалтын онцлогоос шалтгаалан
зєвхєн дохиолол єгєх ба харин таслахгїй їлдээхэд эвдрэл їїсгэхээр бол уул элементийг таслах;
3.2.3. Цахилгаан тоног тєхєєрємжийн єртєгийг хямдруулах їїднээс доор дурьдсан нєхцлийг
хангаж байвал автомат таслуур, реле хамгаалалтын оронд гал хамгаалуур, хайламтгай тавил
хэрэглэх нь зїйтэй. Їїнд:
* шаардлагатай їзїїлэлтээр (хэвийн гїйдэл, хїчдэл, таслах гїйдлийн хэмжээ г.м.) нь
сонголт хийсэн бол;
* шаардлагатай сонгон таслах ба мэдрэх чадвар нь тохирч байвал;
* цахилгаан тоног тєхєєрємжийн ажиллагааны нєхцлєєр шаардлагатай автоматик
(автоматаар дахин залгах АДЗ, бэлтгэлийг автоматаар залгах-БАЗ)-ыг хэрэглэхэд саад
болохооргїй бол.
Гал хамгаалуур ба хайламтгай тавил хэрэглэх тохиолдолд бїрэн бус фазын горимын їеийн
тэгшхэмийн тївшин, ачааллын хэрэглээний шинж чанар зэргийг харгалзан хїлээн авах дэд єртєєнд
бїрэн бус фазын горимоос сэргийлэх хамгаалалт тавих эсэхийг шийдвэрлэнэ.
3.2.4. Реле-хамгаалалтын тєхєєрєг нь системийн гэмтэлгїй хэсгийн хэвийн тасралтгїй їйл
ажиллагааг хадгалж їлдээх (цахилгаан эрчимийн системийн ба цахилгаан тоног тєхєєрємжийн
тогтвортой ажиллагаа, АДЗ ба БАЗ -ын амжилттай ажиллуулах замаар хэвийн ажиллагааг сэргээх
боломжийг хангах, цахилгаан хєдєлгїїрийн єєрийн асаалтыг бїрэн хийх, синхронизмд татан
оруулах г.м.), эвдэрсэн тоног тєхєєрємжийн гэмтлийн хэмжээ (зэрэглэл), хїрээг хязгаарлах їїднээс
богино залгалтынгїйдлийг аль болох богино хугацаанд таслах чадвартай байх ёстой.
3.2.5. Таслалт хийх зориулалттай реле хамгаалалт нь цахилгаан тоног тєхєєрємжийн аль
нэг элемент нь эвдрэх їед зєвхєн тэрхїї гэмтэлтэй элементийг таслах замаар їйл ажиллагааны
сонгон таслах чадварыг хангаж байх ёстой. Сонгох чадваргїй таслах їйлчилгээтэй хамгаалалтыг,
(АДЗ буюу БАЗ-ын дараалах ажиллагаанд засал хийх) дараахи тохиолдолд хэрэглэхийг
зєвшєєрнє. Їїнд:
* хэрэв шаардлагатай гэж їзвэл богино залгалтын таслалтыг хурдасгах нєхцєлийг хангах
їїднээс (3.2.4-ийг їзэх) ;
* трансформатор ба шугамын хэлхээнд тухайн гэмтэлтэй элементийг гїйдэлгїй хугацааны
агшинд таслах холтгох салгуур (отделитель) бїхий хялбаршуулсан ерєнхий цахилгаан бїдїївч
ашиглах їед, г.м.
Сонгон таслах їйлчлэл бїхий хугацааны хїлээлгэтэй реле хамгаалалтын тєхєєргийг хэрэв
богино-залгалтыг хугацааны хїлээлгэтэй таслах їед 3.2.4 шаардлага биелэгдэж байвал (3.2.12-
ийг їзэх), эсвэл хамгаалалт нь їндсэндээ бэлтгэл (нєєц)-д байвал тус тус хэрэглэхийг зєвшєєрнє.
3.2.6. Реле-хамгаалалтын найдвартай ажиллагаа (ажиллах нєхцєл бий болоход ажиллах
ба байхгїй бол ажиллахгїй байх) нь тїїнийг бїрдїїлэгч тєхєєргийг харгалзах зориулалт,
параметрээр нь хэрхэн зєв сонгох, эдгээр тєхєєргийн їйлчилгээг шаардлагын хэмжээнд хийж
чадсан эсэхээс шалтгаална. Шаардлагатай бол найдвартай їйл ажиллагааг дээшлїїлэх їїднээс
тухайлбал, бэлтгэл бїдїївч (схем) хийх, тєлєв-байдалд тасралтгїй ба їечилсэн хяналт тавих зэрэг
тусгай арга хэмжээг авбал зохино. Тїїнчлэн їйлчилгээний хїмїїсийн реле хамгаалалтын
шаардлагатай їйлдлийг хийхдээ гаргаж болох алдаатай їйлдлийн магадлалыг тооцох нь зїйтэй.
БЇЛЭГ 3. РЕЛЕ-ХАМГААЛАЛТ БА АВТОМАТИК 174
БД 43-101-03
3.2.7. Хїчдэлийн хэлхээ бїхий реле-хамгаалалттай бол дараах тєхєєрєг, зарчимыг авч
їзвэл зохино. Тухайлбал,
* автомат таслуур тасрах, гал хамгаалуур шатах ба хїчдэлийн хэлхээнд бусад гэмтэл
гарах (энэ гэмтэл нь хэвийн горимд хамгаалалтыг хуурамчаар ажиллуулахад хїрвэл), тїїнчлэн
эдгээр хэлхээний гэмтлийн тухай дохиолол ирэх їед тухайн хамгаалалтыг автоматаар ажлаас
гаргах;
* хїчдэлийн хэлхээ тасрахад хэвийн горимын нєхцєлд хамгаалалтыг хуурамчаар
ажиллахад хїргэхгїй, гэхдээ бусад нєхцєлд дэмий ажиллуулахад хїргэх (хамгаалалтын бїээс
гадна болох богино залгааны їед) хїчдлийн хэлхээний гэмтлийн тухай дохиолох.
3.2.8. Хоолойт цахилуур (цэнэг шавхагч, ниргэлїїр) бїхий ЦДШ-нд тавигдах хурдан
їйлчилгээтэй реле-хамгаалалтын тавигдах їед (таслах аппаратын хугацаа орохгїйгээр)
цахилуурын ажиллагаанаас хамааруулан дараах хугацааны тохируулга ба засал хийх нь зїйтэй.
Їїнд:
* реле-хамгаалалтын ажиллах хамгийн бага хугацаа нь таслах дохио єгєх агшин
хїртэл цахилуурын нэг удаа ажиллах хугацаанаас их буюу 0,06-0,08 сек орчим байх ёстой.
* цахилуурын лугшилтын гїйдлээр ажиллах хамгаалалтын асаах хийц нь буцах
хугацаанаас бага, є.х. лугшилт алга болох агшинаас 0,01 сек орчим байх ёстой.
3.2.9. Богино залгалтын їед хамгаалалтын ажиллагааны татгалзал (богино залгалтын
гїйдэл хугацаагаар унтрах, савлалт бий болох, гэмтэлтэй хэсэгт нум їїсэхээс)-аас зайлсхийхийн
тулд тодорхой тохиолдолд хугацааны хїлээлттэй реле-хамгаалалтын хувьд гїйдлийн эхний утга ба
буюу эсэргїїцэлээр ажиллах хамгаалалтын їйлчлэлийг найдвартай хангах асуудлыг авч їзвэл
зохино.
Савлалт, асинхрон явалт їїсэх боломжтой 110 кВ-оос дээших хїчдэлийн сїлжээний
хамгаалалтыг дэмий ажиллуулахгїйн тулд ийм їзэгдэл їїсч болзошгїй сїлжээнд реле-
хамгаалалтыг ажиллуулахгїй байлгах хоригоор тоноглосон байвал зохино. Мєн цахилгааны эх
їїсгїїр, станцуудыг холбоосны 110 кВ-оос дооших хїчдэлийн шугамын хамгаалалтанд дээрх
маягийн хоригийг хийж єгєх нь зїйтэй. Харин реле-хамгаалалт нь хугацааны барилтаараа
савлалтын хугацаатай зохицуулагдсан бол єєрєєр хэлбэл, хамгаалалтын хугацааны барилт 1,5-2
сек орчим байвал хориг хийх шаардлагагїй.
3.2.10. Реле-хамгаалалтын їйлдлийг тїїнд суулгах ажилласаны заагуур буюу тоолууртай
заагч-реле тооцоолох ба энэ нь ямар нэг хэмжээгээр хамгаалалтын ажиллагааг тооцох, шинжилгээ
хийхэд шаардлагатай. Тасралтанд ажиллах реле-хамгаалалтын тэмдэглэх тєхєєрєг нь хамгаалалт
бїрийн ажиллагааг мэдээлэх ба нийлмэл хамгаалалтанд бол (хамгаалалтын янз бїрийн тївшин,
тєрєл бїрийн гэмиэлээс хамгаалах тусгай бїрдэл хэсэг) тїїний бїрдэл хэсгїїдийн їйл ажиллагааг
тус бїрээр нь мэдэрч байхаар тавигдах ёстой.
3.2.11. Цахилгаан тоног тєхєєрємжийн элемент бїр нь єєр єєрийн їндсэн хамгаалалттай
байх ёстой бєгєєд энэ нь тухайн элемент гэмтэх тохиолдолд тїїн дээр тавигдах бусад
хамгаалалтуудын хугацааны барилтаас богино барилттай байхаар тусгавал зохино.
3.2.12. Зэргэлдээх тоноглолын реле-хамгаалалт болон таслуур нь ажиллаагїй тохиолдолд
тїїнийг орлож ажиллах холын бэлтгэл ажиллагааны хамгаалалтыг авч їзэх хэрэгтэй. Хэрэв їндсэн
хамгаалалт нь зєвхєн їнэмлэхїй сонгох чадварт їйлчлэлтэй бол (тухайлбал, єндєр їелзлэлийн
болон хєндлєн ба дагуу ялгаварт дифференциал хамгаалалттай бол) тухайн элемент дээр їндсэн
хамгаалалт ажиллахгїй буюу тїїнийг ажлаас гарсан тохиолдолд ажиллах алсын болон ойрын
бэлтгэл хамгаалалтын їїрэг гїйцэтгэх бэлтгэл хамгаалалтыг авч їзсэн байвал зохино. Жишээлбэл,
фаз хоорондын богино залгалтоос хамгаалах їндсэн хамгаалалтанд ялгаварт фазын хамгаалалт
хэрэглэсэн бол тїїний бэлтгэлд гурван шатлалт зайн хамгаалалт хэрэглэх нь зохистой.
Хэрэв 110 кВ ба тїїнээс дээш хїчдэлтэй шугамын їндсэн хамгаалалт нь харьцангуй сонгон
таслах чадвартай (жишээлбэл, хугацааны барилтай шаталсан хамгаалалт) бол:
* энэ шугаманд гарах богино залгалтынїед зэргэлдээх элемент дээрх реле-
хамгаалалтын холын бэлтгэлийн їйлчлэлээр таслагдах нєхцєлийг хангаж байгаа бол тусгайлан
бэлтгэл хамгаалалт хийхгїй байж болно.
БЇЛЭГ 3. РЕЛЕ-ХАМГААЛАЛТ БА АВТОМАТИК 175
БД 43-101-03
* энэ шугаман дээрх холын бэлтгэл нь богино залгалтын їед шаардлага хангахгїй
байвал зєвхєн ойрын бэлтгэлийг хангах арга хэмжээ авах ёстой.
Хэрэв 3.2.13-д заагдсан шаардлага хангагдаж байвал 35 кВ, тїїнээс дээш ЦДШ-ын эхэнд
їїсэх гэмтлийг найдвартай таслах зорилгоор их гїйдлийн хугацаагїй хамгаалалтыг нэмэгдэл
хамгаалалт болгон хэрэглэх нь зїйтэй.
3.2.13. Хэрэв холын бэлтгэлийг бїрэн хангах нь реле хамгаалалтыг улам нийлмэл
байдалтай болгох, эсвэл техникийн хувьд боломжгїй тохиолдолд бэлтгэл хамгаалалтыг доор
нєхцєлєєр шийдвэрлэхийг зєвшєєрнє. Їїнд:
1. Хэрэв ойрын бэлтгэл хамгаалалттай бол 110 кВ, тїїнээс дээш хїчдэлийн шугамд,
реакторын шугамын трансформаторын цаад талд болон 6-35 кВ-ын шугамын зэргэлдээх хэсгийн
уртын тєгсгєл дэх богино залгалтг таслах бэлтгэл хамгаалалтыг авч їзэх шаардлагагїй.
2. Зєвхєн шугамын гэмтлийн хамгийн тїгээмэл тохиолдолд, ажлын горимын зарим ховор
тохиолдлыг тооцолгїйгээр хамгаалалтын угсраа ажиллах чадварыг тооцож, холын бэлтгэлийг авч
їзэх хэрэгтэй.
3. Зарим дэд єртєєний тэжээлгїй болохтой уялдуулан зэргэлдээх элемент дээрх богино
залгалтын їед хамгаалалтын сонголтгїйгээр таслах (ажиллах) боломжийг авч їзэх нь зїйтэй. Энэ
тохиолдолд энэхїї сонголтгїйгээр таслах їйлдлийг залруулах їїднээс боломжийн хирээр ДЗА
буюу БЗА-ын їйлчлэлээр хангаж єгєх нь зїйтэй.
3.2.14. 110-500 кВ-ын хїчдэлийн цахилгаан тоног тєхєєрємжинд таслуурын саатал
(татгалзал)-ыг орлох автоматик (ТСОА)-аар тоноглох шаардлагатай боловч доорх нєхцлїїд
бїрдсэн тохиолдолд 110-220 кВ-ын цахилгаан тоноглолыг ТСОА-гоор тоноглохгїй байхыг
зєвшєєрнє. Тухайлбал,
1. Холын бэтгэлээс цааш тогтворжилтын нєхцєлєєр шаардагдах мэдрэмж ба зєвшєєрєгдєх
таслалтын хугацаа нь хангагдаж байвал;
2. Бэлтгэл хамгаалалтын ажиллах їед сааталтай таслуурт шууд хамааралгїй єєр
таслуураар таслалт хийхэд ямар нэг элементийн тэжээл алдагдахааргїй байвал (жишээлбэл,
бїлэглэх шин, салбарлагатай шугам байхгїй)
Статорын ороомогийн утас нь шууд хєргєлттэй генератор бїхий цахилгаан станцуудад 110
кВ-ээс дээших хїчдэлтэй таслуур саатах їед генераторыг эвдрэлээс хамгаалахын тулд аливаа
нєхцлийг їл харгалзан ТСОА авч їзэх нь зїйтэй. Гэмтэл авсан цахилгаан тєхєєрємжийн шугам,
трансформатор, шиний аль нэг таслуур нь сааталтай тохиолдолд ТСОА нь саатсан таслууртай
зэргэлдээх элементийн таслуурыг таслахад їйлчлэнэ. Хэрэв реле-хамгаалалт нь тухайн
тоноглолоос тусд нь тавигдах гїйдлийн трансформатороос тэжээгдэж байгаа нєхцєлд ТСОА нь
тоноглолын таслуур ба гїйдлийн трансформаторын хоорондох холбоос (бїс) дээр їїсч болох
богино залгалтг мэдэрч їйлчлэх чадвартай байвал зохино.
Бїх элемэнт (ж: зєвхєн шугаманд гарах богино залгалтын їед) дээрээ биш ганц нэгд нь
сааталтай таслуур бїхий сїлжээнд болох богино залгалтынїед хялбарчилсан (бїдїївчтэй) ТСОА
хэрэглэхийг зєвшєєрнє. 35-220 кВ-ын хїчдэлийн тоноглолд зєвхєн шин холбоосны (бїлгийн)
таслуурыг таслах їйлчилгээтэй тєхєєрєг хэрэглэхийг зєвшєєрнє. Холын бэлтгэл хамгаалалтын їр
нєлєєлєл хангалтгїй нєхцєлд ойрын бэлтгэл хамгаалалтын найдвартай ажиллагааг ТАСОА-д
нэмэлт хийх замаар дээшлїїлэх арга хэмжээг авах шаардлагатай.
3.2.15. Тусгай бїрдэл хэлбэртэй бэлтгэл хамгаалалтыг ажиллагаанд байгаа элементїїдийн
хувьд їндсэн ба бэлтгэл хамгаалалтын засвар хийх буюу бие биеэс нь хамааралгїйгээр шалгах
боломжийг бїрдїїлэх боломжтой хийвэл зохино. Ингэхдээ їндсэн ба бэлтгэл хамгаалалтыг
дїрмийн дагуу гїйдлийн трансформаторын тусдаа байх хоёрдогч ороомгуудаас тэжээх ёстой. 220
кВ ба тїїнээс дээш хїчдэлийн ЦДШ-ын їндсэн ба бэлтгэл хамгаалалтыг тэжээлийг шуурхай
удирдлагын тогтмол гїйдлийн янз бїрийн автомат таслуураар дамжуулан єгєх шаардлагатай.
3.2.16. Янз бїрийн тєрлийн реле-хамгаалалтын мэдрэмжийг їнэлэхдээ доорх байдлаар
тодорхойлогдох мэдрэмжийн коэффициентийн тусламжтайгаар гїйцэтгэвэл зохино. Їїнд:
БЇЛЭГ 3. РЕЛЕ-ХАМГААЛАЛТ БА АВТОМАТИК 176
БД 43-101-03
* Гэмтлийн нєхцєлд єсєн нэмэгдэх хэмжигдэхїїнийг мэдэрч ажиллах хамгаалалтын хувьд;
хамгаалалтын хїрээнд їїсэх металл богино залгалтынїеийн хэмжигдэхїїн (жишээлбэл, гїйдэл
буюу хїчдэл)-ний тооцооны утгыг хамгаалалтын ажиллах параметрт харьцуулсан харьцаагаар;
* Гэмтлийн нєхцєлд буурч багасах хэмжигдэхїїнийг мэдэрч ажиллах хамгаалалтын хувьд:
хамгаалалтын ажиллах параметрийг хамгаалалтын хїрээнд їїсэх металл богино залгалтынїеийн
хэмжигдэхїїн (жишээлбэл, хїчдэл буюу эсэргїїцэл)-ийн тооцооны утганд харьцуулдсан
харьцаагаар г.м.
Хэмжигдэхїїний тооцооны утгыг эрчим хїчний системийн ажлын байж болох бодит горимын
хувьд гэмтлийн хамгийн хїнд, таагїй нєхцєлийг иш їндэс болгон тогтоох ёстой.
3.2.17. Їндсэн хамгаалалтуудын мэдрэмжийг їнэлэхдээ тэдгээрийн мэдрэмжийн хамгийн
бага коэффициентийг хангах зарчмыг їндэс болгон дараах байдлаар авбал зохино. Їїнд:
1. Чиглэлтэй, чиглэлгїй; хїчдэлийн асаалттай, асаалтгїй их гїйдлийн хамгаалалт, тїїнчлэн
урвуу ба нойлын дарааллын бїрэлдэхїїн хэсгийг багтаах гїйдлийн нэг шаталсан чиглэлтэй,
чиглэлгїй хамгаалалтуудынын хувьд:
* гїйдэл, хїчдэлээр ажиллах хэсэг (элемент)-т - 1,5;
* урвуу ба нойлын дараалал бїхий чадлын чиглэлтэй элементийн хувьд чадалд 2,0;
гїйдэл ба хїчдэлд 1,5 орчим;
* бїрэн гїйдэл ба хїчдлийн утганд залгагдах, чадлын чиглэлтэй хамгаалалтын
элементийн чадлын хэсэгт нормчлогдохгїй ба харин гїйдэлд 1,5 орчим байх ёстой. Харин нам
талдаа 0,23-0,4 кВ хїчдэлтэй хїчний трансформаторын их гїйдлийн хамгаалалтын хувьд
мэдрэмжийн хамгийн бага коэффициент 1,5 орчим байж болно.
2. Гїйдэл буюу хїчдэлийн бїрэн хэмжигдэхїїнд болон нойл (саармаг)-ийн дарааллын утганд
залгагдах чадлын урсгалын чиглэлтэй, чиглэлгїй гїйдэл ба хїчдэлийн буюу гїйдлийн
шаталсан хамгаалалтуудын хувьд:
* хамгаалагдах хэсгийн тєгсгєлд їїсэх богино залгалтнд ажиллах шатлалын гїйдэл
ба хїчдэлийн элементэд бэлтгэл їйлчлэлийг тооцохгїйгээр бол-1,5; харин найдвартай ажиллах,
сонгон таслах бэлтгэл шатлалд бол-1,3; хэрэв шугамын эхлэл, тєгсгєлийн хэсэгт шиний тусгай
хамгаалалтанд харгалзах мэдрэмжийн коэффициент (1,5 ба 1,3 орчим)-той нойл (саармаг)
дарааллын хамгаалалтын шатлалд бол угсруулах таслалтын горимыг хангаж байвал зєвшєєрнє.
* урвуу ба нойл дараалалын чадлын чиглэлийн элементэд бол чадлын хувьд 2,0;
гїйдэл ба хїчдэлийн хувьд 1,5 орчим;
* гїйдэл ба хїчдэлийн бїрэн утганд залгагдах чадлын чиглэлийн элементэд чадлаар
норм тогтоохгїй бєгєєд гїйдлээр бол 1,5 орчим байвал зохино;
3. Фаз хоорондын богино залгалтаас хамгаалах зайн хамгаалалтын хувьд:
* дурын тєрлийн асаалтын тєхєєрєг ба гуравдугаар шатлалын зайн элементэд 1,5
орчим;
* шугамын хамгаалагдах хэсгийн тєгсгєлд їїсэх богино залгалтынзориулалттай
хоердугаар шатлалын зайн элементэд бэлтгэл їйлчлэлийг тооцохгїй бол-1,5; хамгаалатын
гуравдугаар шатлалтай бол 1,25; тухайн цэгт гэмтэлтэй байхад заагдсан элементийн гїйдлийн
мэдрэмж нь 1,3 орчим байх ёстой.
4. Генератор, трансформатор, шугам болон бусад тоноглолын дагуух ялгаврын
хамгаалалт, тїїнчлэн шинийн бїрэн ялгаврын хамгаалалтын хувьд 2,0 орчим; генераторын
хїчдэлийн шинийн бїрэн биш ялгаварт, зайн хамгаалалтын гїйдлийн асаалтын элементийн
мэдрэмж нь 2,0 байх ёстой ба харин генераторын хїчдлийн шиний бїрэн биш ялгаварт, гїйдлийн
хамгаалалтын нэгдэх шатлал нь салгавч (отсечка) хэлбэрээр хийгдсэн бол шин дээр їїсэх богино
залгалтын хувьд 1,5 орчим гэж авах ёстой.
Генератор, трансформаторын ялгаварт хамгаалалтын хувьд мэдрэмжийн коэффициентыг
тэдгээрийн гаргалгаан дээр їїсэх богино залгалтынгїйдлээр шалгах хэрэгтэй. Ингэхдээ
мэдрэмжийн коэффициентын хамаарах утганаас гадна ороомгийн утсууд нь шууд хєргєлттэй усан
ба турбогенераторуудын хамгаалалтын ажиллах гїйдлийг генераторын хэвийн (нэрэлсэн, номинал)
гїйдлээс багаар авах нь зїйтэй. 63 кВА ба тїїнээс дээш чадлын автотрансформатор, єсгєх
трансформаторын хамгаалалтын ажиллах гїйдлийг тоормослолтыг тооцохгїйгээр хэвийн гїйдлээс
(автотрансформаторын хувьд харгалзах нэгмаягийн чадлын гїйдлээс) нь багаар, харин 25 кВА,
тїїнээс дээш чадлын бусад трансформаторын хувьд хамгаалалтын ажиллах гїйдлийг
тоормослолтыг тооцолгїйгээр, тэдгээрийн нэрэлсэн (номинал) гїйдлийн утгыг 1,5 дахин єсгєснєєс
ихгїйгээр авах нь зїйтэй.
БЇЛЭГ 3. РЕЛЕ-ХАМГААЛАЛТ БА АВТОМАТИК 177
БД 43-101-03
Трансформатор болон генератор-трансформаторын блокын ялгавартай хамгаалалтын
мэдрэмжийн коэффициентийг 2,0-т хїргэх нь техникийн талаас боломжгїй, эсвэл хамгаалалтыг хэт
нарийн тєвєгтэй болгохоор бол доор дурьдсан тохиолдолд уг коэффициентийг 1,5 хїртэл
бууруулахыг зєвшєєрнє. Їїнд:
а) 80 КВА хїртэлх чадлын бууруулах трансформаторын намын гаргалгаан дээр їїсэх богино
залгалтын їед хїчдэлийн тохируулгыг тооцож тодорхойлох нєхцєлд;
б) трансформаторыг хїчдэлд залгах, эсвэл тэжээгч талуудын аль нэг нь тасрахад їїсэх тїр
зуурын горимын їед;
Гэмтсэн шинд аль нэг тэжээлийн элементийг залгаж хїчдэл єгєх горимын їед шинийн
ялгаврын хамгаалалтын мэдрэмжийн коэффициентийг 1,5 хїртэл бууруулахыг зєвшєєрнє.
Ялгаврын хамгаалалтын хїрээнд багтах (хамаарах) трансформаторын нам хїчдэлтэй талд
тавигдсан реакторын цаана їїсэх богино залгалтынїед трансформаторын ялгаврын хамгаалалтын
мэдрэмжийн коэффициентыг мєн 1,5-аар авах нь зїйтэй. Харин ялгаварт хамгаалалтаас гадна
реакторыг хїрээндээ багтаасан бєгєєд реакторын цаадах цэгт їїсэх богино залгалтынїед мэдрэмж
нь шаардлага хангахуйц ямар нэг хамгаалалт байх нєхцєлд ялгаврын хамгаалалтын мэдрэмжийн
коэффициент нь богино залгалтын энэ цэгт шаардагдах хэмжээнээс доогуур байж болно.
5. Зэрэгцээ ажиллах шугамын чадлын чиглэлтэй, хєндлєн ялгаварт хамгаалалтын
хувьд:
* газардлага ба фаз хоорондын богино залгалтаас хамгаалах иж бїрэн хамгаалалтын
ажиллуулах элементийн гїйдэл ба хїчдэлийн релений хувьд, хэрэв гэмтэлтэй шугамын эх ба
тєгсгєлийн таслуурууд залгаастай (адилхан мэдрэмжтэй цэгт) тохиолдолд 2,0; гэмтсэн шугамын
эсрэг талын таслуур тасархай бол 1,5 орчим;
* нойлын дараалалд залгагдах чадлын чиглэлтэй элементийн хувьд, хэрэв шугамын
хоёр талын таслуурууд залгаатай бол чадалд 4,0; гїйдэл ба хїчдэлд 2,0; харин эсрэг талын нь
таслуур тасархай бол чадалд 2,0; гїйдэл ба хїчдэлд 1,5 орчим;
* гїйдэл ба хїчдэлийн бїрэн утганд залгагдах тохиолдолд чадлын чиглэлийн хувьд
нь нормчлохгїй. Харин гїйдлийн хувьд хоёр талаасаа шугам залгаастай тохиолдолд 2,0; эсрэг
талын таслуур тасархай бол 1,5 орчим гэж тус тус авах нь зїйтэй.
6. Єндєр їелзлийн хоригтой, чиглэлтэй хамгаалалтын хувьд:
* урвуу буюу нойлын дараалалд таслах хяналтын хэлхээний чадлын чиглэлийн хувьд
чадалд 3,0; гїйдэл ба хїчдэлд 2,0 орчим;
* таслах хяналтын хэлхээний асаалтын элементийн хувьд гїйдэл ба хїчдэлд 2,0,
эсэргїїцэлд 1,5 орчим гэж тус тус авах нь зїйтэй.
7. Ялгаварт-фазын, єндєр їелзлэлийн хамгаалалтанд:
* таслах хяналтын хэлхээ, асаалтын элементийн хувьд гїйдэл ба хїчдэлд 2,0;
эсэргїїцэлд 1,5 орчим гэж авна.
8. 1 МВт хїртэлх чадлын генератор, трансформатор дээр тавигдах гїйдлийн хугацаагїй
хамгаалалтын гїйдлийн салгавч (отсечка)-ын хувьд хамгаалалт тавигдах цэгт болох богино
залгалтын їед 2,0 орчим гэж авбал зохино.
9. Тусгаарлагдсан саармагтай сїлжээн дэх кабель шугам дээрх газардлагын хамгаалалтын
(дохиололд ажиллах ба таслахад) хувьд:
* їндсэн їелзэлийн гїйдлийг мэдрэх (хянах) хамгаалалтанд 1,25;
* нэмэгдїїлсэн їелзэлийн гїйдлийг мэдрэх хамгаалалтанд 1,5 орчим гэж авах нь зїйтэй.
10. Тусгаарлагдсан саармагтай сїлжээний агаарын шугаман дээрх газардлагын
хамгаалалтанд дохионд ажиллах ба таслах нєхцєлд 1,5 орчим байна.
Энэхїї шаардлагын 1,2,5 ба 7-д заагдсан мэдрэмжийн коэффициентийг тодорхойлоход
дараах нєхцлийг харгалзвал зохино. Їїнд:
1. Чадлын чиглэлээр ажиллах нєлєєлгийн релений чадлын мэдрэмжийг тїїнийг зєвхєн
урвуу ба нойл дарааллын гїйдэл, хїчдлийн (бїрдїїлэх) утганд залгагдах нєхцєлєєр шалгана.
2. Абсолют буюу фазын утгуудыг єєр хооронд нь жиших схемийн зарчимаар хийгдсэн
чадлын чиглэлийн релений мэдрэмжийг, хэрэв гїйдэл ба хїчдэлийн бїрэн утганд залгагдах бол
гїйдлээр нь; урвуу ба нойл дарааллын гїйдэл ба хїчдэлд залгагдах бол гїйдэл ба хїчдэлээр нь тус
тус шалгана.
БЇЛЭГ 3. РЕЛЕ-ХАМГААЛАЛТ БА АВТОМАТИК 178
БД 43-101-03
3.2.18. Цуглуулах шинд холбогдох генераторын хувьд тїїний статорын ороомгийн
газардлагыг таслах зориулалттай гїйдлийн хамгаалалтын мэдрэмжийг тодорхойлохдоо тїїний
ажиллах гїйдлийг 5 А-аас ихгїйгээр авбал зохих боловч 5,5 А-д хїргэж хэтрїїлэх тохиолдол байж
болох юм. Генератор-трансформаторын хослолд холбоотой генераторын статорын ороомгийн 1
фазын газардлагаас тїїний нийт ороомгийг хамгаалах хамгаалалтын мэдрэмжийн коэффициентыг
2,0-оос багагїйгээр, нойл дарааллын хїчдэлийн ороомгийг хэсэгчлэн хамгаалах хамгаалалтын
хувьд ажиллах хїчдлийг 15 В-оос ихгїйгээр авах ёстой.
3.2.19. Хувьсах гїйдлийн цахилгаан-соронзон салаалгагїй бїдїївчээр ажиллах
хамгаалалтын мэдрэмжийг шалгахдаа (салаалгын) хаалтыг нээсний дараах гїйдлийн
трансформаторын бодит алдааг тооцоолох хэрэгтэй. Таслах цахилгаан-соронзоны бїтэлтэй
ажиллах нєхцєлийг хангасан мэдрэмжийн коэффициентын доод утга нь 3.2.17, 3.2.18-д заагдсан
хамгаалалтын мэдрэмжийн утгуудаас 20 %-иар (их) илїї байвал зохино.
3.2.20. Зэргэлдээх элементийн тєгсгєлд болон хамгаалалтын хїрээнд багтаж буй цуваа
залгагдах элементїїдийн аль холынх дээр їїсэх богино залгалтаас хамгаалах бэлтгэл
хамгаалалтын мэдрэмжийн коэффициентын доод утга нь:
* гїйдэл, хїчдэл, эсэргїїцлээр ажиллах хэсгийн хувьд-1,2;
* урвуу ба нойл дараалалд залгагдсан чадлын чиглэлийн хэсэгт, чадалд -1,4, гїйдэл,
хїчдэлд- 1,2;
* гїйдэл, хїчдэлийн бїрэн утганд залгагдах чадлын чиглэлийн хэсэгт чадалд
нормчлохгїй бєгєєд гїйдлийн хувьд 1,2 байна. Ойрын бэлтгэлийн орлох бэлтгэл хамгаалалтын
шатлалын мэдрэмжинд їнэлгээ єгєхдєє 3.2.17, 3.2.18-д дурьдсан утгууд дээр їндэслэх хэрэгтэй.
3.2.21. Шугаманд нэмэгдэл хамгаалалтын зориулалтаар тавигдсан гїйдлийн хугацааны
барилтгїй хамгаалалтын салгавч (отсечка)-ын мэдрэмжийн коэффициент нь уг хамгаалалт
суурилагдсан газарт гарах богино залгалтынмэдрэмж сайтай нєхцєлд 1,2 байх ёстой.
Хэрэв дараах элементийн хамгаалалт нь ємнєх элементийн хамгаалалтын хангалттай
мэдрэмжгїйгээс шалтгаалан саатал гарах тохиолдолд, эдгээр хамгаалалтуудын мэдрэмжийг єєр
хооронд нь уялдуулж зохицуулах хэрэгтэй. Алсын бэлтгэлийн зориулалттай эдгээр хамгаалалтын
шатлалыг хооронд нь зохицуулаагїйгээс дараах элементийн хамгаалалтын хангалгїй мэдрэмжээс
болж богино залгалтг таслахгїйд хїрвэл аюултай уршиг їїсч болох юм.
3.2.22. Гїн газардуулсан саармагтай сїлжээнд хїчний трансформаторын саармагийн
газардуулгын горимын реле-хамгаалалтын нєхцєлийг иш їндэс болгон, газардсан їеийн гїйдэл,
хїчдлийн утга нь цахилгаан эрчим хїчний системийн ашиглалтын бїх боломжит горимд сїлжээний
элементїїдийг хамгаалах реле-хамгаалалтын їйлчилгээг хангаж байгаа эсэхээр сонголт хийнэ.
Хоёр ба гурван талаасаа тэжээлтэй єсгєх трансформаторын хувьд нейтралын гаргалга
талаасаа ороомогийн бїрэн биш тусгаарлагатай байвал нэг фазын газардлагатай 110-220 кВ-ын
шин ба сїлжээний хэсэгт тусгаарлагдсан нейтралтай ажлын горим їїсэхээргїй байвал зохино.
3.2.23. Богино холбоог таслах реле-хамгаалалтын гїйдлийн хэлхээг тэжээх гїйдлийн
трансформатор нь доор дурьдсан шаардлагуудыг хангасан байвал зохино:
1. Хамгаалалтын хїрээний гадна їїсэх богино залгалтын їед реле-хамгаалалтыг дэмий
ажиллуулахгїй байлгах їїднээс гїйдлийн трансформаторын (бїрэн, гїйдлийн) алдаа нь 10%-иас
ихгїй байх ёстой. Тусгай арга хэмжээний дїнд нилээд алдаатай ч зєв ажиллах хамгаалалт,
тухайлбал, шиний тормостой ялгаварт хамгаалалт ашиглах нєхцєлд их алдаатай трансформатор
хэрэглэхийг зєвшєєрнє. Шин, трансформатор, генератор болон бусад тоноглолын гїйдлийн
ялгаварт хамгаалалтанд бол гїйдлийн трансформаторын бїрэн алдааг, бусад тєрлийн
хамгаалалтанд гїйдлийн алдааг тус тус тооцох хэрэгтэй. Хэрэв хамгаалалт нь хоёроос дээш тооны
трансформаторын гїйдлийн нийлбэрээр тэжээгдэхээр хийгдсэн тохиолдолд гадаад богино
залгалтын горимд бїрэн алдааг тооцож авна. Гїйдлийн трансформаторын боломжтой ачааллын
даацын тооцоонд бїрэн алдааг анхдагч єгєгдлєєр авахыг зєвшєєрнє.
2. Гїйдлийн трансформаторын алдааны утгыг хамгаалалтын хїрээний эхэнд їїсэх богино
залгалтынїед реле-хамгаалалтын ажиллагаа саатах боломжийг арилгах їїднээс чадлын
чиглэлийн, эсвэл гїйдлийн релений авалцааны чичиргээний хэвийн нєхцлийг хангахуйц нєхцєлєєр
БЇЛЭГ 3. РЕЛЕ-ХАМГААЛАЛТ БА АВТОМАТИК 179
БД 43-101-03
сонгосон релений тєрлийн зєвшєєрєгдєх утгаар, чадлын чиглэлийн болон эсэргїїцлийн чиглэлт
реленд хязгаарын зєвшєєрєгдєх нєхцєлєєр єнцгийн алдааг 50%-иас ихгїйгээр байлгавал зохино.
3. Хамгаалалтын хїрээнд їїсэх богино залгалтынїед гїйдлийн трансформаторын хоёрдогч
ороомгийн гаргалгын хїчдэл нь реле хамгаалалт, автоматик (РХА)-ийн шаардлага хангах хэмжээнд
байх ёстой.
3.2.24. Реле-хамгаалалт ба цахилгаан хэмжїїрийн багаж хэрэглэлийн гїйдлийн хэлхээг
дїрмийн дагуу гїйдлийн трансформаторын тус тусын хоёрдогч ороомогт холбох ёстой. Цахилгаан
тоноглолын єртгийг хямдруулах, хийцийг хялбарчлах зорилгоор реле-хамгаалалтанд тавих
шаардлагыг хангаж байгаа шууд їйлчилгээний анхдагч ба хоёрдогч реленїїд болон удирдлагын
хувьсах гїйдэлтэй хамгаалалтыг хэрэглэх нь зїйтэй.
Богино залгалтын хамгаалалтын удирдлагын хувьсах гїйдлийн тэжээлд хамгаалагдаж байгаа
элементэд тавигдах гїйдлийн трансформаторыг хэрэглэнэ. Мєн хїчдэлийн болон дотоод
хэрэгцээний трансформатор хэрэглэхийг зєвшєєрнє. Энэ їед тухайн нєхцлєєс шалтгаалан
таслуурын таслах ороомгийн цахилгаан соронзон салаалга, тэжээлийн блок, хуримтлуур бїхий
цэнэглэх тєхєєрєг зэрэг бїдїївчийн аль нэгийг хэрэглэнэ.
3.2.25. Сїлжээний горим ажиллагаа, їйлчлэлийн сонголт буюу бусад нєхцєлтэй уялдуулан
реле-хамгаалалтыг хэрэгцээтэй їед нь шуурхай їйлчилгээний хїмїїс ажлаас гаргах хэрэгслэлээр
хангасан байх ёстой. Ашиглалтын їеийн шалгалт, бїдїївчийн туршилт хийх зориулалттай
хэмжилтийн гаргалга, туршилтын блок, залгуурыг шаардлагатай цэгт байрлуулсан байвал зохино.
Генераторын хїчдэлтэй цуглуулах шинд ажиллах
турбогенераторын хамгаалалт
3.2.26. Генераторын хїчдэлтэй цуглуулах шинд залгагдах, 1 кВ-оос дээш хїчдэлтэй, 1 MВт-
аас дээш чадлын турбогенераторын хувьд доорхи эвдрэлийн тєрєл, хэвийн горим ажиллагаанд
гарсан гэмтлээс хамгааруулан реле-хамгаалалтын тєхєєргийг авч їзсэн байх шаардлагатай. Їїнд:
* Генераторын статорын ороомогийн фаз хоорондын ба тїїний гаргалга дээр їїсэх
богино залгалт;
* Статорын ороомогт їїсэх 1 фазын газардлага;
* Нэг нь статорын ороомог, нєгєє нь гадны сїлжээнд болох хоёрлосон (давхар)
газардлага;
* Статорын ороомгийн нэг фазын ороодос хооронд болох богино залгалт;
* Гадаад хэлхээний богино залгалт;
* (30 МВт-аас том чадлын) генераторын урвуу дарааллын гїйдлийн хэт ачаалалт;
* Статорын ороомогт їїсэх тэгшхэмт хэт ачаалалт;
* (Ороомгийн утасны шууд хєргєлттэй) генераторын роторын ороомгийн єдєєлтийн
гїйдлээр їїсэх хэт ачаалалт;
* Єдєєлтийн хэлхээнд хоёр цэгт їїсэх газардлага;
* Єдєєлт алдагдсанаас їїсэх асинхрон(асинхрон) горим; г.м.
3.2.27. Генераторын хїчдэлтэй, цуглуулах шинд залгагдах, 1 кВ-оос дээш хїчдэлтэй, 1 MВт-
аас багагїй чадлын (турбо)генераторыг хамгаалах реле-хамгаалалтын тєхєєргийг 3.2.27-ийн 1-3, 5,
7-д харгалзуулан авч їзнэ. Генераторын хїчдэлтэй цуглуулагч шинд холбогдсон, 1кВ-оос доош
хїчдэлтэй, 1MВт-аас бага чадлын генераторын хамгаалалтыг 3.2.42-д зааснаар гїйцэтгэнэ.
3.2.28. 1 кВ-оос дээш хїчдэлтэй, 1 MВт-аас их чадлын турбогенераторын статорын ороомогт
їїсэх фаз хоорондын богино залгалтоос хамгаалахад (хэрэв фазын ороомгууд саармаг цэгийн
талаас гаргалгаатай бол) ялгаварт гїйдлийн дагуух хамгаалалтыг хэрэглэнэ. Хамгаалалт нь
генераторын бїх таслуурыг таслах, роторын соронзон оронг унтраах, тїїнчлэн турбинийг зогсоох
їйлдэл хийнэ. Хамгаалалтын хїрээнд нь генератороос гадна тїїний генераторын хїчдэлийн шин
(таслуур) хїртэлх холбоос хамаарна.
Дагуух ялгаварт гїйдлийн хамгаалалтын ажиллах гїйдлийг 0,6 Iном.ген -оос ихгїйгээр авна. 30
МВт-аас бага чадлын, шууд бус хєргєлттэй генераторт бол 1,3-1,4 Iном.ген гэж авахыг зєвшєєрнє.
Хамгаалалтын гїйдлийн хэлхээний бїтэн байдлын хяналтыг ажиллах гїйдэл нь Iном.ген -оос давсан
тохиолдолд авч їзвэл зохино. Дагуух ялгаварт гїйдлийн хамгаалалт нь гїйдлийн тэнцлийн
БЇЛЭГ 3. РЕЛЕ-ХАМГААЛАЛТ БА АВТОМАТИК 180
БД 43-101-03
зєрїїгийн шилжих утганд ажиллахаас сэргийлэгдсэн байвал зохино (жишээ нь ханалттай гїйдлийн
трансформатор бїхий релений хувьд). Уг хамгаалалтыг 3 фазын 3 релений зарчимаар хийнэ.
Хэрэв газартай хоёрлон їїсэх давхар газардлагаас хамгаалагдах бол 30 МВт хїртэлх чадлын
генераторт 2 фазын 2 релений зарчимаар гїйцэтгэхийг зєвшєєрнє.
3.2.29. Бусад генератортай болон цахилгаан эрчим хїчний системтэй зэрэгцээ ажиллах 1 кВ-
оос дээш хїчдэлтэй 1 МВт-оос бага чадлын генераторын статорт їїсэх фаз хоорондын богино
залгалтын гэмтлээс хамгаалахад гїйдлийн хугацааны барилтгїй хамгаалалт хэрэглэнэ. Энэ
хамгаалалтын мэдрэмж хїрэлцээгїй тохиолдолд дагуух ялгаварт гїйдлийн хамгаалалтыг
хэрэглэнэ. Статорын ороомог нь саармаг цэгийн талдаа гаргалгаагїй том чадлын генераторуудад
мєн гїйдлийн хугацааны барилтгїй хамгаалалтыг хэрэглэнэ. Ганц нэгээрээ (зэрэгцээ бус) ажиллах,
1 кВ-оос дээш хїчдэлтэй, 1 МВт-аас доош чадлын генераторын статорын ороомгийн фаз
хоорондын богино залгалтынгэмтэлээс хамгаалахдаа гадаад хэлхээний богино залгалтын
хамгаалалтыг хэрэглэвэл зохино. (3.2.35-ийг їзэх) Хамгаалалт нь генераторын бїх таслуурыг
тасалж, соронзон оронг унтраах їйлдэл хийнэ.
3.2.30. Газардлагын багтаамжийн гїйдлийн бодит утга нь 5 А-аас давсан, 1 кВ-оос дээш
хїчдэлтэй генераторын статорын ороомогт їїсэх 1 фазын газардлагын гїйдлээс хамгаалахад
гїйдлийн хамгаалалтыг тавих ёстой. Энэ хамгаалалт нь газардлагын бїрэн гїйдэл, эсвэл тухайн
гїйдлийн дээд гармоник утгыг мэдэрч ажиллахаар хийгдэнэ. Уг хамгаалалтыг газардлагын
багтаамжийн гїйдэл 5 А-аас дооших тохиолдолд ч хэрэглэхийг зєвшєєрнє. Тїїнийг залгах
шаардлагатай нєхцєлд генераторын шууд гаргалгын дэргэд нойл дарааллын гїйдлийн
трансформатор суурилуулж гїйцэтгэвэл зохино. Газардлагын хамгаалалт тавигдаагїй, эсвэл
генераторын хїчдэлийн шинд (багтаамжийн) хуурмаг чадал їїсгїїр залгагдсанаас газардлагын
хамгаалалт ажиллахгїй нєхцєлд шин дээр суурилах тусгаарлагыг хянах зориулалттай дохиоллын
тєхєєргийг орлуулж болно.
3.2.31. Хэрэв генераторт 1 фазын газардлагын хамгаалалтын зориулалттай нойл дарааллын
гїйдлийн трансформатор тавих бол тухайн гїйдлийн трансформаторыг давхар (хоёрлосон)
газардлагаас сэргийлэх гїйдлийн хамгаалалтыг авч їзнэ. Газардлагын гїйдлийн их утганд
хамгаалалтын найдвартай ажиллагааг хангах їїднээс ханалттай гїйдлийн трансформатортой
релег ашиглавал зохино. Энэ хамгаалалт нь хугацааны барилтгїй, 3.2.29 буюу 3.2.30-д авч їзсэн
хамгаалалтын адил їйлчлэлтэй байх ёстой.
Статорын ороомгийн зэрэгцээ ороодсоос гаргалгаатай генераторын нэг фазын ороомгийн
ороодос хоорондын богино залгалтын гэмтэлд нэг системийн (1 фазын 1 релетэй) буюу 3.2.30-д
заасан хамгаалалтын адил їйлчлэлтэй, хугацааны барилтгїй хєндлєн ялгаварт гїйдлийн
хамгаалалтыг авч їзэх ёстой.
3.2.32. 30 МВт-аас дээш чадлын генераторт урвуу дарааллын гїйдлийн хэт ачаалал,
генераторын гадна їїсэх тэгшхэмт бус богино залгалтын гїйдлээс сэргийлэх зорилгоор хугацааны
хоёр хїлээлгэтэй таслалтанд їйлчлэх урвуу дарааллын гїйдлийн хамгаалалт тавина. Шууд
хєргєлттэй ороомог бїхий генераторт шатлалтай буюу хугацааны хїлээлгийн тодорхойломжоос
хамааралтай хамгаалалт хэрэглэнэ. Энэ нєхцєлд хоёр дахь хугацааны хїлээлгэнд шаталсан ба
хамааралтай тодорхойломж нь генераторын урвуу дарааллын гїйдлийн зєвшєєрєгдєх хэт
ачааллаас ихгїй байх ёстой.
Шууд бус хєргєлттэй ороомог бїхий генераторын хамгаалалтыг тїїний ороомгоор урвуу
дарааллын гїйдэл хоёр минутын турш гїйхэд зєвшєєрєгдєх хэмжээнээс хэтрэхгїй байх ажиллах
гїйдэлтэй хугацааны хамааралгїй барилттай, эсвэл генераторын гаргалга дээрх хоёр фазын
богино залгалтын зєвшєєрєгдєх хугацаанаас хэтрэхгїй байх хугацааны бага барилттай зарчимаар
гїйцэтгэвэл зохино. Таслалтанд їйлчлэх урвуу дарааллын гїйдлийн хамгаалалт нь хугацааны
хамааралгїй барилттай дохиололд їйлчлэх мэдрэмж бїхий элементээр тоноглогдох ёстой. Энэ
элементийн ажиллах гїйдэл нь тухайн генераторын урвуу дарааллын їргэлжийн зєвшєрєгдєх
гїйдлээс ихгїй байх ёстой.
3.2.33. 30 МВт-аас дээш чадлын генераторын хамгаалалт нь гадны 3 фазын тэгшхэмтэй
богино залгалтаас хамгаалахдаа фаз хоорондын хїчдэлд залгагдах бага хїчдлийн нэг реле, фазын
гїйдэлд залгагдах гїйдлийн нэг реле бїхий хїчдлийн хамгийн бага асаалгатай их гїйдлийн
хамгаалалтыг авч їзэх ёстой. Хамгаалалтын ажиллах гїйдэл нь 1,3- 1,5 Iном , ажиллах хїчдэл нь
0,5- 0,6 Uном орчим байвал зохино. Шууд хєргєлттэй ороомог бїхий генератор дээр дурьдсан
хамгаалалтын оронд нэг релетэй зайн хамгаалалт тавьж болно.
БЇЛЭГ 3. РЕЛЕ-ХАМГААЛАЛТ БА АВТОМАТИК 181
БД 43-101-03
3.2.34. 1 МВт-аас 30 МВт хїртэлх чадлын генераторын хувьд гадаад богино залгалтаас
хамгаалахдаа фаз хоорондын хїчдэлд холбогдох бага хїчдэлийн ганц реле ба тїїний хэлхээг
салгах урвуу дарааллын хїчдэлийн шїїлт-релений нэг тєхєєрєг бїхий хїчдэлийн хосломол
асаалгатай их гїйдлийн хамгаалалтыг хэрэглэнэ. Энэ хамгаалалтын бага хїчдлийн элементийн
ажиллах гїйдэл, хїчдэлийг 3.2.33-т зааснаар авч, хїчдлийн шїїлт-релений тєхєєргийн ажиллах
хїчдэлийг урвуу дарааллын хїчдэлийн (0,1-0,12) Uном утгатай харьцуулж авбал зохино.
3.2.35. 1 кВ-оос дээш хїчдэлтэй, 1 МВт хїртэлх чадлын генераторын гадаад богино
залгалтнд, ороомгийн саармаг цэг талд суурилуулах гїйдлийн трансформатороос тэжээгдэхээр
хийгдсэн их гїйдлийн хамгаалалтыг хэрэглэнэ. Хамгаалалтын тавилыг ачааллын гїйдлээр
тодорхой хэмжээний нєєцтэйгээр авна. Мєн хїчдэлийн бууралтын хялбарчилсан хамгаалалт
(гїйдлийн релегїйгээр) хэрэглэхийг зєвшєєрнє.
3.2.36. 1 МВт-аас дээш чадлын генераторыг гадны богино залгалтын гїйдлээс хамгаалах
реле-хамгаалалт нь удаах шаардлагуудыг хангасан байвал зохино. Тухайлбал,
1) Хамгаалалт нь генераторын ороомгийн саармаг (нейтрал) талын гаргалгаанд тавьсан
гїйдлийн трансформаторт холбогдох;
2) Хэрэв генераторын хїчдэлтэй шин нь бїлэглэн секцлэгдсэн байвал хамгаалалтыг хоёр
шатлалт хугацааны барилттайгаар гїйцэтгэвэл зохино. Хугацааны бага барилттай нь шин
холболтын болон секц холбогч таслуурыг таслахад їйлчлэх, их барилттай нь генераторын
таслуурыг таслах, соронзон оронг унтраахад їйлчлэх г.м.
3.2.37. Ороомгийн шууд хєргєлттэй генераторт тїїний роторыг їндсэн буюу бэлтгэл
єдєєгїїртэй генераторын хэт ачааллаас сэргийлэх хамгаалалт тавих ёстой. Хамгаалалт нь
роторын гїйдэл, хїчдэлийн єєрчлєлтийг мэдэрч ажиллахаас гадна гїйдлийн хамааралтай ба
хамааралгїй хугацааны барилттай байж, генераторын таслуурыг таслах, соронзон орныг унтраах
їйлдлийг гїйцэтгэвэл зохино. Хамгаалалтаас хугацааны бага барилттай нь роторын ачаалалыг
хєнгєлєх їйлчлэлтэй хийгдэх ёстой.
3.2.38. Тэгшхэмтэй хэт ачааллаас їїсэлтэй гїйдлээс генераторыг хамгаалахдаа статорын
ороомгийн 1 фазыг ашиглан хугацааны барилттай дохиололд ажиллах их гїйдлийн маягийн
хамгаалалтыг хэрэглэнэ. Тэгшхэмтэй хэт ачааллын їед ороомгийн шууд хєргєлттэй генераторыг
автоматаар таслалт хийх, ачааллыг хєнгєлєх шаардлагатай бол 3.2.37–ийн заалтыг мєрдєж,
улмаар турбогенераторын тэгшхэмтэй хэт ачааллаас їїсэлтэй роторын хэт ачааллыг мэдэрч
ажиллах роторын хамгаалалт хэрэглэхийг зєвшєєрнє.
3.2.39. Турбогенераторуудын єдєєлтийн хэлхээний хоёр дахь цэгт їїсэх газардлагаас
хамгаалалт нь єєр хоорондоо єдєєлтийн хэлхээний їзїїлэлтээрээ ойролцоо хэд хэдэн (3-аас
олонгїй) генераторт їйлчлэх зориулалттай нэг бїрдмэл хамгаалалт хэрэглэвэл зохино. Энэ
хамгаалалт нь тусгаарлагын байдалд їечлэн тавих хяналтаар илрэх єдєєлгийн хэлхээний аль нэг
цэгийн газардлагын їед ажиллагаанд залгагдаж байхаар хийгдэх ёстой. Хамгаалалт нь шууд
хєргєлттэй генераторт бол таслуур таслах, соронзон оронг унтраах, шууд бус хєргєлттэй
генераторын хувьд бол дохиололд ажиллах буюу таслалт хийхээр гїйцэтгэгдсэн байвал зохино.
3.2.40. Ороомгийн шууд хєргєлттэй генераторт єдєєлтийн алдагдалтай асинхрон горимоос
сэргийлэх хамгаалалтын тєхєєрєг тавьж болно. Энэ хамгаалалтын оронд соронзон оронг
автоматаар унтраах тєхєєргийн байрлалаар ажиллах асинхрон горимыг автоматаар илрїїлэх
тєхєєргийг авч їзэхийг зєвшєєрнє. Хамгаалалтын дээр дурьдсан тєхєєрєг ажиллах буюу асинхрон
горимыг зєвшєєрєх генератор дээрх СОУА тасрах їед єдєєлтийн алдагдлын тухай дохиолол
єгєгдєх ёстой. Асинхрон горимын ажиллагааг їл тэвчих генераторууд болон систем дэх хуурмаг
чадлын дутуудалтай нєхцєлд єдєєлтєє алдсан бусад генераторыг сїлжээнээс дээрхи тєхєєрєг
(хамгаалалт буюу соронзон оронг автоматаар унтраах)-ийн їйлчлэлээр шууд таслагдах ёстой.
3.2.41. 1 кВ хїртэлх хїчдэлтэй 1 МВт-аас доош чадлын, саармаг нь газардаагїй
генераторуудыг бїх тєрлийн гэмтэл, ажлын хэвийн бус горимоос хамгаалах їїднээс тэдгээрийн
хамгаалалтыг их гїйдлийн салгавчтай автомат таслуур буюу хоёр фазын хийцтэй их гїйдлийн
хамгаалалт бїхий таслуурын гаргалган дээр тавьж єгвєл зохино. Хэрэв саармаг цэг талдаа
гаргалгаатай генераторын хувьд дээрх хамгаалалтыг боломжтой бол энэхїї гаргалгаанд тавигдах
БЇЛЭГ 3. РЕЛЕ-ХАМГААЛАЛТ БА АВТОМАТИК 182
БД 43-101-03
гїйдлийн трансформаторт залгах нь зїйтэй. Саармаг цэг нь гїн (шууд) газардах генераторуудын
хувьд дээр дурьдсан хамгаалалтыг гурван фазын зарчимаар хийвэл зохино.
(3) 6 кВ ба тїїнээс дээш хїчдэлтэй єндєр талын ороомог бїхий
трансформатор ба салаалгын реакторын хамгаалалт
3.2.42. Аливаа трансформатор нь доор дурьдсан гэмтэл, ажлын хэвийн бус горимоос
хамгаалагдсан байвал зохино. Їїнд:
1) Ороомог, гаргалгаанууд дээр їїсэх фаз хоорондын богино залгалт;
2) Гїн газардах саармаг цэгтэй сїлжээнд ажиллах трансформаторын хувьд ороомог,
гаргалгаанууд дээр їїсэх нэг фаз-газрын богино залгалт (газардлага);
3) Ороомгийн ороодос хоорондын залгалт;
4) Гадны богино залгалтаас їїсэлтэй трансформаторын ороомогийн гїйдэл;
5) Хэт ачааллаас їїсэлтэй ороомогийн гїйдэл;
6) Тосны тївшин буурах;
7) 500 кВ-ын оруулгын тусгаарлагын хэсэгчилсэн нэвтрэлт,
8) Аюулгїй ажиллагааны шаардлагын їїднээс (3.2.96-д заагдсан) трансформатор нь нэг
фазын газардлагаар тасрах сїлжээг тэжээж байвал тусгаарлагдсан саармагтай 3-10 кВ-ын
сїлжээнд їїсэх нэг фазын газардлага.
Тїїнээс гадна 220 кВ, тїїнээс доош хїчдэлтэй автотрансформаторын 6-35 кВ-ын талд гарах
нэг фазын газардлагаас тус тус хамгаалах шаардлагатай.
500 кВ хїртэл хїчдэлтэй салаалгын реакторыг тєрєл бїрийн гэмтэл ба хэвийн биш горимоос
хамгаалахын тулд реле-хамгаалалтын тєхєєрєг авч їзэх нь зїйтэй.
3.2.43. Хийн ялгаралтын улмаас бий болох арьсны дотоод гэмтэл ба тосны тївшиний
бууралтаас хамгаалах хийн хамгаалалтыг 6,3 МВА ба тїїнээс их чадлын трансформатор, 630 кВ.А
ба тїїнээс их чадлын їйлдвэрийн зориулалтай бууруулах трансформаторт заавал тавибал зохино.
Хийн хамгаалалтыг 1-4 МВ.А чадалтай трансформаторт тавьж болно.
Хийн хамгаалалт нь трансформатор доторх хийн сул ялгарал, тосны тївшингийн бууралтын
дохиололд їйлчлэх ба хийн хїчтэй ялгарал, тосны тївшингийн цаашдын бууралтын їед таслах
арга хэмжээг авах ёстой. Трансформаторын арьсны доторх гэмтэх, тїїнээс їїсэлтэй хийн
ялгаралаас хамгаалахад даралтын реле, тосны тївшингийн бууралтаас хамгаалахад тэлэгч саван
доторх тївшиний реле зэргийг ашиглаж болно.
Тосон дотор нум унтраах зарчимтай хїчдэлийг ачаалалтай їед тохируулах (ХАТ)
автоматикийн авалцааны тєхєєрєгт тусгайд нь хийн реле буюу даралтын реле тавьж єгєх нь
зїйтэй. Тусгай хийцийн баканд байрлах ХАТ-ын сонголт бїхий тєхєєргийн хамгаалалтанд тусгай
хийцийн хийн реле авч їзэж болно. Хийн хамгаалалтын таслагч элементыг дохиололд шилжїїлэх,
хийн релений таслагч ба дохиоллын элементїїд тус тусдаа дохиолол єгєх боломжтой (сигналыг
ялгах боломжтой) хийгдсэн байвал зохино. Таслах элементийн їйлчлэл бїхий хийн хамгаалалтыг
доор дурьдсан тохиолдолд зєвхєн дохиолол єгєхєєр ажиллуулна. Їїнд:
1. Газар хєдлєлийн голомттой бїс нутагт суурилагдах трансформаторт;
2. Єндєр талдаа таслуургїй, їйлдвэрийн цехэд тавигдах 2,5 МВ.А, тїїнээс доош чадлын
трансформаторт;
3.2.44. Трансформаторын дотоод ороомогт болон гаргалгаан дээр їїсэх гэмтэлд доорх
хамгаалалтыг авч їзвэл зохино. Їїнд:
1. 6,3 МВА, тїїнээс дээш чадлын трансформатор, 500 кВ-ын салаалгын реактор, тїїнчлэн
гэмтэлтэй трансформаторыг сонгон таслаж байх зорилгоор тавигдах зэрэгцээ ажиллагаанд байгаа
4 МВ.А чадалтай трансформаторт дагуух ялгавартай гїйдлийн хугацааны барилтгїй хамгаалалт
хэрэглэх ёстой. Энэ хамгаалалтыг хэрэв гїйдлийн салгавч (отсечка) нь шаардлагатай мэдрэмтгий
чанарыг хангахгїй, харин их гїйдлийн 0.6 сек-ээс их хугацааны барилтгїй их гїйдлийн
хамгаалалттай, эсвэл трансформатор нь газар хєдлєлийн бїс нутагт суурилагдах бол 1 МВ.А-аас
доош чадлын трансформаторуудад тавихыг зєвшєєрнє.
БЇЛЭГ 3. РЕЛЕ-ХАМГААЛАЛТ БА АВТОМАТИК 183
БД 43-101-03
2. Хэрэв ялгаварт гїйдлийн хамгаалалт хэрэглээгїй нєхцєлд трансформаторын ороомгийн
(нэг) хэсгийг хамаарах ба улмаар тэжээлийн талд тавигдах бол их гїйдлийн хугацааны барилтгїй
хамгаалалт хэрэглэнэ. Дээр дурьдсан хамгаалалтууд нь трансформаторын бїх таслуурыг таслах
їйлчлэлтэй байвал зохино.
3.2.45. Дагуух ялгаварт гїйдлийн хамгаалалтанд соронзлогч гїйдлийн тїр зуурын єсєлт,
гїйдлийн тэнцлийн зєрїїгийн тогтворжсон ба шилжилтийн їеийн утгууд зэрэгт ажиллахаас
сэргийлэн тусгай гїйдлийн реле (хурдан ханалттай гїйдлийн трансформатор, саатуулагч ороомог)
реле ашиглаж болно. Хэрэв мэдрэмж нь хїрэлцээгїй бол 25МВ.А хїртэлх чадлын
трансформаторын хамгаалалтанд соронзлогч гїйдлийн тїр зуурын єсєлт, гїйдлийн тэнцлийн
зєрїїгийн шилжилтийн утгууд зэргээс сэргийлэн гїйдлийн реле ашиглахыг зєвшєєрнє. Дагуух
ялгаварт хамгаалалтын їйлчлэх хїрээнд трансформаторыг цуглуулах шинтэй холбох холбоосыг
багтаасан байвал зохино. Хэрэв трансформаторыг шинтэй холбогдох хэсгийн гэмтэл, богино
залгалтыг шаардлагатай хугацаанд таслах чадвартай, хурдан їйлчилгээтэй хамгаалалттай бол
ялгавартай хамгаалалтанд трансформаторт оруулж суулгасан гїйдлийн трансформаторыг
ашиглахыг зєвшєєрнє. Трансформаторын нам талд реактор суурилагдах бол тїїний цаад талд
їїсэх богино залгалтын їед хамгаалалтын мэдрэмж хїрэлцээгїй нєхцєлд реакторын хамгаалалтыг
хэрэгжїїлэхийн їїднээс трансформаторын нам талын гаргалган дээр гїйдлийн трансформатор
нэмж тавьж болно.
Трансформатор, автотрансформатор, салаалгын реакторын хийн болоод ялгавартай
хамгаалалтанд гал унтраах тєхєєрємжийг ажиллуулах мэдээлїїр (датчик) хамтатгахыг хориглоно.
Гал унтраах тєхєєрємжийн асаалтын схемийг гал илрїїлэх тусгай байгууламжаас удирдах ёстой.
3.2.46. Трансформаторыг шугамд таслуургїйгээр шууд холбогдох (шугам-трансформаторын
болоок) тохиолдолд трансформаторын гэмтлийг таслахын тулд доор дурьдсан арга хэмжээнїїдийн
аль нэгийг хэрэгжїїлсэн байвал зохино. Тухайлбал,
1. Нэг фазын (шууд газардуулсан саармагтай сїлжээнд) болон фаз хоорондын
(тусгаарлагдмал саармагтай сїлжээнд) хиймэл богино залгалт їїсгэх богино холбуур (БХ) тавих,
хэрэв шаардлагатай бол шугамыг автоматаар дахин залгах (АДЗ) ажиллагааны гїйдэлгїй агшинд
автоматаар таслах салгуур тавих; Богино холбуурыг трансформаторын ялгавартай хамгаалалтын
хїрээний гадна байрлуулвал зохино.
2. Бууруулах трансформаторын єндєр талд богино холбуур, тусгаарлах салгуур (ТС)-ын
їїрэг гїйцэтгэх ил хайламхай тавил (ХТ)-ыг АДЗ-тай зохицуулан тавих;
3. Шугамын таслуурт таслах дохиоллыг дамжуулах; Їїний тулд шаардлагатай бол
тусгаарлах салгуур, тасрах дохиоллыг дамжуулах бэлтгэл нєєцлєх зорилгоор богино холбуур
тавьж болно.
Энэхїї 1 ба 2 зїйлд заагдсан таслах дохиоллыг дамжуулах арга хэмжээг хэрэглэж,
гарцаагїйн шийдэл гаргахдаа дараах заалтуудыг харгалзвал зохино. Їїнд:
* шугамын ач холбогдол, тїїнд тємєрєєр хиймэл богино залгалт їїсгэж болох эсэх;
* трансформаторын чадал, тїїнд гарсан гэмтлийг арилгахад зєвшєєрєгдєх хугацаа;
* шугамын тэжээлийн тєгсгєлийн цэгээс дэд станц хїртэлх алслалт, ойр зайд їїсэх
богино залгалтыг таслах таслуурын чадавхи;
* шаардлагатай хїчдэлийг сэргээх хугацаатай уялдах хэрэглэгчдийн шинж байдал;
* их хїйтэн, мєстлєгийн їед богино холбуурын ажиллагаа саатах магадлал;
4. Бууруулах трансформаторын єндєр талд гал хамгаалуур тавих; Хэрэв хоёр талын
тэжээлтэй трансформатор нь шугам-трансформаторын болоокийн ерєнхий хамгаалалтаар (єндєх
їелзэлийн буюу тусгай зориулалтын дагуух ялгавартай хамгаалалт) хангагдах, улмаар тэжээлийн
шугамын хамгаалалт нь нэг талын тэжээлтэй 25 МВА ба тїїнээс доош чадлын трансформаторыг
хамгаалахаар тооцоологдох (шугамын хурдан їйлчилгээтэй хамгаалалт нь трансформаторыг
хэсэгчлэн хамгаалах ба шугамын бэлтгэлийн хамгаалалт 1 сек ихгїй хугацаанд трансформаторыг
бїхэлд нь хамгаалах) бол 1-4-т заагдсан арга хэмжээнїїдийг хэрэгжїїлэхгїй байж болно. Энэ
нєхцєлд хийн хамгаалалт нь зєвхєн дохиололд таслах элементийн їйлчлэлтэй хийгдэнэ.
1 ба 3-рт заагдсан арга хэмжээг авч хэрэгжїїлэхэд хэрэв трансформаторын єндєр талд (110
кВ, тїїнээс дээш хїчдэлтэй) єєрт нь суулгамал гїйдлийн трансформатортой бол 3.2.43, 3.2.44,
3.2.47-д заагдсан хамгаалалтаар, хэрэв суулгамал гїйдлийн трансформаторгїй бол ялгавартай
(3.2.43) буюу гїйдлийн дагавар ба соронзон трансформатор бїхий их гїйдлийн хамгаалалт ба
3.2.43-ын заалтаар хийн хамгаалалт (3.2.43-ыг їзэх)-аар тус тус тоногловол зохино.
БЇЛЭГ 3. РЕЛЕ-ХАМГААЛАЛТ БА АВТОМАТИК 184
БД 43-101-03
Трансформаторын єндєр хїчдлийн гаргалгаан дээрх гэмтлийг шугамын хамгаалалтаар арилгахыг
зєвшєєрнє. Суулгмал гїйдлийн трансформатор байхгїй, хэрэв дагавар ба соронзон
трансформатор ашиглахад хамгаалалтын шаардагдах тодорхойломж хангагдахгїй онцгой
тохиолдолд сугалмал гїйдлийн трансформаторыг хэрэглэж болно.
Єндєр тал нь 35 кВ хїчдэлтэй трансформаторт 1-рт заагдсан арга хэмжээг хэрэгжїїлэх бол
сугалмал гїйдлийн трансформатор угсрах шаардлагатай. Ингэхдээ сугалмал гїйдлийн
трансформатор ба богино холбуур тавих хувилбарыг єєрт нь суулгамал гїйдлийн
трансформатортой таслуур тавих хувилбартай техник-эдийн засгийн тооцоогоор харьцуулж сонгох
нь зїйтэй. Хэрэв ил хайламхай тавил хэрэглэх бол хийн хамгаалалтын їйлчлэх мэдрэмжийг
дээшлїїлэхдээ хайламхай тавил дээр механик байдлаар зориудын богино залгаа їїсгэж
хэрэгжїїлнэ. Хэрэв трансформаторын дэд станцын ачаалалд синхрон цахилгаан хєдєлгїїр байвал
хєдєлгїїрээс бусад трансформатор луу гїйх гїйдлийг таслах тусгаарлах салгуур тавих арга
хэмжээг хэрэгжїїлбэл зохино.
3.2.47. 1 МВА ба тїїнээс дээш чадлын трансформаторын ороомгийг гадны фаз хоорондын
богино залгалтаас болж їїсэх гїйдлээс хамгаалахын тулд таслах їйлчлэлтэй доор дурьдсан
хамгаалалтуудыг хэрэглэнэ. Їїнд:
1. Хоёр талын тэжээлтэй єсгєх трансформаторын хувьд тэгшхэмт бус богино залгалтаас
хамгаалах урвуу дарааллын гїйдлийн хамгаалалт ба тэгшхэмтэй богино залгалтаас хамгаалах
бага хїчдлийн асаалгатай их гїйдлийн хамгаалалт буюу хїчдэлийн хосломол асаалгатай их
гїйдлийн хамгаалалт (3.2.34-ыг їзэх);
2. Бууруулах трансформаторын хувьд хїчдлийн хосломол асаалгатай буюу асаалгагїй их
гїйдлийн хамгаалалт; хоёр талын тэжээлтэй том чадлын бууруулах трансформаторуудад бол
тэгшхэмт бус богино залгалтаас хамгаалах урвуу дарааллын гїйдлийн хамгаалалт, тэгшхэмтэй
богино залгалтаас хамгаалах хїчдэлийн бага асаалгатай их гїйдлийн хамгаалалт.
Их гїйдлийн хамгаалалтын ажиллах гїйдлийг сонгохдоо зэрэгцэн ажиллаж байгаа
трансформаторыг тасалсанаас їїсэх хэт ачааллын гїйдэл, мєн трансформатороос тэжээгдэх
цахилгаан хєдєлгїїрийн єєрєє явалтын гїйдэл зэргийг тооцох хэрэгтэй.
Хэрэв зэргэлдээх элементийн хамгаалалтыг орлох алсын бэлтгэл хамгаалалт шаардлагатай
тохиолдолд 220/330 кВ-ын хїчдэлтэй бууруулах автотрансформаторыг гадны фаз хоорондын
богино залгалтаас хамгаалахын тулд зайн хамгаалалт хэрэглэх нь зїйтэй.
3.2.48. 1 МВА-аас доош чадлын єсгєх, бууруулах аль ч трансформаторт ялгаагїй гадны фаз
хоорондын богино залгалтаас ороомогт їїсэх гїйдлээс хамгаалахдаа таслалт хийх їйлчлэлтэй их
гїйдлийн хамгаалалт хэрэглэх ёстой. Гадны фаз хоорондын богино залгалтаас їїсэх гїйдлийн
хамгаалалтын байрлал, холболтыг доор дурьдсанаар гїйцэтгэвэл зохино. Їїнд:
1. Хоёр ороомогт трансформаторын хувьд їндсэн тэжээл талд нь;
2. Олон ороомогтой, гурав ба тїїнээс дээш таслуур бїхий трансформаторын хувьд бїх
талуудад нь тавих ёстой боловч трансформаторын нэг талд нь тавихгїйгээр, є.х. хамгаалалт
тавигдахгїй талын таслуурыг хугацааны бага барилттай таслахаар хийгдэх бол хамгаалалтыг
їндсэн тэжээл талд нь;
3. Тус тусдаа ажилладаг бїлгїїдийг тэжээх зориулалтын хоёр ороомогтой бууруулах
трансформаторт бол тэжээлийн тал ба бїлэг (секц) бїрд нь;
4. Єндєр хїчдлийн талдаа дагалдах гїйдлийн трансформатортай бол бїхий хоёр
ороомогтой трансформаторын нам талд нь, гурван ороомогтой трансформатортой бол нам буюу
дунд хїчдэлийн талуудад нь холболтыг хийнэ.
Гадны фаз хоорондын богино залгалтаас їїсэх гїйдлийн хамгаалалт нь зэргэлдээх
элементийн хамгаалалтыг орлох бэлтгэл хамгаалалтын їїрэгтэй байж болохоос бус, їндсэн
хамгаалалтын бэлтгэл байж болохгїй. 3.2.47-ын 2-т заагдсан гадны фаз хоорондын богино
залгалтын хамгаалалтаас гадна гїйдлийн хугацаагїй салгавч (отсечка)-ийг нэмж тавих боломж,
шаардлагыг авч їзэх ёстой. Єсгєх трансформаторт тавигдсан гадны фаз хоорондын богино
залгалтын хамгаалалтын мэдрэмж, сонгох чадвар нь шаардлага хангахгїй байвал
трансформаторын хамгаалалтанд генераторын харгалзах хамгаалалтын гїйдлийн релег
ашиглахыг зєвшєєрнє.
БЇЛЭГ 3. РЕЛЕ-ХАМГААЛАЛТ БА АВТОМАТИК 185
БД 43-101-03
3.2.49. 1 МВА, тїїнээс дээш чадлын єсгєх трансформатор, хоёр ба тїїнээс олон талын
тэжээлтэй трансформатор, автотрансформаторт зэргэлдээх элемент дээр гарсан газардлагын
таслах їйлдэлийг трансформаторууд дээр орлон гїйцэтгэх шаардлага, мєн автотрансформаторт
тєрєл бїрийн хїчдэлийн сїлжээний газардлагын хамгаалалтын сонгох чадварыг хангах зорилгоор
гадны газардлагын гїйдлээс хамгаалах нойл дарааллын хамгаалалтыг газардуулгын их гїйдэлтэй
ороомгийн талаас нь сїлжээнд холбогдсон хэсэгт тавьж хэрэглэх ёстой. Сїлжээнд залгагдах
тусгаарлагдмал саармагтай трансформаторын хувьд тэдгээрийн саармаг (нейтрал) цэг дээр 3.2.23-
тай харгалзуулан байж їл болох горим їїсэхээс сэргийлэх арга хэмжээ авбал зохино. Энэ
зорилгоор цахилгаан станц ба дэд станцуудад суурилагдах нам талаасаа тэжээлтэй газардуулсан
ба тусгаарлагдсан саармаг (нейтраль)-тай трансформаторт тусгаарлагдсан саармагтай
трансформаторыг таслах буюу тухайн сїлжээний шинд залгаатай газарлдуулсан саармагтай
трансформаторыг таслах хїртэл (тасрахаас ємнє) тїїнийг автоматаар газардуулах нєхцєлийг
хангасан хамгаалалтыг хийж єгєх ёстой. Хэдэн талын тэжээлтэй автотрансформатор, олон
ороомогт трансформаторыг, хэрэв сонгох чадварын нєхцлєєр шаардлагатай гэж їзвэл гадны
богино залгалтаас хамгаалахын тулд гїйдлийн чиглэлтэй хамгаалалтыг хэрэглэх нь зїйтэй.
3.2.50. 220-500 кВ-ын дэд станцын автотрансформатор, 330-500 кВ-ын генератор-
трансформаторын блок (болоок), цахилгаан станцын холбооны 220-500 кВ-ын автотрансформатор
дээр гадны їїсэлтэй богино залгалтын гїйдлээс шуурхай хурдан хамгаалах боломжийг авч їзвэл
зохино.
3.2.51. Єндєр тал нь 35 кВ хїртэлх хїчдэлтэй бууруулах трансформатор, болоок
трансформатор-магистралын нам талын ороомог нь газардсан саармагтай “одон” холбоотой бол
нам талын сїлжээнд доорх агуудаар нэг фазын газардлагаас хамгаалах хамгаалалтыг хэрэглэнэ.
Їїнд:
1. Хэрэв хамгаалалтын мэдрэмж талаасаа шаардлагатай гэж їзвэл гадны богино
залгалтаас хамгаалахын тулд гурван релегээр хийгдсэн их гїйдлийн хамгаалалтыг єндєр талд нь
тавих;
2. Автомат таслуур буюу гал хамгаалуурыг нам талын гаргалганд тавих;
3. Дээр дурьдсан 1 ба 2-т заагдсан хамгаалалтуудын мэдрэмж дутагдалтай учир
дутагдалтай гэж їзвэл трансформаторын саармагийн гаргалганд нойл дарааллын тусгай
хамгаалалтыг хэрэглэх.
Їйлдвэрийн цахилгаан тоноглолын хувьд хамгаалах хэрэгслэл тавигдах нам хїчдэлийн
хїчний шин нь трансформатораас 30 м-ээс холгїй зайд байрлах буюу трансформатор, хїчний
цуглуулга хоёрыг 3 фазын кабелиар холбох тохиолдолд 3-т заагдсан хамгаалалтыг хэрэглэхгїй
байж болно. 3-т заагдсан хамгаалалтыг хэрэглэхдээ тїїний ажиллагааг нам талын хїчний шинээс
гарч буй шугамын хамгаалалттай уялдуулах шаардлагагїй.
Трансформатор-шугамын болоокийн бїдїївчийн хувьд 3-т заагдсан хамгаалалтыг хэрэглэхэд
трансформаторын єндрийн таслуурыг таслах зориулалтаар дохиоллын кабель татах
шаардлагагїй. Харин хамгаалалтыг нам талын автомат таслуурт їйлчлэхээр хийх хэрэгтэй. Энэ
зїйлийн заалт нь єндєр талдаа гал хамгаалууртай трансформаторын хамгаалалтанд мєн адил
хамаарагдах ёстой.
3.2.52. Гал хамгаалуур бїхий хїчний шиний тэжээлийн зориулалттай, 3-10 кВ-ын єндєр
талтай трансформаторын нам талд ерєнхий гал хамгаалуур буюу автомат таслуурыг шиний
оруулга дээр тавьж єгнє. Хэрэв нам талын холбоосонд тавигдах гал хамгаалуур болон єндєр талд
тавигдсан гал хамгаалуур (реле хамгаалалт)-ийг їйлчилгээг нэг байгууллага (шугам сїлжээний
буюу хэрэглэгч талын) хариуцан гїйцэтгэдэг бол нам талд нь ерєнхий гал хамгаалуур, автомат
таслуур тавихгїй байхыг зєвшєєрнє.
Энэ дїрмийн 3.2.42-ын 8-д заагдсан нэг фазын газардлагын хамгаалалтыг 3.2.73-т зааснаар
хийгвэл зохино.
3.2.53. Хэт ачааллын їїсэх магадлал, тїїний гїйдлийн хэмжээг харгалзан шаардлагатай бол
хэт ачааллын гїйдлээс хамгаалах зориулалттай, дохиололд ажиллах их гїйдлийн хамгаалалт
тавьж болно. Байнгын жижїїрийн хїмїїсгїй дэд станцуудад хэт ачааллын хамгаалалтыг ачаалал
хєнгєлєх, таслалт хийх їйлчилгээтэй байлгах боломжийг авч їзэх нь зїйтэй.
3.2.54. Ачаалал доор хїчдэл тохируулах (АХТ) зориулалтаар трансформаторын саармагийн
талд хїчдэл нэмэх трансформатор тавих тохиолдолд 3.2.42-3.2.46; 3.2.52; 3.2.48-д заагдсанаас
гадна доорхи хамгаалалтаар нэмж тоноглох боломжийг авч їзэх шаардлагатай.
БЇЛЭГ 3. РЕЛЕ-ХАМГААЛАЛТ БА АВТОМАТИК 186
БД 43-101-03
· хїчдэл нэмэх трансформаторын хийн хамгаалалт;
· хїчдэл нэмэх трансформаторын анхдагч ороомог нь їндсэн трансформаторын
ялгавартай гїйдлийн хамгаалалтын хїрээнд ороогїй бол нэмэгдїїлэх трансформаторын анхдагч
ороомгийг гэмтлээс хамгаалахын тулд гадны богино залгалтынїед удаашралтай байх тоормос
бїхий их гїйдлийн хамгаалалт.
· хїчдэл нэмэх трансформаторын хоёрдогч ороомгийг багтаасан ялгавартай хамгаалалт;
3.2.55. Автотрансформаторын нам талд тавигдах шугамын хїчдэл нэмэх трансформаторт
дараах хамгаалалт авч їзнэ. Тухайлбал,
· хїчдэл нэмэх трансформаторт хийн хамгаалалт, даралтын реле буюу тусгай хийн реле
ашиглах замаар хїчдэлийг автоматаар тохируулах (ХАТ) авалцуурын тєхєєрємжийн хамгаалалт;
· автотрансформаторын нам хїчдлийн талын хэлхээнд зориулсан ялгавартай гїйдлийн
хамгаалалтыг авч їзвэл зохино.
Генератор - трансформаторын блок (хослол)-ын
хамгаалалт
3.2.56. Генераторын чадал нь 10 МВт-аас их байх генератор-трансформаторын блок
(хослол, нэгдэл)-ыг доор дурьдсан хэвийн бус горим, гэмтлїїдээс хамгаалах шардлагатай. Їїнд:
1. Генераторын хїчдэлтэй талд їїсэх газардлага;
2. Генераторын статорын ороомог, тїїний гаргалгаан дээр їїсэх фаз хоорондын богино
залгалт;
3. Турбогенераторын статорын ороомог дээр їїсэх нэг фазын ороодос хоорондын (3.2.59)
богино залгалт;
4. Трансформаторын ороомог, гаргалгаан дээр їїсэх фаз хоорондын богино залгалт;
5. Газардлагын гїйдэл ихтэй сїлжээнд залгагдсан трансформаторын ороомог, гаргалган
дээрх нэг фазын газардлага;
6. Трансформаторын ороомгийн ороодос хоорондын гэмтэл;
7. Гадны богино залгалт;
8. Урвуу дарааллын гїйдлийн генераторын хэт ачаалал (30 МВт-аас их чадалтай блокийн
генераторууд);
9. Генераторын статорын ороомог, трансформаторын ороомогт їїсэх тэгшхэмтэй хэт
ачаалал;
10. Ороомгийн утас нь шууд хєргєлттэй турбогенератор ба гидрогенераторын єдєєлтийн
гїйдлээс їїсэлтэй роторын хэт ачаалал;
11. 160 МВт, тїїнээс дээш чадлын турбогенератортой буюу бїх тєрлийн гидрогенератортой
блокийн генератор болон трансформатор дээрх хїчдэлийн ихсэлт;
12. Єдєєлтийн хэлхээний аль нэг цэг дээр їїсэх газардлага;
13. 160 МВт-аас доош чадлын турбогенераторын єдєєлтийн хэлхээний хоёр дахь цэг дээр
їїсэх газардлага (3.2.66-тай харгалзуулсан);
14. Єдєєлтийн алдагдалтай асинхрон горим їїсэх;
15. Трансформаторын саван доторх тосны тївшин буурах;
16. Трансформаторын 500 кВ-ын оруулгын трансформатор хэсэгчилэн нэвт цохигдох, буудах;
3.2.57. Тус тусдаа ажиллагаатай генератор, єсгєх трансформаторын дээр дурьдсан
хамгаалалтууд нь 3.2.58-68-ын заалтуудын шаардлагыг хангах тохиолдолд генератор-
трансформаторын блок бїрт авч хэрэглэгдэх боломжтой. 30 МВт-аас дээш чадлын генератортой
блокийн хувьд хамгаалах хїрээндээ статорын ороомгийг бїхэлд нь багтаасан генераторын
хїчдэлийн хэлхээний газардлагын хамгаалалт хийгдсэн байвал зохино. 30 МВт-аас доош чадлын
генератортой блокийн хувьд статорын ороомгийн 85%-иас багагїй хэсгийг хамгаалах хїрээндээ
багтаасан хамгаалалтыг хэрэглэх нь зїйтэй. Хэрэв статорын ороомгийг бїхэлд нь уг хамгаалалтын
хїрээнд багтаахад тоног тєхєєрємж нэмж суурилуулах шаардлагатай бол 30-160 МВт чадлын
генераторт ороомгийн 85%-ыг хамрах хамгаалалт хэрэглэхийг зєвшєєрнє. Дээр дурьдсан
хамгаалалт нь генераторын хїчдэлээс салбарлаггїй болон дотоод хэрэгцээний трансформаторын
салбаргїй (салаалттай) бїх тєрлийн блокыг таслах їйлчилгээтэй хийгдвэл зохино. Хэрэв дотоод
хэрэгцээний сїлжээтэй цахилгаан холбоотой буюу газардлагын гїйдэл нь 5 А ба тїїнээс дээш
гїйдэлтэй шугамаар хэрэглэгчийг тэжээх салаалгатай блокийн статорын ороомгийн газардлагын
БЇЛЭГ 3. РЕЛЕ-ХАМГААЛАЛТ БА АВТОМАТИК 187
БД 43-101-03
болон хос газардлагын хамгаалалтын їйлчилгээг шинэнд дагнан ажиллах генераторынхтай
адилаар хийнэ. Харин газардлагын гїйдэл нь 5 А-аас бага гїйдэлтэй дээр дуурьдсан нєхцєлд
ажиллах блокийн энэ тєрлийн хамгаалалтын їйлчилгээг дохиолол єгєхєєр хийвэл зохино.
Генератор дээрээ таслууртай тохиолдолд трансформаторын ба генераторын хїчдэлтэй талд
гарсан газардлагыг мэдэрч дохиолох системээр дээрх хамгаалалтыг нэмэн тоногловол зохино.
3.2.58. Ганц генератор, трансформатор бїхий генератор дээрээ таслуургїй, шууд бус
хєргєлттэй ороомогтой генератортой блок (хослол)-д ерєнхийд нь нэг ялгавартай (дифференциал)
дагуух хамгаалалт тавих нь зїйтэй. Нэг блокдоо хоёр трансформатор-генератортай бєгєєд
таслуургїй тохиолдолд 125 МВА, тїїнээс дээш чадалтай блокийн хувьд генератор, трансформатор
бїрд нь биеэ даасан ялгаварт дагуух хамгаалалт хийж єгнє. Генератор дээрээ таслууртай бол
ерєнхий хамгаалалтаас гадна мєн генератор, трансформаторыг тус тусын ялгаварт хамгаалалтаар
тоногловол зохино. Генератор нь шууд хєргєлттэй нєхцєлд блокыг генераторын ялгаварт дагуух
хамгаалалтаар тоноглоно. Хэрэв генераторын хэлхээнд таслууртай бол трансформаторыг нь
ялгаварт хамгаалалтаар тоноглох, таслуургїй бол трансформатор дээр бие даасан ялгаварт
хамгаалалт буюу ерєнхийд нь ялгаварт дагуух хамгаалалтын аль нэгийг тавихыг зєвшєєрнє.
Трансформатор болон блокийн ялгаварт хамгаалалтыг трансформаторын єндєр талд суурилагдах
гїйдлийн трансформаторт холбож єгєх ёстой. Энэ нєхцєлд трансформаторын єндрийн
гаргалгаанаас таслуур хїртэлх холболтыг тусд нь хамгаалах хэрэгтэй. Генераторын бие даасан,
ялгаварт хамгаалалтыг 3 фазын 3 релений схемээр гїйцэтгэж, ажиллах гїйдлийг 3.2.29-тэй
адилтган авах нь зїйтэй.
3.2.59. Статорын фазын ороомог нь 2-3 салаатай бол тїїнийг ороодос хоорондын гэмтлээс
хамгаалах їїднээс релетэй хугацааны барилтгїй нэг системийн гїйдлийн ялгавартай
(дифференциал) хєндлєн хамгаалалт тавина.
Ороомгийн шууд хєргєлттэй, 160 МВт ба тїїнээс дээш чадлын генератортой блокийг
хамгаалагдах генераторын сєрєг дарааллын гїйдлийн хэт ачааллын тодорхойломжтой
зохицуулсан интеграл хамаарал бїхий сєрєг дарааллын гїйдлийн хамгаалалтаар тоноглосон
байвал зохино. Энэ хамгаалалт нь хугацааны хоёр шатлалтай буюу 1-р шатлал нь блокийн
таслуурт їйлчлэх, 2-р шатлал нь блокийг бїхэлд нь зогсоох зэрэг їйлчлэлтэй байх ёстой.
Блоктой зэрэгцээ орших элементийн хамгаалалтыг орлох їїднээс энэ хамгаалалт нь 3.2.62-д
заагдсанчлан хоёр шатлалт їйлчлэлтэй гїйдлийн хамааралгїй хугацааны хэсэгтэй байх ёстой.
Дээр дурьдсан блокын генератор нь таслууртай бол тїїний дотоод гэмтлийн хамгаалалтыг
орлуулах зорилгоор генераторыг хугацааны барилттайгаар таслах їйлчлэлтэй, гїйдлийн
хамааралгїй нэг шатлалт, сєрєг дарааллын гїйдлийн хамгаалалтаар блокийг нэмэн тоноглоно.
Шууд бус хєргєлттэй 160 МВт-аас доош чадлын генератор, шууд бус хєргєлттэй буюу 30 МВт-аас
дээш чадлын усан станцын гидрогенератортой блок-д олон шатлалт буюу гїйдлийн хамааралт
хугацааны барилттай сєрєг дарааллын гїйдлийн хамгаалалтыг авч їзэх нь зїйтэй. Энэ їед шатлал
бїр нь нэг буюу хэд хэдэн хугацааны барилттай байж болно. Олон шатлал буюу гїйдлийн
хугацааны хамааралт барилтууд нь сєрєг дарааллын гїйдлийн хэт ачааллын тодорхойломжтой
зохицсон байвал зохино.
Шууд бус хєргєлттэй 30 МВт-аас их чадлын турбогенератортой блокийн хамгаалалтыг 3.2.32-
д зааснаар хийнэ.
3.2.60. 30 МВт-аас дээш чадлын генератортой блокийг гадны тэгш хэмт богино залгалтоос
хамгаалахын тулд 3.2.33-д заагдсан дагуу хийгдсэн хамгаалалтыг хэрэглэнэ. Усан станцын
гидрогенератортой їед хамгаалалтын ажиллах хїчдэлийг (0,6-0,7)Uн гэж тооцоолно. Бэлтгэл
єдєєгчтэй турбогенератортой бол уул хамгаалалтанд блокийн єндєр талын гїйдэлд залгагдсан
гїйдлийн реле нэмж тавина. 60 МВт, тїїнээс дээш чадлын генератортой блок-д дээрх
хамгаалалтын оронд зайн (дистанционный) хамгаалалт хэрэглэх нь зїйтэй.
30 МВт, тїїнээс доош чадлын генератортой блокийг гадны богино залгалтаас хамгаалахад
3.2.34-д заагдсан хамгаалалтыг хэрэглэнэ. Гидрогенератортой блокийн хамгаалалтын ажиллах
параметрийг 3.2.33; 3.2.34; 3.2.60-д заагдсанаар сонгоно.
3.2.61. Генератор дээрээ таслууртай блокийн генератор нь тасархай байгаа їед
трансформаторын їндсэн хамгаалалтыг орлуулах зорилгоор трансформаторын єндєр хїчдэлтэй
талд нь их гїйдлийн хамгаалалт тавьж єгнє. Энэ нь трансформаторыг сїлжээнээс таслах
зориулалттай. Генераторыг залгах їед энэ хамгаалалтыг автоматаар ажлаас гаргадаг байвал
зохино.
БЇЛЭГ 3. РЕЛЕ-ХАМГААЛАЛТ БА АВТОМАТИК 188
БД 43-101-03
3.2.62. Генератор-трансформаторын хослолын бэлтгэл хамгаалалтыг доор дурьдсан
заалтуудыг харгалзан гїйцэтгэх ёстой.
1. Блок дахь трансформаторын генераторын хїчдэлийн талд нь бие даасан хамгаалалт
тавихгїй бєгєєд генераторын хамгаалалтыг ашиглана.
2. Хамгаалалтыг алсын бэлтгэлд орлох хамгаалалт нь 1-рт илїї єндєр хїчдэлтэй талын
схемийг хувааж зааглах (шин ба секц холбогч таслуурыг таслах), 2-рт хослолыг сїлжээнээс таслах
зэрэг хугацааны хоёр барилтат їйлчлэлтэй байвал зохино
3. Єєрийн хамгаалалтыг орлох (ойрын бэлтгэл) хамгаалалт нь хослолыг сїлжээнээс таслах,
генераторын соронзон оронг унтраах, хэрэв 3.2.86-д заагдсан шаардлагыг хангах хэрэгтэй бол
хослолыг бїрмєсєн зогсоох їйлчлэлтэй байх ёстой.
4. Бэлтгэл хамгаалалтын зарим їе шатлал болон хэсгїїд нь тэдгээрийн зориулалт, ойрын
болоод алсын бэлтгэлд хэрэглэхэд хэр ашигтай зэргээс шалтгаалж хугацааны нэгээс 3 хїртэл
барилттай байж болно.
5. 3.2.60; 3.2.61-д заагдсан хамгаалалтын хїчдэлээр ажиллагч хэсгийг генераторын
хїчдэлийн болон сїлжээний талаас нь авч їзэх нь зїйтэй.
6. Блокийн їндсэн хамгаалалт болон їндсэн хамгаалалтыг орлох (ойрын бэлтгэл) бэлтгэл
хамгаалалтуудад тус тусд нь бие даасан тєгсгєлийн реле хэрэглэх хэрэгтэй. Тэдгээрийн
удирдлагыг тогтмол гїйдлээс бие даасан хоёр тус автоматаар дамжуулж хангавал зохино.
3.2.63. Турбогенератортой блокийн статорын ороомгийн тэгш хэмт хэт ачааллын
хамгаалалтыг цуглуулагч шинэнд холбоотой ажилладаг генераторынхтой адилаар гїйцэтгэнэ.
Шуурхай ажиллагааны хїмїїс тогтмол байдаггїй усан цахилгаан станцад тэгш хэмт хэт ачааллыг
дохиолох хамгаалалтаас гадна (их барилттайгаар блокийг таслах, бага барилттайгаар ачаалал
хєнгєлєх) гїйдлээс їл хамаарах хугацааны тодорхойломжтой хоёр шатлалт барилт бїхий (удаан
барилтаар блокийг таслах, богино барилтаар ачаалал хєнгєлєх їйлчлэлтэй) хамгаалалтыг авч їзэх
ёстой.
3.2.64. 160 МВт, тїїнээс дээш чадлын, ороомгийн шууд хєргєлттэй генераторын хувьд
єдєєлтийн гїйдлээс роторын ороомогт їїсэх хэт ачаалалд бол роторын хэт ачааллын
тодорхойломжтой зохицуулсан хугацааны интеграл хамааралтай урвуу дарааллын гїйдлийн
хамгаалалтыг хэрэглэх ёстой. Энэ хамгаалалт нь генераторын таслуурыг таслах їйлдэлийг хийх ба
тїїнийг байхгїй нєхцєлд блокийг сїлжээнээс таслах ёстой. Зэргэлдээх блокын хамгаалалтыг
їлдээхийн тулд энэхїї хамгаалалт нь сїлжээнээс блокийг таслах їйлдэлдээ хугацааны
хамааралгїй барилттай байх ба хоёр шатлалаар їйлчлэх элементтэй байх ёстой. Хэрэв єдєєлт
тохируулагчид нь хэт ачааллыг хязгаарлах тєхєєрємж хийгдсэн бол єдєєлтийн гїйдлийг бууруулах
(хєнгєлєх) їйлчлэлийг, хамгаалалт болон єдєєлт тохируулагчийн аль аль нь зэрэг гїйцэтгэхээр
хийгдэх нь зїйтэй.
Єдєєлт тохируулагч автоматик (ЄТА) -ийн хэт ачааллын хязгаарлагчийг, ачаалал хєнгєлєх
ба таслалт хийх їйлдэлд ашиглахыг зєвшєєрнє. Энэ тохиолдолд хугацааны интеграл хамааралтай
хамгаалалт хэрэглэхгїй байж болно. 160 МВт-аас доош чадлын ороомгийн шууд хєргєлттэй
турбогенератор ба ороомгийн шууд бус хєргєлттэй, 30 МВт-аас их чадлын усан станцын
гидрогенераторт дээр дурьдсан хамгаалалтыг 3.2.37-д заасны дагуу гїйцэтгэнэ. Хэрэв генератор
нь бэлтгэл єдєєгчєєс тэжээгдэж байгаа тохиолдолд генераторын роторын хэт ачааллын
хамгаалалтыг ажиллагаанд хэвээр нь їлдээвэл зохино.
3.2.65. 160 МВт, тїїнээс дээш чадлын ороомгийн шууд бус хєргєлттэй генераторын хувьд
хоосон явалтын їед їїсч болох хїчдэлийн ихсэлтээс хамгаалах зорилгоор, уул генератор сїлжээнд
залгаатай нєхцєлд автоматаар ажлаас гаргах хїчдэлийн єсєлтийн хамгаалалтыг хэрэглэвэл
зохино. Уг хамгаалалт ажиллахдаа генераторын болон єдєєгчийн соронзон оронг унтраах їйлдэл
гїйцэтгэнэ. Усан станцын гидрогенератортой хослолд ачаалал хаялтаас їїсэх хїчдэлийн ихсэлтээс
сэргийлэх їїднээс хослолыг тасалж генераторын соронзон оронг унтраах їйлчлэлтэй хїчдэлийн
єсєлтийн хамгаалалт тавибал зохино. Хэрэв шаардлагатай бол энэ хамгаалалтаар блокийн бїх
агрегатуудыг зогсоох їйлчлэлтэй ч хийж болно.
3.2.66. Ротор нь усан хєргєлттэй болон 300 МВт ба тїїнээс дээш чадлын бїх
турбогенератор, гидрогенераторыг єдєєлтийн хэлхээний аль нэг цэгт їїсэх газардлагын гїйдлээс
хамгаалах хамгаалалтаар тоногловол зохино. Уг хамгаалалт нь гидрогенераторыг бол шууд
таслах, турбогенераторт бол дохиолол єгєх їйлчлэлтэй байх ёстой. 160 МВт-аас доош чадлын
БЇЛЭГ 3. РЕЛЕ-ХАМГААЛАЛТ БА АВТОМАТИК 189
БД 43-101-03
турбогенераторын єдєєлтийн хэлхээний хоёр дахь цэгт їїсэх газардлагаас 3.2.39-д заасан дагуу
хамгаална.
3.2.67. Ороомгийн шууд хєргєлттэй 160 МВт, тїїнээс дээш чадлын генератортой болон
гидрогенератортой болоокийн хувьд єдєєлт алдагдсанаас їїсэх синхрон бус горимоос сэргийлэх
хамгаалалт тавих нь зїйтэй. Мєн хамгаалалтыг шууд хєргєлттэй 160 МВт хїртэлх чадлын
генератортой блокийн хувьд ч хэрэглэж болно. Мєн ийм генераторт дурьдсан хамгаалалтын оронд
роторын соронзон орон унтраагч автоматикийн таслагдсан байдлаар синхрон бус горим їїссэнийг
илрїїлэх автоматик тавихыг зєвшєєрнє. Эдгээр хамгаалалт болон соронзон орон унтраалгын
автоматик нь єдєєлт алдагдсан тухай дохиолохоос гадна єдєєлтгїй болсон хослолоос тэжээгдэж
байсан дотоод хэрэгцээний тоноглолуудыг бэлтгэл тэжээлд шилжїїлэн залгах їйлдлэлийг
гїйцэтгэнэ. Синхрон бус горимоор ажиллаж їл болох бїх тєрлийн усан болон турбогенератор,
системд хуурмаг чадлын дутагдалтай їед бол єдєєгчєє алдсан бусад бїх турбогенераторыг дээр
дурьдсан хамгаалалт, автоматикаар таслалт хийх ёстой.
3.2.68. Генераторын хэлхээндээ таслууртай, ороомгийн шууд хєргєлттэй генератор бїхий
хослолын таслуурын ажиллагааны саатлыг орлуулах бэлтгэл (ТАСОА хэрэглэх)-ийг авч їзэх
шаардлагтай, Доор дурьдсаныг харгалзан їзсэний дагуу цахилгаан станцуудын 110 кВ, тїїнээс
дээш хїчдэлийн тоноглолуудад ТАСОА-г хэрэглэвэл зохино. Їїнд:
1. Фаз тус бїрдээ удирдлагатай таслуурын саатлаас шалтгаалж аль нэг блок дээр їїсч
болох бїрэн бус фазын горимын їед хэд хэдэн блокыг бэлтгэл хамгаалалтаар таслахаас сэргийлэх
зорилгоор шууд хєргєлттэй генератор бїхий цахилгаан станцад ТАСОА-г хурдавчлан ажиллулах
зарчимаар гїйцэтгэвэл зохино. (Жишээ нь: ТАСОА-г хурдавчлан явуулахад трансформаторын
газардлагын гїйдэл ихтэй талд нь байрлуулсан “0” дарааллын гїйдлийн хамгаалалтын ажиллагааг
ашиглах).
2. Генератор-трансформаторын блок, шугам нь ерєнхий ганц таслууртай нєхцєлд блокийн
хамгаалалт ажиллаж ТАСОА-г явуулах їед шугамын нєгєє талын таслуурыг алсаас тасалж, тїїн
дээрх ДЗА-ын їйл ажиллагааг хориглох зориулалт бїхий алсын удирдлагын хэрэгслэлийг авч їзэх
шаардлагатай. Їїнээс гадна ТАСОА ажиллахдаа єндєр їелзлэлийн хамгаалалтын дамжуулагчийг
зогсоовол зохино.
3.2.69. Генераторын статор, ротор болон трансформаторын дотоод гэмтлийн хамгаалалт нь
таслалт хийхийн зэрэгцээ генераторын ба єдєєгчийн соронзон оронг унтраах, ТАСОА-г явуулах,
технологийн хамгаалалтанд нєлєєлєх зэрэг їйлдэлийг гїйцэтгэдэг байвал зохино. Генератор-
трансформаторын блокийн дундаас салбарлуулж дотоод хэрэгцээний хэрэглэгчдийг тэжээсэн
нєхцєлд блокийн хамгаалалт нь дотоод хэрэгцээг бэлтгэл тэжээлд шилжїїлэх БТЗА-ын
ажиллагааг хангах зорилгоор дотоод хэрэгцээний ажлын (їндсэн) тэжээлийн таслуурыг тасална.
Хослолын бэлтгэл хамгаалалтууд нь 3.2.60-ын 2-4-д заасан їйлдлэлийг гїйцэтгэхээр хийгдсэн
байвал зохино. Дулааны хэсэгт хамарсан блокийн аль нэг їндсэн цахилгаан тоноглолууд
(генератор, трансформатор)-ын дотоод гэмтлээс сэргийлэх хамгаалалт ажиллахад блокийг
бїхлээр нь бїрэн зогсоох боломжоор хангагдсан байх ёстой. Гадны гэмтлїїдээс сэргийлэх
хамгаалалт ажиллах буюу аль нэг їндсэн бус хамгаалалтыг ажиллуулахад хїргэсэн гэмтэл нь
богино хугацаанд арилгагдах боломжтой бєгєєд дулаан механикийн тоноглолын технологийн
горимд харшлахгїй бол блокийн тоног тєхєєрємжїїдийг бїрэн зогсоохгїй хоосон явалтын горимд
шилжїїлэн їлдээвэл зохино. Усан цахилгаан станцын блокийн дотоод гэмтлийн хамгаалалт нь
агрегатуудыг зогсооно. Энэ агрегат зогсоох їйлдэл нь гадны гэмтлээс сэргийлэх хамгаалалтаар
блокийг таслах їед ч гїйцэтгэгдэнэ.
3.2.70. Генератор-трансформатор-шугамын гурамсан холбоосны їед шугамын їндсэн ба
энергосистем талаас холбогдох бэлтгэлийн хамгаалалтууд нь энэ бїлгийн шугамын хамгаалалтын
хэсэгт авч їзсэн шаардлагатай дїйцэж байхаар хийгдвэл зохино. Харин блок талаас хангагдвал
зохих шугамын бэлтгэл хамгаалалтын їїргийг блокийн бэлтгэл хамгаалалтаар гїйцэлдїїлбэл
зохино. Гурамсан холбооны їед блокийн хамгаалалтууд нь ємнєх хэсгїїдэд заагдсаны дагуу
гїйцэтгэгдсэн байвал зохино. Гурамсан холбооны таслуурыг эрчим хїчний систем талаас
хамгаалалтаар алсаас таслах, ТАСОА-ийг явуулах їйлдлэлийг нэг нь нєгєєгєє орлох бие даасан
хоёр єєр суваг (єндєр їелзлэлийн суваг, харилцаа холбооны шугам)-аар дамжуулах ёстойгоос
гадна єндєр їелзлэлийн хамгаалалтын дамжуургын ажиллагааг зогсоох їйлдэлийг зэрэг
гїйцэтгэвэл зохино.
Тусгаарлагдмал саармагтай (3) 6-10 кВ-ын хїчдэлтэй
БЇЛЭГ 3. РЕЛЕ-ХАМГААЛАЛТ БА АВТОМАТИК 190
БД 43-101-03
сїлжээний агаарын ба кабель шугамын хамгаалалт
3.2.71. Нейтрал (саармаг) нь тусгаарлагдсан болон нум унтраагч реактороор дамжиж
газардуулсан (3) 6-10 кВ-ын хїчдэлтэй сїлжээний цахилгаан дамжуулах шугамын хувьд фаз
хоорондын ба нэг фазын газардлагын гэмтлээс хамгаалах реле хамгаалалтын тєхєєргєєр
тоноглогдох ёстой. Фаз хоорондын гэмтлээс сэргийлэх хамгаалалтыг гэмтэлийн нэг цэгт їїсэх хоёр
(давхар) газардлагын ихэнхийг таслах боломжийг бїрдїїлж байхаар тухайн хїчдлийн сїлжээнд
ижил нэрийн хоёр фазын зарчимаар гїйцэтгэвэл зохино. Хамгаалалтыг тїїний мэдрэмж ба
найдваржилтын шаардлагатай уялдуулан нэг, хоёр, гурван релений зарчимаар гїйцэтгэвэл зохино.
3.2.72. Нэг талын тэжээлтэй ганц шугамыг фаз хоорондын богино залгалтаас гїйдлийн
хугацаагїй салгавч хэлбэртэй 1-р шатлал, хамааралтай ба хамааралтай бус хугацааны барилттай
их гїйдлийн хамгаалалт бїхий 2-р шатлалыг багтаасан хоёр шатлалт гїйдлийн хамгаалалтаар
хамгаална.
Цахилгаан станцын шинээс реакторгїй гарах нэг талын тэжээлтэй кабель шугаманд тавигдах
их гїйдлийн хугацаагїй салгавч нь хугацааны ямар ч барилтгїй хийгдэхээс гадна їйлчлэх хїрээ
(шугамын урт)-г нь станцын шинэн дээрх хїчдэл нь (0,5 -0,6) U ном -оос доош байх їеийн богино
залгалтыг таслах нєхцєлєєр тодорхойлогдоно. Энэ нєхцлийг биелїїлэхийн тулд хамгаалалтын
сонголтгїй їйл ажиллагаанд бїрэн хэмжээний ба хэсэгчилсэн заслал хийх АДЗ буюу БАЗ-ын
тєхєєрєгтэй хослуулан сонголтгїйгээр таслах їйлчлэлтэй хамгаалалтыг хийвэл зохино. Ийм
їйлдэлтэй их гїйдлийн хугацаагїй хамгаалалтыг дэд станцын шинээс гарч том чадлын синхрон
хєдєлгїїрийн тэжээлийн шугамд бас тавихыг зєвшєєрнє.
Цахилгаан станцын шинээс реакторгїй гарах нэг талын тэжээлтэй кабель шугамын
хамгаалалтанд сонгох чадварын шаардлагын їїднээс их гїйдлийн хугацаагїй салгавч хэрэглэх
боломжгїй тохиолдолд хурдан їйлчилгээг хангах зорилгоор 3.2.73-ын 2; 3-рт заасан хамгаалалтыг
хэрэглэнэ. Мєн энэхїї хамгаалалтыг цахилгаан станцын дотоод хэрэгцээний тэжээлийн їндсэн
шугамд хэрэглэхийг зєвшєєрнє. Реактор бїхий шугаманд тавигдах таслуур нь тїїний ємнєх
хэсгийн богино залгалтын гїйдлийг таслах чадваргїй таслууртай бол реактортой шугамд их
гїйдлийн хугацааны барилтгїй салгавч хэрэглэхийг хориглоно.
3.2.73. Тойруу холболттой болон холболтгїй хоёр талын тэжээлтэй дан шугаманд, тїїнчлэн
тэжээлийн нэг цэгтэй тойрог сїлжээний бїрэлдэхїїнд багтах шугаманд нэг талын тэжээлтэй дан
шугамын 3.2.70-д заасан хамгаалалтыг хэрэглэхийг зєвлєхєєс гадна тэдгээрийг гїйцэтгэхдээ
шаардлагатай бол чиглэлтэй хийж єгнє. Хэрэв шаардлагатай бол чадлын урсгалын чиглэл
хянагчтай хийх нь зїйтэй. Хамгаалалтын хийц бїтцийг хялбарчлах, сонгох чадварыг бїрдїїлэх
зорилгоор сїлжээний битїї хїрээг гэмтэл гарсан їед хуваан задлах, сэргэсэн їед нь битїї хїрээг
буцааж залгах автоматик хэрэглэхийг зєвшєєрнє. Хэрэв чадлын урсгал хянагчтай болон хянагчгїй
гїйдлийн шатлалт хамгаалалт нь їйлчлэлийн хурд, сонгох чадвараараа шаардлага хангахгїй бол
доор дурьдсан хамгаалалтуудыг хэрэглэх нь зїйтэй. Їїнд:
1. Энгийн хялбар хийцтэй зайн хамгаалалт;
2. Гїйдлийн ялгаварт хєндлєн хамгаалалт (хос кабель шугамд);
3. Шугамын богино хэсэгт гїйдлийн ялгаварт дагуух хамгаалалт (хамгаалалтанд зориулж
тусгай кабель утас татах шаардлагатай бол кабель нь 3 км-ээс ихгїй байх)
Дээр дурьдсаны 2;3-рт заагдсан хамгаалалтын бэлтгэлд зориулж гїйдлийн хамгаалалтыг авч
їзэх хэрэгтэй.
3.2.74. (3) 6-10 кВ-ын зэрэгцээ шугамын хамгаалалтыг хийхдээ 35 кВ-ын зэрэгцээ шугамын
хувьд заасан 3.2.78-д заалтыг удирдамж болговол зохино. Мєн нэг фазын газардлагааас хамгаалж
доор дурьдсан хамгаалалтуудыг хэрэглэвэл зохино. Їїнд:
1. Гэмтлийн чиглэлийг тодорхойлж дохиололд ажиллах сонголттой хамгаалалт,
2. Гэмтлийн чиглэлийг тодорхойлж, аюулгїй ажиллагааны їїднээс шаардлагатай бол
таслалт хийх їйлчлэлтэй, сонгох чадвар бїхий хамгаалалт. Энэ хамгаалалтыг сїлжээний
цахилгаан холбоос бїхий тэжээлийн бїх элемент дээр тавигдана.
3. Тусгаарлагыг хянах тєхєєрєг. Энэ нєхцєлд гэмтэлтэй элементийг хайхдаа тусгай
байгууламжийг ашиглах бєгєєд гэмтсэн гэж їзэж байгаа элементїїдийг дараалан таслах замаар
гїйцэтгэхийг зєвшєєрнє.
БЇЛЭГ 3. РЕЛЕ-ХАМГААЛАЛТ БА АВТОМАТИК 191
БД 43-101-03
3.2.75. Нэг фазын газардлагын хамгаалалтын тэжээлд нойл дарааллын гїйдлийн
трансформатор хэрэглэвэл зохино. Юуны ємнє хамгаалалт нь газардсан тогтвортой холболтыг
мэдрэх ба дахин давтагдахгїй байх богино хугацааны газардлагыг бїртгэх тєхєєрєгтэй байвал
зохино. Аюулгїй ажиллагааны їїднээс таслалт хийх газардлагын хамгаалалт нь зєвхєн газардлага
гарсан тухайн элементийг таслах їйлчлэлтэй байх ёстой. Ийм хамгаалалтыг орлох бэлтгэл
хамгаалалтанд 0,5 сек хугацааны барилттайгаар газардлага гарсан сїлжээний єєр хоорондоо
цахилгаан холбоостой бїх систем шин болон тэжээлийн трансформаторыг таслах їйлчлэл бїхий
нойл тєрлийн дарааллын хамгаалалтыг хэрэглэвэл зохино.
35 кВ-ын хїчдэлтэй, тусгаарлагдсан саармаг бїхий
сїлжээний агаарын ба кабель шугамын хамгаалалт
3.2.76. Саармаг (нейтрал) нь газардуулагдаагїй, 35 кВ-ын хїчдэлтэй сїлжээний цахилгаан
дамжуулах шугам нь фаз хоорондын богино залгалт, нэг фазын газардлага зэрэг гэмтлээс
хамгаалагдсан байвал зохино. Фаз хоорондын гэмтлээс сэргийлэх хамгаалалтыг зєвхєн нэг
гэмтэлтэй хэсэгт хоёр газардлага байх тохиолдолд ихэнхийг нь таслах нєхцєлєєр хангах їїднээс
тухайн хїчдэлтэй бїх сїлжээнд ижил фазуудад залгагдах хоёр фаз, хоёр релений зарчимаар
гїйцэтгэвэл зохино. Харин “од-гурвалжин” холболттой трансформаторын цаад талд гарах гэмтлийг
мэдрэх чадварыг дээшлїїлэх їїднээс хамгаалалтанд гурван релетэй зарчмын схем хэрэглэж
болно. Нэг фазын газардлагын хамгаалалт нь дохиололд їйлчлэхээр хийгдэх ба тухайн
хамгаалалтыг хийдээ тусгаарлагыг хянах тєхєєрємж хэрэглэхийг зєвшєєрнє.
Їндсэн хамгаалалтын сонголтыг хийхдээ 3.2.83-д заасан 110 кВ-ын хїчдэлтэй шугамын
хамгаалалтанд тавих шаардлага, ЭХС-ийн тогтворжилт, хэрэглэгчдийн найдвартай ажиллагаа
зэргийг харгалзан їзвэл зохино.
3.2.77. Нэг талын тэжээлтэй, ганц хэлхээ шугамын фаз хоорондын гэмтлийн хамгаалалтанд
гїйдлийн шатлалт хамгаалалт буюу гїйдэл-хїчдэлийн шатлалт хамгаалалтын аль нэгийг тавих
ёстой. Эдгээр хамгаалалт нь шугамын толгойн хэсэгт мэдрэмж, гэмтлийг таслах хурд,
хугацаагаараа шаардлага хангахгїй тохиолдолд гїйдлийн асаалгатай зайн шатлалтай
хамгаалалтыг хэрэглэнэ. Энэ тохиолдолд нэмэгдэл хамгаалалт болгож хугацааны барилтгїй их
гїйдлийн хамгаалалтыг ашиглаж болно. Хэд хэдэн цуваа хэсгээс бїрдэх шугамын хувьд
хамгаалалтыг хялбарчлах їїднээс гїйдэл, хїчдэлийн сонголтгїй шатлалтай хамгаалалтыг дэс
дараалан АДЗ тєхєєрєгтэй хослуулан хэрэглэхийг зєвшєєрнє (3.2.76-г їзэх).
3.2.78. Хоёр ба тїїнээс дээш тэжээлтэй (салбартай) тойруу замаар битїїрэл їїсдэг ба
їїсдэггїй аль нь ч байсан ялгаагїй ганц хэлхээ шугам, мєн битїї сїлжээний бїрдэлд оролцох аль
нэг талаасаа тэжээгдэх шугаманд нэг талын тэжээлтэй ганц (дан) хэлхээ шугамтай адил (3.2.77-д
заасан) хамгаалалт тавина. Хэрэв шаардлага гарвал уг хамгаалалтанд чадлын урсгалын
чиглэлийн тєхєєрємж нэмж єгєх буюу эсэргїїцлийн реле бїхий асаалгатай зайн хамгаалалт тавих
хэрэгтэй. Хамгаалалтыг зєвхєн шугамын тэжээлийн талд тавих нь зїйтэй.
3.2.79. Хоёр талын тэжээлтэй ганц хэлхээ богино шугамын хамгаалалтын хугацааг аль болох
богино (бага) байлгах шаардлагын їїднээс шугамын їндсэн хамгаалалтаар ялгавартай дагуу
хамгаалалтыг хэрэглэхийг зєвшєєрнє. Энэхїї хамгаалалтын зориулалтаар татах кабелийн урт нь 4
км-ээс илїїгїй байхаас гадна кабель, утасны бїрэн бїтэн байдлыг хянах тусгай тєхєєрємжєєр
тоноглогдсон байх шаардлагатай. Ялгавартай дагуух хамгаалалтанд нэмэлт болгож 3.2.77-78-д
заасан хамгаалалтын аль нэгийг бэлтгэл хамгаалалтын зориулалтаар ашиглана.
3.2.80. Хоёр ба тїїнээс олон талын тэжээлтэй болон нэг талын тэжээлтэй зэрэгцээ хоёр
шугамын хамгаалалтыг 3.2.77; 3.2.78-д зааснаар гїйцэтгэвэл зохино. Зэрэгцээ хоёр шугамын
гэмтлийг таслах хугацааг богиносгох зорилгоор, ялангуяа гїйдлийн шатлалт болон гїйдэл-
хїчдэлийн шатлалт хамгаалалттай їед хоёр талын тэжээлтэй зэрэгцээ шугаманд чадлын урсгалын
чиглэлийг хянах хамгаалалт нэмж тавьж болно. Уг нэмэлт хамгаалалтыг бие даасан гїйдлийн
хєндлєн чиглэлтэй хамгаалалт, эсвэл тавигдах их гїйдлийн ба зайн хамгаалалтыг хурдасгах
хэлхээ хэлбэртэйгээр шугамын чадлын чиглэлийг хянах тєхєєрєгтэй хамтад нь гїйцэтгэвэл зохино.
Нэг талын тэжээлтэй хоёр зэрэгцээ шугамын тєгсгєлд дїрмийн дагуу чиглэлтэй хєндлєн
ялгавартай хамгаалалт хэрэглэнэ.
3.2.81. Хэрэв 3.2.80-д заагдсан хамгаалалт нь їйлчлэх хугацаагаараа шаардлага хангахгїй
байх, зэрэгцээ хоёр шугамын чадлын урсгалын чиглэл хянах хамгаалалт хэрэглэх шаардлагагїй
буюу боломжгїй зэрэг тохиолдолд хоёр талын тэжээлтэй зэрэгцээ шугамд болон нэг талын
тэжээлтэй зэрэгцээ шугамын тэжээл талд нь їндсэн хамгаалалтын зориулалтаар чадлын урсгалын
БЇЛЭГ 3. РЕЛЕ-ХАМГААЛАЛТ БА АВТОМАТИК 192
БД 43-101-03
чиглэл хянагчтай ялгавартай хєндлєн хамгаалалтыг хэрэглэвэл зохино. Ингэхдээ зэрэгцээ
шугамын аль нэг нь залгаатай байх ажлын горимтой, мєн бас хоёр шугам хоёулаа ажиллах горимд
ч 3.2.77; 3.2.78-д заагдсан шатлалтай хамгаалалтыг хэрэглэх нь зїйтэй.
Энэ хамгаалалтыг бїхэлд нь буюу тїїний зарим шатлалыг хоёр шугамын гїйдлийн нийлбэр
(зэрэгцээ элементийн гэмтэлд тїїний мэдрэх чадварыг єсгєх їїднээс нєєц шатлал хийж єгєх)-т
холбохыг зєвшєєрнє. Ажиллах хугацааны нєхцєлєєрєє заавал тавигдах шаардлагагїй байсан ч
гэсэн хамгаалагдах шугамд гарсан гэмтлийг таслах хугацааг богиносгох їїднээс гїйдлийн шатлалт
хамгаалалтан дээр нэмэгдэл болгон чадлын урсгалын чиглэл хянагчтай ялгавартай хєндлєн
хамгаалалтыг хэрэглэхийг зєвшєєрнє. Зарим нєхцєлд богинохон зэрэгцээ шугамд ч гэсэн ялгаварт
хєндлєн хамгаалалтыг хэрэглэхийг зєвшєєрнє.
Шууд (бїтэмжтэй) газардсан саармагтай 110 кВ-оос дээш
хїчдэлийн сїлжээний агаарын шугамын
хамгаалалт
3.2.82. Бїтэмжтэй газардуулсан нейтралтай 110 кВ-оос дээш хїчдэлийн сїлжээний шугамын
хувьд фаз хоорондын богино залгалт болон газардлагаас хамгаалах реле-хамгаалалтын
хэрэгсэлээр хангагдах ёстой. Хэрэв сїлжээнд савлалт буюу асинхрон горим їїсэх боломжтой бол
хамгаалалтыг дэмий ажиллуулахгїйн тулд савлалтын їед тэдний ажиллагааг хориглох тєхєєрєгєєр
тоногловол зохино. Харин хамгаалалтын хугацааг савлалтын їргэлжлэх хугацаатай зохицуулсан
бол (1.5-2 сек) хориглох тєхєєрєг хэрэглэхгїй байж болно.
3.2.83. 110-220 кВ-ын шугамын їндсэн хамгаалалтын тєрлийг сонгох, юуны ємнє
хамгаалагдаж байгаа аливаа цэгт болох богино залгалтын їед удаашралгїй їйлчлэх хамгаалалтыг
хэрэглэхдээ эрчим хїчний системийн тогтворжилтонд тавигдах шаардлагыг тооцоолж шийдвэл
зохино. Хэрэв тогтворжилтын тооцоогоор илїї онцгой, хатуу шаардлага тавигдахааргїй бол
дїрмийн дагуу 3 фазын богино залгалт болоход цахилгаан станц, дэд станцуудын шин дээрх
їлдэгдэл хїчдэл (0,6-0,7) U íîì байх нєхцєл хангагдаж байвал хугацааны барилтгїйгээр таслахад
тогтворжилтыг хадгалах шаардлагад нийцэж байна гэж їзвэл зохино. Мєн 110 кВ-ын шугам, 220 кВ-
ын шугамын хувьд хариуцлага багатай, нилээд олон салбартай, сїлжээний хэрэглэгчид нь олон
талаасаа найдвартай тэжээлтэй нєхцєлд, тїїнчлэн хариуцлагатай ч гэсэн богино залгалтын їед
ачааллын хаялт багатай нєхцєлд хїчдэлийн бууралтыг 0,6 U íîì -оос бага байхыг зєвшєєрнє.
110-220 кВ-ын шугамын хамгаалалтын тєрлийг сонгохдоо системийн тогтворжилтыг хадгалах
шаардлагаас гадна доор дурьдсан хїчин зїйлсийг харгалзан їзвэл зохино. Їїнд:
1. Хэрэв гэмтлийг хугацааны барилттайгаар таслахад чухал хэрэглэгчдийн ажиллагааг
алдагдуулахаар бол хамгаалалтыг хугацаагїйгээр шууд таслахаар хийвэл зохино. Жишээлбэл:
гэмтлийн улмаас цахилгаан станц, дэд станцын шин дээр їлдэгдэл хїчдэл 0,6 U íîì -оос доош
байх тохиолдолд хугацааны барилттай таслалт хйих нь нэлэнхїйд нь хамарсан хїчдэлийн бууралт
болж, єєрсдєє тасрах, улмаар хэрэглэгчдийн технологийг алдагдуулахад хїргэх болзошгїйг,
2. Шугаманд хурдан їйлчлэлтэй ДЗА-ыг ажиллуулахын тулд гэмтсэн шугамыг хугацааны
барилтгїйгээр хоёр талаас нь таслах хурдан їйлчилгээтэй хамгаалалт тавихыг,
3. Хэвийн хэмжээнээс дээш гарсан гїйдэлтэй гэмтлийг хугацааны барилттай таслах
нєхцєлд дамжуулах утасанд тїїний зєвшєєрєгдєх хэмжээнээс их халалт їїсэх боломжийг тус тус
харгалзан їзвэл зохино.
Дээр дурьдсан нєхцєл бїрэлдээгїй, хэрэв сонгох чадварыг нэмэгдїїлэхээр байвал нийлмэл
сїлжээнд хурдан їйлчлэлтэй хамгаалалт тавихыг зєвшєєрнє.
3.2.84. Дїрмийн 3.2.81-д заагдсан їлдэгдэл хїчдэлийн утгыг баримтлан системийн
тогтворжилтонд тавигдах шаардлага байгаа эсэхэд їнэлэлт єгєхдєє доор дурьдсан хїчин зїйлсийг
удирдлага болговол зохино. Їїнд:
1. Цахилгаан станцууд болон эрчим хїчний системийн хоорондын холбоос нь ганц шугамаар
хийгдэх (3.2.108) нєхцєлд тус станц, дэд станцын шинийн їлдэгдэл хїчдэлийг тухайн холбоосонд
хамрагдах шинээс гарч байгаа зєвхєн холбоос їїсгэж байгаа шугамаас бусад гаргалгын шугамууд
дээрх богино залгалтаар, зэрэгцээ шугам бїхий хэсгийг агуулсан ганц холбоосны хувьд энэхїї
шугамын аль нэг дээр болох богино залгалтаар тус тус шалгах ёстой.
2. Цахилгаан станцууд болон эрчим хїчний системийг холбосон хэд хэдэн шугам байх
нєхцєлд їлдэгдэл хїчдэлийг, энэхїї холбооны шугамууд холбогдох цахилгаан станц, дэд станцын
БЇЛЭГ 3. РЕЛЕ-ХАМГААЛАЛТ БА АВТОМАТИК 193
БД 43-101-03
шин дээрх холбоос болон энэ шинээс гарч байгаа бїх шугамууд, тїїнчлэн холбооны дэд єртєєний
шинээс тэжээгдэх шугамууд дээр їїсэх богино залгалтаар шалгах ёстой.
3. Їлдэгдэл хїчдэлийг аливаа гэмтэлийг угсран таслах горимын нєхцєлд тухайн
хамгаалалтын шатлалд хамаарагдах шугамын тєгсгєлд болох богино залгалтаар, є.х. шугамын
тєгсгєлийн эсрэг талын таслуурыг хугацааны барилтгїй хамгаалалтаар тасалсаны дараа
хамгаалалтын нэгдїгээр їед хамаарах зоны тєгсгєл дээр болох богино залгалтаар шалгах ёстой.
3.2.85. Нэг талын тэжээлтэй ганц хэлхээ шугамд гїйдлийн шаталсан хамгаалалт буюу
гїйдэл-хїчдэлийн шаталсан хамгаалалт хэрэглэнэ. Хэрэв эдгээр хамгаалалтууд нь гэмтлийг таслах
мэдрэмж, ажиллах хугацаагаараа шаардлага эс хангавал, тухайлбал, толгойн хэсэгт буюу хэрэв
зэргэлдээх хэсгийн хамгаалалтыг тухайн байгаа хэсгийн хамгаалалттай зєвшєєрєлцєх нєхцєлєєр
ач холбогдолтой байвал шатлалтай зайн хамгаалалт хэрэглэвэл зохино. Энэ нєхцєлд нэмэгдэл
хамгаалалтаар хугацааны барилтгїй гїйдлийн (отсечка) хамгаалалтыг авахыг зєвлєж байна.
Газардлагын хамгаалалтанд, дїрмийн дагуу, шаталсан гїйдлийн чиглэлтэй буюу нойл
дарааллын чиглэлгїй хамгаалалтыг тавих ёстой. Хамгаалалтыг тэжээл єгєгдєх талд байрлуулбал
зохино.
Хэд хэдэн дараалсан цуваа хэсгээс тогтох шугамын хувьд хамгаалалтыг хялбарчлах їїднээс
фаз хоорондын богино залгалтаас гїйдэл-хїчдлийн сонголтгїй шатлалтай хамгаалалт, нэг фазын
газардлагаас нойл дарааллын шатлалтай гїйдлийн хамгаалалтаар тус тус тоноглон улмаар
дараалал бїхий АДЗ-ын бїдїївчийн ажиллагаатай зохицуулахыг зєвшєєрнє.
3.2.86. Нэг ба хэд хэдэн (салбар, салбарлагатай шугам) талаасаа тэжээлтэй, тойруу холбоо
байсан ч байгаагїй ч ялгаагїй ганц шугам, тїїнчлэн тойрог сїлжээний бїрэлдэхїїнд багтах боловч
аль нэг цэгээсээ тэжээлтэй шугамын хувьд фаз хоорондын богино залгалтаас ихэвчлэн гурван
шатлалтай зайн хамгаалалтыг їндсэн ба бэлтгэл хамгаалалт болгон хэрэглэх ёстой. (Сїїлчийнх нь
зєвхєн 110-220 кВ-ын шугаманд хамааралтай.) Харин нэмэгдэл хамгаалалтанд хугацааны
барилтгїй гїйдлийн хамгаалалт (салгавч) хэрэглэж болно. Онцгой нєхцєлд хамаалалтыг тавих
хэсэгт гарах гурван фазын алдаатай богино залгалтын їед ажиллах зориулалтаар гїйдлийн
салгавч ашиглахыг зєвшєєрнє. Гагцхїї гїйдлийн салгавч нь бусад горимын нєхцєлд мэдрэмжийн
шаардлагыг хангахгїй байх ёстой (3.2.21-ийг їзэх).
Газардлагаас хамгаалахдаа дїрмийн дагуу нойл дарааллын гїйдлийн шатлалтай чиглэлтэй
буюу чиглэлгїй хамгаалалт хэрэглэнэ.
Нэг цэгээсээ тэжээлтэй, тойрог сїлжээний толгойн хэсгийн ирэх тєгсгєлд фаз хоорондын
богино залгалтын їндсэн хамгаалалтаар нэг шатлалтай гїйдлийн чиглэлт хамгаалалт хэрэглэхийг
зєвлєж байна. Бусад тєрлийн ганц хэлхээ (ихэнхдээ) 110 кВ-ын шугамд зарим тохиолд шаталсан
гїйдлийн буюу гїйдэл, хїчдэлийн шаталсан хамгаалалтыг хэрэглэх ба шаардлагатай бол
чиглэлтэйг авч їзэх нь зїйтэй. Хамгаалалтыг зєвхєн тэжээл єгєгдєх талд нь байрлуулбал зохино.
3.2.87. Хоёр ба олон талын тэжээлтэй зэрэгцээ шугаманд, тїїнчлэн нэг талын тэжээлтэй
зэрэгцээ шугамын тэжээл талд дан шугамын адилаар 3.2.85; 3.2.86-д заагдсан хамгаалалтуудыг
хэрэглэнэ.
Газардлага, зарим їед хоёр талын тэжээлтэй шугамын фаз хоорондын богино залгалтын
таслалтыг хурдасгах їїднээс зэрэгцээ шугамд чадлын чиглэлийг хянах нэмэгдэл хамгаалалтыг
хэрэглэж болно. Энэ хамгаалалт нь тусдаа гїйдлийн хєндлєн хамгаалалт (тэг дарааллын гїйдэлд
ажиллах реле залгах г.м.) буюу эсвэл зэрэгцээ шугамд тавигдах чадлын чиглэлийн хянагчтай
хамгаалалтанд (тэг дарааллын гїйдлийн, их гїйдлийн ба зайн г.м.) хурдасгах хэлхээ хэлбэрээр
хийгдсэн байж болно. Зэрэгцээ шугамын аль нэгний таслуурыг таслахдаа нойл дарааллын
гїйдлийн хамгаалалтын мэдрэмжийг дээшлїїлэх зорилгоор тїїний зарим шатлалын їйл
ажиллагааг ажлаас гаргахыг зєвшєєрнє. Нэг талаасаа тэжээлтэй, хоёр зэрэгцээ шугамын ирэх
тєгсгєлд хєндлєн ялгавартай чиглэлтэй хамгаалалт авч їзвэл зохино.
3.2.88. 110-220 кВ-ын хїчдэлтэй, нэг талын тэжээлтэй зэрэгцээ хоёр шугамын тэжээлийн
талд, 110 кВ-ын хоёр талын тэжээлтэй ихэнхдээ хуваарилах шугамд тавигдах їндсэн хамгаалалт
нь 3.2.85-т заагдсан хурдан їйлчилгээний шаардлага хангахгїй байвал хєндлєн ялгаварт чиглэлтэй
хамгаалалт хэрэглэж болно. Хэрэв дээрх зэрэгцээ шугамын аль нэг нь ажиллаж байгаа буюу єєр
ажиллагаанд байгаа шугамын бэлтгэл болж байгаа бол 3.2.85, 3.2.86-д заагдсан хамгаалалтуудыг
хэрэглэж болно. Зэргэлдээх элементэд гарах гэмтлийн мэдрэх чадварыг нь дээшлїїлэх зорилгоор
эдгээр хамгаалалтууд болон тїїний аль нэг шатлалыг хоёр шугамын гїйдлийн нийлбэр дээр (нойл
дарааллын гїйдлийн хамгаалалтын эцсийн шатлал) залгахыг зєвшєєрнє. 110 кВ-ын зэрэгцээ хоёр
шугамын хамгаалагдаж буй хэсэг дээрх гэмтлийг таслах хугацааг багасгах їїднээс хєндлєн
БЇЛЭГ 3. РЕЛЕ-ХАМГААЛАЛТ БА АВТОМАТИК 194
БД 43-101-03
ялгаварт чиглэлтэй хамгаалалтыг шугамын шаталсан гїйдлийн хамгаалалтанд нэмэгдэл болгон
хэрэглэхийг зєвшєєрнє.
3.2.89. Хэрэв 3.2.83-3.2.88-д заагдсан хамгаалалт хурдан їйлчлэлийн шаардлага хангахгїй
байвал хоёр талын тэжээлтэй ганц ба зэрэгцээ хоёр шугамын хувьд їндсэн хамгаалалтаар єндєр
їелзэлийн ба дагуух ялгаварт хамгаалалтыг авч їзэх шаардлагатай. Мэдрэмжийн шаардлага буюу
хамгаалалтыг хялбарчлах їїднээс 110-220 кВ-ын шугам (салбарлагатай шугам)-ын їндсэн
хамгаалалтыг хэрэгжїїлэхдээ єндєр їелзэлийн хоригтой зайн ба нойл дарааллын чиглэлтэй
гїйдлийн хамгаалалт хэрэглэх нь зїйтэй. Дагуух ялгаварт хамгаалалт хэрэглэх нь нэмэгдэл кабель
татахад хїргэх учир техник эдийн засгийн тооцооны їр дїнг їндэслэх ёстой.
330-500 кВ-ын шугаманд єндєр їелзлийн хамгаалалтанд нэмэгдэл болгож єєр зориулалтаар
ашиглаж байгаа таслах ба зєвшєєрєх єндєр їелзлийн дохиог дамжуулах тусгай тєхєєргийг
(бэлтгэлийн шатлалт хамгаалалтын їйлчлэлийг хурдасгах їїднээс) ашиглаж болно. 110-220 кВ-ын
шугамын шатлалтай хамгаалалтыг хурдасгах їїднээс хамгаалалтын мэдрэмж ба хурдан
їйлчлэлийн нєхцєлєєр шаардлагатай гэж їзвэл таслах дохио дамжуулах тєхєєргийг ашиглаж
болно.
3.2.90. 3.2.89-т заагдсанаар їндсэн хамгаалалтыг хийхдээ дараах бэлтгэл хамгаалалтуудыг
заавал авч їзэх ёстой. Їїнд:
1. Фаз хоорондын гэмтлээс бол ихэвчлэн гурван шатлалтай зайн хамгаалалт;
2. Газардлагаас бол шатлалтай гїйдлийн чиглэлт хамгаалалт буюу нойл дарааллын
чиглэлгїй хамгаалалт.
Гэмтлийг хурдан таслах шаардлагын їїднээс тавигдах їндсэн хамгаалалт удаан хугацаагаар
ажлаас гарах нєхцєлд бол (3.2.83-ыг їзэх) фаз хоорондын богино залгалтаас хамгаалах бэлтгэл
хамгаалалтын їйлчилгээг сонголтгїй хурдасгах арга хэмжээ (ж: шууд дарааллын хїчдлийн утгыг
хянах тєхєєрєг) авч болно.
3.2.91. 330-400 кВ-ын хїчдэлтэй шугамын хувьд фаз хоорондын богино залгалтаас
хамгаалах бэлтгэл хамгаалатын хурдан їйлчлэлтэй, шатлалтай їндсэн хамгаалалт ба нэг фазын
автоматаар дахин залгалт (ОАПВ)-ын хэмжилтийн элементийг цахилгаан соронзоны хїчтэй
шилжилтийн процессийн ба шугамын багтаамжийн их хэмжээний дамжуулацын нєхцєлд (єгєгдсєн
параметр бїхий) їйл ажиллагааг нь бїрэн хангаж байхаар тусгай хийцтэй хийвэл зохино. Энэ
нєхцєлд дараах арга хэмжээг хэрэгжїїлэх ёстой.
· Нэг фазын автоматаар дахин залгалт (ОАПВ)-ийн хамгаалалт ба хэмжїїрийн элементийн
бїрдэлийг шилжилтийн цахилгаан соронзон процессийн нєлєєнєєс хамгаалж, хязгаарлах,
· 150 км ба тїїнээс урттай шугаманд тавигдах ялгаварт-фазны єндєр їелзлийн
хамгаалалтанд шугамын багтаамжийн дамжуулацыг саармагжуулах гїйдлийн тєхєєрєг хийх,
Хурдан їйлчилгээтэй хамгаалалтыг хоёр ба тїїнээс дээш тооны гїйдлийн трансформаторын
гїйдлийн нийлбэр цэгт залгахдаа 3.2.24-ийн шаардлагыг биелїїлэхээргїй нєхцєлд гадны
гэмтэлийн їед хамгаалалтыг дэмий ажиллуулахгїй байх буюу хамгаалалтын тэжээлийн
зориулалттай тусгай гїйдлийн трансформаторын бїрдэлийг шугамын хэлхээнд тавих зэрэг тусгай
арга хэмжээг хэрэгжїїлбэл зохино. 330-500 кВ-ын шугаманд тавигдах багтаамжийн дагуу
саармагжилтын тєхєєрєгтэй хамгаалалт нь гадны гэмтэлийн їед хамгаалалт дэмий ажиллахгїй
байх, дээрх тєхєєрєгт нєлєєлєхгїй байх ёстой. Тухайлбал, урвуу дарааллын чадлын чиглэлтэй
реле буюу зєвшєєрєгдєх дохионы дамжуулалтын тєхєєрєг ашиглаж болно.
3.2.92. Реле-хамгаалалтанд автоматаар дахин залгах нэг фазын тєхєєрєг хэрэглэх бол
дараах арга хэмжээг хэрэгжїїлбэл зохино.
1. Нэг фазын газардлагын їед онцгой тохиолдолд фаз хоорондын богино залгалтын
нєхцєлд зєвхєн нэг фазыг таслахаар байвал зохино.
2. Гэмтэлээр амжилтгїй дахин залгалт хийгдэж байх їед тїїнээс хамааруулан нэг ба гурван
фазын таслалт 1-д заасны дагуу явагдах нєхцєлд шугамын урт хугацааны ажлын бїрэн биш фазын
горим авч їзэх нь зїйтэй. Харин бусад тєрлийн гэмтэлийн їед хамгаалалт нь гурван фазыг
таслахаар хийгдвэл зохино.
Шинийн хамгаалалт ба тойруу, холболт,
бїлэг дээрх таслуурын хамгаалалт
БЇЛЭГ 3. РЕЛЕ-ХАМГААЛАЛТ БА АВТОМАТИК 195
БД 43-101-03
3.2.93. Цахилгаан станц, дэд станцын 110 кВ, тїїнээс дээш хїчдэлийн доорх цуглуулах шин,
тїїний зарим хэсгїїд дээр реле- хамгаалалтын тусгай тєхєєрєг авч їзвэл зохино. Їїнд:
1. Хоёр шиний системийн хувьд (хоёрлосон шиний систем, хагас бїдїївч г.м.) ба
бїлэглэсэн дан шинийн системд;
2. Бїлэглээгїй дан шиний системийн хувьд хэрэв шин дээрх хамгаалалтаар гэмтэлтэй
хэсгийг таслахад холбогдож байгаа элементїїд нь 3.2.81-83-ийн заалттай адилтгах, эсвэл авч їзэж
байгаа шинийг тэжээх шугамд салбарлага байгаа нєхцєлєєр зєвшєєрєгдєхгїй бол бїлэглээгїй дан
шиний системд.
3.2.94. Цахилгаан станц, дэд станцуудын 3.2.81-д заагдсан нєхцєлд хамаарах 35 кВ-ын
цуглуулах шин, тїїний зарим хэсгїїдэд реле хамгаалалт авч їзвэл зохино. Мєн хоёр систем буюу
шиний бїлгийн хувьд шин холбох таслуур дээр байрлах, шинийг салгах зориулалттай буюу
єгєгдсєн шинийг тэжээх шугаман дээр тавигдах хамгаалалт нь хэрэглэгчийг найдвартай хангах
шаардлагыг биелїїлэхгїй нєхцєлд хоёр систем буюу шиний бїлэгт (АДЗ ба БАЗ тєхєєргийн
ажиллах боломжийг тооцох);
3.2.95. Цахилгаан станц, дэд станцуудын 35 кВ, тїїнээс дээш хїчдэлийн цуглуулах шиний
хамгаалалт нь тэдгээрийн холбогдох систем буюу бїлгийн шинийг хамарсан хугацааны барилтгїй
ялгавартай гїйдлийн хамгаалалтыг хэрэглэнэ. Энэ хамгаалалтанд гїйдлийн шилжилтийн ба
тогтворжилын тэнцэл бишээр тохируулах гїйдлийн тусгай реле (жишээлбэл, ханамал гїйдлийн
трансформаторт залгагдах реле ба тоормос бїхий реле г.м.) хэрэглэнэ.
3.2.96. Цахилгаан станц, дэд станцын 35 кВ, тїїнээс дээш хїчдэлийн хоёрлосон шиний
системийн хувьд ганц таслуурын холбогдох элемент дээр ялгаварт хамгаалалт тавих ба тїїнийг
элемент бїрд сойлт бїхий тавилтай байхаар хийвэл зохино. 110 кВ, тїїнээс дээш хїчдэлийн
шинийн хамгаалалтын хувьд нэг шиний системээс нєгєє шиний ямар нэгэн залгуурт шилжїїлэхэд
сойлтын тавилыг єєрчилж болохоор хийсэн байвал зохино.
3.2.97. 3.2.95, 3.2.97-д заагдсан ялгавартай хамгаалалтууд нь уг хамгаалалтанд
хамаарагдах гїйдлийн трансформаторын хоёрдогч хэлхээний гэмтлийг хянах тєхєєрєгтэй,
хамгаалалт ажлаас гарахад хугацааны барилттай дохиолохоор хийгдэх ёстой.
3.2.98. Цахилгаан станцын бїлэглэсэн 6-10кВ-ын шинийг хоёр шатлалт бїрэн бус ялгаварт
хамгаалалтаар хамгаална. Тус хамгаалалтын нэгдїгээр шатлалыг гїйдэл-хїчдлийн хугацааны
барилтгїй гїйдлийн буюу зайн хамгаалалтаар, хоёрдугаар шатлалыг их гїйдлийн хамгаалалтаар
тус тус гїйцэтгэнэ. Энэ хамгаалалт нь шинийн тэжээлийн шугам, дотоод хэрэгцээний
трансформаторыг таслах їйлчлэлтэй байвал зохино.
Хоёрдугаар шатлалын хамгаалалтыг хэрэв реактор бїхий тэжээлийн шугамын тєгсгєлд їїсэх
богино залгалтанд мэдрэмж нь дутахаар бол реакторын хэлхээнд холбогдох хїчдлийн асаалгатай,
асаалгагїй их гїйдлийн тусгай комлект (бїрдмэл) хамгаалалтаар тоноглож єгвєл зохино. Эдгээр
бїрдмэл хамгаалалтын шугам таслах ажиллагааг богино залгалт їїсэхэд ажиллах тусгай нэмэгдэл
тєхєєргийн тусламжтайгаар хянах ёстой. Энэ їед бїлгийн (секц) холбооосны таслуур дээр уг
таслуур тасарснаар ажилд орох є.х. таслуур, реактор хоёрын хооронд їїсэх богино залгалтаас
хамгаалах реле-хамгаалалтыг тавьсан байвал зохино. Мєн шинийн тэжээлийн зарим шугамыг
бэлтгэл шиний системд шилжїїлэх їед элементийг сойлттой хуваарилах ялгаварт хамгаалалтыг
авч їзсэн байвал зохино. Хэрэв тэжээлийн шугамыг шиний системд шилжїїлэн суулгах горим байн
байн хийгдэх бол генератороос бусад тэжээлийн шугам бїр дээр тусгайлан зайн хамгаалалт
тавихыг зєвшєєрнє.
3.2.99. 12 МВт-аас доош чадлын генератортай цахилгаан станцын 6-10 кВ-ын бїлэглэсэн
шинд тусгайлах хамгаалалт тавихгїй байж болно. Энэ нєхцєлд шинд гарсан богино залгалтын
гэмтэлийг генератор дээр тавигдах их гїйдлийн хамгаалалтаар арилгана.
3.2.100. Бууруулах дэд станцын бїлэглэн (секц) хуваагдсан дан болон давхар шиний 6-10
кВ-ын системд тусгайлан хамгаалалтыг авч їзэх шаардлагагїй. Энд шин дээр їїсэх богино залгалт
нь трансформаторын гадны богино залгалтын хамгаалалт, бїлэг болон шин холбох таслуур дээр
байрлуулах хамгаалалтаар устгагдана. Том чадлын дэд станцуудын шинийн хамгаалалтын
мэдрэмжийг дээшлїїлэх, їйлчлэх хугацааг багасгах їїднээс хамгаалалтыг тэжээлийн шугамын
гїйдлийн нийлбэрт залгахыг зєвшєєрнє. Реактор бїхий шугамтай дэд станцын шинийн
хамгаалалтыг цахилгаан станцын шинийн хамгаалалтын адилаар гїйцэтгэвэл зохино.
БЇЛЭГ 3. РЕЛЕ-ХАМГААЛАЛТ БА АВТОМАТИК 196
БД 43-101-03
3.2.101. Таслуурт суулгамал гїйдлийн трансформатортой бол энэ шинээс гарч байгаа
шугамын хамгаалалт, ялгавартай хамгаалалт зэрэгт эдгээр таслуурыг дээрх хамгаалалтын їйлчлэх
хїрээнд багтаах зорилгоор таслуурын тал бїрт байх гїйдлийн трансформаторуудыг ашиглавал
зохино. Хэрэв таслуурт суулгамал гїйдлийн трансформаторгїй бол эдийн засгийн їїднээс
таслуурын ганц талд сугалмал гїйдлийн трансформатор байрлуулж, таслуур энэхїї шиний
ялгавартай хамгаалалтын їйлчлэх хїрээнд багтаж байгаа эсэхийг шалгах ёстой. Энэ нєхцєлд
сойлттой хуваарилалттай шиний хоёрлосон системийн хамгаалалтанд шин холбогч таслуурт байх
гїйдлийн трансформаторын хоёр зїрхэвчийг ашигласан байвал зохино. Шинийн хамгаалалтанд
тусгайлах зайн хамгаалалтыг хэрэглэвэл бїлэг холбогч таслуурын хэлхээнд орох гїйдлийн
трансформаторыг шин ба реакторын бїлгийн хооронд байрлуулж ашиглах ёстой.
3.2.102. Шинийн хамгаалалт нь гэмтсэн шиний систем буюу бїлгийг шалгахад хугацааны
барилтгїйгээр бїлэг ба системийг шууд сонгон таслах боломжтойгоор хийгдвэл зохино.
3.2.103. Шин холбогч (бїлгийн) таслууртай 110 кВ, тїїнээс дээшхи хїчдлийн тойруу таслуур
дээр дараах хамгаалалтуудыг авч їзсэн байвал зохино.
* фаз хоорондын богино залгалтаас сэргийлэх гурван шатлалт зайн болон гїйдлийн
хугацааны барилтгїй хамгаалалт;
* газардлагаас хамгаалах нойл дарааллын дєрвєн шатлалт, гїйдлийн чиглэлтэй
хамгаалалтууд, Энэ тохиолд шин холбоосны таслуурт дараах хамгаалалтыг авч тусгах нь зїйтэй.
* фаз хоорондын гэмтлээс хамгаалах хоёр шатлалт гїйдлийн хамгаалалт;
* газардлагаас хамгаалах нойл дарааллын гурван шатлалт гїйдлийн хамгаалалт,
Шин болон бїлэг холбох таслуур нь алсын бэлтгэлийг сайн хангаж байвал нилээд нийлмэл
хамгаалалт тавихыг зєвшєєрнє. Тойруу таслуурын їйл ажиллагааны їїрэгтэй, 110 кВ ба тїїнээс
дээш хїчдлийн шин холбох таслуур дээр тусгайдаа хийгдэх тойруу ба шин холбоосны таслуурын
адил хамгаалалтыг авч їзэх ёстой. Ер нь 110 кВ, тїїнээс дээш хїчдэлийн тойруу таслуур, шугамыг
їндсэн хурдан ажиллагаатай хамгаалалтанд шилжїїлэхийг зєвлєж байна. 3-35 кВ хїчдэлтэй
шиний холбоосон дээрх таслуурт фаз хоорондын гэмтэлээс хамгаалах хоёр шатлалт гїйдлийн
хамгаалалт хэрэглэнэ.
Шугамын хамгаалалтын шалгалтын зориулалттай ашиглах тусгай хийцийн хамгаалалтын
панелийг тойруу таслуур байхгїй нєхцєлд цахилгаан холболтын схем (ж: тэгш єнцєгт, талламал
бїдїївч)-ийг авч їзэх шаардлагатай. Ийм тусгай хийцийн панелийг 220 кВ-ын єєртєє їндсэн
хамгаалалтгїй шугаманд авч їзэх нь зїйтэй. 110 кВ-ын шугамын хувьд шугамын хэлхээндээ
таслуур бїхий “гїїрэн” ба “олон єнцєгт” хэлбэрийн цахилгаан холболтын бїдїївчтэй байхад єєрт
гнь їндсэн хамгаалалт авч їзээгїй, хэрэв шугамын хамгаалалтыг шалгах їед гэмтэлийг энгийн
техник хэрэгсэлийн шаардлагатай харгалзуулан устгах боломжтой байвал хамгаалалтын тусгай
панелийг тусгаж єгвєл зохино.
Синхрон тэгштгїїр (компенсатор)-ийн
хамгаалалт
3.2.104. Синхрон тэгштгїїр (компенсатор)-ын хамгаалалт нь доор дурьдсан ялгаатай
зїйлсийг харгалзсаны їндсэн дээр турбогенераторын хамгаалалтуудтай адилаар хийгдсэн байвал
зохино. Тухайлбал,
1. Хэрэв дохиололд ажиллах тэгшхэмтэй хэт ачааллын хамгаалалт нь компенсаторыг асаах
їед ажиллахаар бол тоноглол явуулах хугацаанд хамгаалалтыг ажлаас тїр гаргах ёстой,
2. Синхрон компенсаторын таслуурыг таслах їйлчлэлтэй хїчдэлийн бууралтын
хамгаалалтыг авч їзэх нь зїйтэй. Хамгаалалтын ажиллах хїчдлийн тавил нь (0.1-0.2) U ном тэнцїї
байх буюу хугацааны барилт нь 10 сек байвал зохино.
3. Компенсатор байрласан дэд станцын тэжээл тїр тасрах їед ажиллах хамгаалалттай байх
ёстой. Уул хамгаалалт нь їелзэлийн бууралтаар ажиллах зарчимтай хийгдэх ба синхрон
компенсаторын таслуур буюу соронзон орныг унтраах (СОУА) автоматат їйлчилнэ.
4. 50 КВар, тїїнээс дээш чадлын компенсаторыг єдєєлт алдагдахаас є.х. єдєєлтийн гїйдэл
зєвшєєрєгдєх хэмжээнээс доош буурах нєхцєлд компенсаторыг таслах буюу дохиолол єгєхийн аль
нэгээр нь ажиллах хамгаалалт байна. Харин ротор нь сєрєг гїйдлээр ажиллах горимтой байж
болох тул тийм тєрлийн компенсаторт энэ хамгаалалтыг хэрэглэхгїй байхыг зєвшєєрнє.
БЇЛЭГ 3. РЕЛЕ-ХАМГААЛАЛТ БА АВТОМАТИК 197
БД 43-101-03
5. Синхрон компенсатор нь трансформаторын болооктой хамт суурилагдах бол статорын
ороомогт їїсэх газардлагын їед трансформаторын нам талд тавьсан хамгаалалт їйлчлэхээр
тооцож тусгавал зохино. Хэрэв трансформаторын нам талын газардлагын гїйдэл 5 А-аас илїї
байвал нум унтраах реактор тавихгїй байж болох ба энэ їед уул хамгаалалтыг хугацааны хоёр
барилттай їйлчлэхээр хийнэ. Бага барилттай нь компенсаторын таслуурыг таслахад, их барилттай
нь дохиолол єгєх їйлчлэлтэй байвал зохино. Газардлагын гїйдэл нь 5 А-аас доош байвал
хамгаалалтыг дохиололд їйлчлэх хугацааны нэг барилттай байх боломжийг авч їзэх нь зїйтэй.
3.2.105. Байнгын жижїїрийн хїмїїс тогтмол байдаггїй дэд станцын синхрон компенсаторын
хэт ачааллын хамгаалалтыг гїйдлээс їл хамаарах хугацааны барилттайгаар хийж, бага барилттай
нь їйлчлэлээр дохиолол єгєх, єдєєлтийг бууруулах ба их бариттайгаар нь компенсаторыг
таслахаар гїйцэтгэвэл зохино.
Компенсаторын єдєєлтийн хэлхээнд їїсэх газардлагаас сэргийлэх хамгаалалт нь усан
цахилгаан станцын генератортой адилаар хийгдсэн байх ёстой.
3.3. АВТОМАТИК БА ТЕЛЕМЕХАНИК
Хэрэглээний хїрээ, ерєнхий шаардлагууд
3.3.1. Дїрмийн энэхїї бїлэг нь цахилгаан станц, эрчим хїчний систем, шугам сїлжээ ба
їйлдвэрийн болон бусад цахилгаан тоноглолуудын цахилгаан хангамжийн дор дурдсан ажлуудад
зориулсан автоматикийн болон телемеханикийн тєхєєрємжийн зураг тєсєл, угсралтын їйл
ажиллгаанд хамааралтай. Їїнд:
1. Шугам болон шугамын фаз, шин болон бусад тоноглолын хїчдэлийг тасарсан даруйд нь
автоматикаар дахин залгах (АДЗ),
2. Бэлтгэл тэжээлийг болон тоноглолын бэлтгэл тэжээлийг автоматикаар залгах /БАЗ/,
3. Синхрон генераторууд ба синхрон компенсаторуудыг ажилд зэрэгцээ залгах,
5. Давтамж ба бодит чадлыг тохируулах,
6. Тогторжилт алдагдахаас сэргийлэх,
7. Асинхрон горимыг зогсоох,
8. Давтамжийн бууралтыг хязгаарлах,
9. Давтамжийн ихсэлтийг хязгаарлах,
10. Хїчдэлийн бууралтыг хязгаарлах,
11. Хїчдэлийн ихсэлтийг хязгаарлах,
12. Тоноглолыг хэт ачааллаас сэргийлэх,
13. Диспетчерийн хяналт ба удирдлага.
Энэхїї зїйлийн 4-11 дїгээрт заагдсан тєхєєрємжийн їїрэгийг эрчим хїчний ба цахилгаан
хангамжийн системийн бїрэн болон хэсэгчилсэн ажиллагаагаар тодорхойлогдох болно.
Эрчим хїчний болон бусад зохих байгууллагууд эдгээр тєхєєрємжїїдийн зураг тєслийг
зохиох, ашиглах ажлыг эрхлэх ёстой. Эрчим хїчний систем болон объектуудад дїрмийн энэ бїлэгт
ороогїй, тухайлбал, “Автоматжуулалтын систем” БНбД 3.05.07.90 ба єєр баримт бичгийн дагуу
хийсэн автоматжуулсан удирдлагын тєхєєрємжийг суурилуулахыг зєвшєєрнє. Эдгээр
тєхєєрємжийн їйлчлэл нь єєр хоорондоо зохицож байхаас гадна энэ дїрэмээр зохицуулагдаж
байгаа тєхєєрємж болон системтэй зохицон ажиллах ёстой.
Цахилгаан эрчим хїч хэрэглэгч байгууллагуудын цахилгаан сїлжээнд автоматикийн
тєхєєрємжїїдийг хэрэглэхдээ тэдгээрийн гадаад, дотоод сїлжээний хамгаалалт болон
автоматикийн їйлчлэлээр цахилгаан хангамж нь богино хугацаагаар тасалдахад хамгийн чухал
технологийн процессууд аль болохоор саатахгїй байхаар тооцвол зохино (5.3.28, 5.3.29, 5.3.30-
ийг їзэх).
Автоматаар дахин залгах (АДЗ)
БЇЛЭГ 3. РЕЛЕ-ХАМГААЛАЛТ БА АВТОМАТИК 198
БД 43-101-03
3.3.2. Реле хамгаалалтаар таслагдах таслуурыг автоматикаар залгаж, хэрэглэгчидийн
болон систем хоорондын ба систем доторх холбоосуудын тэжээлийг хурдан хугацаанд сэргээхийн
тулд автоматаар дахин залгалтын (АДЗ) тєхєєрємжийг хэрэглэх ёстой.
АДЗ нь дор дурдсан тохиолдлуудад хийгдэж байх ёстой. Їїнд:
1. 1 кВ-ээс дээш хїчдэлтэй агаарын болон холимог (агаарын ба кабель) бїх тєрлийн
шугамд: АДЗ-г хэрэглэхээс татгалзах тохиолдол бїрт їндэслэл байх ёстой. Нум їїссэнээс гэмтэл
гарах магадлал тун их їед (жишээ нь: хэд хэдэн дундын щиттэй , нэг шугамаар хэд хэдэн дэд
єртєєг тэжээсэн), їр ашигтай байвал, мєн тїїнчлэн реле хамгаалалтын заагийг-сонгон хамгаалах
чадварыг залруулахын тулд 35 кВ-ын болон тїїнээс доош хїчдэлтэй кабель шугамуудад АДЗ-г
хэрэглэхийг зєвлєнє. 110 кВ болон тїїнээс дээш хїчдэлийн кабель шугаманд АДЗ хэрэглэх эсэхийг
тухай бїрд нь тодорхой нєхцлїїдээс хамааруулан зураг тєслийг зохиох явцд шийдвэрлэнэ,
2. Цахилгаан станц ба дэд єртєєний шинд: (3.3.19, 3.3.20-ийг їзэх),
3. Трансформаторт (3,3,26-г їзэх),
4. Бусад цахилгаан хєдєлгїїрийн єєрєє явалтыг хангах їїднээс таслагдах чухал ач
холбогдолтой цахилгаан хєдєлгїїрт,
Энэхїї зїйлийн 1-3 дугаарт заасан АДЗ-ын ажиллах нєхцлийг хангахын тулд тойруу болон
шин холбох таслуурууд, мєн секцийн таслуурт АДЗ заавал байх ёстой.
Хэмнэлттэй ажиллагааны їїднээс эхний ээлжинд кабелийн шугам, мєн бусад 6-10 кВ-ын
холболтуудад бїлэглэсэн (группчилсэн) АДЗ хийж болно. Гэхдээ ийм тохиолдолд бїлэглэсэн АДЗ-н
дутагдалтай талууд, тухайлбал, аль нэг холболтын таслуур тасарсны дараа АДЗ анхны
байрлалдаа ороогїй байхад єєр нэг холболтын таслуур таслагдах тохиолдолд АДЗ татгалзаж
болохыг тооцсон байвал зохино.
3.3.3. АДЗ-ыг дор дурдсан тохиолдолд ажиллахгїй байхаар хийх ёстой. Їїнд:
1. Їйлчилгээний хїмїїс алсын удирдлага болон теле удирдлагаар таслуурыг таслах їед,
2. Їйлчилгээний хїмїїс алсын удирдлага болон теле удирдлагаар залгасны дараа реле
хамгаалалтаар шууд таслагдах їед,
3. Трансформатор ба эргэлдэх машины дотоод гэмтлийн улмаас тэдгээрийн таслуур
хамгаалалтаар тасрах, аваари эсэргїїцэх автоматикийн їйлчлэлээр таслуур таслагдах, мєн
тїїнчлэн АДЗ ажиллаж болохгїй бусад нєхцєлд.
Ачааллыг давтамжаар хєнгєлєх автоматик (АДХА, АЧР), давтамжийн автоматаар дахин
залгалт (ДАДЗ, ЧАПВ) хийгдсэний дараа АДЗ нь 3.3.81 дїгээр зїйлийн дагуу ажиллах ёстой. АДЗ-
ын схем дэх ямар ч гэмтлийн їед АДЗ богино залгаа руу олон дахин залгах боломжийг хаасан
байх ёстой. АДЗ нь автоматаар анхны байрлалдаа буцаж байх ёстой.
3.3.4. Ёсоороо бол, АДЗ амжилтгїй болбол реле хамгаалалтын їйлдлийг хурдасгах
боломжийг бїрдїїлсэн байх ёстой. Амжилтгїй АДЗ-н дараах хурдасгалтыг таслуурыг залгасны
дараа хурдасгалтын тєхєєрєгийн тусламжаар хийдэг. Энэ тєхєєрєгийг таслуурыг єєр зарчим
(удирдлагын тїлхїїрээр, теле удирдлагаар, бэлтгэлийг автоматикаар залгах)-аар залгах їед ч
хэрэглэх ёстой. Таслуурыг залгасны дараа хамгаалалтыг хурдасгахдаа таслуурын фазуудын зэрэг
бус залгалтаас їїсэх гїйдлийн ихсэлтээс хамаарч таслуур тасарч болзошгїй байдлаас хамгаалах
арга хэмжээ авсан байх ёстой.
Шугам єєр таслуураар хїчдэлд холбогдохоор бол (єєрєєр хэлбэл шугам тэгшхэмтэй
хїчдэлтэй болох нєхцєлд) таслуурыг залгасны дараа хамгаалалтыг хурдасгах хэрэггїй.
35 кВ ба тїїнээс доош хїчдэлтэй шугамын хамгаалалтыг їйлчилгээний хувьсах гїйдэлээр
хийх їед хэрвээ АДЗ-н дараах хамгаалалтын хурдасгалт хийхэд тэр нь хамгаалалтыг ихэд
тєвєгтэй болгох, худасгалтын тєхєєрємжийг тавих газрын орчимд тємєрлєг богино залгаа болоход
хамгаалалт ажиллах хугацаа 1,5 сек-ээс ихгїй байвал АДЗ-ийн дараах хамгаалалтыг хурдасгахгїй
байж болно.
Урьдчилан єгсєн шуурхай ажиллагааны команд нь таслуурын тасархай байрлалтай
тохирохгїй байвал гурван фазын АДЗ-ийн тєхєєрємж (ГФАДЗ) ажиллаж эхлэх ёстой. Мєн ГФАДЗ-г
реле хамгаалалтаар ч явуулахыг зєвшєєрнє.
3.3.5. Ёсоороо бол, нэг ба хоёр удаа (хэрэв таслуурын ажиллах нєхцлєєр энэ нь
зєвшєєрєгдєх бол)-гийн ГФАДЗ-г хэрэглэж болно. Хоёр удаагийн їйлчлэлтэй ГФАДЗ-ын
тєхєєрємжийг агаарын шугамд, ялангуяа нэг талын тэжээлтэй ганц (дан) шугамд хэрэглэхийг
зєвлєж байна. 35 кВ ба тїїнээс доош хїчдэлтэй сїлжээнд 2 удаагийн їйлчлэлтэй ГФАДЗ-г юуны
ємнє сїлжээндээ бэлтгэл байхгїй шугаманд хэрэглэхийг зєвлємж болгодог.
Тусгаарлагдсан ба тэгштгэсэн нейтральтай сїлжээнд АДЗ-ын ажиллагааны эхний циклийн
дараа газардлага гарсан тохиолдол (тухайлбал,тэг дарааллын хїчдэл їїсэх)-д дараагийн циклийн
БЇЛЭГ 3. РЕЛЕ-ХАМГААЛАЛТ БА АВТОМАТИК 199
БД 43-101-03
АДЗ-д хориг тавих ёстой. ГФАДЗ-ын хоёр дахь циклийн хугацааны барилт 15-20 секундээс багагїй
байх ёстой.
Цахилгаан дамжуулах ердийн горимыг тїргэн сэргээхийн тулд ГФАДЗ-ын тєхєєрємж
(ялангуяа нэг талын тэжээлтэй шугамын хоёр їйлчлэлтэй ГФАДЗ-ын анхны циклийн хувьд)-ийн
хугацааны барилтыг гэмтсэн хэсэгт їїссэн нумын унтралтын болон орчины ионы саармагжих
хугацаа, мєн тїїнчлэн таслуур ба тїїний залуурын дахин залгалтад бэлэн болох хугацааг тус тус
тооцон аль болохоор бага хэмжээтэй байхаар авах ёстой.
Хоёр талын тэжээлтэй шугамын ГФАДЗ-ын тєхєєрємжийн хугацааны барилтыг гэмтэлийн
улмаас шугамын тєгсгєлийн хоёр цэгт тасралт зэрэг явагдахгїй байж болзошгїй нєхцєлийг тооцож,
сонгох ёстой. Энэ їед алсын бэлтгэлд зориулагдах хамгаалалтын хугацааг тооцох шаардлагагїй.
Єндєр давтамжийн хамгаалалтаар шугам тасрах їед шугамын хоёр їзїїрийн таслуур зэрэг
тасрахгїй нєхцєлийг тооцохгїй байхыг зєвшєєрнє.
Нэг удаагийн їйлчлэлтэй ГФАДЗ-ын їр дїнг сайжруулахын тулд хэрэглэгчийн ажилагааг аль
болохоор тооцсоны їндсэн дээр хугацааны барилтыг ихэсгэж болно.
3.3.6. ГФАДЗ амжилтгїй болсон тохиолдолд нэг талын тэжээлтэй 110 кВ ба тїїнээс дээш
хїчдэлтэй ганц (дан) шугам хоёр фазаар удаан хугацаанд ажиллах тул тийм шугамын тэжээлтэй
талын тєгсгєлд нь 2 удаагийн їйлчлэлтэй ГФАДЗ хийвэл зохино. Їйлчилгээний хїмїїс шугамыг 2
фазын горимд газар дээр нь болон теле удирдлагаар шилжїїлж болно.
Амжилтгїй АДЗ-ын дараа шугамыг 2 фазаар ажиллуулахын тулд (хуурай) салгуур болон
таслуурыг тэжээх болон хїлээн авах талын тєгсгєлд фаз тус бїрээр нь удирдаж болохоор хийвэл
зохино. Шугамыг удаан хугацаагаар 2 фазын горимд шилжїїлэхдээ шугамын дутуу фазын
горимоос болж холбооны шугамд гарч болзошгїй шуугианыг багасгах арга хэмжээг шаардлагатай
їед авбал зохино. Энэ зорилгоор дутуу фазын горимоор хэрэв энэ нь хэрэглэгчийн ажлын нєхцлийг
хангаж байвал дамжуулж буй чадлыг багасгаж болно.
Зарим нєхцєлд тусгай їндэслэл байвал шугам дутуу горимоор ажиллах хугацааны туршид
холбооны шугамыг салгаж болно.
3.3.7. Тасралт нь эх їїсгїїрийн хоорондын цахилгаан холбоосыг гэмтээхээргїй тийм
шугамууд, тухайлбал, нэг талын тэжээлтэй зэрэгцээ шугаман дээр синхронизмыг шалгахгїйгээр
ГФАДЗ тєхєєрємж тавихыг зєвшєєрнє.
Хоёр талын тэжээлтэй ганц (дан) шугаманд (шїїнтэн холбоос байхгїй бол) ГФАДЗ-ын дор
дурдсан аль нэг тєрєл, эсвэл тэдгээрийн хослолыг хэрэглэх ёстой. Їїнд:
а. Хурдан їйлчлэлтэй ГФАДЗ (ХЇАДЗ)
б. Синхрон-бус ГФАДЗ (СбАДЗ)
в. Синхронизмын барилттай ГФАДЗ (СБГФАДЗ)
Їїнээс гадна хэрэв таслууруудыг фаз бїрээр нь удирдахаар тоноглосон, мєн нэг фазын
АДЗ (НФАДЗ)-ын циклийн їед эрчим хїчний системийн зэрэгцээ ажиллагааны тогтворжилт
алдагдахааргїй бол НФАДЗ-ыг ГФАДЗ-ын янз бїрийн хэлбэрїїдтэй хослуулан хийж болно.
Ямар тєрлийн АДЗ-ыг хэрэглэх зарчимыг сонгохдоо системийн ба тоноглолуудын
ажиллагааны тодорхой нєхцєлїїдийн бїрдлээс хамааруулан 3.3.8-3.3.11 дугаар зїйлїїдийг
удирдлага болгоно.
3.3.8. Залгагдаж буй системийн цахилгаан хєдєлгєх хїч (ЦХХ)-ний векторуудын хоорондох
єнцгийн ялгаа нь бага бол хурдан їйлчлэлтэй АДЗ, эсвэл ХЇАДЗ (хамгийн бага хугацааны
тавилаар хоёр тєгсгєлєєс нь зэрэг залгах)-ыг 3.3.7 дугаар зїйлд заасан шугаманд тавих нь зїйтэй.
Хэрвээ таслуурыг залгасны дараа системийн синхрон (зэрэгцээ) ажиллагаа хадгалагдах ба синхрон
генератор болон компенсаторын хамгийн их цахилгаан-соронзон момент нь машины гаралтууд
дээрхи гурван фазын богино залгааны їеийн цахилгаан–соронзон моментоос бага (зайлшгїй
нєєцийг тооцсон) байвал ХЇАДЗ хэрэглэхийг боломжтой таслуур бїхий шугаманд л тїїнийг
хэрэглэж болно.
Хамгийн их цахилгаан-соронзон моментын їнэлгээг ХЇАДЗ болох їеийн єнцгийн байж болох
их ялгаагааг баримтлан хийх ёстой. Иймд їйлчлэх хїрээ нь шугамыг бїхэлд нь хамаарах нєхцєлд
хурдан їйлчилэлтэй хамгаалалт ажиллах їед л ХЇАДЗ-ын ажиллагаа эхлэх ёстой.
ХЇАДЗ нь бэлтгэл хамгаалалт ажиллах їед хоригонд орох, таслуур саатах їеийн нєєц
тєхєєрємж (ТТНТ, УРОВ) ажиллах їед хоригонд орох, эсвэл хїлээзнэх ёстой.
Хэрэв ХЇАДЗ амжилтгїй болбол эрчим хїчний системийн тогтворжилтыг хадгалахын тулд
аваари эсэргїїцэх автоматикаас их хэмжээний мэдээлэл шаардагдахаар бол ХЇАДЗ хэрэглэхгїй
байх нь зїйтэй.
БЇЛЭГ 3. РЕЛЕ-ХАМГААЛАЛТ БА АВТОМАТИК 200
БД 43-101-03
3.3.9. Бїлгийн 3.3.7 дугаар зїйлд заасан (ихэвчлэн 110-220 кВ-ын) шугаманд СбАДЗ-ыг
хэрэглэх ёстой. Хэрэв:
а. Синхрон-бус залгалт хийхэд їїсэх синхрон генератор ба комненсаторын хамгийн их
цахилгаан-соронзон момент нь машины гаралтууд дээрх гурван фазын богино залгааны їед їїсэх
цахилгаан-соронзон моментоос бага (зайлшгїй нєєцийг тооцох) бол; Гэхдээ СбАДЗ-ын
зєвшєєрєгдєх їнэлгээний практикийн шалгуур болгон залгалтын єнцєг 180 градус байх їеийн
статорын гїйдлийн їелэх хэсгийн тооцоот анхны утгыг авна.
б. Залгалтын єнцєг 180 градус байх їед трансформатор (автотрансформатор)-аар гїйх
хамгийн их гїйдэл нь хязгааргїй чадалтай шинээс тэжээл авах нєхцєлд тїїний гаргалгууд дээр
їїсч болох богино залгааны гїйдлээс бага байвал,
в. АДЗ-ын дараа хангалттай, хурдан хугацаанд дахин синхронжуулалт болж байвал. Хэрэв
синхрон-бус АДЗ болсны дїнд удаан хугацааны асинхрон явалт їїсэхээр байвал тїїнийг їїсгэхгїй
байх буюу таслан зогсоох тусгай арга хэмжээ авах хэрэгтэй.
Энэ нєхцєлїїд биелэгдэж байвал СбАДЗ-ыг зэрэгцээ тавигдах шугамын засварын горимд
хэрэглэж болно.
СбАДЗ-г хийхдээ шаардлагагїйгээр хамгаалалт дэмий ажиллахаас сэргийлэх арга хэмжээ
заавал авах хэрэгтэй. Энэ зорилгоор заримдаа СбАДЗ-г хийхдээ таслуурыг тодорхой дарааллаар
залгахаар хэрэгжїїлбэл зохино. Жишээлбэл, шугамын аль нэг тєгсгєлд АДЗ хийхийн ємнє нєгєє
хэсэгт амжилттай болсон ГФАДЗ-н дараа шугам хїчдэлтэй болсныг хянах.
3.3.10. Дїрмийн 3.3.10 дугаар зїйлд заасан шугаманд тэдгээрийг зєвшєєрєгдєх єнцєг ба
нэлээд хэмжээ (ойролцоогоор 4 хувь хїртэл)-ний гулсалттайгаар залгахад СБ АДЗ-г хэрэглэх нь
зїйтэй.
Тїїнээс гадна дараах нєхцєлд АДЗ байж болно. Шугамын эхэлж залгавал зохих тєгсгєлд
хїчдэлийн хяналтгїй хурдасгах ГФАДЗ (ХХГ ХГФАДЗ), эсвэл шугам дээр хїчдэлгїй байгааг хянах
хяналттай ГФАДЗ (ХГХ ГФАДЗ) їйлчлэх хїрээ нь шугамыг бїхэлд нь хамарсан хурдан їйлчлэлтэй
хамгаалалт ажилласан тухай бїртгэл хийж, нєгєє їзїїрт нь синхронизмын барилттай ГФАДЗ
тавибал зохино. Сїїлийнхийг нь зєвхєн эхний залгалт амжилттай болсон тохиолдолд гїйцэтгэнэ.
Синхронизмыг барихын тулд тогтмол тїрїїлэх єнцєгтэй синхронизаторын зарчмаар хийсэн
тєхєєрємж хэрэглэж болно.
Мєн шугамын хоёр талын таслуурыг залгах дарааллыг єєрчлєх боломжтойгоор АДЗ-ын
тєхєєрємжийг хийвэл зохино.
Давтамжийн ялгавар аль болохоор их байхад ажиллахаар СБ АДЗ-н тєхєєрємжийг хийхийг
хичээх хэрэгтэй. СБ АДЗ хэрэглэх їеийн залгалтын боломжит хамгийн их єнцгийг 3.3.9 дугаар
зїйлд заасан нєхцєлєєр сонгож авна. Їйлчилгээний хїмїїс шугамыг залгахдаа хагас
автоматжуулсан синхронжуулалтанд СБ АДЗ-н тєхєєрємжийг хэрэглэхээр бодож хийх нь зїйтэй.
3.3.11. ГФАДЗ-ын аль ч тєрлийг хийхдээ хїчдлийн трансформатор бїхий шугаман дээр
хїчдэл байхгїй байгааг хянах, хїчдэлтэй байгааг хянахын тулд шугамын (фазны) хїчдэл, эсрэг,
урвуу болон тэг дарааллын хїчдлїїдийг мэдэрч чаддаг хэрэгсэлийг ашиглах нь зїйтэй байдаг.
Зарим тохиолдолд, жишээ нь, шунтлэх реакторгїй шугаманд тэг дарааллын хїчдэлийг ашиглахгїй
байж болно.
3.3.12. НФАДЗ-г зєвхєн их хэмжээний газардлагын гїйдэлтэй сїлжээнд хэрэглэх ёстой. Фаз
тогтвортой гэмтсэн їед дутуу фазын горимд автоматаар шилжїїлэхгїйгээр хийсэн НФАДЗ дор
дурдсан тохиолдлуудад байж болно. Їїнд:
а. Систем хоорондын болон систем доторх их ачаалалтай ганц (дан) шугаманд;
б. 220 кВ ба тїїнээс дээш хїчдэлтэй их ачаалалтай 2 ба тїїнээс дээш тойруу холбоостой
систем хоорондын шугаманд, хэрэв холбоосны аль нэг нь тасрахад эрчим хїчний системийн
динамик тогтворжилт алдагдахаар байвал,
в. Систем хоорондын болон системийн доторх єєр ангиллын хїчдэлтэй шугаманд, хэрвээ
дээд ангиллын хїчдэлтэй шугам тасрахад доод ангиллын хїчдэлийн шугам ихээр ачаалагдаж,
эрчим хїчний системийн тогтворжилтыг алдагдуулж болзошгїй бол,
г. Єєртєє их хэмжээний орон нутгийн ачаалалгїй, томоохон блок схемтэй цахилгаан
станцыг системтэй холбох шугаманд,
д. ГФАДЗ тєхєєрємж ажлаас гарсан буюу тїїний автоматик нь тэжээлгїй болсон їед гурван
фазын таслалт хийх їйлдэлд шугамын хамгаалалт шилжиж байхаар ГФАДЗ-ыг тєхєєрємжийн
хажуугаар хийж болно.
Газардлагын богино залгаа гарсан фазыг олоход зориулж сонголтын мэдрэмж бїхий
хэрэгсэлийг НФАДЗ-ын циклийн їеийн хурдан їйлчлэлтэй шугамын хамгаалалт болгон ашиглаж
БЇЛЭГ 3. РЕЛЕ-ХАМГААЛАЛТ БА АВТОМАТИК 201
БД 43-101-03
болно. Мєн тїїнийг ГФАДЗ,ХЇАДЗ-ын ажиллагааны їед шуурхай їйлчилгээний хїмїїс шугамыг нэг
талаас нь залгахад ашиглаж болно.
НДАЗ-ны хугацааны барилт нь дутуу фазын горим їїсгэж байгаа нэг фазын богино залгааны
орчинд їїссэн нум унтрах болон ион саармагжих процессын хугацаанаас их тусд нь тохируулсан
тавилтай байх ёстой. Энэ їед сонголтын мэдрэмж бїхий хэрэгсэлийн шатлалтай їйлдэл болох,
шугамын тєгсгєлийн хамгаалалт зэрэгфцэлгїй ажиллахыг тооцох хэрэгтэй.
3.3.13. Дїрмийн 3.3.12-р зїйлд заасан шугамд НФАДЗ-ыг тєрєл бїрийн ГФАДЗ-тай
хавсруулан хэрэглэх ёстой. НФАДЗ ажиллах болон НФАДЗ нь амжилтгїй болсон бїх тохиолдолд
ГФАДЗ-г хориглох боломжтой хийгдэх ёстой. Харин тодорхой нєхцєл байдлын улмаас НФАДЗ
амжилтгїй болсны дараа ГФАДЗ-ыг ажиллахаар хийж болно. Эдгээр тохиолдолд эхлээд шугамын
аль нэг тєгсгєл дээр шугам хїчдэлгїй байгааг хянасаны їндсэн дээр урт хугацааны барилттай
ГФАДЗ-ыг хийвэл зохино.
3.3.14. Бага чадлын цахилгаан станцыг системтэй холбож байгаа хоёр талын тэжээлтэй
ганцаар шугамд усан цахилгаан станцын генераторуудыг автоматикаар єєрийн синхронжуулалтанд
оруулах чадвар бїхий ГФАДЗ (ЄС АДЗ) , усан ба дулааны цахилгаан станцын хувьд хуваалтын
тєхєєрємжтэй хосолмол ГФАДЗ-ыг хэрэглэж болно.
3.3.15. Хоёр талын тэжээлтэй шугам хэд хэдэн тойруу холбоостой байвал дор дурдсан арга
хэмжээг авбал зохино.Їїнд:
1. Хоёр буюу гурван холбоостой боловч тэдгээрээс хоёр (жишээ нь хоёр хэлхээтэй шугам)
нь удаан хугацаагаар тасрах магадлалтай їед,
- Синхронжилтгїй АДЗ (гол тєлєв 110-220 кВ-ын шугам, тэдгээрийн хувьд 3.3.9 дугаар
зїйлд заасан нєхцєл бїрдэхэд, гэхдээ бїх холбоос тасархай байх)-ын їед),
- Синхронизмын хяналттай АДЗ (бїх холбоос тасархай, 3.3.9 дугаар зїйлд заасан
шалтгаанаар синхронжилтгїй АДЗ хийх боломжгїй)-ын їед,
Хоёр холбоостой болон гурван холбоостой боловч хоёр нь хоёр хэлхээт шугам бїхий чухал
шугамуудын хувьд 3.3.9-т заасан шалтгаанаар СбАДЗ-г хэрэглэх боломжгїй бол НФАДЗ, ХЇАДЗ,
СБ АДЗ хэрэглэхийг зєвшєєрнє (3.3.8, 3.3.10 ба 3.3.12-ийг їз). Энэ тохиолдолд НФАДЗ ба ХЇАДЗ-
ын тєхєєрємжийг синхронизмыг хянадаг АДЗ-аар нэмж тєхєєрємжилбєл зохино.
2. Дєрєв ба тїїнээс дээш холбоостой, тїїнчлэн гурван холбоостой боловч хоёр холбоос нь
удаан хугацаагаар зэрэг тасрах магадлал багатай (жишээ нь, бїх шугам нь нэг хэлхээтэй) шугамд
синхронизмын хяналтгїй АДЗ хэрэглэвэл зохино.
3.3.16. Синхронизмын хяналттай АДЗ-ын тєхєєрємжийг хэрэглэхдээ шугамын нэг тєгсгєлд
шугам хїчдэлгїй байгааг болон синхронизм байгааг хянах бєгєєд нєгєє їзїїрт нь бол зєвхєн
синхронизм байгаа эсэхийг хянавал зохино. Синхронизмын хяналттай АДЗ-ын схем нь шугамын
хоёр їзїїрт ижил байх бєгєєд АДЗ-ын їед таслууруудыг залгах дарааллыг єєрчлєх боломжийг
тооцсон байх ёстой.
Їйлчилгээний хїмїїс системийг холбох явцдаа синхронизмын хяналттай АДЗ-г ашиглан
синхронизмыг шалгаж байх нь зїйтэй.
Шугаманд хэд хэдэн тєрлийн гурван фазын АДЗ, тухайлбал,синхронизмын хяналттай
ХЇАДЗ,ГФАДЗ хэрэглэхийг зєвшєєрнє. Мєн тїїнчлэн шугамын тєгсгєлїїдэд єєр тєрлийн
тухайлбал, нэг тєгсгєлд нь ХХГ ХГФАДЗ (3,3,10-г їзэх) ба нєгєє тєгсгєлд нь хїчдэлтэй байгаагийн
болон синхронизмын хяналттай ГФАДЗ байхыг зєвшєєрнє.
3.3.17. Хурдан їйлчлэлтэй хамгаалалтын сонгон хамгаалж чадахгїй байгаа (сонголтгїй
їйлчлэлтэй) байдлыг засварлахын тулд ГФАДЗ-г сонгон їйлчлэх чадваргїй, хурдан їйлчлэл бїхий
хамгаалалттай хослон хэрэглэхийг зєвшєєрнє. Цуваа холбосон шугамтай сїлжээнд сонгон
хамгаалах чадваргїй хурдан їйлчилэлтэй хамгаалалтыг хэрэглэх тохиолдолд тэдгээрийн сонгон
хамгаалж чадахгїй байгаа (сонголтгїй їйлчлэлтэй) байдлыг засварлахын тулд ээлж дараатай АДЗ
хэрэглэхийг зєвшєєрдєг. Їїнд АДЗ-ын ажиллахын ємнє хамгаалалтыг хурдасгасан АДЗ, эсвэл хэд
хэдэн давталт (гурваас илїїгїй)-тай, тэр нь тэжээлийн їїсгїїр тал руугаа єсєх шатлалтай АДЗ
хэрэглэж болно.
3.3.18. Єндєр хїчдэлийн талд нь богино залгуур (короткозамыкатель) ба холтгох салгуур
тавьсан трансформаторыг тэжээх шугамд нэг удаагийн ГФАДЗ хэрэглэхдээ богино залгуурыг
гїйдэлгїй агшинд таслахын тулд АДЗ-н хугацааны барилтын хэмжээ нь богино залгалтын
залгуурын залгах, салгуурын таслах хугацааны нийлбэрээс их байх ёстой. Хоёр давталттай ГФАДЗ
хэрэглэх їе (3.3.6-р зїйлийг їзэх)-д хэрвээ АДЗ-н хоёрдугаар циклийн гїйдэлгїй агшинд холтгох
БЇЛЭГ 3. РЕЛЕ-ХАМГААЛАЛТ БА АВТОМАТИК 202
БД 43-101-03
салгуурыг салгахаар тооцсон бол АДЗ-н нэгдїгээр циклийн їйлчлэлийн хугацааг дээрх нєцєлд
зааснаас єсгєхгїй байх ёстой.
Таслуурын оронд холтгох салгуур тавьсан шугамд АДЗ эхний циклдээ амжилтгїй болбол
салгуурыг АДЗ-н хоёр дахь циклийн гїйдэлгїй эгшинд тасрахаар хийх ёстой.
3.3.19. Хэрвээ АДЗ хийсний їрдїнд синхрон комненсатор, эсвэл синхрон хєдєлгїїрїїд нь
синхронжилтгїй залгагдах боломжтой, тийм залгалт нь тэдгээрт зєвшєєрєгдєхгїй бол, тїїнчлэн
гэмтэлтэй хэсгийг эдгээр машинаас єгєхгїйн тулд тэжээл алга болмогц эдгээр синхрон машиныг
автоматаар таслах буюу цахилгаан оронг автоматикаар унтраалт (ЦОАУ, АГП)-аар таслах, дараа
нь автоматикаар залгахтай уялдуулан, эсвэл бэлтгэлийн автомат залгалт (БАЗ) амжилттай болсны
їрдїнд хїчдэл сэргэсний дараа дахин синхронжуулалт хийх замаар эдгээр машиныг
асинхронгоримд шилжїїлэх ёстой.
Синхрон комненсатор, синхрон цахилгаан хєдєлгїїртэй дэд станцуудад АДЗ хийгдэсний
улмаас давтамжийн автомат хєнгєлєлт (АДХ)-ийг дэмий ажиллуулахгїй байх арга хэмжээ авах
ёстой.
3.3.20. АДЗ хийх боломжтой цахилгаан станц, дэд станцуудын шин ба таслуур нь тусгай
хамгаалалттай, тїїний зэрэгцээ тэдгээрт АДЗ хийх боломжтой бол шиний АДЗ-ыг доорхи 2
хувилбарын аль нэгээр нь хийх ёстой. Їїнд:
1. Автоматикаар туршиж їзэх (аль нэг тэжээх элементийн АДЗ-аар таслуурыг залгаж шинийг
хїчдэлтэй болгох)
2. Автоматикаар бїдїївчийг цуглуулах; Эхлээд АДЗ-аар аль нэг тэжээх элементийг залгах
(жишээ нь: шугам, трансформатор) ба энэ амжилттай залгагдвал дараагийн элементїїдийг
залгана. Тэхдээ бусад элементийг залгах замаар аваарийн ємнєх горимын схемийг аль болохоор
автоматикаар бїрэн сэргээх. Шинийн АДЗ-ыг энэхїї хувилбараар хийхдээ эхний ээлжинд байнгын
жижїїргїй дэд єртєєг сонгоно.
Шинийн АДЗ-ыг хийхдээ синхрон бус залгалт (ийм залгалт зєвшєєрєгдєхгїй нєхцєлд)
болохоос сэргийлэх арга хэмжээг авах ёстой. АДЗ амжилтгїй болсон нєхцєлд шинийн
хамгаалалтын мэдрэмж хангалттай байхаар тооцох ёстой.
3.3.21. Хоёр трансформатортай бууруулах дэд єртєєний трансформатор нь тус тусдаа
ажиллах нєхцєлд тїїний дунд, доод хїчдэлийн шинэнд БАЗ-тай хосолсон АДЗ ашиглах ёстой.
Трансформаторын дотоод гэмтлийн їед БАЗ, бусад гэмтлийн їед АДЗ тус тус ажиллаж байх ёстой
(3.3.42).
Ердийн горимдоо 2 трансформатор зэрэгцээ ажиллах хоёр трансформатортай дэд станцын
тухайн хїчдлийн шинд аль нэг трансформаторыг бэлтгэлд гаргах горимын зориулалтаар АДЗ-ын
тєхєєрємж дээр БАЗ-ыг нэмж тєхєєрємжлєхийг зєвшєєрнє.
Хэрэв транформатор тасрах нь хэрэглэгчийг хїчдэлгїй болгохоор байвал тэжээл талаасаа их
гїйдлийн хамгаалалт ба таслууртай 1 МВА-аас илїї чадалтай ганц (нэг) дэд станцыг АДЗ-ын
тєхєєрємжєєр заавал тоноглох ёстой. Зарим торхиолдолд дотоодын гэмтлээс болж
трансформатор тасрах нєхцєлд АДЗ-г хэрэглэхийг зєвшєєрдєг.
3.3.22. 2 ба тїїнээс дээш тооны таслуураар залгагдах элементийн эхний таслуурын АДЗ нь
амжилтгїй болсон бол энэ элементийн бусад бїх таслуурууд ,ёсоороо бол, хоригонд орох ёстой.
Цахилгаан соронзон залуур бїхий таслууртай дэд станц ба цахилгаан станцууд дээр АДЗ-ын
їйлчлэлээр хоёр ба тїїнээс дээш тооны таслуур нэгэн зэрэг залгагдахаар байвал аккумуляторын
батарейны хїчдлийн байвал зохих тївшинг хангах, залгалтын цахилгаан–соронзоны тэжээлийн
утасны хєндлєн огтлолыг багасгах зорилгоор, зарчмын хувьд хэд хэдэн таслуур нэгэн зэрэг
залгагдахааргїй байхаар АДЗ-ыг хийх ёстой (жишээ нь: залгалт хийгдэх цэгїїдэд хугацааны єєр
єєр тавилтай АДЗ хэрэглэх).
Зарим тохиолдол (гол тєлєв 110 кВ-ын АДЗ-аар тоноглогдох олон тооны холболтууд дээр
АДЗ-ын хоёр таслуурыг нэг зэрэг залгахыг зєвшєєрнє.
АДЗ-ын тєхєєргийн їйлдлийг заагуурын реле, ажиллагааны тоолуур, бусад ийм зориулалтын
тєхєєрємжєєр бїртгэл хийгдэнэ.
Бэлтгэл тэжээл ба тєхєєрємжийг автоматаар залгах (БТбаТАЗ)
3.3.23. Ажлын тэжээлийн їїсгїїр нь тасарч, хэрэглэгчидийн цахилгаан тоноглолууд
хїчдэлгїй болсон їед автоматикаар бэлтгэл (нєєц) тэжээлийн їїсгїїрийг залгах, хэрэглэгчийн
тэжээлийг сэргээх зорилгоор БАЗ тєхєєрємжийг тавих ёстой. Мєн ажлын тоноглол тасарснаас
хэвийн технологийн процесс алдагдах тохиолдолд бэлтгэл тоноглолыг автоматаар залгах
зориулалттай БАЗ-ын тєхєєрємжийг суурилуулна.
БЇЛЭГ 3. РЕЛЕ-ХАМГААЛАЛТ БА АВТОМАТИК 203
БД 43-101-03
Реле хамгаалалтыг хялбар болгох, богино залгааны гїйдлийг багасгах, битїї сїлжээг
секцэлсэн битїї бус (задгай) сїлжээгээр солих зэрэг боломжийг олгож байвал БАЗ-н тєхєєрємж
хэрэглэх нь зїйтэй.
БАЗ-ын тєхєєрємжийг трансформатор, шугам, секцийн ба шин холболтын таслуур, цахилгаан
хєдєлгїїр г.м. тоноглолуудад хэрэглэж болно.
3.3.24. Тэжээл авч байгаа элементийн шин дээр аливаа нэгэн, тїїнчлэн эдгээр шин дээр БЗ
болох шалтгаан (БЗ болох шин дээр шинний АДЗ байхгїй їед, дїрмийн 3.3.32-г їзэх)-аар хїчдэл
алга болсон їед, ёсоороо бол , БАЗ-н їйлдэл эхэлж байх боломжийг хангасан байх ёстой.
Ажлын тэжээлийн їїсгїїрийн таслуур тасрахад БАЗ тєхєєрємж нь хугацааны нэмэлт
тавилгїйгээр бэлтгэл тэжээлийн їїсгїїрийн таслуурыг залгах ёстой (дїрмийн 3.3.30-г їзэх). Энэ
їед тєхєєрємж нь нэг л удаа ажиллах ёстой.
3.3.25. Ажлын тэжээлийн їїсгїїр талаас хїчдэл алга болж, тэжээл авч байгаа элемент
цахилгаангїй болоход, мєн тїїнчлэн хїлээн авах талаас таслуур тасрах (жишээ нь, ажлын
элементийн реле хамгаалалт зєвхєн тэжээл талын таслуурт їйлчлэх тохиолдолд)-ад БАЗ-ын
бїдїївчид 3.3.24-т заасан тєхєєрєг дээр нэмж хїчдэлээс хамааралтай явуулах хэрэгслийг тавих
ёстой. Дээр заасан хэрэгсэл нь тэжээл авч байгаа элемент дээр хїчдэл алга болох, бэлтгэл
тэжээлийн їїсгїїр талд хїчдэлтэй байх тохиолдолд ажлын тэжээлийн їїсгїїрийн хїлээн авах
талын таслуурыг хугацааны барилттайгаар тасалж байх ёстой. Хэрэв ажлын ба бэлтгэл элемент нь
тэжээлийн нэг їїсгїїртэй бол БАЗ-ын бїрдэлд хїчдэлээс хамааруулан явуулах байгууламжийг
тавих ёсгїй.
Трансформатор болон богино шугамуудад БАЗ-ын їйлчилгээг хурдасгахын тулд реле
хамгаалалтыг зєвхєн тэжээлийн талын таслуурыг тєдийгїй, мєн хїлээн авах талын таслуурыг ч
таслахаар хийх нь зїйтэй. Энэ зорилгоор зарим чухал тохиолдол (жишээ нь: цахилгаан станцуудын
дотоод хэрэгцээ)-д ямар нэг шалтгаанаар зєвхєн тэжээл талын таслуур тасрах тохиолдолд
хоригийн хэлхээгээр дамжуулан хїлээн авах талын таслуурыг маш яаралтай таслах боломжийг
хангаж байх ёстой.
3.3.26. Ажлын їїсгїїрийн хїчдэл алга болсныг мэдэрч улмаар БАЗ-ыг хїчдлээс
хамааруулан явуулах хэрэгслийн хїчдлийн хамгийн бага элемент нь цахилгаан хєдєлгїїрийн
єєрєє явах горим ба алсын богино залгааны їеийн хїчдэлийн уналтыг мэдрэхгїй байх ёстой.
Бэлтгэл їїсгїїрийн шин дээрх БАЗ-ын ажиллаж эхлэх хїчдэлийн хэмжээг аль болохоор
хєдєлгїїрийн єєрєє явалтын нєхцлєєс хамааруулж сонгох ёстой. БАЗ-ын хугацааны барилт нь
гадны богино залгалт (хїчдлийн уналт нь явуулах хэрэгслийн хїчдлийн хамгийн бага элемент
ажиллаж эхлэхэд хїргэх тийм богино залгалт)-ыг таслах хугацаанаас их, єєрєєр хэлбэл, тэжээл
талын АДЗ-ын їйлчлэлийн хугацаанаас их байх ёстой.
Хїчдэлийн трансформаторын єндєр, эсвэл нам талын хїчдлийн ороомгуудын аль нэгний гал
хамгаалуур шатахад БАЗ-ын явуулах хэрэгслийн хїчдлийн хамгийн бага элемент хуурамчаар
дэмий ажиллахгїй байх ёстой. Энэ їед тєхєєрємжид хориг тавих ёстой. Хїчдлийн
трансформаторын нам талын хїчдлийн ороомгыг автоматжуулсан таслуураар хамгаалж байгаа
бол уг таслуур тасрахад явуулах байгууламж хоригонд орж байх ёстой.
Хэрэв 6-10 кВ-ын хуваарилах сїлжээнд БАЗ-ын тєхєєрємж суурилуулахын тулд тусгай
хїчдэлийн трансформатор шаардагдахаар бол энэ шаардлагыг хэрэгсэхгїй байхыг зєвшєєрнє.
3.3.27. Хэрэв БАЗ-ыг хїчдэлээр эхэлж явуулахаар хийх нєхцєлд тїїний їйлчлэх хугацаа нь
байж болшгїй их байвал (жишээ нь: ачаалал дотор нь синхрон цахилгаан хєдєлгїїрийн эзлэх
хувийн жин єндєр байх) хїчдлээр явуулах хэрэгсэл дээр єєр тєрлийн явуулах хэрэгсэл (жишээ нь,
гїйдэл алга болох, давтамж буурах, чадлын чиглэл єєрчлєгдєх зэргийг мэдэрдэг г.м.)-ийг нэмэгдэл
болгон авч їзэх нь зїйтэй.
Давтамжаар ажиллах явуулах хэрэгсэл тавих тохиолдолд тэр нь ажлын тэжээлийн талаас
давтамж нь тогтоосон хэмжээнд хїртэл буурах їед бэлтгэл тэжээлийн талаас хэвийн давтамжтай
байвал ажлын тэжээлийн їїсгїїрийн таслуурыг хугацааны барилттайгаар таслах ёстой.
Технологийн шаардлага гарсан їед тєрєл бїрийн тусгай мэдрїїл (даралтын, тївшний датчик
г.м.)-ийн тусламтайгаар бэлтгэл тоноглолыг автоматикаар залгах тєхєєрємжийн явуулах хэрэгсэл
ажиллахаар хийж болно.
3.3.28. Аль нэг тасарсан ажлын эх їїсгїїрийн оронд тэжээлийн бэлтгэл эх їїсгїїрийг
залгасны дараа цахилгаан станцуудын дотоод хэрэгцээний тэжээлийн эх їїсгїїрийн БАЗ-ын схем
нь ажлын тэжээлийн бусад эх їїсгїїрїїд тасрахад ажиллах боломжтой байх ёстой.
БЇЛЭГ 3. РЕЛЕ-ХАМГААЛАЛТ БА АВТОМАТИК 204
БД 43-101-03
3.3.29. БАЗ-ын тєхєєрємжийг хийхдээ бэлтгэл тэжээлийн эх їїсгїїр хэт ачаалалд орох,
цахилгаан хєдєлгїїрїїд єєрєє явж эхлэх нєхцєлїїдийг шалгах ёстой. Хэрэв хэт ачаалал байх
буюу хєдєлгїїр єєрєє ажиллаж чадахааргїй бол БАЗ-ын ажиллах їед ачааллын хєнгєрїїлэлт
хийнэ (жишээ нь, чухал биш, заримдаа ч чухал хєдєлгїїрийн зарим хэсгийг салгах г.м. Сїїлийнхэд
нь ДЗА хэрэглэх нь зїйтэй).
БАЗ-ын ажиллах їед ачааллыг давтамжаар хєнгєлєх автоматик (АДХА)-аар тасарсан
хэрэглэгчид дахин залгагдахаар байж хэрхэвч болохгїй. Энэ зорилгоор тусгай арга хэмжээ авах
ёстой (жишээ нь: давтамжаар хоригонд оруулах г.м.). Зарим тохиолдолд дээр дурдсан арга
хэмжээг авах боломжгїйг тогтоосон бол БАЗ-ыг хэрэглэхгїй байхыг зєвшєєрнє.
3.3.30. БАЗ-ын ажиллах їед таслуур богино залгаа руу залгагдах нєхцєл бїрдэхээр байвал
энэ таслуурын хамгаалалтыг хурдасгах ёстой (3.3.4-г їзэх). Энэ тохиолдолд залгалтын їеийн
гїйдэл нь хамгаалалтыг хурдасгах хэлхээгээр дамжин бэлтгэл тэжээлийг тасалж болох тул тїїнээс
хамгаалах арга хэмжээг авах ёстой.
Энэ зорилгоор цахилгаан станцын дотоод хэрэгцээний бэлтгэл тэжээлийн їїсгїїрийн
таслуурын хамгаалалтыг хурдасгах арга хэмжээг хамгаалалтын хугацааны барилт 1-1,2 сек-ээс их
бєгєєд худасгах хэлхээнд 0,5 сек-ийн хугацааны барилтыг оруулж єгсєн зєвхєн тэр тохиолдолд л
авах ёстой.
Бусад цахилгаан тоноглолын хувьд хугацааны барилтыг тухайн тодорхой нєхцєл байдлаас
хамааруулан тодорхойлно.
3.3.31. Хэрвээ БАЗ-ыг тавьсанаар синхрон комненсатор, эсвэл синхрон хєдєлгїїр нь
синхронжуулалтгїй залгагдах боломжтой, энэ нь тэдгээрийн хувьд байж болшгїй зїйл байвал, мєн
тїїнчлэн эдгээр машинаас гэмтэлтэй хэсэг тэжээгдэхээс сэргийлэх зорилгоор тэжээл алга болмогц
синхрон машиныг автоматикаар таслах буюу цахилгаан оронг унтраах автомат (ЦОАУ, АГП)-ийг
дараа нь автоматаар залгахаар тооцон салгах, БАЗ-ыг амжилттай ажилласны їрдїнд хїчдэлийг
сэргээсний дараа дахин синхронжуулалт хийх замаар эдгээр машиныг асинхрон горимд шилжїїлэх
ёстой.
Синхронмашиныг таслахаас урьд БАЗ нь бэлтгэл їїсгїїрийг залгахаас урьдчилан
сэргийлэхийн тулд БАЗ-г удаашруулахыг зєвшєєрнє. Ингэж удаашруулах нь бусад ачааллын хувьд
байж болохгїй зїйл юм бол, тусгайлан їндэслэл гаргасны їндсэн дээр синхрон цахилгаан
хєдєлгїїрїїд бїхий ачаалалыг ажлын тэжээлийн шинтэй холбож байгаа шугамыг БАЗ-ын явуулах
байгууламжаар тасалж болно.
Синхронкомпенсатор ба синхрон цахилгаан хєдєлгїїртэй дэд єртєєнд БАЗ-ын їйлчлэлээс
хамааруулан АДХА буюу буруу ажиллахаас сэргийлэх арга хэмжээг авсан байх ёстой (3.3.64-ийг
їзэх).
3.3.32. Тэжээлийн бэлтгэл їїсгїїрийг тодорхойгїй бэлтгэлтэй байхад богино залгаа руу
залгах, тїїнийг хэт ачаалалд орохоос хамгаалах, хєдєлгїїрийн єєрєє явах нєхцлийг хєнгєлєх, мєн
тїїнчлэн аваарын тасралт болон автоматикийн їйлчлэлийн дараа цахилгаан тоноглолын хэвийн
схемийг хамгийн энгийн аргаар сэргээхийн тулд БАЗ-ыг АДХА-тай хослуулан ажиллуулахыг
зєвшєєрнє. Ажлын їїсгїїрийн дотоод гэмтлийн їед БАЗ, харин бусад гэмтлийн їед АДЗ ажиллах
ёстой.
АДЗ-ын ба БАЗ-ын тєхєєрємж амжилттай ажилласны дараа аваарын ємнєх їеийн горимыг
аль болох бїрнээр нь автоматикаар сэргээх ёстой (жишээ нь: єндєр талдаа хялбар бїдїївчтэй дэд
станцуудын тэжээх шугам дээр АДЗ амжилттай болсны дараа БАЗ-ын їйлчлэлээр залгагдсан нам
талын секцийн таслуурыг таслах).
Генераторуудыг залгах
3.3.33. Генераторуудыг зэрэгцээ ажиллагаанд дор дурдсан аргуудын аль нэгийг ашиглан
залгана. Їїнд:
· нарийн синхронжуулалт (гараар, хагас автоматжуулсан, автоматжуулсан)
· єєрийн синхронжуулалт (гараар, хагас автоматжуулсан, автоматжуулсан)
3.3.34. Хэвийн горимын їед зэрэгцээ ажиллагаанд залгах їндсэн арга болох нарийн
(ягшмал) автоматжуулсан болон хагас автоматжуулсан синхронжуулалтын аргыг дор дурдсан
тоноглолуудад хэрэглэх ёстой. Їїнд:
· шууд бус хєргєлттэй ороомог бїхий 3 МВт-аас дээш чадалтай, генераторын хїчдэлээ
цуглуулах шинд шууд єгєх, шилжилтийн гїйдлийн їелэх хэсэг нь 3,5 I хэв / ном -аас их байх
турбогенераторууд,
БЇЛЭГ 3. РЕЛЕ-ХАМГААЛАЛТ БА АВТОМАТИК 205
БД 43-101-03
· шууд хєргєлттэй ороомог бїхий ТВВ, ТВФ, ТГВ ба ТВМ маягийн турбогенераторууд,
· 50 МВт ба тїїнээс дээш чадлын гидрогенераторууд,
Цахилгаан системийн аваарын горимын їед чадал болон хєргєлтийн системээс нь їл
хамааруулан генераторыг єєрєє синхронжих аргаар зэрэгцээ ажиллагаанд залгаж болно.
3.3.35. Зэрэгцээ ажиллагаанд залгах їндсэн арга болох єєрийн синхронжилтийг дор дурдсан
тоноглолд хэрэглэж болно. Їїнд:
· 3 МВт хїртэл чадалтай турбогенераторууд,
· 3 МВт-аас илїї чадалтай, шууд бус хєргєлттэй, хїчдлээ цуглуулах шинд шууд єгєх,
шилжилтийн гїйдлийн їелэх хэсэг нь єєрєє синхронжих аргаар сїлжээнд залгах їед 3,5 I хэв / ном -
ээс хэтрэхгїй байх турбогенераторууд,
· трансформатортай блок болж ажиллах шууд бус хєргєлттэй ороомог бїхий
турбогенераторууд
· 50 МВт хїртэл хїчин чадалтай гидрогенераторууд,
· Цахилгааны хувьд єєр хоорондоо хатуу холбоотой, ерєнхий таслуур бїхий, 50 МВт
хїртэл нийлбэр чадалтай гидрогенераторууд,
Эдгээр тохиолдлуудад хагас автоматжуулсан ба автоматжуулсан нарийн/ягшмал
синхронжуулалтыг хэрэглэхгїй байж болно.
3.3.36. Генераторыг зэрэгцээ ажиллагаанд залгах їндсэн арга болох єєрийн
синхронжуулалтыг хэрэглэхдээ гидрогенератор дээр єєрєє синхронжих автоматжуулсан тєхєєрєг,
турбогенераторууд дээр гар болон хагас автоматжуулсан єєрєє синхронжих тєхєєргийг тус тус
тавибал зохино. Генераторыг зэрэгцээ ажиллагаанд залгах їндсэн арга болох нарийн
синхронжуулалтыг хэрэглэх нєхцєлд автоматжуулсан ба хагас автоматжуулсан нарийн
синхронжуулах тєхєєргийг тавих ёстой.
15 МВт хїртэл чадлын генераторт гараар хийх нарийн синхронжуулалтын аргыг синхрон бус
залгалтын хоригтойгоор хэрэглэж болно.
3.3.37. Дээрх заалтын дагуу бїх генератор нь усан цахилгаан станцын тєв удирдлагын буюу
хэсгийн удирдах самбар, дулааны цахилгаан станцын удирдлагын ерєнхий самбар буюу блокийн
удирдлагын самбар дээр байрлах синхронжуулалтын тєхєєргєєр тоноглогдсон байх ёстой.
Синхронжуулалтын ямар арга хэрэглэснээс їл хамааруулан бїх генераторууд нь
шаардлагатай тохиолдолд синхрон бус (синхронжуулалтгїй) залгалтын хоригтой гар нарийн
синхронжуулалт хийх тєхєєрємжєєр тоноглогдох ёстой. Ерєнхий таслууртай 2 ба тїїнээс дээш
гидрогенераторыг нарийн синхронжуулалтын аргаар сїлжээнд залгахдаа эхлээд тэдгээрийг
хооронд нь єєрєє синхронжих аргаар холбоод, дараа нь сїлжээнд нарийн синхронжуулалтын
аргаар залгана.
3.3.38. Цахилгаан системийн хувьд синхронжуулалт хийх шаардлагатай тусгай хэсгїїд
болох їндсэн сїлжээний дамжуулах дэд єртєє болон цахилгаан станцууд дээр хагас автоамтжсан
болон гараар хийх нарийн синхронжуулалтын тєхєєрємж тавигдах ёстой.
Єдєєлт, хїчдэл ба хуурмаг чадлын автомат тохируулга (ЄХ ба ХЧАТ)
3.3.39. Єдєєлт, хїчдэл ба хуурмаг чадлын автоматжуулсан тохируулга /ЄХХЧАТ/-ын
тєхєєрємжїїд нь дор дурдсан зориулалттай байна. Їїнд:
· цахилгаан эрчим хїчний системийн хэвийн горимын їед системд болон цахилгаан хїлээн
авагчдад тогтоосон хэмжээнийх нь дагуу хїчдэлийг барих,
· єгєгдсєн хуулийн дагуу хуурмаг ачааллыг хуурмаг чадлын їїсгїїрїїдэд хуваарилах,
· цахилгаан системийн динамик ба статик тогтворжилт ба шилжилтийн горимын савлалтыг
дарах, тогтворшилтыг дээшлїїлэх,
3.3.40. Синхрон машин (генератор, комненсатор, цахилгаан хєдєлгїїр г.м.) -ыг БАЗ-ын
тєхєєрємжєєр тоноглосон байх ёстой.
Єдєєлтийн автоматжуулсан тохируулга нь єдєєлтийн системийн талаар улсын стандартаар
тогтоосон шаардлага, єдєєлтийн системийн тоноглолын техникийн нєхцєлд нийцэж байх
шаардлагатай.
Тусдаа буюу бага чадлын эрчим хїчний системд ажилладагаас бусад 2,5 МВт хїртэл чадлын
генератор, синхрон компенсаторт зєвхєн єдєєлтийг хїчитгах релений тєхєєрєгтэй байхыг
БЇЛЭГ 3. РЕЛЕ-ХАМГААЛАЛТ БА АВТОМАТИК 206
БД 43-101-03
зєвшєєрнє. Синхрон цахилгаан хєдєлгїїрийг 5.3.13 ба 5.3.14. дугаар зїйлийн дагуу єдєєлтийн
автоматжуулсан тохируулга (ЄАТ)-аар тоноглох ёстой.
3.3.41. ЄАТ-ын тэжээл болон єдєєлтийн системийн бусад тєхєєрємжийг хїчдэлийн
трансформатороос маш найдвартай тэжээх ёстой. Зохих хэлхээнїїд ч маш найдвартай байх
ёстой. Анхдах талдаа гал хамгаалууртай хїчдэлийн трансформаторт ЄАТ-ыг холбохдоо:
· тэжээл нь алга болсноор машины єдєєлт їл зєвшєєрєгдєх хэмжээнд буурах буюу хэт
ачаалалд орж болох тийм ЄАТ болон єдєєлтийн системийн бусад тєхєєрємжийг тэдгээрийн хоёр
дахь талын гаралтанд гал хамгаалуур буюу автомат таслуургїй холбогдоно.
· хїчдэлийн трансформаторын анхдагч талын аль нэг гал хамгаалуур шатахад єдєєлт
нэмэх релений тєхєєрємж буруу ажиллах боломжийг хаасан байхаар хийх ёстой.
Анхдах талдаа гал хамгаалуургїй хїчдэлийн трансформаторт ЄАТ-ыг холбохдоо:
· ЄАТ болон єдєєлтийн системийн бусад тєхєєрємжийг хоёр дахь талын гаралт дээр
автомат таслуураар дамжуулан холбох ёстой.
- автомат таслуур тасрах тохиолдолд машины єдєєлт їл зєвшєєрєгдєх хэмжээнд буурах
буюу єдєєлт хэт ачаалалд орох явдлаас сэргийлэх їїднээс автомат салгуурын туслах авалцааг
ашиглах арга хэмжээ авах хэрэгтэй.
· -ЄАТ болон єдєєлтийн системийн бусад тєхєєрємжийг холбох хїчдэлийн
трансформаторт єєр тєхєєрємж болон багаж хэрэгсэл холбох ёсгїй. Зарим тохиолдолд тэдгээрийг
тусдаа гал хамгаалуур болон автомат таслуураар дамжуулан холбохыг зєвшєєрнє.
3.3.42. Хурдны тохируулга хэвийн ажиллаж байхад ачаалал хаясан тохиолдолд
гидрогенераторын ЄАТ-ыг хїчдэл ихсэлтийн хамгаалалт ажиллах боломжгїйгээр хийх ёстой.
Шаардлагатай гэж їзвэл ЄАТ-ын бїрдэлд єдєєлтийг арилгах хурдан їйлчлэлтэй тєхєєргийг нэмж
тоноглож болно. Єдєєлтийг нэмэх релений тєхєєрємжийн бїдїївч нь їндсэн єдєєгїїрийн
їйлчлэлийг бэлтгэл єдєєгїїрээр солих їед їйлчлэлийг нь бэлтгэл єдєєгїїрт шилжїїлэх боломжийг
олгож байх ёстой.
3.3.43. Єдєєлтийг нэгтгэх (компаундировлах) тєхєєрємжийг гїйдлийн трансформаторын
генераторын гаралт талаас буюу синхрон компенсаторын шин талаас нь талаас нь холбовол
зохино.
3.3.44. Шууд хєргєлттэй синхрон генератор, синхронкомпенсатор,15 МВт ба тїїнээс дээш
чадалтай генераторууд, 15 МВАр тїїнээс дээш чадалтай компенсатор, удирдлагын самбарын
байранд байнгын жижїїрийн хїмїїс байдаггїй цахилгаан станц ба дэд станцын хувьд хэт
ачааллын давтагдалаас хамаарах хугацааны тавилтай хэт ачааллын автоматжуулсан хязгаарлуур
байх ёстой.
200 МВт (МВАр) хїртэл чадлын машинд зориулсан хамааралтай хугацааны тавилтай
автоматжуулсан хэт ачаалал хязгаарлуурыг олноор нь їйлдвэрлэх хїртэл хугацаанаас
хамааралгїй тодорхойломжтой хязгаарлах тєхєєрмжийг ашиглахыг зєвшєєрнє.
Автоматжуулсан хэт ачаалал хязгаарлах тєхєєрємж нь тухайн хийцийн машины хувьд байж
болох хугацааны туршид єдєєлтийг нэмэхэд хїчитгэхэд саад болох ёсгїй.
3.3.45. 100 МВт болон тїїнээс дээш чадлын генераторууд болон 100 МВАр болон тїїнээс
дээш чадлын компенсаторт хїчтэй (хїчитгэх) їйлчлэлтэй ЄАТ бїхий хурдан їйлчлэлтэй єдєєлтийн
систем тавибал зохино.
Зарим тохиолдолд эрчим хїчний систем дэх цахилгаан станцуудын ажиллах нєхцєлєєр
тодорхойлогдох єєр тєрлийн ЄАТ болон удаан їйлчлэлтэй єдєєлтийн систем суурилуулахыг
зєвшєєрнє.
3.3.46. Єдєєлтийн систем ба ЄАТ-ын тєхєєрємж нь єдєєлтийн гїйдлийн зєвшєєрєгдєх
хамгийн бага утгаас зєвшєєрєгдєх хамгийн их утга хїртэлх хязгаарт тогтвортой тохируулга хийх
боломжийг хангах ёстой. Нэг талын (эсрэгцэлгїй) єдєєлтийн системтэй синхрон комненсаторын
тохируулга нь роторын гїйдлийн бараг тэг утгаас эхлэн, хоёр талын (эсрэгцэлтэй) єдєєлтийн
системтэй комненсаторын хувьд тохируулга нь зєвшєєрєгдєх хамгийн их сєрєг утгатай єдєєлтийн
гїйдлээс эхлэн тус тус тохируулагдаж байх ёстой.
Трансформатортай блок болж нэгтгэгдэх машины хувьд трансформатор дахь хїчдэлийн
алдагдалыг гїйдлээр нєхєх (комненсацлах) боломжийг авч їзсэн байх ёстой.
3.3.47. Дєрєв ба тїїнээс дээш агрегаттай, 2,5 МВт ба тїїнээс дээш чадлын усан ба дулааны
цахилгаан станцын генераторыг технологийн процессын удирдлагын автоматжуулсан систем
(УАС), эсвэл тэр нь байхгїй бол єдєєлтийн бїлэглэн удирдах системээр хангасан байх ёстой.
БЇЛЭГ 3. РЕЛЕ-ХАМГААЛАЛТ БА АВТОМАТИК 207
БД 43-101-03
Дулааны цахилгаан станцын эдгээр системийг цахилгаан станцын бїдїївч, горим ба
чадлаас нь хамааруулан хийх нь зїйтэй.
3.3.48. Цахилгаан станцууд ба хуваарилах дэд єртєєний ачаалалтай байхад хїчдэл
тохируулах хэрэгсэл бїхий трансформатор, мєн тїїнчлэн хуваарилах дэд станцын хїчдэл, эсвэл
тїїний єгсєн хувьсалтыг барих зориулалттай шугамын тохируулуурыг трансформаторын хувьсгах
коэффициентын тохируулгын автоматжуулсан системээр хангах ёстой.
Шаардлагатай їед тохируулгын автомат нь хїчдэлийн тохируулга хийх боломжтой байвал
зохино. Зэрэгцээ ажиллах трансформатор бїхий хувьсгах коэффициентын тохируулгатай дэд
станцууд нь станцын ерєнхий технологийн процессын удирдлагын автоматжуулсан систем, эсвэл
трансформаторын хооронд їл зєвшєєрєгдєм тэнцэл-бишийн гїйдэл гаргахгїй байх бїлэгчилсэн
удирдлагын системээр тус тус хангагдахаар хийгдэнэ.
Конденсаторын тєхєєрємж нь 5.6 дугаар бїлэгт заасан тохируулгын автомат тєхєєрємжєєр
тоноглогдох ёстой.
Давтамж ба бодит чадлын автомат тохируулга (ДБЧАТ)
3.3.49. Давтамж ба бодит чадлын автоматжуулсан тохируулга (ДБЧАТ)-ын системийг дор
дурдсан зориулалтаар хийж ашиглана.Їїнд:
· Хэвийн горимын їед эрчим хїчний чанарт тавих стандартын шаардлагын дагуу эрчим
хїчний тусгаарлагдсан системд давтамжийг барьж байх,
· Эрчим хїчний нэгдлїїдийн хоорондын чадлын солилцоог тохируулах ба эрчим хїчний
нэгдэл болон эрчим хїчний системийн хяналтад байдаг дотоод болон гадаад холбоосоор урсах
чадлын урсгалыг хязгаарлах,
· Диспеттчерийн удирдлагын бїх тївшинд эрчим хїчний нэгдсэн системийн хооронд,
нэгдсэн эрчим хїчний системийн доторхи эрчим хїчний системийн хооронд, эрчим хїчний
системийн доторхи цахилгаан станцуудын хооронд ба цахилгаан станцуудын хїрээнд агрегатууд,
энерги блокуудын удирдлагын объектуудын хооронд чадлыг хэмнэлттэйгээр хуваарилах,
3.3.50. ДБЧАТ систем нь (тохируулгын хангалттай завсартай байхад) удирдаж буй цахилгаан
станцын давтамжийн дундаж хазайлтыг 10 минутын хугацааны завсарт тогтоосон хэмжээнээс ± 0,1
Гц-ээс хэтрэхгїй єєрчлєлтэйгээр барих ба хянаж буй холбоосны чадлын урсгалыг 2 ба тїїнээс
дээш минутын хугацаанд чадлын урсгалын хэлбэлзлийн амплитудын 70 %-иас багагїй хэмжээгээр
дарж, чадлын урсгалыг хязгаарлах боломжтой байх ёстой.
3.3.51. ДБЧАТ-ын системд дор дурдсан тєхєєхрємжїїд орох ёстой.Їїнд:
· диспетчерийн тєвд урсгалын хязгаарлалт, чадал солилцол, давтамжийн автоматжуулсан
тохируулгын тєхєєрємжїїд,
· дээд тївшний ДБЧАТ-ын системийн удирдах їйлчилгээг удирдуулж буй цахилгаан
станцын хооронд хуваарилах тєхєєрємжїїд ба эрчим хїчний системийн диспетчерийн тєв дээрх
хяналтад буй дотоод холбоосны чадлын урсгалыг хязгаарлах тєхєєрємжїїд,
· чадлын автоматжуулсан удирдлагад оролцож буй цахилгаан станцуудын бодит чадлыг
тохируулах тєхєєрємжїїд,
· бодит чадлын урсгалын мэдрїїл буюу телемеханикийн, диспетчерийн удирдлагын
автоматжуулсан систем (ДУАС, SCADA)-ийн тєхєєрємжїїд (ДУАС-ын техник, хэрэгсэл ашиглалтын
дїрмийг жич боловсруулж энэ дїрмийн салшгїй хэсэг болгон мєрдєнє).
3.3.52. Диспетчерийн тєвийн ДБЧАТ-ын тєхєєрємжїїд нь ажлын тогтоосон горимоос зєрєх
бодит горимыг илрїїлэх, доод тївшний диспетчерийн удирдах тєвїїд ба чадлын автоматжуулсан
удирдлагад хамрагдах цахилгаан станц дахь чадлын автоматжуулсан удирдах їйлдэлийг
боловсруулан дамжуулах боломжоор хангах ёстой.
3.3.53. Цахилгаан станцуудын чадлын удирдлагын автомат тєхєєрємж нь дор дурдсан
зїйлийг хангаж байх ёстой.Їїнд:
· дээд тївшний диспетчерийн тєвєєс ирж буй удирдах їйлчлэлийг хїлээн авах, хадгалах,
хувиргах ба цахилгаан станцын удирдлагын тївшний удирдах їйлдэл боловсруулах,
· тухайн агрегат (энергоблок)-ын тївшинд удирдах їйлчлэлийг боловсруулах,
· хїлээн авах удирдах їйлчлэлийн дагуу агрегат (энергоблок)-ын чадлыг барьж байх
їїргийг хангах ёстой.
Цахилгаан станцуудын чадлын удирдлага нь 3-6 %-ийн хооронд єєрчллєгдєх давтамжийн
статизмтай хийгдэж болно.
БЇЛЭГ 3. РЕЛЕ-ХАМГААЛАЛТ БА АВТОМАТИК 208
БД 43-101-03
3.3.54. Усан цахилгаан станцын чадлын удирдлагын систем нь агрегатуудыг явуулах,
зогсоох боломжийг хангах,шаардлагатай їед цахилгаан станцууд болон эрчим хїчний системийн
горимоос хамааруулан агрегатуудын ажилагааны хязгаарлалтыг тооцсоны їндсэн дээр тэдгээрийг
синхрон комненсаторын ба генераторын горимд шилжїїлэх боломжтой автоматжуулсан
тєхєєрємжтэй байх ёстой.
Усны урсгалын горимоор чадалыг нь тодорхойлох усан цахилгаан станцыг усны урсгалын
чадлын автоматжуулсан тохируулгаар тоноглох нь зїйтэй.
3.3.55. ДБЧАТ-ын тєхєєрємж нь удирдлагад нь байгаа объектын ажилагааны горим
єєрчлєгдєхєд тохируулгын параметрыг нь шуурхай єєрчлєх, тохируулах боломжтой хийгдэхээс
гадна дохиолол, хориг, хамгаалалтын элементїїдтэй байх ёстой. Тэдгээр нь удирдлагын объектын
ажилагааны ердийн горим єєрчлєгдєхєд болон єєр дээр нь гэмтэл гарах буруу ажиллахгїй байхаас
сэргийлэх ба аваар эсэргїїцэх автоматжуулсан тєхєєрємжийн ажиллагаанд саад болсон їйлдэл
хийлгэхгїй байх ёстой.
Дулааны цахилгаан станц дээр тавьсан ДБЧАТ-ын тєхєєрємжийг тэдгээрээс агрегатуудад
нєлєєлсєн їйлчлэлээс болж технологийн процессын єєрчилєлт зєвшєєрсєн хязгаараас дээш
гарахыг хязгаарлах элементїїдээр хангагдах ёстой.
3.3.56. Телемеханикийн болон ДУАС-ийн хэрэгсэл нь хяналтад байгаа системийн дотоодын
болон систем хоорондын холбоосын чадлын урсгалын тухай мэдээллийг оруулах, ДБЧТА-ын
тєхєєрєгєєс автоматжуулсан удирдлагын їйлчлэл болон дохиог автоматикаар удирдуулж буй
объектод дамжуулах, мєн тїїнчлэн шаардлагатай мэдээллийг дээд тївшний автоматжуулсан
удирдлагад дамжуулах боломжуудыг хангах ёстой.
Телемеханикийн тоноглол болон ДБЧТА-ын тєхєєргийн дохионы нийлбэр хугацаа нь 5 сек-
ээс хэтрэхгїй байвал зохино.
Тогтворжилт алдагдалтаас автоматаар сэргийлэх (ТААС)
3.3.57. Эрчим хїчний системийн тогтворжилт алдагдалтаас сэргийлэх автоматжуулсан
тєхєєрємж (ТАСАТ)-ийг тухайн тодорхой нєхцлєєс хамааруулан техникийн болон эдийн засгийн
хувьд їр ашигтай гэж їзсэн газарт тавина. Зориулалт нь динамик тогтворжилтыг хадгалж, аваарын
дараах горимуудын статик тогтворжилтын нормчилсан нєєцийг хангах явдал юм.
Дор дурдсан тохиолдолд тогтворжилт алдагдалтаас сэргийлэх автоматжуулсан
тєхєєрємжийг хэрэглэж болно. Їїнд:
а. Шугам гэмтэхгїйгээр тасрах, 1 фазын газардлагын гэмтлийн улмаас їндсэн хамгаалалт ба
НФАДЗ ажиллах, цахилгаан дамжуулалтын их ачаалалтай горим їїсэх болон сїлжээг засварын
схемээр ажиллуулах їед; Дээр дурдсан гэмтэлтэй їед болон хэрвээ хэвийн горимын схемээр
ажиллаж байхад автоматик татгалзах боловч эрчим хїчний систем ачааллынхаа ихэнхийг хаяхаар
(жишээ нь, АДХА-sн їйлчлэлийн дїнд)-гїй байвал автоматжуулсан тєхєєрємж хэрэглэхийг
зєвшєєрнє.
б. Ердийн ба засварын схемээр ажиллаж байхад олон фазын богино залгаа гарч їндсэн
хамгаалалтаар шугам тасрах нєхцєлд; энд хаяа тохиолдох цахилгаан дамжуулалтын их ачааллын
горимыг тооцохгїй байхыг зєвшєєрнє.
в. Эрчим хїчний системийн хэвийн горимд сїлжээний ажиллагаа хэвийн бїдїївчтэй байхад
ТТНТ-ын їйлчлэлтэй таслуур татгалзах їед,
г. Хэвийн горимын їедээ эрчим хїчний систем синхронжуулалтгїй ажиллагааны цахилгаан
дамжуулах хэсгїїдэд бїрэн хуваагдах,
д. Аваарийн їед эрчим хїчний нэгдэлд холбогдох аль нэг хэсэгт чадлын ихээхэн хэмжээний
дутагдал буюу илїїдэл гарах,
е. Хэвийн горим ба схемээр ажиллах їед ХЇАДЗ юмуу, АДЗ тєхєєрємжїїд ажиллах,
3.3.58. Тогтворжилт алдагдалтаас сэргийлэх автоматжуулсан тєхєєрємж нь дор дурдсан
тохиолдолд їйлчилж болно.Їїнд:
а. Усан цахилгаан станцын зарим генератор тасрах, єєр аргагїй болсон їед дулааны
цахилгаан станцын блок эсвэл генераторыг таслах,
б. Дулааны хїчний тоноглолын боломжийн хїрээ (хуучин ачааллыг нь автоматаар дахин
сэргээхгїйгээр)-нд уурын турбины ачааллыг огцом нэмэх буюу хасах,
в. Цахилгаан хангамжийн богино хугацааны тасалдлыг бага мэдрэх хэрэглэгчдийн ачааллын
зарим хэсгийг онцгой тохиолдолд таслах (ачааллын автоматжуулсан тусгай таслалт)
г. Эрчим хїчний системд хуваалт хийх (дээр дурдсан арга хэмжээнїїд хангалтгїй бол)
БЇЛЭГ 3. РЕЛЕ-ХАМГААЛАЛТ БА АВТОМАТИК 209
БД 43-101-03
д. Уурын турбинуудын ачааллыг хурдан бууруулах (хуучин ачааллыг нь дараа нь
автоматаар сэргээх).
ТТНТ нь багтаамжийн хєндлєн ба тууш тэгштгэх тєхєєрємж болон дамжуулалтын бусад
тєхєєрємж (жишээ нь, шїїнтлэх реактор, єдєєлтийн автомат тохируулагийн тєхєєрємж г.м.)-ийн
ажлын горимыг єєрчилж болно. 3.3.57 дугаар зїйлийн а, б-д заасан гэмтлїїдийн їед цахилгаан
станцын бодит чадлын бууралтыг эрчим хїчний системд АДХА ажиллах болон бусад тєрлийн їр
дагаварууд гарахааргїй хэмжээнд хязгаарлах нь зохистой.
3.3.59. ТТНТ-ийн єгч буй удирдах їйлчлэлийн идэвжилтийг (жишээ нь, тасарсан
генераторын чадал юмуу турбиний ачаалал хєнгєрсєн, эсэх) єгч байгаа їйлчлэл (їйлдэл)-ын
идэвхжилт (жишээ нь, богино залгаа їїсэх їед ачаалал хаях, мєн богино залгааны їргэлжлэх
хугацаа)-ийг автоматикаар тодорхойлж байгаа шилжилтийн процесс, эсвэл автоматикаар болон
онцгой тохиолдолд їйлчилгээний хїмїїсийн тодорхойлж байгаа анхны горимын хїнд, хєнгєний
байдалаар тодорхойлогдох ёстой.
Асинхрон горимыг автоматаар арилгах (АГАА)
3.3.60. Асинхрон горимыг їїсэх тухай бїрд нь арилгахын тулд ихэнхдээ асинхрон горимыг
синхрон гуйвалт, богино залгаас болон бусад хэвийн бус горимоос ялгах чадвартай
автоматжуулсан тєхєєрємжийг хэрэглэх ёстой.
Дээр дурдсан тєхєєрємжийг, юуны ємнє, дахин синхронжуулалт хийх нєхцлийг
хєнгєвчлєхєд чиглэсэн, жишээлбэл, дор дурдсан, арга хэмжээнд дэм їзїїлэхїйцээр гїйцэтгэвэл
зохино.Їїнд:
· Турбины ачааллыг хурдан авахуулах, эсвэл хэрэглэгчдийн зарим хэсгийг таслахад (эрчим
хїчний системийн чадлын дутуудал болсон хэсэгт)
· Турбины хурдны тохруулагад їйлчлэх замаар генераторын гаргах чадлыг бууруулах,
эсвэл генераторын заримыг таслахад (эрчим хїчний системийн чадлын дутуудал болсон хэсэгт),
· Турбины хурдны тохируулгад їйлчлэх, эсвэл генераторын заримыг таслах замаар
генераторын гаргах чадлыг бууруулахад (эрчим хїчний системийн чадлын дутуудал болсон хэсэгт).
Хэрвээ авсан арга хэмжээ нь савлалтын тогтоосон тооны цикл єнгєрсний дараа буюу
тогтоосон хэмжээнээс илїї удаан асинхрон явалт болох їед дахин синхронжуулалт болоогїй бол
асинхрон горим болсноос хойш эрчим хїчний системийн тухайн цэгїїдэд автоматикаар хуваах арга
хэрэглэнэ.
Асинхрон горимыг тэвчиж болшгїй аюултай буюу дахин синхронжуулалт хэрэглэх нь їр дїн
багатай тийм тохиолдолд асинхрон явалтыг арилгахын тулд бусад холбоосны тогтворжилт,
автоматжуулалтын сонголт хийх чадвар алдагдахгїй байх боломжийг тооцон хамгийн бага
хугацаанд хуваах аргыг хэрэглэх шаардлагаэтай.
Давтаж бууралтыг автоматаар хязгаарлах (ДБАХ)
3.3.61. Давтамж бууралтын автоматжуулсан хязгаарлалт (ДБАХ)-ыг нь эрчим хїчний систем,
эрчим хїчний нэгдэл, эрчим хїчний зангилаанд чадлын ямар ч дутуудал їїсэх їед давтамж 45 ГЦ-
с доош буух нєхцєл бїрэн арилгахаар, 47 Гц-ээс бага давтамжаар 20 сек-с илїїгїй, 48,5 Гц-ээс
доош давтамжаар 60 сек-с илїїгїй хугацаагаар тус ажиллахаар тооцоолж хийх ёстой.
3.3.62. Давтамжийн бууралтыг автоматаар хязгаарлах системийг дараах байдлаар
хэрэгжїїлнэ. Їїнд:
· Бэлтгэл (нєєц)-ийг давтамжийн автоматикаар ажилд залгах (БДААЗ),
· Давтамжаар ачаалал хєнгєлєх автоматик / ДАХА/,
· Ачааллыг нэмж хєнгєлєх автоматик,
· Давтамж сэргээлтийн їед тасархай хэрэглэгчдийг автоматикаар дахин залгах (ДАДЗ),
· Ачаалал нь тэнцвэржсэн цахилгаан станц буюу генераторыг ялгах ба цахилгаан станцын
дотоод хэргэцээний тэжээлийн генераторыг ялгах.
3.3.63. Давтамж буурах їед бэлтгэлийн автоматжуулсан залгалтыг юуны ємнє таслалтын
хэмжээг багасгах буюу хэрэглэгчдийн тэжээлийг удаан хугацаагаар таслахгїйн тулд хэрэглэх
ёстой. Їїний тулд:
· дулааны цахилгаан станцууд дээрх залгаатай бэлтгэлийг илїї дайчлах, хєдєлгєєнд
оруулах
· бэлтгэлд байгаа гидро агрегатуудыг автоматикаар явуулах,
БЇЛЭГ 3. РЕЛЕ-ХАМГААЛАЛТ БА АВТОМАТИК 210
БД 43-101-03
· синхрон компенсаторын горимд ажиллаж байгаа гидрогенераторыг идэвхтэй горимд
атоматикаар оруулах,
· хийн турбины тєхєєрємжийг автоматикаар явуулах.
3.3.64. Ачааллыг давтамжаар хєнгєлєх автоматик (АДХА) нь давтамжийн бууралтын
хэмжээнээс хамааруулах (АДХА1) буюу давтамжийн бууралтын хугацаа нэмэгдэх хэмжээгээр
(ДАХА2) гэсэн шатлалтайгаар хэрэглэгчдийг цєєн тоогоор таслах арга хэмжээг авч їзвэл зонхино.
Ер нь АДХА-ийн тєхєєрємжийг эрчим хїчний системийн хїрээний дэд станцуудад тавих
ёстой. Мєн эрчим хїчний системийн хяналттайгаар шууд хэрэглэгчдэд тавьж болно.
Ачаалал таслалтын хэмжээг чадлын ямар ч дутагдлын їед їр дїнтэй ажиллахаар тооцож,
таслалтын дарааллыг эрчим хїчний саатлаас гарах хохирол аль болох бага байхаар сонгоно.
Тухайлбал:
· АДХА-ийн тоо болон дарааллыг аль болох олон байлгах,
· чухал хэрэглэгчдийг аль болох сїїлд тасрах магадлалтай тєхєєрємжид холбох ёстой.
АДХА-ын їйлчлэлийг АДЗ ба БАЗ-ын ажиллагаатай зохицуулсан байх ёстой. БАЗ-ын
тєхєєрємжийн болон їйлчилгээний хїмїїсийн ажиллагааг тооцож АДХА-ын хэмжээг багасгаж
болохгїй.
3.3.65. АДХА1-ийн їйлчлэл нь хэмжээ болон ачаалал хєнгєлєх хурдаараа хангалттай їр
дїнтэй болж чадахгїйгээс их хэмжээний нутгийг хамарсан чадлын дутуудал гарч болзошгїй тийм
эрчим хїчний систем буюу тїїний хэсгїїдэд ачаалал хєнгєлєх нэмэлт тєхєєрємжийг хэрэглэх
ёстой.
Нэмэлт хєнгєлєлт хийх эсэх, ямар хэмжээтэй хийх, мєн тїїнчлэн ямар хїчин зїйлийн
нєлєєллєєр тэдгээр нь ажиллаж эхлэх (тэжээх элементїїд тасрах, бодит ачааллыг хаях г,м) -ийг
эрчим хїчний систем шийдвэрлэнэ.
3.3.66. ДАДЗ-ын тєхєєрємжийг їйлдвэрлэх чадлын нєєц бий болох, тасалсан цахилгаан
дамжуулалтад синхронжуулалт, дахин синхронжуулалт хийсний їр дїнд давтамж сэргэж байгаа
нєхцєлд хэрэглэгчдийн тэжээлд гарсан завсарлагыг багасгах зорилгоор ашигладаг.
ДАДЗ-ын тоноглолыг байрлуулах, ачааллыг ДАДЗ-ын дарааллын дагуу хуваарилахдаа
хэрэглэгчид нь найдвартай ажиллагааны хувьд хэр зэрэг чухал болох, АДХА-ын їйлчлэлээр
тасрах магадлал, автоматикгїйгээр тэжээл нь сэргэх хугацаа болон тэр нь хэр тєвєгтэй болох
(тухайн объектыг хэрхэн їйлчлэх журмаас хамаарч) зэргийг тооцсон байвал зохино. Дїрмийн дагуу
АДЗ-аар залгах дараалал нь АДХА-ын ажиллах дарааллын эсрэг байдаг.
3.3.67. Тэнцвэржсэн ачаалалтай цахилгаан станц буюу генераторыг болон дотоод хэрэгцээг
тэжээх генераторыг ялгах аргыг дор дурдсан тохиолдолд ашиглана.Їїнд:
· цахилгаан станцын дотоод хэрэгцээг ажилд барьж байх,
· 3.3.64 ба 3.3.65 дїгээр зїйлд заасан давтамж бууралтыг хязгаарлах тєхєєрємж їр дїн
багатай буюу татгалзах їед цахилгаан станцыг бїрэн зогсохоос сэргийлэх,
· маш чухал хэрэглэгчдийг тэжээлээр хангах,
· техникийн ба эдийн засгийн хувьд ашигтай байвал ачаалал хєнгєлєхийн оронд хэрэглэх.
Ачааллыг нэмж хєнгєлєх шаардлага, салгах (АДХА ажиллах їед) ба залгах (ДАДЗ ажиллах
їед) ачааллын хэмжээ, давтамж болон хяналтын бусад їзїїлэлтїїдээр давтамж бууралтыг
хязгаарлах тєхєєрємжийн хугацааны тавил зэргийг тодорхойлох ажлыг эрчим хїчний системийн
ашиглалтын явцад Техник ашиглалтын дїрэм болон техникийн бусад удирдамжийн чанартай бичиг
баримтуудын дагуу хийвэл зохино.
3.3.68. Хавьгїй илїї чадалтай усан цахилгаан станц (УЦС)-тай зэрэгцээ ажиллах дулааны
цахилгаан станц дээр ачаалал хаях нєхцєлд давтамжийг їл зєвшєєргєдєх хэмжээгээр ихэсгэхгїйн
тулд давтамж 52-53 Гц-ээс хїрэх нєхцєлд ажиллах автомат тєхєєрємж хэрэглэх ёстой. Энэ
тєхєєрємж нь юуны ємнє УЦС-ын зарим генераторыг таслах їйлчлэл їзїїлэх ёстой.
Мєн ДЦС-ыг єєрийн чадалд нь тохирох ачаалалтай нь УЦС-аас тусгаарлах тєхєєрємж
хэрэглэж болно.
Зєвхєн УЦС-тай зангилаанд хєдєлгїїрийн ачааллын хэвийн ажиллагааг хангахын тулд
генераторын зарим хэсгийг тасалж, давтамжийн аваарийн єсєлтийн хэмжээг 60 Гц-ээр хязгаарлах
тєхєєрємж тавих ёстой. Харин зєвхєн ДЦС-тай зангилаанд энергоблокуудын ачааллыг
тохируулгын хїрээнээс давж гарахааргїй байлгах зориулалттай давтамжийн удаан хугацааны
єсєлтийг хязгаарлах тєхєєрємж тавих ёстой.
БЇЛЭГ 3. РЕЛЕ-ХАМГААЛАЛТ БА АВТОМАТИК 211
БД 43-101-03
Хїчдэл бууралтыг автоматаар хязгаарлах (ХБАХ)
3.3.69. Хїчдэлийн бууралтыг автоматаар хязгаарлах тєхєєрємж (ХБАХ)-ийг эрчим хїчний
системийн аваарийн дараах горимд ачааллын тогтворжилт алдагдах ба хїчдэл огцом буурах
їзэгдэлийг гаргахгїй байх зорилгоор тавих ёстой.
Дээр дурдсан тєхєєрємжїїд нь хїчдэлийн хэмжээнээс гадна хїчдэлийн уламжлал г.м. бусад
їзїїлэлтийг ч хянах бєгєєд синхрон машины єдєєлтийг хїчитгэх, тэгштгэх тєхєєрємжийг
нэмэгдїїлэх, реакторыг таслах зэрэгт їйлчлэл їзїїлэхээс гадна онцгой тохиолдолд сїлжээний
арга хэмжээнїїд хангалтгїй, тодорхой їндэслэл байгаа бол хэрэглэгчдийг ч тасалдаг байх ёстой.
Хїчдэл ихсэлтийн автоматаар хязгаарлах (ХИАХ)
3.3.70. Цахилгаан дамжуулах шугам, цахилгаан станц ба дэд станцын єндєр хїчдэлийн
тоноглолд шугамын фазын тасралтаас шалтгаалан їїсэх єндєр хїчдэлийн ихсэлтийн їйлчлэлийн
їргэлжлэх хугацааг хязгаарлахын тулд хїчдэл нь хэвийн хэмжээнээс 110-130 % хїртэл нэмэгдэхэд
ажиллах автомат тєхєєрємжийг хэрэглэх ёстой.
Шаардлагатай бол цахилгаан дамжуулах шугамын хуурмаг чадлын хэмжээ ба чиглэлийг
хянах зориулалттай хийгдэнэ.
Эдгээр тєхєєрємж нь коммутацийн ба атмосферийн, тїїнчлэн савлалтын хэт хїчдэлийн
їргэлжлэх хугацаанаас їїсэлтэй хэт хїчдэлийн байж болох їргэлжлэх хугацааг тооцсон хугацааны
барилттай байх бєгєєд юуны ємнє шїїнтлэх реакторыг залгах ёстой (Хэрэв хїчдэл ихсэлт болсон
цахилгаан станц болон дэд єртєєн дээр тийм реакторууд байгаа бол). Хэрэв цахилгаан станц ба
дэд єртєєнїїд дээрх шїїнтлэх реактор нь таслуургїй, эсвэл тэдгээрийг залгаснаар шаардлагатай
хэмжээнд хїртэл хїчдэлийг буулгаж чадахгїйд хїрвэл дээрх тєхєєрєг нь хїчдэлийн ихсэлтийг бий
болгох шугамыг таслах ёстой.
Тоноглолыг хэт ачааллаас автоматаар сэргийлэх (ТХААС)
3.3.71. Тоноглолыг хэт ачааллаас автоматаар сэргийлэх (ТХААС) тєхєєрємж нь шугам,
трансформатор болон тууш (дагуу) тэгштгэх тєхєєрєгт бий болох хамгийн их їргэлжийн гїйдлээс
хэтрэх гїйдлийн їргэлжлэх хугацааг хязгаарлахад зориулагдах ёстой. Энэ хугацаа нь 10-20
минутаас бага байна.
Дээр дурдсан тєхєєрємж нь цахилгаан станцын ачааллыг хєнгєлєхєд їйлчлэх бєгєєд энэ
зорилгоор хэрэглэгчдийг таслах ба системийг хуваах болон хамгийн сїїлчийн шатанд хэт
ачаалалтай тоноглолыг таслах їйлдэл хийгдэх ёстой. Энэ нєхцєлд тогтворжилт алдагдах мэтийн
таагїй їр дагаварыг гаргуулахгїй байх ёстой.
Телемеханикийн хэрэгсэл
3.3.72. Телемеханикийн хэрэгсэл (алсын удирдлага, зайн дохиолол, зайн хэмжилт,
тохируулга г.м.)-ийг ерєнхий нэгэн горим ажиллагаа, тэдгээрийн хяналтаар єєр хоорондоо
холбоотой тодорхой дэвсгэр нутагт байрлах цахилгаан тоноглолын диспетчерийн удирдлаганд
хэрэглэх ёстой. Телемеханикийн хэрэгсэлийн зайлшгїй нєхцєл нь диспетчерийн удирдлагын їр
нєлєєг дээшлїїлэх, є.х. їйлдвэрлэлийн явц, горимыг сайжруулах, аваари, ослыг устгах; цахилгаан
тоноглолын їр ашиг, найдвартай ажиллагааг дээшлїїлэх; їйлдвэрлэх цахилгааны чанарыг
сайжруулах; байнгын жижїїр, ашиглалтын хїмїїсийн тоог цєєрїїлэх, їйлдвэрийн байрны зай,
талбайг багасгах зэрэгт їр нєлєєгєє єгєхєєр байвал зохино. Телемеханикийн хэрэгслэлийг їелзэл,
бодит чадлыг тохируулах автомат, системийн аваар эсэргїїцэх болон бусад удирдлага,
тохируулгын автоматуудад алс зайнаас дохиолол дамжуулахад хэрэглэнэ.
3.3.73. Телемеханикийн хэрэгсэл нь автоматжуулалтын тївшингээс хамаарах боловч эн
тэргїїнд тоноглолын ажиллагааны горим, сэлгэн залгалтын їндсэн тоноглолуудын ажлын байдлын
талаар мэдээлэл цуглуулах, аваарийн горим ба тїїний тєлєв-байдлын їеийн єєрчлєлт,
ашиглалтын хїмїїсийн мєрдєж байгаа зарчим, мєн тєлєвлєгєєт, засварын ба шуурхай сэлгэн
залгалтанд хяналт тавих зэрэгт хэрэглэнэ. Байнгын жижїїрийн хїнгїй газарт тавигдах цахилгаан
тоноглолын телемеханикжилтын ажлын хэмжээг тодорхойлохдоо юуны ємнє энгийн алсын
дохиоллыг зайнд дамжуулах (аваари урьдчилан сэргийлэх зайн хоёр ба тїїнээс дээш тооны
дохиолол)-аас эхлэх ёстой.
3.3.74. Автоматик, хэрэгсэлээр шийдэж їл чадах, эрчим хїчний нарийн тєвєгтэй сїлжээнд
ажиллаж байгаа тоноглолын їр ашигтай, найдвартай ажлын горимыг нэгтгэн тогтоох асуудлыг
шийдвэрлэхийн тулд тєвлєрсєн алсын зайн (теле) удирдлагыг авч їзэх ёстой. Теле удирдлагыг
БЇЛЭГ 3. РЕЛЕ-ХАМГААЛАЛТ БА АВТОМАТИК 212
БД 43-101-03
байнгын жижїїрийн хїнгїй обьектонд хэрэглэхээс гадна байнгын жижїїртэй газарт хэсэгчлэн їр
ашигтай нєхцєлєєр хэрэглэхийг зєвшєєрнє.
Алсын удирдлагатай цахилгаан тоноглолын хувьд зайн удирдлагын їйлдэл нь хамгаалалтын
тєхєєрєг ба автоматуудын їйлчлэлийн адил тухайн хэсэгт удирдлагын нэмэгдэл сэлгэн залгалт
(коммутацын)-ын їйлдэл хийгдэхээргїй байх ёстой. Зардал ба техник-эдийн засгийн їзїїлэлтээр
адилхан нєхцєлд телеудирдлагын оронд автоматжуулалтыг авч їзвэл зохино.
3.3.75. Алсын зайны (теле) дохиоллыг доорх зориулалтаар хэрэглэнэ. Тухайлбал,
а) Цахилгаан хангамжийн системийн горим ажиллагаанд чухал їїрэгтэй, диспетчерийн
албаны шуурхай удирдлагын мэдэлд байх цахилгаан тоноглолын їндсэн залгалт-салгалт
(коммутацын)-ын тоноглол, хэрэгслэлийн ажлын байр, байдлыг диспетчерийн удирдлагын
пультэнд тоон ба график їзїїлэлтээр харуулахад;
б) Мэдээллийн тусгай компьютерт буюу мэдээлэл боловсруулах тєхєєрєгт оруулахад;
в) Аваарын болон урьдчилан сэргийлэх дохиоллыг дамжуулахад.
Диспетчерийн шуурхай їйлчилгээний хэд хэдэн албанд харьяалагдах цахилгаан тоноглолын
теле-дохиололыг тїїний дээд шатны албанд дамжуулахдаа доод шатны диспетчерийн пультээс
сонголт хийх буюу дахин дамжуулах зарчимтай байвал зохино. Мэдээлэл дамжуулах систем нь
нэгээс дээш дахин дамжуулах шатлалтай хийгдвэл зохино. Цахилгаан тоноглолын байрлал, ажлын
байдлын теле-дохиоллыг мэдрїїлийн нэг туслах авалцаа буюу реле-давтуурын авалцааг ашиглах
ёстой.
3.3.76. Зайны (теле) хэмжилт нь цахилгаан хангамжийн системийн ажиллагааны оновчтой
горим, хяналтыг бїхэлд нь тогтоох, тїїнчлэн боломжит аваараас сэргийлэх, устгахад зайлшгїй
шаардлагатай цахилгааны болон технологийн їндсэн параметрыг дамжуулах їїргийг гїйцэтгэх
ёстой. Телехэмжилт нь гол чухал параметр болон дараа нь цаашид дамжуулах параметрїїд,
тэдгээрийг бїртгэх, нэгтгэх їйл ажиллагааг тогтмол, тасалдалгїйгээр гїйцэтгэж байх ёстой.
Тогтмол хяналтанд байх шаардлагагїй параметрийг тодорхой хугацааны завсарт буюу зєвхєн
шаардлагатай дуудлагын їед дамжуулна. Хэмжилтийг дамжуулах систем нь чухал мэдээллийг
шуурхай удирдлагын дээд шатанд нэгээс илїїгїй шатлалтайгаар тавьж дамжуулна.
Телехэмжилтийг гїйцэтгэхдээ хянаж байгаа газар дээр нь тоолон бїртгэх боломжийг тусгах ёстой.
3.3.77. Цахилгаан тоног тєхєєрємжийн телемехникжилтийн хэмжээ нь телемеханик,
холбооны сувгийн шаардлагын дагуу алсын зайн (теле) тохируулгын зорилгоор телемеханикийн
хэрэгсэлийг ашиглах нєхцєлд эрчим хїчний систем (ЭХС)-д тавигдах чадлын урсгал ба їелзэлийн
бууралтыг автоматаар тохируулах зураг тєслєєр мэдээллийн нарийвч, найдвартай ажиллагаа ба
мэдээллийн хоцролтоор тодорхойлогдоно. ЭХС-ийн давтамж ба чадлын урсгалын автомат
тохируулгын системийн шаардлагатай параметрийн теле хэмжилт нь тасралтнгїй явагдах ёстой.
Їндсэн ба тохируулгын цахилгаан станцын чадлын тохируулгын зориулалттай чадлын
урсгалыг хэмжих зориулалтын теле-механикийн дамжуулах сувгийг нэг нь нєгєєгєєс їл хамаарах
хоёр зэрэгцээгээр хийсэн байвал зохино. Телемеханикийн байгууламж нь автомат тохируулгын
систем, дамжуулах сувгуудад гарч болох гэмтэлээс сэргийлэх хамгаалалт тавигдсан байх ёстой.
Тусгай тохиолдолд, тухайлбал, цахилгаан, хий, ус, дулаан ба агаарын хангамж, тїїнчлэн
гудамжны гэрэлтїїлэг, їйлдвэрлэлийн процессийг удирдах, хянах системд телемеханикийн
асуудлыг хамтад нь шийдвэрлэхдээ їр ашиг, ач холбогдлыг нь тооцоолж їзэх ёстой.
3.3.78. Удирдлагын пультнээс нэлээд алслагдсан байрлалтай, том чадлын олон генератор
бїхий цахилгаан станц, дэд станцууд болон бусад байгууламжинд техникийн талаасаа
шаардлагатай гэж їзвэл тухайн объектийн дотоод телемеханикжуулалтыг авч їзэх шаардлагатай.
Объектийн доторх телемеханикийн хэрэгсэлийн хэмжээг гаргахдаа цахилгаан станцын технологийн
удирдлагын шаардлага, тодорхой зураг тєслийн нєхцєлд техник-эдийн засгийн їзїїлэлтийг
баримтлан шийдэж байвал зохино.
Диспетчерийн удирдлагын нэгэн цэг дээр телемеханикийн янз бїрийн системийг хавсран
хэрэглэх нєхцєлд диспетчерийн гїйцэтгэх їйлдэл нь адилхан байх ёстой.
3.3.79. Телемеханикийн тєхєєрємжийг хэрэглэхдээ суурилуулах газар дээр нь таслах дараах
нєхцєлєєр хангах ёстой. Їїнд:
БЇЛЭГ 3. РЕЛЕ-ХАМГААЛАЛТ БА АВТОМАТИК 213
The words you are searching are inside this book. To get more targeted content, please make full-text search by clicking here.
21505992-BD-43-101-04
Discover the best professional documents and content resources in AnyFlip Document Base.
Search
21505992-BD-43-101-04
- 1 - 50
- 51 - 100
- 101 - 150
- 151 - 200
- 201 - 250
- 251 - 300
- 301 - 350
- 351 - 400
- 401 - 450
- 451 - 464
Pages: