21505992-BD-43-101-04

БД 43-101-03

багтаамжийг тэнцїїлэх шаардлагатай. Фазуудын газартай харьцуулсан багтаамжийн тэгш хэмийн
алдагдлын хэмжээ нь 0.75%-иас ихгїй байна.

Нум унтраагч ороомгийг суурилуулах цэгийг сїлжээний холбоосуудын бїтэц, хэсэгчлэн хуваагдах
боломжууд, аваарийн їед їїсч болох горимууд, тємєр замын автомат хоригийн хэлхээнд болон
холбооны шугамд їзїїлэх нєлєєллийг тооцож сонгоно.

Нум унтраагч ороомгийг дараах нєхцєлд трансформаторт залгахыг хориглоно.

· Шинд трансформатор нь гал хамгаалуураар дамжиж холбогдсон байвал;

· Зєвхєн ганц шугамын багтаамжийн гїйдлийг нєхєн тэгшитгэдэг сїлжээнд холбогдсон бол.
Нум унтраагч ороомгийн чадлыг сїлжээний ойрын 10 жилийн хєгжлийг тооцсон газардлагын
багтаамжийн бїрэн гїйдлийн утгаар сонгоно.

4.2.112. Саармаг цэг нь газардуулгатай ажилладаг 110-220 кВ-ын сїлжээ нь стандартын
шаардлагыг хангасан тусгаарлагатай бєгєєд хїчний трансформатор (автотрансформатор) -ын нь 150
ба 220 кВ-ын ороомгийн тусгаарлагын тєвшин нь стандартад зааснаас илїї єндєр байгаа бол уг
сїлжээнд дотоод хэт хїчдэлийг хязгаарлах зорилгоор тусгай арга хэмжээ хэрэглэх шаардлагагїй.

Трансформатор (автотрансформатор)-ын стандартын тусгаарлагын тївшинтэй 110, 220 кВ-ын
ороомгууд болон трансформатор (автотрансформатор)-ын 330, 550 кВ-ын ороомгуудыг дотоод хэт
хїчдэлээс РВМГ маркийн вентилэн цахилуураар хамгаална. Эдгээр цахилуурыг 4.2.151 зїйлийн
шаардлагын дагуу суурилуулна.

4.2.113. Нэг фаз газардах їеийн багтаамжийн гїйдлийг багасгах арга хэмжээ авагдаагїй буюу
шууд усан хєргєлттэй статорын ороомог бїхий генератор буюу синхрон компенсатор байхгїй 3-35 кВ-
ын цахилгаан шугам сїлжээнд, мєн эдгээр генератор, синхрон компенсатораас буюу нум унтраагч
ороомгоос автомат тасралтаар болон газардлага хайх, цахилгаан тоноглолын засварын болон
туршилтын явц дэх шуурхай сэлгэн залгалтын їр дїнгээр тусгаарлагдаж болзошгїй 3-35кВ-ын
цахилгаан сїлжээний хэсэгт саармаг цэг нь аяндаа шилжихээс сэргийлсэн дараахи хэрэгслийг тавина.
Їїнд: 3-35 кВ хїчдэлийн сїлжээний хїчдэлийн трансформаторын хоёрдогч ороомгийн задгай
гурвалжин холболттой хэлхээ (тусгаарлагын хяналтанд ашиглаглах)-нд 4 А гїйдлийг удаан
хугацаагаар даах чадвартай 25 Ом-ын эсэргїїцэл холбоно.

Нэг фаз газардах їеийн багтаамжийн гїйдлийг багасгах арга хэмжээ авагдсан цахилгаан
сїлжээнээс буюу шууд усан хєргєлттэй статорын ороомог бїхий генератор (синхрон компенсатор)-аас
тусгаарлагдаж болзошгїй 6-35 кВ-ын цахилгаан сїлжээний хїчдэлийн трансформаторын хоёрдогч
ороомгийн задгай гурвалжин холболттой хэлхээ (хєндийрїїлгийн хяналтанд ашиглаглах)-нд 25 Ом-ын
эсэргїїцэл болон тїїнийг таслах боломжийг хангасан тєхєєрємж тавина.

Їїнээс гадна генератор-трансформатор болон синхрон компенсатор-трансформаторын блокийн
бїдїївчинд тїїнд байнгын залгаатай байдаг эсэргїїцлийг феррорезонасын їзэгдэл їїсмэгц
автоматаар шїнтлэх зориулалттай хоёрдогч яг тийм эсэргїїцлийг суурилуулах шаардлагатай.

Газартай харьцуулсан фазын хїчдэлийг нь хэмжих (тусгаарлагын хяналт) шаардлагаїй, эсвэл
тэг дарааллын хїчдэлийг нь хэмжих шаардлаггїй байх 6-35 кВ-ын хїчдэлийн холболтын схемд болон
цахилгаан сїлжээнд анхдагч ороомог нь газартай холбогдоогїй хїчдэлийн трансформатор хэрэглэвэл
зохино.

Нум унтраагч ороомогтой, эсвэл статорын ороомог нь шууд усан хєргєлт бїхий генератор
(синхрон компенсатор)-той 6-35 кВ-ын хїчдэлийн холболтын схемд болон цахилгаан шугам сїлжээнд
саармаг цэг шилжихээс хамгаалах шаардлагагїй.

4.2.114. 330 ба 500 кВ хїчдэлийн сїлжээнд шугамуудын тоо ба урт, сїлжээний схем,
таслууруудын тєрєл, трансформаторын тооноос болон бусад їзїїлэлтїїдээс хамааруулан хїчдэлийн
удаан хугацааны єндєржилтєєс сэргийлэх болон таслалт-залгалтын хэт хїчдэлээс хамгаалах
хэрэгслээр хангах арга хэмжээг урьдчилан авч хэрэгжїїлбэл зохино.

Хїчдэлийн удаан хугацааны єндєржилтийг болон таслалт-залгалтын хэт хїчдэлийг хязгаарлах
хэрэгцээг, мєн хамгаалах хэрэгсэлд тавих шаардлага, тэдгээрийн сонголтын зєв эсэхийн їнэлэлтийг
хэт хїчдэлийн тооцоог їндэслэн тогтооно. 330 ба 500 кВ хїчдэлийн тоноглолд зєвшєєрєгдєх
хїчдэлийн єндєржилтийн хэмжээг тїїний їйлчлэлийн їргэлжлэх хугацаанаас нь хамааруулан
тогтооно. 330 ба 500 кВ хїчдэлийн сїлжээ дэх таслалт-залгалтын хэт хїчдэлийг тус бїрд тооцоогоор
2.7 ба 2.5 дахинаас их байхааргїй болтол нь хязгаарлана.

Тоноглолд аюултай таслалт-залгалтын хэт хїчдэлийг хязгаарлах зорилгоор агаарын шугамд
хосолмол вентилэн цахилуур хїчдэлийн цахилгаан – соронзон трансформатор, эсвэл бусад хэрэгсэл

БЇЛЭГ 4. ХУВААРИЛАХ БАЙГУУЛАМЖ БА ДЭД ЄРТЄЄ 260

БД 43-101-03

хэрэглэхээс гадна, мєн тэдгээрийг хїчдэлийн удаан хугацааны єндєржилтийг хязгаарлах арга хэмжээ
(шунтлагч реактор суурилуулах, схемийг єєрчлєн ажиллуулах, системийн автоматик) –тэй хослуулвал
зохино.

330 ба 500 кВ хїчдэлийн тоноглолыг хэт хїчдэлээс хамгаалах хэрэгслийг сонгохдоо цахилгаан
дамжуулалтын дотоод хэт хїчдэлийн тооцоог їндэслэн сонгоно.

Хийн таслуур бїхий 220 – 500кВ хїчдэлийн хуваарилах байгууламжинд хїчдэлийн
трансформаторуудыг болон таслуурын хїчдэлийн багатаамжин хуваагчийг дараалан залгахад їїсдэг
феррорезонасын хэт хїчдэлийг арилгах арга хэмжээг авбал зохино.

Хийн шахуургын аж ахуй

4.2.115. Цахилгаан станц, дэд єртєєний хуваарилах байгууламжийн цахилгааны аппаратууд
(тосон, хийн ба элигаз таслуур, салгуур, хийн шахуургат хєтлїїр г.м.)-ыг агаараар хангах зорилгоор
шахуургын суурин тєхєєрємж болон агаар тїгээх сїлжээнээс бїрдсэн шахсан агаарын байгууламж
суурилуулна. Шахсан агаарын байгууламжийн аль нэгэн элемент засварт орох буюу ажлаас гарах нь
нийт хийн аж ахуйн хэвийн ажиллагааг алдагдуулахааргїй байна.

Тєхєєрємж рїї орох агаарыг гадны механик хольцоос цэвэрлэж, хатаасан байвал зохино.
Хатаасан агаарын харьцангуй чийглэг нь тєхєєрємжийн бїтээцийн шаардлагыг хангаж байвал зохино.
Хий шахуургын суурин тєхєєрємж дотор хуурай агаар гарган авахдаа хоёр шатны даралт хэрэглэнэ:

* шахуургын (єндєр) - хуваарилах байгууламжийн цахилгаан тєхєєрємжийн шахсан
агаарын харьцангуй чийглэгийг шаардлагатай хэмжээнд байлгах нєхцлєєр тодорхойлсон шахуурга дэх
болон агаар хуримтлуулагч дэх даралт;

* ажлын (хэвийн) - хуваарилах байгууламжийн цахилгаан тєхєєрємжийн агаарын хэвийн
даралтанд тохирох агаар хуваарилах сїлжээ дэх даралт.

Шахуургын болон ажлын даралт бїхий системїїд нь хоорондоо агаар шилжїїлэх хавхлагаар
холбоотой байна.

4.2.116. Ажлын шахуургын бїтээмжийг дараах шаардлагуудыг хангаж байхаар сонгоно:

1. 1,5 МПа хїртэл даралттай шахуурга бїхий тєхєєрємжинд:
· 2 цагийн завсарлагатайгаар тасралтгїй 0,5ц ажилладаг байх;
· шахуургууд 0,5 цагын турш ажиллаагїй байхад агаарын таслуурын їлээлгээр болон бїх
системийн алдагдлаар буурсан шахуургын даралтанд ажилладаг агаар цуглуулагч дахь даралтыг 2
цагийн дотор сэргээх.
2. 23 МПа даралттай шахуурга бїхий тєхєєрємжинд:
· 2 цагийн завсарлагатайгаар тасралтгїй 1,5ц ажилладаг байх;
· шахуургууд 0,5 цагын турш ажиллаагїй байхад агаарын таслуурын їлээлгээр болон бїх
системийн алдагдлаар буурсан шахуургын даралтанд ажилладаг агаар цуглуулагч дахь даралтыг 1.5
цагийн дотор сэргээх.

Ажлын шахуургын тоо хэд ч байсан нэг бэлтгэл шахуургатай байна.
Энэ бїлгийн шаардлагыг хангасан нєхцєлд їйлдвэрийн хий шахуургын тєхєєрємжийг
їйлдвэрийн газрын хуваарилах байгууламж, дэд єртєєний таслуурыг шахсан агаараар тэжээхэд
ашиглаж болно. Хийн хєтлїїр бїхий нэг тосон таслууртай дэд єртєєнд нэг шахуурга суурилуулна
(бэлтгэл шахуургагїйгээр).

4.2.117. Ажлын болон аваарын горимын їед цахилгаан тєхєєрємжийн хийн торх (резервуар)
дэх агаарыг шахуургын даралтын агаар цуглуулагч дахь агаарын нєєцєєс нєхдєг байна.

Шахуурга ажиллаагїй байхад агаарын нийт зарцуулалтыг дараах нєхцєлийг хангаж байхаар
агаар хуримтлуулагчийн багтаамжийг сонгоно:

Їїнд:

БЇЛЭГ 4. ХУВААРИЛАХ БАЙГУУЛАМЖ БА ДЭД ЄРТЄЄ 261

БД 43-101-03

а) Ажлын горимд - агаарын таслуурыг їлээлгэх, бїх системийн алдагдлыг нєхєх зарцуулалтыг
шахуурга ажиллаагїй їед 2 цагийн туршид хангах. Энэ їед агаар цуглуулагч дахь їлдэгдэл даралт нь
цахилгаан тєхєєрємж доторх агаарыг шаардлагатай хэмжээгээр хатаахад хїрэлцэхїйц байх;

б) Аваарын горимд - цахилгаан байгууламжийн ажиллагааны байж болох горим (дахин залгах
автомат (ДЗА) болон хамгаалалтын ажиллагааг оруулаад)-оор нэг зэрэг хамгийн олон тооны таслуур
таслагдах тохиолдолд агаарын таслууруудын торх (резервуар) дахь даралтыг (таслуурын
ажиллагааны нєхцлєєр зєвшєєрєгдєх хамгийн хамгийн бага утга хїртэл) сэргээхэд хїрэлцэхїйц байх.
Энэ їед хийн хуримтлуур дахь шахагдсан агаарын хамгийн бага даралт нь тєхєєрємж дэх шахагдсан
агаарын даралтын хамгийн их хэвийн даралтаас дараахи хэмжээгээр их байна:

· 5 МПа хїртэл даралттай шахуургын тєхєєрємжинд 25-30 %;
· 23 МПа хїртэл даралттай шахуургын тєхєєрємжинд 80 %.
Таслуурууд олноороо тасрах аваарийн горимын эхлэл нь шахуургын тєхєєрємжийн ажиллаж
эхлэх ээлжит мєч (єєрєєр хэлбэл агаар хуримтлууулагч дэх даралт нь шахуурга автоматаар ажиллаж
эхлэх даралт хїртэл буурсан)- тэй давхцаж байхаар тооцоонд тусгана.

4.2.118. МПа хїртэл даралттай агаар хуримтлууулагч нь дараах тєхєєрємжєєр тоноглогдоно:

· гурван явалтын крант бїхий заагч манометр,
· пїрштэй хамгаалах хавхлаг,
· юїлэх хаалт,
· шингэнээр турших їед агаар гаргах бєглєє бїхий нїх,
· їзлэг, цэвэрлэгээ хийхэд зориулсан таглаа бїхий нээлхий,
· агаар дамжуулагчийг залгахад зориулсан тав бїхий хоолой,
· тїших тулгуурууд.
Агаар хуримтлуулагчийн юїлэх хаалтын мєсийг (тундасыг юїлэхээс ємнє) хайлуулах
зориулалттай гараар залгадаг цахилгаан халаагуур тавина. Шахагдсан агаарын хатаалтыг єндєр
зэрэглэлд хїргэхийн тулд агаар хуримтлуулагч (гурваас доошгїй) -уудыг цуваа холбовол зохино.

4.2.119. 23 МПа даралттай агаар хуримтлуулагч нь гурван боллон бїхий бїлэг бїрдээ дараахи
тєхєєрємжїїдтэй байна:

· гурван явалтын крант бїхий заагч манометр,
· хамгаалах хавхлаг,
· автомат їлээлгэ бїхий тундас хуримтлуулагч.
Агаар хуримтлуулагчийн доод хэсгийг цахилгаан автомат халаагуур бїхий, дулааны
тусгаарлагатай тусгай хоргонд байрлуулна.
Шахуургын тєхєєрємжийн тєгсгєлийн ус-тос-ялгагч ба агаар хуримтлуулагчийн хооронд эсрэг
хавхлаг суурилуулна.

4.2.120. Нэвтрїїлэх хавхлагууд нь агаар дамжуулагч тїгээх сїлжээнд болон хийн таслуурын
торх дэх даралтыг їйлдвэрээс нь заасан хязгаарт байлгана. Энэ хязгаар нь таслах хэвийн чадварыг
болон дахин залгах автоматын амжилтгїй ажиллагааны горимд таслуурын найдвартай ажиллагааг
хангана.

Нэвтрїїлэх хавхлагуудын болон тїгээх сїлжээний агаар дамжуулагчийн нэвтрїїлэх чадвар нь
таслуур (дахин залгах автоматын амжилтгїй ажиллагааны дїнд нэгэн зэрэг тасарч болох)- уудын торх
дэх агаарын даралтыг тэдгээрийн ажлын нєхцлєєр зєвшєєрєгдєх хамгийн бага хэмжээнд хїртэл 3мин-
аас багагїй хугацаанд сэргээдэг байна.

Нэвтрїїлэх хавхлага нь хэвийн горимд агаарын алдагдлыг нєхєх болон хавхлагын дараахи хэсэг
дэх агааржуулалтанд зориулж бага хэмжээний агаарыг тасралтгїй єнгєрїїлж байна.

Хуваарилах байгууламжийн цахилгаан тєхєєрємжийн хэвийн даралтын утга бїр нь шахуургын
тєхєєрємжєєс хоёроос доошгїй тооны нэвтрїїлэх хавхлагаар тэжээгддэг агаар хуваарилах сїлжээний
єєрийн бїтэцтэй байна.

Нэвтрїїлэх хавхлагыг цахилгаан соронзон удирдлагатай хийнэ. Залгах болон таслах
автоматикаар нэвтрїїлэх хавхлагуудыг удирдах ажиллагааг шахуургын ажлын горимоос їл
хамаарахаар хийнэ.

БЇЛЭГ 4. ХУВААРИЛАХ БАЙГУУЛАМЖ БА ДЭД ЄРТЄЄ 262

БД 43-101-03

4.2.121. Шахуургын тєхєєрємж нь бїрэн автоматлагдсан байх бєгєєд байнгын жижїїргїй
ажиллана. Шахуургын тєхєєрємжийг агаар цуглуулагч болон таслуурын торх дахь даралтыг тогтоосон
хязгаарт байлгаж байх автомат удирдлагаар тоноглоно.

Шахуургын тєхєєрємжийн автомат удирдлагын бїдїївч нь ажлын болон бэлтгэл шахуургуудыг
автоматаар явуулах ба зогсоох, ус-тос-ялгагчийг автоматаар нэвт їлээлгэх (ус ба тосыг юїлэх),
нэвтрїїлэх хавхлагуудыг автоматаар удирдах, гэмтэл согог гарах їед шахуургын агрегатуудыг
хамгаалах ажиллагааг хэрэгжїїлнэ.

Шахагдсан агаарын тєхєєрємжийг тїїний хэвийн ажиллагаа алдагдах їед їйлчлэх дохиоллоор
тоноглоно.

4.2.122. 5м3/мин хїртэл бїтээмжтэй автоматжисан шахуургын тєхєєрємжийг ХБ-нд
суурилуулахдаа “Суурин шахуургын тєхєєрємж, агаар дамжуулагч, хий дамжуулагчийг суурилуулах ба
аюулгїй ашиглах дїрэм”-ийг мєрдєнє.

Агаар хуримтлуулагч нь “Суурин даралтат савыг угсрах ба аюулгїй ашиглах дїрэм”-ийн байнгын
тавцан ба шаттай холбогдолтойгоос бусад шаардлагыг хангана.

Агаар хуримтлуулагчийг гадаа, ил агаарт болж єгвєл сїїдэр талд шахуургын ханаас 0,7-1 м зайд
байрлуулна. Тэдгээрийн дээр нарны гэрлээс хамгаалах сїїдрэвч барих шаардлагагїй. Аль нэгэн агаар
хуримтлуулагчийг угсрах, хурааж авах їед бусад агаар цуглуулагчийн хэвийн ажиллагаа алдагдахгїй
байх боломжийг урьдаас хангасан байвал зохино. Агаарын таслуур байрлаж буй хаалттай хуваарилах
байгууламжийн тусдаа єрєєнд агаар цуглуулагчийг суурилуулж болно.

4.2.123. Шахуургын авах агаарыг шахуургын єрєєнєєс шахуурга дээр байрлах шїїлтїїрээр
дамжуулж єгєх ёстой. Шахуургын ус-тос-ялгагчийн юїлэх хавхлагыг гадна тусгайлан бэлтгэсэн нїх рїї
гарсан юїлэх системд холбоно. Юїлэх хоолой нь бїх юїлэх хавхлагууд нэгэн зэрэг ажиллах їед
бєглєрєхєєргїй болон шахуургын ус-тос-ялгагч дэх даралтыг нэмэгдїїлэхээргїй хангалттай налуу
бєгєєд диаметртэй байна.

Шахуургын байгууламжийн байранд засварын талбай болон засварын ба угсралтын ажил
гїйцэтгэхэд зориулсан ачаа єргєх тєхєєрємжтэй байна.

Шахуургын байгууламжийн байранд євлийн улиралд нэмэх 10оС-аас багагїй, зуны улиралд
нэмэх 35оС-аас ихгїй байна. Шахуургын байгууламжийн байранд цахилгаан халаагуур, дулааны
илїїдлийг зайлуулах зориулалттай сорж гаргах механик салхилуур тоноглоно. Шахуургын хєргєлтийг
шахалтын шат бїрийн дараа байрлах агаарын хєргєлттэй хєргїїрээр гїйцэтгэнэ.

Шахуургын агрегатыг барилгын ханатай холбогдоогїй фундамент дээр суурилуулна.
Шахуургын байгууламжийн байрны шалыг шаллах буюу тїїнтэй адил материалаар хийгдсэн
хавтангаар єнгєлнє. Ханыг нь єнгєлж, шалнаас 1.5 м-аас багагїй єндєр хїртэл тосон будгаар будсан
байна. Шахуургын байгууламжийн байрны хаалга нь гадагшаа онгойдог байна. Цоож нь єєрєє
тїгжигддэг бєгєєд дотор талаасаа тїлхїїргїйгээр бариулаар онгойдог байх ёстой. Цонх нь гадагшаа
онгойх бєгєєд дээд талдаа хэвтээгээр дотогшоо нээгдэх салхивчтай байвал зохино.

4.2.124. Агаар дамжуулагч тїгээх сїлжээг хаагч вентилээр хэсгїїд болон хуваагдсан цагираг
хэлбэрээр хийвэл зохино.

Агаар дамжуулах сїлжээг хоёр гол шугамаар дамжуулан шахуургын тєхєєрємжєєс тэжээнэ.
Тїгээх сїлжээг хамгаалах зорилгоор сїлжээн дэх даралт нь хэвийн хэмжээнээс дээш 10%
хэтрэхэд ажилладаг хамгаалах клапан суурилуулна. Хамгаалах клапанг агаар тїгээх сїлжээний
тэжээлийн гол шугамын хоёр ороодос тус бїрд 4.2.120-д заасан манометрийн шїїгээний ойролцоо
суурилуулбал зохино.
Шугамын ус-ялгагчийг шахуургын тєхєєрємжийн байрны гадна агаар тїгээх сїлжэээний
тэжээлийн хоёр гол шугамд хоёуланд суурилуулах ёстой. Шугамын ус-ялгагч нь юїлэх вентил болон
агаар дамжуулагийг оруулах, гаргах холболтонд зориулсан тав бїхий хоолойтой байх ёстой.
Агаар дамжуулагчийн болон тїгээх сїлжээний арматур нь їйлчлэхэд ойр дєт байвал зохино.

4.2.125. Тїгээх сїлжээний агаар дамжуулагчийг бїтээц, тоноглолын тулгуур, кабелийн суваг
шуудуу хоолойд кабелийн хамт, хаалттай байранд – хана ба таазаар тавьж болно.

Агаар дамжуулагчийг 0.3% налуутайгаар доод цэгїїдэд нь сїлжээг нэвт їлээлгэхэд зориулсан
юїлэх вентилтэйгээр тавина. Тєхєєрємжїїд рїї явсан салбарлалтыг гол шугам руу 0.3% налуу татна.

Температурын деформацийг нєхєхєд зориулж агаар дамжуулалтын тїгээх сїлжээнд гол
шугамын агаар дамжуулагчийн адил хоолойгоор хийсэн нєхєн тэнцвэржїїлэгчийг хийсэн байна.

БЇЛЭГ 4. ХУВААРИЛАХ БАЙГУУЛАМЖ БА ДЭД ЄРТЄЄ 263

БД 43-101-03

Шахуургын тєхєєрємжийн ба тїгээх сїлжээний агаар дамжуулагчийг болон удирдлагын шїїгээ
рїї очсон салбарлалтыг оёсгїй ган хоолойгоор хийх ба 23 МПа даралттай бол зэвэрдэггїй гангаар
хийнэ. Удирдлагын шїїгээнээс агаарын таслуурын торх хїртэл зэс хоолой татаж єгєх нь зїйтэй.
Салгуурын даралтат хийн хєтлїїр ба шїїгээ хоорондын агаар дамжуулагчийг ган хоолойгоор хийнэ.
Гангаар хийсэн агаар дамжуулагчийг матийлгах радиус нь хоолойн гадна диаметрийг дєрєв дахин
авсанаас багагїй байна.

4.2.126. Ган агаар дамжуулагчийг холбохдоо тулгаж гагнах ба арматуртай тав бїхий
холбоосоор холбох ёстой. 6-8 мм дотоод диаметртэй хоолойг таван холбоосоор эсвэл дотор эрээст
холбогчоор холбож болно.

Таслуурын шїїлтїїрийн дараа тавигдсан эсрэг даралтын ба хамгаалах хавхлаг, тїгжигч
вентилийн доторхи эд ангиуд нь зэврэлтэнд тэсвэртэй байх ёстой.

Агаар хуримтлуулагч болон шугамын ус ялгагчийн дотор гадаргуу нь зэв ба бохирдлоос
цэвэрлэгдсэн, зэврэлтээс хамгаалах тїрхэцтэй суурилуулах ёстой. Ил агаарт суурилагдах агаар
хуримтлуулагч болон шугамын ус ялгагчийн гаднах гадаргууг цайвар єнгийн амар арилдаггїй бєх
(тогтвортой) будгаар будвал зохино. Агаарын таслуурын салбар дэх тїгжигч вентиль, шїїлтїїр, эсрэг
хавхлаг, манометрийг (салгууртай хамт нийлїїлэгддэг) халаагуур бїхий хуваарилах тусгай шїїгээнд
байрлуулах ёстой. Даралттай агаарын байгууламжийн бїх элементийг задлах, цэвэрлэхэд ойр дєт,
хялбар байх ёстой.

Тосны аж ахуй

4.2.127. Эрчим хїчний системийн цахилгаан сїлжээний газруудад дэд єртєєнїїийн тосоор
дїїргэгдсэн тоноглолуудын їйлчилгээнд зориулсан тосны тєвлєрсєн аж ахуй байх ёстой. Тус аж ахуй
нь тосыг хадгалах ба боловсруулах сав, насос, тосыг цэвэрлэх сэргээх тєхєєрємж, тосыг цэвэрлэх
болон хийгїйжїїлэх зєєврийн тєхєєрємж, тосыг тээвэрлэх савуудаар тоноглогдсон байна. Тосны
тєвлєрсєн аж ахуйн байршил ба хэмжээг эрчим хїчний системийн ашиглалтын їйл ажиллагааг зохион
байгуулах тєслєєр тодорхойлно.

4.2.128. Цахилгаан станц ба 500 кВ хїчдэлийн дэд станцид суурилагдах трансформаторын нь
чадлаас хамаарахгїйгээр, мєн хол буюу очиход тєвєгтэй бїс нутагт байрласан 200 МВА ба тїїнээс
дээш чадлын трансформатор бїхий 330 кВ хїчдэлийн дэд єртєєнд тос боловсруулах тоноглол бїхий
тосны аж ахуй байвал зохино. Тосны аж ахуйн тос агуулахад нь:

· Дулааны цахилгаан станцад - турбины ба тусгаарлагын зориулалтаар тус бїрд 4 торх
(резервуар) тос,

· Усан цахилгаан станцад - турбин ба тусгаарлагын зориулалтаар тус бїрд 3 торх (резервуар)
тос,

· Дэд єртєєнд - тусгаарлагын зориулалтаар 3 торх тос байх ёстой. їїнд:
Торх тус бїрийн багтаамж нь доор зааснаас багагїй байх ёстой:
· турбины тос нь дулааны станцад бїх агрегатад 45 хоногийн туршид тос нэмэхэд хїрэлцэх
эзэлхїїнээс буюу нэг агрегатын тосны системийн эзэлхїїнээс; усан цахилгаан станцад агрегатын
тосны эзэлхїїний 10 %-аас;
· тусгаарлагын тос нь хамгийн том нэг трансформаторын тосны хэмжээ дээр тос нэмэх
зориулалтаар тїїний 10 %-ийг нэмсэн хэмжээнээс.

Эрчим хїчний системийн тосны тєвлєрсєн аж ахуйгаас дэд єртєє хїртэлх замын сїлжээ болон уг
эрчим хїчний систем нь тос боловсруулах зєєврийн тєхєєрємжїїдээр хангагдсан байдлаас
хамааруулан дэд єртєєний тосны аж ахуйд нь тос боловсруулах суурин тєхєєрємжїїдийн заримыг нь
эсвэл бїгдийг нь суурилуулахгїй байж болно. Сїїлчийн тохиолдолд тосны аж ахуйг тусгаарлагын
тосыг боловсруулах зєєврийн тєхєєрємжїїдтэй холбох зориулалттай холболтын хоолой бїхий
хэрэгслїїдээр тоноглох шаардлагатай.

4.2.129. Бакан тосон таслууртай 110 кВ ба тїїнээс дээш хїчдэлийн дэд єртєєнд тусгаарлагын
тосны суурин хоёр торх бїхий тосны ил агуулах байгуулна. Торх тус бїрийн багтаамж нь хамгийн том

БЇЛЭГ 4. ХУВААРИЛАХ БАЙГУУЛАМЖ БА ДЭД ЄРТЄЄ 264

БД 43-101-03

гурван бакийн тосны эзэлхїїн дээр тос нэмэх зориулалтаар уг дэд єртєєний тосоор дїїргэгдсэн бїх
тєхєєрємж болон трансформаторт хийгдсэн тосны хэмжээний 1%-аас багагїй хэмжээг нэмсэнээс
багагїй байна.

Бакан тосон таслуур бїхий дэд єртєєнд тосны ил агуулахыг дараахи тохиолдлуудад
байгуулахгїй байж болно:

* эрчим хїчний системийн тосны тєвлєрсєн аж ахуй ба дэд єртєєнїїдийн хооронд зам
тээврийн сїлжээ сайн бол,

* дэд єртєєний бакан тосон таслуурын тоо 2-оос ихгїй бол,
* хотын дотор байрласан гїн оруулгын дэд єртєєнд.

4.2.130. Синхрон тэгштгїїр (компенсатор)-тэй дэд єртєєнд тїїний тусгаарлагын тосны савны
багтаамж ба тооноос хамаарахгїйгээр, турбины тосны хоёр суурин торх байрлуулна. Торх тус бїрийн
багтаамж нь тус дэд єртєє дээр суурилагдах хамгийн том синхрон компенсаторын тосны системийн
эзэлхїїний 110 %-иас багагїй хэмжээтэй байна.

4.2.128 ба 4.2.129-д зааснаас бусад дэд єртєєнїїдэд тосны аж ахуй болон тосны агуулахыг
барихгїй. Ийм дэд єртєєнїїдэд цэвэр тосыг эрчим хїчний системийн харьяа шугам сїлжээнїїдийн
тосны тєвлєрсєн аж ахуйгаас зєєврийн торх(резервуар)-оор буюу торхтой машинаар зєєж хїргэнэ.

Хїчдэлийн бїх шатлалын трансформатор, тосон таслуурт тос дамжуулах суурин хоолой
тавихгїй. Тосыг хийх, юїлэхэд тосны зєєврийн хоолой болон торх ашиглаж гїйцэтгэнэ.

Цахилгаан станц болон 330 ба 500 кВ хїчдэлийн дэд станцуудад тос дамжуулах суурин хоолойг
тосны аж ахуйн тоноглолын байрнаас буюу хэрэгслийн байрнаас трансформаторын засварын байр
(дэд єртєє дэх трансформаторын цамхаг, цахилгаан станцын машины зал дэх угсралтын талбай) руу
болон тосны агуулах руу, мєн зєєврийн торхноос тос юїлэх байр руу татна.

Тос дамжуулах суурин хоолой (арматуртай уулзсанаас бусад хэсэг)-г гагнуураар холбогдсон ган
хоолойгоор хийнэ.

4.2.131. Їйлдвэрийн газрын цахилгаан байгууламжийн тосны аж ахуйг хийхдээ СН 174-75*
“Їйлдвэрийн газрын цахилгаан хангамжийн зураг тєсєл хийх заавар”-ын шаардлагыг баримтлана. Тос
хадгалах савыг агаар хатаах шїїлтїїр, тосны тєвшин заагч, юїлэх хоолой дээр нь сорьц авах цоргоор
тоноглоно.

Тосны ил агуулах дэх тос хадгалах савны хананаас дараахи зїйлїїд хїртэлх зай нь доор
зааснаас багагїй байна:

а) цахилгаан станц, дэд єртєєний барилга, байгууламж (тїїний дотор трансформаторын
засварын байр) хїртэл:

· тосны агуулахын нийт багтаамж нь 100 тн хїртэл бол - 12 м;
· тосны агуулахын нийт багтаамж нь 100 тн-оос их бол - 18 м;
б) нийгэм, орон сууцны байр хїртэл – “а”-д зааснаас 25% их;
в) тосны аж ахуйн тєхєєрємжийн байр хїртэл - 8 м;
г) ус тєрєгчийн баллоны агуулах хїртэл - 20 м.

Хїчний трансформаторыг суурилуулах

4.2.132. Дїрмийн 4.2.133-4.2.152-ийн шаардлагууд нь єндєр талдаа 3 кВ ба тїїнээс дээш
хїчдэлтэй хїчний болон тохируулах трансформатор (автотрансформатор), тосон реактор (нум унтраах
газардуулгын ороомог)-ыг гадаа ил буюу дотор суурин суурилуулахад хэрэглэгдэх бєгєєд харин тусгай
зориулалтын цахилгаан тоноглолуудад хэрэглэгдэхгїй.

Энэ зїйлд дурьдаж байгаа трансформатор, реакторыг ерєнхийлэн 4.2.133-4.2.152-д
“трансформатор” гэж нэрлэсэн болно. Трансформаторын туслах тоноглолууд (хєргєлтийн системийн
цахилгаан хєдєлгїїр, хяналт хэмжилтийн болон удирдлагын тєхєєрємж)-ыг суурилуулахдаа энэ
дїрмийн хамаарагдах бїлгїїдийн шаардлагуудыг мєрдєнє.

Дїрмийн 4.2.137, 4.2.141, ба 4.2.142-д тавигдсан шаардлагууд нь єндєр талдаа 10 кВ ба тїїнээс
бага хїчдэлийн иж бїрдэл дэд єртєєний трансформаторыг суурилуулахад хамаарагдахгїй.

БЇЛЭГ 4. ХУВААРИЛАХ БАЙГУУЛАМЖ БА ДЭД ЄРТЄЄ 265

БД 43-101-03

4.2.133. Эх газрын хїйтэн уур амьсгалтай орон нутагт ил агаарт суурилуулах бол тусгай
хийцийн (ХЛ) трансформатор хэрэглэх ёстой.

Трансформаторын їзїїлэлтїїдийг сонгохдоо тїїний ажиллах горимд нийцїїлнэ. Їїнд удаан
їргэлжлэх ачааллын горим, богино хугацааны ба огцом ачаалллыг авч їзэхээс гадна ашиглалтын
явцад тохиолдож болзошгїй хэт ачааллыг тооцох ёстой. Энэ шаардлага нь олон ороомогтой
трансформаторын бїх ороомогт хамаарагдана.

4.2.134. Трансформаторыг суурилуулахдаа тїїний хїчдэлийг таслахгїйгээр тос заагуур дахь
тосны тївшинг хянахад аюулгїй бєгєєд тохиромжтой байх нєхцлийг хангана.

Хэрэв ерєнхий гэрэлтїїлэг хангалтгїй байвал харанхуй нєхцєлд тосны тївшинг хянахад зориулж
тос заагуурт гэрэлтїїлэг тавибал зохино.

Хїчдэл таслахгїйгээр хяналт тавих болон хийн сорьц авахад зориулж трансформаторын хийн
реленд аюулгїй очих нєхцлийг бїрдїїлнэ. Энэ зорилгоор зам-рельсийн толгойноос их биений дээд таг
хїртэл 3 метр ба тїїнээс илїї єндєртэй байх трансформаторт суурин шат хийж єгнє.

4.2.135. Трансформаторын таган дээр суурилуулах вентилэн цахилуурт зориулсан УСТ-ын
шаардлагыг хангасан 35 кВ-оос ихгїй хїчдэлийн вентилэн цахилуурыг трансформаторын их бие болон
таган дээр тавьж болно.

Дугуйтай трансформаторын сууринд чиглїїлэгч хийнэ. Чиглїїлэгч дээр трансформаторыг
бэхлэхийн тулд хоёр талд нь тулаас хийнэ. Хоёр тонн хїртэл жинтэй дугуйгїй трансформаторыг
суурин дээр нь шууд суурилуулж болно.

Трансформаторын суурин дээр трансформаторын хазайлтыг тохируулах їед хэрэглэх домкрат
тавих талбай гаргаж єгнє.

Хийн реле рїї хий очих нєхцлийг бїрдїїлэхийн тулд тостой трансформаторын хазайлтыг тїїний
дугуйн дор ивээс хийж їїсгэнэ.

4.2.136. Тэлїїрийг тусдаа бїтээц дээр суурилуулах бол трансформаторыг сууринаас нь
гулсуулж гаргахад саад болохооргїйгээр бїтээцийг байрлуулна. Энэ тохиолдолд хийн релег
трансформаторын ойролцоо суурин шатнаас аюулгїй, тохиромжтой їйлчилж болох хязгаарт
байрлуулна. Трансформаторын тос цацах хоолойн амсар нь ойр байрласан тоноглол руу чиглээгїй
байхаар трансформаторыг байрлуулах ёстой. Энэ шаардлагыг биелїїлэхийн тулд цацах хоолойн
амсрын эсрэг талд хаах бамбай суурилуулж болно.

4.2.137. 20 тонноос илїї жинтэй трансформаторын замын дагуу болон суурийн дэргэд уг
трансформаторыг 2 тийш дугуйгаар нь єнхрїїлэхэд зориулж татах хэрэгслїїд (эргїїлэг, чиглїїлэх
блок, полиспаст)-ыг бэхлэх бєх шон хийж єгнє. Хєдєлгєєний чиглэлийн хазайх газарт домкрат (єргїїл)
суурилуулах талбай бэлтгэнэ.

Гадаа ил суурилуулах трансформаторын хоорондох зай агаараар 1,25 метрээс багагїй байна.
Энэ зайг трансформаторын, газраас 1.9 метр єндєрт байрлах хамгийн их илїї гарсан хэсгїїдийн
хооронд авна.

Хэрэв ил байрлах 110 кВ ба тїїнээс дээш хїчдэлтэй, нэг ба гурван фазын трансформаторуудын
нэгж чадал нь 63 МВА ба тїїнээс дээш бол тэдний хоорондох буюу тэдгээрээс дурын чадалтай
(тохируулгын ба дотоод хэрэгцээний) трансформатор хїртлэх зай нь агаараар,

· чєлєєтэй байрлах трансформаторуудын хооронд 15 м-ээс бага,
· цахилгаан станцын байшингийн гадна хананы дагуу, тїїнээс 40 метрээс бага зайд байрлах
трансформаторуудын хооронд 25 метрэс бага байвал тусгаарлах хамар хаалт тавьж єгєх ёстой.

110 кВ ба тїїнээс дээш хїчдэлийн (гурав болон нэг фазын), нэгийнх нь чадал 63 МВА ба тїїнээс
их, гадаа ил суурилагдсан трансформаторуудын хооронд болон эдгээр трансформатор ба бусад аль ч
чадлын (тохируулгын, дотоод хэрэгцээний г.м.-ийг оролцуулаад) трансформатор хооронд тусгаарлах
хаалт хийнэ.

Тусгаарлах хаалт нь
· 1,5 цагийн галыг тэсвэрлэх чадвартай,
· тос хїлээн авагч хайрган талбайн єргєнєєс багагїй єргєнтэй,
· хамгийн их хїчдэлийн оруулгын єндрєєс багагїй єндєртэй байна.
Хаалтыг тос хїлээн авагчийн хїрээнээс гадуур хийнэ. Трансформатор ба хаалт хоорондох зай
1,5 метрээс багагїй байна.

БЇЛЭГ 4. ХУВААРИЛАХ БАЙГУУЛАМЖ БА ДЭД ЄРТЄЄ 266

БД 43-101-03

Хэрэв дотоод хэрэгцээний болон тохируулгын трансформаторууд нь гал унтраах автомат суурин
тєхєєрємжєєр тоноглогдсон хїчний трансформатортай хамт суурилагдсан бєгєєд хїчний
трансформаторын дотоод гэмтлийн хамгаалалтын їйлчлэх хїрээний дотор холбогдсон бол тусгаарлах
хаалтын оронд дотоод хэрэгцээний болон тохируулгын трансформаторт хїчний трансформаторын гал
унтраах тєхєєрємжтэй нэгтгэсэн гал унтраах автомат суурин тєхєєрємж тоноглож єгнє.

4.2.138. Цуваа холбогдох тохируулгын трансформаторыг тохируулга хийх трансформаторынх
нь шууд дэргэд суурилуулна. Эдгээр трансформаторуудыг нэг ерєнхий замаар дугуйгаар нь єнхрїїлэн
шилжїїлэхээр хийвэл зохино.

4.2.139. 220-330 кВ хїчдэлийн 200 МВА ба тїїнээс дээш чадлын трансформаторыг, мєн 500 кВ
хїчдэлийн трансформаторыг чадлаас нь їл хамааруулан гал унтраах суурин автомат тєхєєрємжєєр
тоноглох ёстой.

Гал унтраах тєхєєрємжийн автомат явалтыг нь удирдлагын самбар дээрээс зайнаас болон
гараар орлон явуулж болохоор хийх ёстой. Гараар явуулах тєхєєрємжийг нь галны їйлчилгээнд
єртєхєєргїй газарт байрлуулна. 3 фазын бїлэг трансформаторын гал унтраах тєхєєрємжийг зєвхєн
гэмтэл гарсан фазынх нь ажиллахаар ялгавартай хийвэл зохино.

4.2.140. Байшин дотор байрлах тостой трансформатор бїрийг нэгдїгээр давхарын, барилгын
бусад єрєєнїїдээс тусгаарлагдсан тусдаа єрєє (4.2.62-д заасан тохиолдол хамаарахгїй)-нд
байрлуулвал зохино. Хэрэв трансформаторыг зєєж гаргах боломжтой бєгєєд аваарийн нєхцєлд
4.2.64-р зїйлийн 2-р заалтанд заасны дагуу 600 кг-аас их жинтэй тос бїхий трансформаторын адилаар
тосыг зайлуулах боломжыг бїрдїїлсэн байвал хоёрдугаар давхарт, мєн энэ нєхцлийг хангасан усанд
авахуулчихааргїй газарт бол нэгдїгээр давхарт шалны тєвшинєєс доош нэг метрийн гїнд
трансформаторыг суурилуулахыг зєвшєєрнє.

Трансформаторыг барилга дотор хоёрдугаар давхараас дээш, эсвэл нэгдїгээр давхарын шалны
тєвшнєєс 1 м-ээс илїї доор байрлуулах шаардлагатай тохиолдолд тэдгээр нь орчны болон
їйлдвэрлэлийн технологийн нєхцлєєс хамааруулан хуурай эсвэл їл шатах дїїргэгчтэй байна.
Трансформаторыг байшин дотор байрлуулахдаа 4.2.50-ийн заалтыг мєн удирдлага болгоно.

Нэг бїрийн чадал нь 1 МВА -аас хэтрэхгїй, нэг зориулалттай, ерєнхий удирдлага ба
хамгаалалттай бєгєєд нэг бїхэл гэж тооцогдох тостой хоёр трансформаторыг нэг ерєнхий єрєєнд
байрлуулж болно.

Ашиглалтын явцад засвар, їйлчилгээ хийх ажлыг хїндрїїлэхгїй бол 6 хїртэл хуурай ба їл шатах
дїїргэгчтэй трансформаторыг нэг ерєнхий єрєєнд байрлуулахыг зєвшєєрнє.

4.2.141. Барилгын дотор байрлуулах трансформаторын шалнаас 1.9 м-ээс бага єндєрт байрлах
хамгийн их илїї гарсан хэсгїїдээс доорхи зїйлїїд хїртэлх зай нь (агаараар) доор зааснаас багагїй
байх ёстой. Їїнд:

а) арын ба хажуугийн ханны:
· 0.4 МВА хїртэлх чадлын трансформаторын хувьд - 0.3 м,
· тїїнээс их чадлын траснформаторын хувьд - 0.6 м.
б) хаалганы хавтан буюу хананы илїї гарсан хэсэг хїртэл
· 0.4 МВА чадлын трансформаторт-0.6м,
· 0.4 МВА-аас 1.6 МВА хїртэл чадлын трансфортаторт-0.8 м,
· 1.6 МВА-аас их чадлын трансформаторт- 1 м.

4.2.142. Тостой трансформаторын єрєє, хоргоны шал нь тос хїлээн авагч тал руу 2 %-ийн
налуу хазайлттай байх ёстой. Трансформаторын єрєєний хаалгыг 4.2.60-ын дагуу хийвэл зохино.
Єрєєний хаалганы яг ар талд 1,2 м-ийн єндєрт (єрєєнд орохгїйгээр босгоноос трансформаторыг
хянахад зориулсан) хашлага хийнэ.

Трансформаторын єрєєнд тїїнд хамаарагдах салгуур, гал хамгаалуур, ачаалал таслагч,
цахилуур, нум унтраах газардуулах ороомог мєн хєргєлтийн системийн тоноглолыг суурилуулж болно.

Тостой трансформаторын єрєє, хорго тус бїр нь гадагш гарах гарцтай байна. Эсвэл галын болон
тэсрэх аюултай зїйлс, тєхєєрємж болон їйлдвэрлэл байхгїй їл шатах шал, хана, таазтай, хажуугийн
єрєє рїї гарц байж болно.

БЇЛЭГ 4. ХУВААРИЛАХ БАЙГУУЛАМЖ БА ДЭД ЄРТЄЄ 267

БД 43-101-03

Їйлдвэрлэлийн єрєє рїї трансформаторыг нь гаргахаар хийсэн тїїний єрєє, хорго нь 4.2.69,
4.2.73, 4.2.74, 4.2.76 зїйлийн шаардлагуудыг хангасан байх ёстой.

4.2.143. Байшинд оруулж, залгаж барьсан дэд єртєєний трансформаторын єрєєний хаалганы
гадна хїрээнээс байшингийн хамгийн ойрхон байрлах цонх, хаалганы хїрээ хїртэлх зай нь хэвтээгээр
1 метрээс их байх ёстой.

0.1 МВА-аас их чадалтай трансформаторыг єрєєнєєс нь барилгын хооронд 5 метрээс бага
єргєнтэй дотоод гудам руу гаргахаар хийж болохгїй. Энэ шаардлага їйлдвэрийн байрны доторх гудам,
зам руу гарсан гарцтай трансформаторын єрєєнд хамаарахгїй.

Трансформаторын єрєєний агааржуулалтын систем нь трансформатораас ялгарсан дулааныг
гадагш зайлуулах ажиллагааг хангах (4.2.66-ыг їзэх) бєгєєд агааржуулалтын бусад системтэй
холбоотой байж болохгїй.

Агааржуулалтын хэвтээ, босоо хоолойн ханыг 0.75 цагаас багагїй хугацааны галыг тэсвэрлэх
чадвартай, їл шатах материалаар хийнэ.

Агааржуулалтын босоо хоолойг болон цонхон цоорхойг нь тэдгээрт чийг їїсэх буюу орох
тохиолдолд трансформатор дээр ус гоожихгїй байхаар байрлуулах, эсвэл хоолойноос
трансформаторт руу чийг орохоос хамгаалах арга хэмжээ авбал зохино.

Агааржуулалтын цонхон цоорхойг нь 1х1 см дєрвєлжин (нїхтэй) тороор хааж, тїїгээр бороо, цас
орохоос хамгаална.

4.2.144. Їл шатах ханатай боловч дээвэр нь шатах материалиар хийгдсэн хучилттай байшин
руу залгаж барьсан трансформаторын єрєєний сорох босоо хоолойг байшингийн хананаас 1.5 м-ээс
багагїй зайнд холдуулж хийх буюу їл шатах материалаар 0.6 м-ээс багагїй єндєртэй хийсэн дээврийн
хашлагаар шатах материал бїхий хучилттай дээврийн бїтээцїїдийг хааж хамгаална. Энэ тохиолдолд
босоо хоолойг байшингийн дээврээс дээш гаргахгїй байж болно.

Босоо хоолойн амсарыг байшингийн цонхны харалдаа байрлуулж болохгїй. Трансформаторын
єрєєний хананд агааржуулалтын хоолойн гаралтын амсрыг байрлуулахдаа шатах материалаар хийсэн
дээврийн илїї гарсан хэсгийн дор, эсвэл траснформаторын єрєєнд залгаастай байшингийн ханан дэх
цонхон онгорхойн доор байрлуулж болохгїй.

Хэрэв трансформаторын єрєєний хаалга буюу агааржуулалтын хоолойн гаргалгын амсрын дээр
цонх байвал цонхны дор 0.7 м-ээс багагїй хэмжээнд єнгийлгєж, їл шатах материалаар саравч хийж
єгнє. Саравчны урт нь цонхны єргєнєєс 2 тийш тус бїрд 0.8 м-ээс багагїй хэмжээгээр илїї гарахаар
байвал зохино.

4.2.145. Зохиомол хєргєлттэй трансформаторыг хєргєлтийн системийн тєхєєрємжїїдийг нь
автоматаар явуулах, зогсоох зориулалттай тєхєєрємжєєр тоноглоно.

Хєргєлт нь тосны дээд їеийн халуун буюу ороомгийн халуунаас хамааран, мєн їїнээс
шалтгаалахгїйгээр трансформаторын ачааллын гїйдлээс хамааран автоматаар ажиллаж эхэлдэг
байна. Хєргєлтийн зєєврийн тєхєєрємж буюу ДЦ (їлээлттэй, тосны албадмал эргэлттэй) системийн
тєхєєрємж хэрэглэвэл тэдгээрийг байрлуулахдаа трансформаторыг суурьнаас нь дугуйгаар нь
єнхрїїлж гаргахад саад болохооргїй, трансформатор ажиллагаанд байхад хєргєлтийн дээрх системд
нь засвар, їйлчилгээ хийж болох боломжийг бїрдїїлнэ. Хєргєлтийн їлээлгээр гарсан агаарын урсгал
трансформаторын их бие рїї чиглэсэн байж болохгїй.

Хєргєлтийн тєхєєрємжийн хаалтуудын байрлал нь тэдгээрт бэрхшээлгїй хїрэх,
трансформаторыг буюу хєргїїрийн нэгэн хэсгийг хєргєлтийн системээс салгах, хєргїїрийн тосыг
юїлэхгїйгээр трансформаторыг дугуйгаар нь єнхрїїлж гаргах боломжуудыг бїрдїїлсэн байна.

4.2.146. 4.2.124. Хєргїїрийн колонк болон хєргєлтийн Ц (тосны албадмал эргэлттэй) систем дэх
бусад тоноглолуудыг 5 хэмээс доошгїй халуунтай байранд байрлуулна. Шаардлагатай тохиолдолд
дулаалга хийж єгнє.

Хєргєлтийн ДЦ (їлээлттэй, тосны албадмал эргэлттэй) болон Ц (тосны албадмал эргэлттэй)
системийн гадаа суурилагдсан тос дамжуулах хоолойг зэвэрдэггїй тємєр буюу зэврэлтэд тэсвэртэй
материалаар хийнэ.

Трансформаторын ойролцоо байрлах тос дамжуулах хоолойн байрлал нь трансформатор болон
хєргїїрт їйлчилгээ хийхэд хїндрэл учруулахааргїй, трансформаторыг дугуйгаар нь єнхрїїлж зєєхєд
ажиллагаа бага байх нєхцлийг хангах ёстой. Шаардлагатай байвал їлээгїїр, хаалтууданд саадгїй
хїрэх боломжийг хангасан шат, тавцанг бэлтгэвэл зохино.

БЇЛЭГ 4. ХУВААРИЛАХ БАЙГУУЛАМЖ БА ДЭД ЄРТЄЄ 268

БД 43-101-03

4.2.147. ДЦ (їлээлттэй, тосны албадмал эргэлттэй) болон Ц (тосны албадмал эргэлттэй)
системийн тосны насос болон усны насосын ажлыг хянахын тулд манометрыг насос тус бїрийн дэргэд
тавина. Торон шїїлтїїртэй бол манометрыг тосны шїїлтїїрийн оролт болон гаралт дээр тавина.
Тусдаа хєргїїрээс бїрдсэн хєргєлтийн зайдуу зєєврийн системтэй бол нэг эгнээнд байрласан дан ба
хос хєргїїрїїдийг ерєнхий нэг суурин дээр байрлуулна.

Хєргєлтийн бїлэг тєхєєрємжийг тусгай суурин дээр эсвэл тэдгээрийг єєрсдийн нь дугуй дээр
єнхрїїлж гаргахаар тооцсон бол суурин дээр дээр нь тавьсан тємєр замын рельс дээр байрлуулна.

4.2.148. Хєргєлтийн ДЦ (їлээлттэй, тосны албадмал эргэлттэй) болон Ц (тосны албадмал
эргэлттэй) системийн цахилгаан хєдєлгїїрийн удирдлагын шїїгээг тос цуглуулагчийн хїрээний гадна
тавина. Энэхїї удирдах шїїгээ болон тїїний доторхи тєхєєрємжїїд нь трансформатораас їїсэх
чичиргээтэй нєхцєлд ажиллахаар тооцоологдсон бол уг шїїгээг трансформаторын их бие дээр єлгєн
байрлуулж болно.

4.2.149. Албадмал хєргєлттэй трансформатор нь дараахи дохиоллоор хангагдсан байна. Їїнд:
· тосны ба хєргєлтийн усны эргэлт зогссон
· їлээлгийн салхилуур зогссон
· бэлтгэл хєргїїрийг автоматаар залгасан
· бэлтгэл тэжээлийн їїсгїїрийг автоматаар залгасан.

4.2.150. Ачаалалтайгаар хїчдэлийг тохируулах тєхєєрємжийн хєтлїїрийн шїїгээнд автомат
удирдлагатай цахилгаан халаагуур тавина.

Хєргєлтийн Ц (тосны албадмал эргэлттэй) системд трансформатор дахь тосыг цэвэрлэх
зориулалттай тавигдах шингээгїїр (адсорбер)-ийг суурилуулахдаа тїїний шингээгчийг газар дээр нь
солих боломж бїрдїїлэн єрєєнд байрлуулна.

Трансформаторын тосны азотын хамгаалалтын уян торхыг нарны гэрлийн болон хасах 35
хэмээс доош хїйтний їйлчлэлээс хамгаална.

4.2.151. 330 кВ хїртэлх хїчдэлийн трансформаторын єргєгдєж гардаг хэсэг буюу бїрхїїлийн
жин нь 25т-оос бага байвал идэвхтэй хэсгийг задлахгїйгээр засвар хийхэд зориулж хос портал тусгах
буюу трансформаторын бїрхїїл буюу идэвхтэй хэсгийг явуулын кран, зєєврийн хэрэгслээр єргєх
боломжийг бїрдїїлнэ.

Трансформаторын идэвхтэй хэсгийг задлахгїйгээр засварлах зориулалттай суурин
байгууламжыг (гїїрэн кранаар тоноглогдсон цамхаг) дараахи тохиолдлуудад байгуулна. Їїнд:

· Очиход хїндрэлтэй буюу тухайн газраас трансформаторыг засварын їйлдвэр лїї аваачихад
ашиггїй байх хол нутагт байгаа 330кВ хїчдэлийн 200МВА ба тїїнээс их чадлын трансформатор бїхий
дэд єртєєнд болон 500кВ хїчдэлийн дэд єртєєнд,

· Дулааны цахилгаан станцын машины танхимын засварын талбайд эсвэл усан цахилгаан
станцын угсралтын талбайд трансформаторыг аваачих боломжгїй байвал цахилгаан станцын
трансформатор бїхий ИХБ-нд.

4.2.152. 330 кВ хїртэлх хїчдэлийн дэд єртєєний трансформатор нь авагдах бїрхїїлгїй бєгєєд
єргєгдєж гаргах идэвхтэй хэсгийн жин 25 тонноос их байвал засварын ажилд зориулж тємєр замаар
трансформаторын суурьтай холбогдсон суурин буюу зєєврийн єргєх байгууламжийг тусгана.

Трансформаторыг цахилгаан станцын машины танхимын дагуу ил суурилуулахдаа тїїнийг
задлахгїйгээр, оруулгуудыг буулгахгїйгээр мєн гїйдэл єнгєрїїлэгчийн тулаасны бїтээцїїдийг болон
порталыг, шинийн гїїрийг задлахгїйгээр дугуй дээр нь єнхрїїлж засварын байранд хїргэх боломжийг
бїрдїїлнэ.

Трансформаторын болон хєргєлтийн системийн эд ангийг салгаж буулгах болон угсрахад
зориулж їїнд тохирох даац болон сумын урт бїхий автокран очих, гарах боломжийг бїрдїїлсэн
гарамтай байна. Эсвэл трансформаторын суурилах байранд угсралтын ажлыг механикжуулах бусад
арга хэмжээнїїдийг тусгах нь зїйтэй.

Трансформаторын цамхагт краны даацыг трансформаторын бїрхїїлийн жингээр тодорхойлно.

БЇЛЭГ 4. ХУВААРИЛАХ БАЙГУУЛАМЖ БА ДЭД ЄРТЄЄ 269

БД 43-101-03

4.3. ХУВИРГАХ ДЭД ЄРТЄЄ БА БАЙГУУЛАМЖ

Хэрэглэх хїрээ, тодорхойлолт

4.3.1. Дїрмийн энэ бїлэг нь їйлдвэрлэлийн хэрэглэгчдийг тэжээх зориулалттай, 110 кВт ба
тїїнээс дээш нэгж чадалтай хагас дамжуулагч хувиргагч агрегат бїхий хувиргах суурин дэд єртєє ба
байгууламжид хамаарна.

Энэ дїрэм нь цахилгаанжсан тємєр замын татах дэд єртєє ба тусгай зориулалтын (жишээлвэл
хий цэвэрлэх болон лабораторийн) хувиргах байгууламжид хамаарахгїй. Хувиргах дэд єртєє,
байгууламжууд нь бусад бїлгийн шаардлагуудыг энэ бїлгээр єєрчлєєгїй хэмжээнд хангаж байх ёстой.

4.3.2. Хувиргагч агрегат гэж нэг буюу хэд хэдэн хагас дамжуулагч хувиргуур, трансформатор, мєн
агрегатыг ажиллуулахад шаардлагатай тєхєєрємж, багаж хэрэгслээс бїрдсэн тоноглолын бїрдэлийг
нэрлэнэ.

Хагас дамжуулагч хувиргуур гэж шїїгээнд буюу араам дээр суурилагдах, агаарын эсвэл усан
хєргєлтийн системтэй хагас дамжуулагч вентил (удирдлагатай эсвэл удирдлагагїй), мєн хувиргуурыг
ажиллуулахад шаардлагатай тєхєєрємж, багаж хэрэгслээс бїрдсэн бїрдэлийг нэрлэнэ.

4.3.3. Хувиргагч агрегатын бїрдїїлэгч хэсгїїдийн хїчдэлтэй байгаа гїйдэл дамжуулагч
хэсгїїдийн хооронд болон тэднээс газар, хаалт хїртэлх зай, мєн гудамны єргєн, хаалганд хориг хийх
шаардлагатай эсэхийг тодорхойлдог хїчдэлийн ангиллыг доор зааснаар тодорхойлно. Їїнд:

1. трансформатор, автотрансформатор, реакторд -хоёр гаргалга бїрийн хоорондох, мєн
тєхєєрємжийн газардуулагдсан эд анги ба гаргалга бїрийн хоорондох хамгийн их хїчдэлийн їйлчлэгч
утгаар;

2. хагас дамжуулагч хувиргуурт -хувьсах гїйдлийн талын хоёр гаргалга бїрийн хоорондох
хамгийн их хїчдэлийн їйлчлэгч утгаар.

Ерєнхий бїрхїїлд суурилагдсан хувиргуур, трансформатор, реактор г.м.–ээс бїрдсэн бїрдмэл
тєхєєрємжийн хїчдэлийн ангиллыг дээрхи 1 ба 2 дэх заалтуудад заасан хїчдэлийн хамгийн их утгаар
тодорхойлно.

Ерєнхий шаардлага

4.3.4. Їйлдвэрийн хэрэглэгчдийг тэжээх зориулалттай хувиргах дэд єртєє, байгууламжинд хагас
дамжуулагч хувиргуурыг хэрэглэнэ.

Хувиргах дэд єртєє, байгууламжууд дээр дараахи арга хэмжээнїїдийг хэрэгжїїлсэн байх ёстой.
Їїнд:

· тэжээлийн сїлжээний цахилгаан эрчим хїчний чанарт хувиргах дэд єртєє (байгууламж)-нєєс
їзїїлэх нєлєєг УСТ1-нд заасан хэмжээнд хїртэл хязгаарлах

· хувиргах дэд єртєє (байгууламж)-нєєс їїсэлтэй радио шуугианыг мєрдєгдєж байгаа
нормуудаар аж їйлдвэрт зєвшєєрєгдєх хэмжээнд хїртэл хязгаарлах.

Техник-эдийн засгийн тооцоогоор тодорхойлсон хэмжээнд хуурмаг чадлыг нєхєх буюу тэгштгэх
байгууламж суурилуулах нь зїйтэй.

4.3.5. Хувиргах дэд єртєє, байгууламжийн єєрийн хэрэгцээний тэжээлийн нєєцлєлтийн зэрэглэл
нь хувиргагч агрегатын тэжээлийн нєєцлєлтийн зэрэглэлд тохирч байх тохирч байх ёстой. Хувиргах
дэд єртєє, байгууламжууд нь телефон холбоо, мєн галын болон ажлын нєхцлєєр нь тодорхойлогдох
бусад дохиоллоор тоноглогдоно.

Хувиргах дэд єртєє, байгууламжуудыг хийн сїлжээнээс, эсвэл хийн зєєврийн хураагуураас, мєн
їйлдвэрлэлийн зориулалттай зєєврийн тоос сорогчоос агаар авч цахилгаан тоноглолыг хуурай,

БЇЛЭГ 4. ХУВААРИЛАХ БАЙГУУЛАМЖ БА ДЭД ЄРТЄЄ 270

БД 43-101-03

тоосноос цэвэрлэгдсэн, тосгїй, 0.2 МПа –аас ихгїй даралттай агаараар їлээлгэх тєхєєрємжєєр
тоноглох ёстой.

Хувиргуур болон бусад тоноглолыг угсрах, задлах, цуглуулахад зориулж суурин эсвэл зєєврийн
єргєх, тээвэрлэх тєхєєрємжєєр хангана.

Хувиргагч дэд єртєє, байгууламжинд зєєврийн цахилгаан багаж, байр цэвэрлэх машин, зєєврийн
гэрэлтїїлгийн тэжээлийн цэг байх ёстой. Зєєврийн гэрэлтїїлгийн тэжээлд 42 В-оос ихгїй хїчдэл
хэрэглэнэ.

Хувиргагч агрегатын хамгаалалт

4.3.6. Хувиргах агрегатын трансформаторыг чадал, анхдагч хїчдэлээс нь хамааруулж дараах
хамгаалалтуудаар тоноглоно. Їїнд:

1. Таслах їйлдэлтэй, агшин зуурын їйлчилгээтэй их гїйдлийн хамгаалалтыг трансформаторын
гаргалга дээр болон ороомогийн фаз хооронд їїсэх богино залгалтаас, мєн боломжтой бол хувиргуурт
богино залгалт їїсэхэд ажиллахаар тохируулж тавих ёстой.

Тус хамгаалалт нь ачаалалгїй трансформатор залгагдах їеийн соронзлох гїйдлээр болон
ачааллын гїйдлийн огцом єсєлтєєр тасрахааргїй тохируулагдахаас гадна шулуутгагдсан хїчдэл
талын автомат таслуур ба хагас дамжуулагч хувиргуурын гал хамгаалууртай зохицсон сонгон ажиллах
чадвартай байна.

Трансформаторын хувьсгах коэффициентийн боломжтой утганд харгалзах хоёрдогч хїчдэлийн
бїх утгуудын їед хамгаалалт ажилладаг байна.

Анхдагч хїчдэл нь 1 кВ-оос дээш байгууламжинд их гїйдлийн хамгаалалтыг ихэвчлэн хоёр
фазанд гурван релегээр хийвэл зохино.

1 кВ хїртэлх анхдагч хїчдэлийн байгууламжийн трансформаторын хамгаалалтанд анхдагч
хїчдэлийн сїлжээний саармаг цэг нь хєндийрїїлэгдсэн байвал 2 фазанд, газардуулагдсан бол 3
фазанд их гїйдлийн салгагч бїхий автомат таслуур хэрэглэнэ.

2. Хийн хамгаалалтыг трансформаторын тосны тєвшин буурах ба дотоодод гэмтэл гарах їед
ажиллах зориулалтаар тоноглоно.

1 МВА ба тїїнээс дээш чадалтай трансформаторт хийн хамгаалалт тавина. Харин дотоод
цехийн хувиргуурын дэд єртєє, байгууламжинд 0,4 МВА ба тїїнээс дээш чадалтай трансформаторт
хийн хамгаалалт тавина.

Хийн хамгаалалтыг тосны тєвшин буурах, хий бага хэмжээгээр ялгарах їед дохиолох, хий
эрчимтэй ялгарах їед таслах їйлчлэлтэй хийнэ.

Ашиглалтын хїмїїс тогтмол байх эсэх, дохиолол єгєгєгдсєний дараа шуурхай ажиллагааны
хїмїїс хїрч ирэх хугацаа, мєн хийн релений хийц зэргээс хамааруулж тосны тєвшин цаашид буурвал
хамгаалалт таслах їйлчлэлтэй байхаар хийж болно. Тосны тївшингийн бууралтаас хамгаалахад
трансформаторын тэлїїр дэх тївшингийн релег хэрэглэж болно.

3. Даралтын єндєржилтийн хамгаалалтыг битїї трансформаторт 0,63 МВА хїртэл чадалтай бол
дохиолох, 0,63 МВА-аас дээш чадалтай бол таслах їйлчлэлтэй тоноглоно.

4. Хэт хїчдэлийн хамгаалалтыг трансформаторын хоёрдогч хїчдэлийн талд шулуутгагдсан
хїчдэл нь 600 В ба тїїнээс дээш байвал тоноглоно.

5. Нэвт цохигдогч гал хамгаалуурыг трансформаторын нам хїчдэлийн талын саармаг цэг дээр
буюу хоёрдогч хїчдэл нь 1 кВ хїртэл байвал фаз дээр тавина.

Таслах їйлчлэлтэй хамгаалалтыг трансформаторын нэгдэгч хїчдэлийн талд суурилагдсан
таслуурт, шаардлагатай нєхцєлд хувиргах агрегатын шулуутгагдсан гїйдэл талд суурилагдсан
автомат таслуурт їйлчлэхээр хийнэ.

4.3.7. Хагас дамжуулагчин хувиргуур тїїний чадал, шулуутгагдсан хїчдэлийн хэмжээ, маяг,
зориулалт, ажиллагааны горимоос нь хамааруулан 4.3.6 зїйлд заасан хамгаалалт дээр нэмж дараах
хамгаалалтуудыг тоноглоно. Їїнд:

1. Хурдан їйлчилгээтэй гал хамгаалуурыг зэрэгцээ хэлхээ бїрт ганцаар буюу цуваа холбогдсон
хэд хэдэн вентилийг хамгаалж тавина. Хоёр болон тїїнээс дээш тооны гал хамгаалуур шатахад

БЇЛЭГ 4. ХУВААРИЛАХ БАЙГУУЛАМЖ БА ДЭД ЄРТЄЄ 271

БД 43-101-03

хувиргах агрегатыг автоматаар таслах ёстой. Гал хамгаалуур шатахад ажилладаг дохиололтой байвал
зохино.

2. Хурдан їйлчилгээтэй туйлжаагїй автомат таслуурыг хувиргуурын дараахи туйл хоорондын
богино залгалт болон блок - хувьсгуур - хэрэглэгч гэсэн бїдїївчээр ажиллаж байгаа чиглэл єєрчлєх
хувиргуурын агрегат дэх инверторын хємрєлтєєс хамгаалахад зориулж шулуутгагдсан хїчдэл талын
нэг туйлд нь тавина.

Хувиргуурын хамгаалалтанд шаардлагатай автомат таслуурын тоо їїнээс гадна хувиргуурын ба
хэрэглэгчийн хїчний хэлхээний бїдїївчээр тодорхойлогдоно.

3. Хэт гїйдэл їїсгэхгїй байхын тулд тиристоран хувиргуурын тохируулгын єнцєгийн ихсэх тал
руу удирдлагын тїлхээсийг шилжїїлэх буюу удирдлагын тїлхээсийг арилгах хамгаалалт тавина.

4. Хурдан їйлчилгээтэй туйлжаагїй автомат таслуурыг ерєнхий цуглуулгын шинд хагас
дамжуулагчийн хувиргуур дангаар эсвэл хэд хэдээрээ зэрэгцээ ажиллаж байгаа їед шулуутгагдсан
хїчдэл талын нэг туйлд нь тавина.

5. Дотоод ба гадаад хэт хїчдэлээс хамгаалах хамгаалалт тавина.

4.3.8. Хувиргах агрегатыг ажиллагааны нь хэвийн биш дараах горимын їед ажиллах зориулалтай
дараах хамгаалалт, хяналт, дохиололын тєхєєрємжєєр тоноглоно. Їїнд:

1. Трансформаторын шатдаггїй шингэн, тосны халуун нь зєвшєєрєгдєх хэмжээнээс хэтэрсэн
2. Хагас дамжуулагч хувиргуурын хєргєлтийн усны халуун нь зєвшєєрєгдєх хэмжээнээс
хэтэрсэн
3. Хагас дамжуулагч вентилийн хїчний хэлхээний гал хамгаалуур шатсан
4. Агаар буюу усан хєргєлтийн ажиллагаа зогссон
5. Хувиргагч агрегат удаан хугацаагаар хэт ачаалагдсан
6. Удирдах лугшилт (импульс) алга болсон
7. Тєхєєрємжийн тусгаарлагын тєвшин буурсан буюу гэмтсэн
8. Хувиргагч агрегатын хэвийн ажиллагаанд саад болохуйцаар тїїний дотоод хэрэгцээний
бусад
9. Тєхєєрємжийн ажиллагаа доголдсон

4.3.9. Хувиргагч дэд єртєє (байгууламж)-нд байнгын жижїїртэй, эсвэл тїїний ажиллагааг
диспетчер хянадаг бол 4.3.8 зїйлийн 1-5, 7, 8 дугаарт заагдсан хамгаалалт, хяналт, дохиоллын
тєхєєрємжийг дохиолох їйлчлэлтэй, 4.3.8 зїйлийн 6 дугаарт заагдсаныг нь хувиргагч агрегатыг таслах
їйлчлэлтэй хийнэ.

Хувиргагч дэд єртєє (байгууламж) нь байнгын жижїїргїй бєгєєд диспетчерийн байранд
дохиолол єгєгддєггїй бол 4.3.8 зїйлд заагдсан хамгаалалт, хяналт, дохиоллын тєхєєрємжїїдийг
хувиргагч агрегатыг таслах їйлчлэлтэй хийнэ.

Тусгай тохиолдолд тухайн нєхцєл байдлаас їїдэн 4.3.8 зїйлийн 1-д заагдсан тєхєєрємжийг
дохиолох їйлчлэлтэй хийж болно.

Тоноглолын байршил, хамгаалалтын
арга хэмжээнїїд

4.3.10. Нэг хувиргах агрегатад хамаарагдах трансформатор, тохируулагч автотрансформатор,
тэгшитгэх реактор, анодон хуваагуур, шїїлтїїрийн реакторыг нэг єрєєнд байрлуулж болно.

Тосоор дїїрэгмэл тєхєєрємжїїдийг 5.1 бїлгийн шаардлагад нийцїїлж суурилуулна. 4.2.73,
4.2.74 зїйлд заасан шаардлагууд нь хувиргах иж бїрдэл бїхий дэд єртєє (байгууламж)-д
хамаарагдана. Орчны нєлєє (хїчтэй соронзон орон, халуун, чийглэг, тоосжилт г.м) саад учруулахгїй
тохиолдолд хагас дамжуулагчин хувиргуурыг цахилгаан техникийн буюу їйлдвэрлэлийн байр дэх
бусад тоноглолтой хамт суурилуулахыг зєвшєєрнє.

Їйлдвэрлэлийн байранд хагас дамжуулагчин хувиргуурыг тусгалт шїїгээнд суурилуулах ёстой.

БЇЛЭГ 4. ХУВААРИЛАХ БАЙГУУЛАМЖ БА ДЭД ЄРТЄЄ 272

БД 43-101-03

4.3.11. Шулуутгагдсан хїчдэл 1 кВ-оос дээш байх бол шїїгээг хаана (цахилгаан техникийн буюу
їйлдвэрлэлийн байр) байрлуулсанаас хамаарахгїйгээр хувиргуурын шїїгээний хаалгыг нь тїїнийг
онгойлгоход хувиргуурыг хувьсах гїйдлийн талаас ч, тогтмол гїйдлийн талаас ч тасладаг бєгєєд
хаалга онгорхой їед залгах боломжийг єгдєггїй хоригоор тоноглоно. Цахилгаан байрны гадна
суурилагдах хувиргуурын шїїгээний хаалга тусгай тїлхїїрээр онгойдог далд цоожтой байна.

4.3.12. Хїн шїргэж болох хэсгїїдтэй ил задгай хагас дамжуулагчин хувиргуурыг зєвхєн
цахилгааны байранд суурилуулна. Тэгэхдээ 1 кВ-оос дээш хїчдэлийн хувиргуурт 1.9 метрээс доошгїй
єндєр цулгуй буюу торон хаалт хэрэглэнэ. Торны нэг дєрвєлжин нь 25х25 мм-ээс ихгїй хэмжээтэй
байна. Хаалтны хаалга нь тїїнийг нээхэд хувиргуурыг хувьсах гїйдлийн талаас ч, тогтмол гїйдлийн
талаас ч хугацаааны барилтгїйгээр шууд тасладаг хоригтой байна.

4.3.13. 1 кВ хїртэл хїчдэлийн ил хувиргуурыг дараахи байдлаар суурилуулж болно. Їїнд:

1. Шалны, газраас тусгаарлагдсан хэсэг дээр. Хувиргуурын доорхи шалыг суурийн хэсэг
болон тїїний босоо сїїдрээс 1.5м -ийн хїрээнд хєндийрїїлэх дэвсгэрээр бїрнэ. Хєндийрїїлэх
дэвсгэр нь хангалттай механик бєх баттай байхаас гадна шулуутгагдсан ажлын хїчдэлээс 10 дахин их
хїчдэлийг даах тооцоогоор хийгдсэн байна. Барилгын хана, газардуулагдсан эд анги нь хувиргуурын
босоо сїїдрээс 1.5 м-ээс бага зайд байрласан байвал тэднийг шалнаас 1.9 м-ийн хїртэл єндєр
хэмжээнд мєн адил хєндийрїїлэх дэвсгэрээр бїрэх, эсвэл газраас хєндийрїїлсэн хаалтаар хаана.

Хувиргуурын эргэн тойронд тусгаарлах материалаар хийсэн хэцийг хєндийрїїлэх тулгуур дээр
бэхлэх байдлаар хїрээлж татвал зохино. Хувиргуураас газраас хєндийрїїлэгдсэн хаалт, хана бусад
эд анги хїртэлх зайн єргєн нь 1 м-ээс багагїй байна.

2. Хєндийрїїлэггїй шалан дээр. Энэ тохиолдолд хувиргуур бїр нь 1.9 м-ээс доошгїй єндєр
торон буюу цулгуй хаалттай байна. Хаалтны хаалга нь 4.3.11 зїйлд заасан шїїгээний хаалганы
хоригтой ижилхэн хоригтой, эсвэл цоожтой байна. Цоожтой байх тохиолдолд хувиргуурыг тогтмол
гїйдэл талаас болон хувьсах гїйдэл талаас тасалсан тухай мэдээлэх дохиоллыг хаалганы дээр буюу
ханан дээр суурилуулна.

Хувиргуурын их бие дээр суурилагдах хэмжїїрийг їйлчилгээний хїмїїс хаалтны дотор
орохгїйгээр заалтыг нь авах, хянах боломжтой байхаар тавина. Нэг хувиргах агрегатад хамаарагдах
хэд хэдэн ил хувиргуурнэг ерєнхий хаалт хийж болно.

4.3.14. 1 кВ хїртэлх хїчдэлийн ил хувиргуурыг цахилгааны байранд хєндийрїїлэггїй шалан дээр
суурилуулах бол хэвтээ зай доор зааснаас багагїй байна. Їїнд:

1. Хувиргуурын хїчдэлтэй хэсгээс газардуулагдсан хаалт, хана хїртэлх зай хувиргуурын
їйлчилгээний биш талд 50 мм-ээс,

2. Хїчдэлтэй байгаа нэг хувиргуурын хэсгээс нєгєє хувиргуурын газардуулагдсан хэсэг, хашлага,
хана г.м.-д хїртэлх зай, їйлчилгээний талд бол 1.5 м-ээс,

3. Янз бїрийн хувиргуурын газардуулагдсан хэсгїїдийн хооронд мєн хувиргуурын
газардуулагдсан хэсгээс газардуулагдсан хаалт, хана г.м.-д хїртэлх зай їйлчилгээний талд бол 0.8 м-
ээс,

4. Єєр єєр хувиргууруудын хїчдэлтэй хэсгїїдийн хоорондох зай нь їйлчилгээний талд бол 2 м-
ээс. Дїрмийн 2–4 -д заасан зайг хувиргуураас хїчдэлийг салгахгїйгээр їйлчилгээний ажилтан
хашилтаас дотогш орох боломжийг бїрдїїлэх зорилгоор тогтоосон болно.

1 кВ-оос дээш хїчдэлийн ил хувиргуурыг цахилгаан байранд суурилуулахдаа хэвтээ зайг нь доор
зааснаас багагїй байлгана. Їїнд:

· хувиргуурын хїчдэлтэй байгаа хэсгээс хаалт, хана г.м.-д хїртэлх хэвтээ зай нь
хувиргуурїйлчилгээ хийх шаардлагагїй талд

· 3 кВ-ын хїчдэлтэй бол 165 мм,

БЇЛЭГ 4. ХУВААРИЛАХ БАЙГУУЛАМЖ БА ДЭД ЄРТЄЄ 273

БД 43-101-03

· 6 кВ-ын хїчдэлтэй бол 190 мм,

· 10 кВ-ын хїчдэлтэй бол 220 мм-ээс.

· Єєр єєр хувиргууруудын газардуулагдсан хэсгїїдийн хоорондох зай, мєн хувиргуурын
газардуулагдсан хэсгээс хаалт, хана г.м.-д хїртэлх зай нь їйлчилгээ хийх талд 0.8м –ээс.

Энэ зайг хїчдэлгїй їед хувиргуурт їйлчилгээ хийх нєхцлийг бїрдїїлэх зорилгоор тогтоосон
болно.

4.3.15. Хувиргах агрегат нь хоёр ба тїїнээс дээш тооны хувиргуураас бїрдсэн бєгєєд нэг хэсэг
хувиргуурыг бусад нь хїчдэлгїй байхад ажилуулах шаардлагатай байгууламжинд эдгээр бїрдїїлэгч
хэсгїїдийн цахилгаан холболтыг хийхдээ хувиргуур тус бїрийг хувьсах болон шулуутгасан хїчдэл
талаас нь таслах боломжийг бїрдїїлнэ.

Хувиргах агрегатын цахилгаан тоноглолтой шїїгээг нэг эгнээнд суурилуулахад хаалгатай эсвэл

авагддаг хаалттай талын хїн явах гудмын єргєн нь 1 м-ээс багагїй байх ёстой. Харин хаалга нь 90°
дэлгэгдсэн байхад гарцын їлдсэн єргєн 0.6 м байхаар уг гудмыг нарийсгаж болно.

Шїїгээнїїд хоёр эгнээнд байрлах бол шїїгээ хоорондох їйлчилгээний гудмын єргєн нь 1.2 м -

ээс багагїй байна. Эсрэг харж байрласан хоёр шїїгээний хаалгууд 90° нээгдсэн їед хаалга хооронд
гарцын єргєн 0.6м –ээс багагїй байх ёстой.

Шїїгээ дэх цахилгаан тоноглол татаж гаргадаг тэргэнцэр дээр суурилагдах нєхцєлд гудам,
гарцны єргєн нь доор зааснаас багагїй байна:

· шїїгээ нэг эгнээнд байрлах бол - тэргэнцэрийн урт дээр 0.6 м нэмсэнээс,

· шїїгээ хоёр эгнээнд байрлах бол - тэргэнцэрийн урт дээр 0.8 м нэмсэнээс,
Бїх тохиолдолд гудамны єргєн нь тэргэнцэрийн тууш диагналын хэмжээнээс багагїй байна.

4.3.16. Хувиргуурын анод, тэдгээрийн хєргїїр нь хувиргуурын бусад хэсгїїдээс ялгагдахуйц тод
єнгєєр будагдсан байна .Хувиргуурын их биен дээр нь тїїний хоосон явалтын хїчдэлийг заасан
урьдчилан сэргийлэх тэмдэг хадна.

4.3.17. Хагас дамжуулагчин хувиргууртай байгууламжинд хувьсгагч трансформаторын вентилийн
ороомогтой холбогдсон хэлхээ, удирдлагын болон “торын” хамгаалалтын хэлхээ, мєн хєндийрїїлэг
гэмтэхэд вентилийн ороомогийн хїчдэлтэй болж болзошгїй хэлхээний тусгаарлага нь 50 Гц-ын
їелзэлтэй хувьсах гїйдлийн дараах туршилтын хїчдэлийг 1 минутын хугацаанд дааж байх ёстой,
Тухайлбал:

Хэлхээний хэвийн хїчдэл, В 60 В хїртэл 220, 500, 500 В-оос дээш

Туршилтын хїчдэл, кВ 1.0 1.5 2.0 3.0

Энд Udo - хоосон явалтын хїчдэл болно.
Тусгаарлагын хэвийн хїчдэл гэдэгт шалгагдаж байгаа хэлхээний тусгаарлаганд їйлчилж байгаа

хэвийн (їйлчлэх утга) хїчдэлїїдийн хамгийн ихийг нь тооцно. Шулуутгагдсан гїйдлийн нэгдэгч хэлхээ
нь тїїний ажлын хїчдэлд тохирсон тусгаарлагатай байна.

Хувиргуурын хєргєлт

4.3.18. Хувиргуурын халууны горимыг тїїний їйлдвэрлэгчээс нь тогтоосон хэмжээнд байлгахад
зориулж тэдгээрт хєргєлтийн тєхєєрємж тавина. Хєргєх арга, хєргєх агаарын буюу усны халуун

хїйтэн, тэдгээрийн зарцуулалтыг уг їйлдвэрлэгч тогтооно.
Хувиргуурын агааран хєргєлтийн агаар дахь тоосны хэмжээ 0.7 мг/м3-ээс хэтрэхгїй байх ёстой.

Тоос їїнээс их байх тохиолдолд агаар цэвэрлэгч тавина.
Хувиргуурын агааран хєргєлт нь хувиргуур тус бїрийн агаар оруулагч нь єєр хувиргуурын агаар

оруулагчаас хамааралгїйгээр хувиргуурт агаар оруулахыг зогсоох хаалттай байх ёстой.

4.3.19. Хувиргуурын усан хєргєлтєнд эргэлтийн битїї систем хэрэглэвэл зохино. Усны хими,
физикийн шинж чанар (химийн бїтэц, цахилгаан дамжуулах чадвар, хатуулаг, механик хольцын
хэмжээ) нь хувиргуурын їйлдвэрлэгчийн шаардлагад нийцсэн байна.

Хувиргуурыг усаар, є.х. урсгалын буюу эргэлтийн системээр хєргєх їед хєргєлтийн усыг єгєх ба
авах дамжуулагч хоолойг нь хувиргуурын хамт хїчдэлтэй байх бусад хєргєлтийн системээс
тусгаарлана.

БЇЛЭГ 4. ХУВААРИЛАХ БАЙГУУЛАМЖ БА ДЭД ЄРТЄЄ 274

БД 43-101-03

Тусгаарлагыг хийхдээ тусгаарлах хатуу болон уян хоолой хэлбэрээр хувиргуур ба дулаан
солилцуурын хооронд (эргэлтийн системтэй їед), эсвэл хувиргуур ба ус тїгээх сїлжээ хооронд
(урсгалын системтэй їед) оруулж хийвэл зохино. Тусгаарлагын хатуу болон уян хоолойг хувиргуурын
їйлдвэрлэгчээс тогтоосноос багагїй урттай хийх ёстой. Хєргєлт нь урсгалын системтэй їед хувиргуур
ба ус тїгээх хоолой хоорондын тусгаарлагыг хїлээн авах юїлїїр рїї чєлєєтэй унах усны урсгалаар
гїйцэтгэж болно.

4.3.20. Хєргєгч шингэний зориулалтаар цахилгаан дамжуулац ихтэй, зэврэлтээс хамгаалах
уусмалыг хэрэглэхээр болвол хувиргуурын хамт хїчдэлтэй байх хєргєлтийн байгууламжийн тоноглол
(дулаан солилцуур, нэмэн халаагч)-ыг хєндийрїїлэгч дээр суурилуулах бєгєєд хувиргуур ба
хєргєлтийн байгууламж хоорондох дамжуулах хоолойг (тїїнд хувиргуурын ажиллагааны їед хїн
шїргэхээр тохиолдолд) тусгаарлагч хатуу болон уян хоолойгоор хийнэ. Дулаан солилцуур руу
хєргєлтийн усыг єгєхдєє тусгаарлах тусгай залгаас (хатуу болон уян хоолой) –аар гїйцэтгэх ёстой.

Хэрэв хєргєгч байгууламж нь хувиргуурын хаалтнаас гадна байрлах бол 4.3.13 зїйлийн 2-т
заасан шаардлагыг хангах їїднээс торон буюу цулгуй хаалттай байх бєгєєд хаалтын хаалганы хориг
нь хаалгыг онгойлгоход дулаан солилцуурын шахуурга ба нэмэгдэл халаагч таслагдахаар хийх ёстой.

4.3.21. Хєргєлтийн усны хэмжээг тохируулах хаалтуурыг їйлчлэхэд тохиромжтой, аюулгїй
байранд суурилуулна. Тавигдах байрлалаас нь хамааруулан тэдгээрийг газраас тусгаарлах юмуу,
эсвэл газардуулна.

Хувиргуурын дэд єртєє (байгууламж) –ийн усан хангамжийн нєєцлєлтийн зэрэглэл нь тїїний
цахилгаан хангамжийн нєєцлєлтийн зэрэглэлтэй тохирч байх ёстой.

4.3.22. Хєргєлтийн тєхєєрємжийн ажиллагааг хянах зориулалтаар хяналт-хэмжїїрийн багаж
хэрэгсэл ба тєхєєрємж (халууны, даралтын, зарцуулалтын г.м. хэмжїїр, реле )-ийг хангалттай
хэмжээгээр суурилуулна.

Халаалт, агааржуулалт ба усан хангамж

4.3.23. Хувиргуурын дэд єртєє ба байгууламжийн байр халаалттай байх ёстой. Хїйтний улиралд
тоноглолууд ажиллаагїй байгаа їед халаалт нь доор зааснаас багагїй хэмжээгээр дулаацуулдаг
байвал зохино. Їїнд:

· хувиргагч агрегатын байрыг +16ОС –аас
· дулаан солилцуурын байрыг +10ОС –аас
Бусад бїх байр нь Эрїїл ахуйн нормуудад заасан хэмжээний дулаантай байвал зохино.

4.3.24. Хувиргуурын дэд єртєє ба байгууламжийн байрны ажлын бїсийн агаарын халуун нь зуны
улиралд гадна агаарын халуунаас 5ОС –аас их хэмжээгээр илїї байж болохгїй бєгєєд хамгийн их
хэмжээ нь +40ОС –аас ихгїй байна. Байгууламжийн ажиллагааны їед хувиргагч агрегат, тєхєєрємж,
резистор болон бусад тоноглолоос ялгарсан илїїдэл дулааныг хувиргуурын дэд єртєє (байгууламж) –
ний байрнаас гаргах арга хэмжээ авна.

Байрнаас илїїдэл дулааныг гаргахад ашиглагдаж байгаа ерєнхий солилцооны агааржуулалтын
тєхєєрємжинд агаарыг тоосноос цэвэрлэх арга хэмжээг тусгана.

4.3.25. Доод ба подвалын давхар болон бусад тусгаарлагдсан байрууд агааржуулалтын тусдаа
системтэй байвал зохино. Гал гарах їед байр бїр бїрт агаар єгєлтийг зогсоох удирдлагатай хаалтуур
бїхий нєхцєлд агааржуулалтын ерєнхий (нэг) тєхєєрємж, дамжуулах хоолой хэрэглэхийг зєвшєєрнє.

Хувиргах дэд єртєє, байгууламжууд нь хувиргагч агрегатыг хєргєх болон эрїїл ахуйн техникийн
тєхєєрємжийн хэрэгцээнд зориулсан усаар хангагдана. Хувиргуурын хєргєлтийн системд бїхэл,
ширхэглэг зїйлс орохоос сэргийлж усны хоолойг нь торон шїїлтїїрээр тоноглоно.

Барилгын хэсэг

4.3.26. Хувиргуурын дэд єртєєний барилга, хувиргуурийн байгууламжийн байр нь БНбД-ээр
їйлдвэрлэлийн Г зэрэглэлд хамаарагдана. Хувиргуурын байрны ханыг єнгєлж, ханыг тааз хїртэл нь
гэгээн єнгийн тосон будгаар будах ёстой. Таазыг шохойдох нь зїйтэй. Бусад байрны засал, будгийг
тэдгээрийн зориулалт, зохицолтой уялдуулж гїйцэтгэвэл зохино.

БЇЛЭГ 4. ХУВААРИЛАХ БАЙГУУЛАМЖ БА ДЭД ЄРТЄЄ 275

БД 43-101-03

Хувиргуурын байрны шал нь тоос їїсэх, хуримтлахааргїй бїрээстэй хийгдвэл зохино.
Байрны хана, дээвэрт том оврийн, хїнд тоноглолыг оруулах угсралтын нїх, їїд гаргасан байвал
зохино. Эдгээр їїд, нїх нь ачаа єргєх тєхєєрємжийн їйлчилгээний хїрээн дотор байрлах ёстой. Мєн
їїд, нїхний хашлага, хаалт нь тїїнийг агуулж байгаа байрны дээврийн адил галд тэсвэрлэх
зэрэглэлтэй байна.

Байрны зоорийн давхар нь усны тусгаарлага, ус зайлуулах, шїїрїїлэх тєхєєрємж (дренаж)-тэй
байна.

4.3.27. Хувиргуурын дэд єртєєний барилга, хувиргуурийн байгууламжийн байр руу орох кабелийн
хонгилыг тїїний байшин (байр) руу нийлэх хэсэгт нь 0.6 цагийн галын тэсвэрлэцтэй хаалга бїхий, 0.75
цагийн галын тэсвэрлэцтэй ханан хаалтаар тусгаарлаж єгвєл зохино. Хаалга нь байшин (байр) руу
онгойдог байх бєгєєд хонгил талаасаа тїлхїїргїй нээгдэх, єєрєє цоожлогдох тїгжээтэй байна.

4.4. АККУМУЛЯТОРЫН БАЙГУУЛАМЖ

Хэрэглэх хїрээ

4.4.1. Дїрмийн энэ бїлэг нь хїчлийн аккумуляторын суурин тєхєєрємжид хамаарна. Энэ дїрэм
нь тусгай зориулалтын аккумуляторын тєхєєрємжид хамаарахгїй.

4.4.2. Элемент дээр 2.3В -оос дээш хїчдэлтэйгээр цэнэглэлт явуулдаг аккумуляторын байр нь В-
1а зэрэглэлийн тэсрэх аюултай байранд хамаарагдана (4.4.15 ба 4.4.16 зїйлийг їзэх).

Нэмэн цэнэглэлтийн горимд ажиллах ба элемент дээр 2.3 В -оос доош хїчдэлтэйгээр цэнэглэлт
явуулах аккумуляторын байр нь зєвхєн хэлбэржїїлэх цэнэглэлтийн болон засварын дараа элемент
дээр нь 2.3 В -оос дээш хїчдэлтэйгээр цэнэглэлт явуулах їед л тэсрэх аюултай гэж їзвэл зохино.
Элемент дээр нь 2.3 В –оос доош хїчдэлтэй байх ашиглалтын хэвийн нєхцєлд эдгээр байр нь тэсрэх
аюулгїйд тооцогдоно.

Цахилгааны хэсэг

4.4.3. Аккумуляторын їндсэн болон туслах байрны цахилгаан халаагуурын тєхєєрємж,
гэрэлтїїлэг, агааржуулалтын цахилгаан хєдєлгїїр, цахилгаан утасны сонголт, мєн тїїнчлэн нэр
заасан цахилгаан тоноглолын угсралт, суурилуулалтыг 7.1 бїлгийн шаардлагад нийцїїлэн хийнэ.

4.4.4. Цэнэглэх тєхєєрємж нь урьдчилан 30 минутын цэнэг алдуулалт хийгдсэн аккумуляторын
хэвийн багтаамжийн нь 90 %-ийг 8 цагаас ихгїй хугацаанд нєхєхєд хїрэлцэхїйц чадал, хїчдэлтэй байх
ёстой. Аккумуляторын суурин тєхєєрємж нь сэлгїїр (сэлгэн залгуур) бїхий вольтметр, цэнэглэлт,
нэмэн цэнэглэлтийн тєхєєрємж болон аккумуляторын хэлхээнд амперметрээр тоноглогдох ёстой.
Цэнэглэлт, нэмэн цэнэглэлтийн генератор-хєдєлгїїрт буцах гїйдэл гарч ирмэгц тэдгээрийг таслах
зориулалттай тєхєєрємж тавина.
Аккумуляторын хэлхээнд сїлжээний хамгаалах тєхєєрємжїїдтэй ажиллагааг нь зохицуулсан автомат
таслуур тавина.

4.4.5. Нэмэн цэнэглэх тєхєєрємж нь аккумуляторын шин дээрх хїчдэлийг ± 2 % -ын хязгаарт
тогтмол байлгах їїрэгтэй.
Элемент дээр 2.3 В -оос доош хїчдэлтэйгээр цэнэглэлт явуулах аккумуляторын тєхєєрємж нь
элементийн хїчдэлийг 2.3 В –оос дээш санамсаргїй ихсэхгїй байлгах нэмэлт тєхєєрєгтэй байвал
зохино. Аккумуляторын цэнэглэлт, нэмэн цэнэглэлтэд хэрэглэдэх шулуутгагч тєхєєрємжийг хувьсах
гїйдэл талаас нь хуваагч трансформатораар дамжуулан холбовол зохино.

БЇЛЭГ 4. ХУВААРИЛАХ БАЙГУУЛАМЖ БА ДЭД ЄРТЄЄ 276

БД 43-101-03

4.4.6. Тогтмол гїйдлийн шин нь тусгаарлагыг тогтмол хянах, эсэргїїцлийнх нь хэмжээг їнэлэх
боломж єгєх тєхєєрємжєєр хангагдах ёстой. Тус тєхєєрємж нь аль нэг туйлын тусгаарлагын
эсэргїїцэлийг

· 220 В-ын сїлжээнд 20 кОм,
· 110 В-ын сїлжээнд 10 кОм,
· 48 В-ын сїлжээнд 5 кОм,
· 24 В-ын сїлжээнд 3 кОм хїртэл буурахад дохиолох їйлдэлтэй байвал зохино.

4.4.7. Аккумуляторыг єрєєний нь агааржуулагч тасархай байхад элемент дээр 2.3 В-оос илїї
хїчдэлтэйгээр цэнэглэлт хийлгэхгїй байх хоригоор тоногловол зохино. Аккумуляторын байрны аль нэг
гэрэлтїїлэгчийг аваарийн гэрэлтїїлгийн сїлжээнд холбох ёстой.

Аккумуляторыг тавцан буюу шїїгээний тавиур дээр суурилуулна. Давхар тавиурын болон тавцан
тус бїрийн хоорондох босоо зай нь аккумуляторын їйлчилгээнд саад болохооргїй, тохиромжтой
байвал зохино. Нэг талын їйлчилгээтэй аккумуляторууд нэг эгнээ, хоёр талын їйлчилгээтэй
аккумуляторууд хоёр эгнээгээр суурилагдсан байж болно. Давхар шилэн сав (бак) хэрэглэх
тохиолдолд тэдгээрийг нэг аккумулятор гэж їзнэ.

Тавцанг нь стандартын буюу техникийн нєхцлийн шаардлагын дагуу хийж, туршиж, хаягжуулах
ёстой. Тэдгээрийг хїчлийн уусмалын їйлчилгээнээс тэсвэртэй бїрхїїлээр хамгаалж єгнє.
Аккумулятор нь тавцангаас, тавцан нь газраас хїчлийн уусмал, тїїний уурын їйлчилгээнд тэсвэртэй
тусгаарлах ивээстэй байна. 48 В-оос доош хїчдэлийн аккумуляторын тавцан нь тусгаарлах ивээсгїй
байж болно.

4.4.8. Їйлчилгээний зориулалттай гудмын єргєн нь хоёр талд байрлах аккумуляторын хувьд 1 м,
нэг талд байрлах бол 0.8 м-ээс багагїй зайтай байх ёстой. Аккумуляторыг байрлуулахдаа цахилгааны
аккумуляторыг суурин тавихад зориулсан тусгай тавцан дээр стандартын шаардлагад нийцїїлэн
гїйцэтгэнэ.

Аккумулятораас дулаацуулгын хэрэгсэл, аржаатар хїртэлх зай нь 750 мм-ээс багагїй байвал
зохино. Аккумуляторыг нэг цэгт хэт тєєнєхєєс хамгаалж їл шатах материалаар дулааны хаалт, халх
хийж єгсєн нєхцєлд энэ зайг багасгаж болно.

4.4.9. Аккумуляторын гїйдэл дамжуулах хэсгїїдийн хоорондох зай хэвийн ажиллагааны
(цэнэглэлтийн бус) їед 65 В-оос 250 вольтын хїчдэлтэй байхад 0.8 м-ээс багагїй, 250 Вольтоос дээш
хїчдэлд 1 м байвал зохино.

Аккумуляторын хоёр эгнээний хоорондуур нь хїн явах зайгїй суурилуулах їед єєр єєр эгнээний
зэрэгцээ байрлах аккумуляторын гїйдэл дамжуулах хэсгїїдийн хоорондох хїчдэл нь хэвийн ажлын
(цэнэглэлтийн бус) їед 65 Вольтоос хэтрэхгїй байх ёстой.

Цахилгаан тоноглол, мєн шин ба кабель хоёрын холболтын цэг нь битїїмжгїй аккумулятораас 1
м-ээс багагїй зайнд, таазны хамгийн намхан цэгээс доош 0.3 м-ээс багагїй зайнд байрлах ёстой.

4.4.10. Аккумуляторын шинийн байгууламжийг (гїйдэл хуваарилалтыг) тусгаарлагагїй (нїцгэн)
зэс буюу хєнгєн цагаанаар, эсвэл хїчилд тэсвэртэй тусгаарлага бїхий нэг судалтай кабелиар хийх
ёстой. Шин болон кабелийн салбарлалт ба залгаасыг зэсээр хийх бол халуун болон хїйтэн гагнуураар,
хєнгєн цагаанаар бол зєвхєн халуун гагнуураар хийнэ.

Шин, кабелийг аккумуляторт холбогдох газрыг байнга хянаж, їйлчилгээ хийгдэх ёстой.
Аккумуляторын байрны гаргалгын хавтангаас таслах залгах тєхєєрємж, тогтмол гїйдлийн хуваарилах
самбар хїртэлх цахилгаан холбоосыг нэг судал бїхий кабелиар буюу тусгаарлагагїй шинээр хийх
ёстой.

4.4.11. Тусгаарлагагїй (нїцгэн) утсыг бїх уртын дагууд нь хїчилд тэсвэртэй, спиртгїй будгаар 2
давхар будна. Харин аккумуляторт шин холбогдох залгаасыг буюу бусад холбоосыг будахгїй, зєвхєн
техникийн вазелинаар тослож єгвєл зохино.

Зэрэгцээ байрлах тусгаарлагагїй шинїїдийн хоорондох зайг динамик тэсвэрийн тооцоогоор
тодорхойлно. Энэ зай, мєн шинээс барилгын хэсэг, бусад газардуулагдсан хэсэг хїртэлх зай нь 50 мм-
ээс багагїй байна.

БЇЛЭГ 4. ХУВААРИЛАХ БАЙГУУЛАМЖ БА ДЭД ЄРТЄЄ 277

БД 43-101-03

4.4.12. Шинийг суурин тусгаарлуур дээр суулгах бєгєєд тїїнд шин баригчаар бэхлэх ёстой.
Шинийн тулаас цэгийн хоорондох зай (алслалт) нь динамик тэсвэрийн (4.2.11 зїйл) тооцоогоор
тодорхойлогдох боловч 2 м -ээс их байхыг хориглоно.

Шиний бэхэлгээнд зориулсан хэсгїїд, тусгаарлуур, тїїний эд анги, барих ба тогтоолгын бїтээц
нь хїчлийн уусмалын уурын їйлчилгээг удаан хугацаагаар даах цахилгаан ба механик бэх бат сайтай
байх ёстой. Барих ба тогтоолгын бїтээцийг газардуулах шаардлагагїй.

4.4.13. Аккумуляторын байрны гаргалгын хавтан нь хїчлийн уусмалын уурын їйлчилгээнд
тэсвэртэй байх ёстой. Гаргалгын хавтанг парафин тос шингээсэн асбоцемент, эсвэл эбонит г.м.
тусгаарлах материалаар хийвэл зохино. Гаргалгын хавтанг мрамор, фанер болон бусад їечлэн
хуулагдах бїтэцтэй материалаар хийж болохгїй. Хавтанг дээвэрт байрлуулах бол хавтангийн
гадаргууг нь дээврийнхээс 100 мм-ээр илїї єндєрт байрлуулна.

Аккумуляторын тооцоо, сонголт хийхдээ тїїний байрны халуун +15° хэмээс доошлоход
аккумуляторын багтаамж багасдагыг тооцно.

Барилгын хэсэг

4.4.14. Суурин аккумуляторыг тїїнд тусгайлан зориулсан тусгай байранд байрлуулах ёстой. Нэг
байранд хїчлийн хэд хэдэн тєрлийн аккумулятор суурилуулж болно.

Аккумуляторын байр їйлдвэрлэлийн Е ангилалд хамаарагдана. Тїїнийг БНбД -ийн галын
аюулаас урьдчилан сэргийлэх шаардлагын дагуу галын тэсвэрлэлтээр II-оос доошгїй зэрэглэлтэй
байшингийн єрєєнд суурилуулах ёстой. Хаалга, цонхны нь хїрээг модоор хийж болно.

Аккумуляторыг байгалын гэрэлтїїлэгтэй байранд байрлуулах нь зохимжтой. Цонхонд барзгар
буюу бїдгэрїїлсэн цагаан єнгийн будгаар будсан шилийг хэрэглэх шаардлагатай. Мєн тэдгээрийг
зоорийн давхарын хуурай байранд байрлуулахыг зєвшєєрнє. Эдгээр тохиолдолд хялбар авагдах
дэвсгэр хавтан хэрэглэх шаардлагагїй.

4.4.15. Суурин цахилгаан тєхєєрємжийг тэжээх зориулалттай зєєврийн битїї (жишээлбэл
машины) болон 60 Вольт хїртэл хїчдэлтэй, 72 А.цагаас ихгїй багтаамжтай ил аккумуляторыг ердийн
таталттай агааржуулалт бїхий тусдаа байр (єрєє)-нд суурилуулж болохоос гадна мєн тэсэрч дэлбэрэх
болон галын аюул байхгїй їйлдвэрлэлийн ерєнхий байранд, агаарыг нь байрнаас гадагш зайлуулах
агааржуулалт бїхий тємєр шїїгээнд тус тус байрлуулахыг зєвшєєрнє. Цэнэг алдалтын, эсвэл байнгын
нэмэн цэнэглэлтийн горимд ажилладаг бєгєєд цэнэглэлтийг нь суурилагдах байрнаас нь гадна хийх
нєхцєлд зєєврийн битїї аккумуляторыг сараалж бїхий тємєр шїїгээнд агаарыг нь байрнаас гадагш
зайлуулахгїйгээр ашиглахыг зєвшєєрнє.

Заасан нєхцлїїдийг мєрдсєн нєхцєлд байрны тэсрэлтийн ба галын аюулгїй байдлын ангилал
єєрчлєгдєхгїй.

4.4.16. Элементийн цэнэглэлт нь 2.3 Вольтоос хэтрэхгїй хїчдэлд явагдах суурин битїї
аккумуляторын дээгїїр агааржуулалтын цорго бїхий хаалт суурилуулах бол тэсэрч дэлбэрэх болон
галын аюул байхгїй їйлдвэрлэлийн ерєнхий байранд суурилуулж болно. Ингэхэд байрны тэсрэлтийн
ба галын аюулгїй байдлын ангилал єєрчлєгдєхгїй.

Аккумуляторын байр нь дараахи шаардлагуудыг хангаж байх ёстой. Їїнд:

* цэнэглэх тєхєєрємж болон тогтмол гїйдлийн хуваарилах самбарт аль болохоор
ойрхон байрлах,

* тїїнд тоос, хий, уур, дээвэрээс нь ус орохоос хамгаалагдаж, тусгаарлагдсан байх,
* їйлчлэх хїмїїс саадгїй орж гарах боломжийг бїрдїїлсэн.
Їїнээс гадна аккумуляторын байрыг доргилт, чичиргээний эх їїсвэрийн ойролцоо байрлуулахгїй
байвал зохино.

4.4.17. Аккумуляторын байр руу заавал їїдний єрєєгєєр дамжиж орохоор хийвэл зохино. Ахуйн
байрнаас орох хаалга хийж болохгїй.

Їїдний єрєєний хэмжээ нь аккумуляторын байрнаас тамбурт гарах хаалга нь тамбурын хаалга
хаалттай байхад онгойж, хааж болохоор байх бєгєєд талбай нь 1.5 м2-аас багагїй байна. Їїдний

БЇЛЭГ 4. ХУВААРИЛАХ БАЙГУУЛАМЖ БА ДЭД ЄРТЄЄ 278

БД 43-101-03

єрєєний хаалга нь гадагшаа онгойдог бєгєєд дотор талаасаа тїлхїїр хэрэглэхгїйгээр онгойлгох
боломжтой єєрєє тїгжигддэг цоожтой байна.

Хаалганы гадна талд “Аккумуляторын єрєє”, “Галын аюултай”, “Галтай бїї ор”, “Тамхи татахыг
хориглоно” гэсэн анхааруулах бичээс байлгана.

4.4.18. Аккумуляторын байр нь хїчил, шїїлтїїр, бусад хэрэгслїїдийг хадгалах болон хїчлийн
уусмалыг бэлтгэх зориулалтын 4 м2-аас багагїй талбай бїхий тусдаа єрєєтэй байна. Аккумуляторын
байрны тааз нь хавтгай, тэгш хийгдэх ёстой. 4.4.43 зїйлийн шаардлагыг биелїїлсэн нєхцєлд таазыг
илїї гарсан хийцтэй буюу ялигїй налуу хийж болно.

Аккумуляторын байрны шалыг бетонон суурь дээр хїчлийн уусмалд тэсвэртэй материал
(уулзварыг нь хїчилд тэсвэртэй материалаар дїїргэсэн хїчилд тэсвэртэй керамик хавтан буюу
асфальт) -аар бїрж, ямарч хазайлтгїй тэгш байрлуулах ёстой.

Тавцанг асфальтон дэвсгэр дээр суурилуулахдаа хїчилд тэсвэртэй бєх бат материалаар ивїїр
талбай хийж єгєх хэрэгтэй. Тавцанг асфальтан бїрхїїл дээр шууд сурилуулахыг хориглоно.
Аккумуляторын болон хїчлийн байрны дотор мєн хаалгын орчимд шалны хєвєєг хїчилд тэсвэртэй
материалаар хийвэл зохино.

4.4.19. Аккумуляторын байрны хана тааз, хаалга, цонхны хїрээ, агааржуулалтын хайрцаг (гадна
ба дотор тал), металл бїтээцїїд, бусад хэсгїїдийг хїчилд тэсвэртэй будгаар будах ёстой.
Аккумуляторыг агаарыг нь соруулж зайлуулдаг шїїгээнд байрлуулвал бол дотор талыг нь хїчилд
тэсвэртэй будгаар будна.

250 Вольтоос дээш хэвийн хїчдэлийн аккумуляторын байрны їйлчилгээний гудманд їйлчилгээ
хийхэд зориулж, хїмїїсийг шалнаас хєндийрїїлэх модон сараалж тавьж єгєх ёстой. Агааржуулалтын
зєєврийн тєхєєрємж хэрэглэх бол тїїнийг байрлуулах газар, тїїнд холбох аккумуляторын байрны
агааржуулалтын зєєврийн їлээх, татах хоолойн гаргалгыг бэлтгэж єгнє.

Эрїїл ахуйн техникийн хэсэг

4.4.20. Элементээ 2.3 В-оос дээш хїчдэлээр цэнэглэх аккумуляторын байр нь агаарыг албадан
оруулж, гаргах агааржуулалтын суурин тєхєєрємжєєр тоноглогдох ёстой.

Элементээ 2.3 В хїртэл хїчдэлээр цэнэглэх, байнгын нэмэн цэнэглэлтийн горимд ажиллах
аккумуляторын байранд аккумуляторыг ажилд анх бэлтгэх, хяналтын цэнэг алдуулалт-цэнэглэлт хийх
їед нь агаарыг албадан соруулж, гаргах агааржуулалтын суурин, эсвэл зєєврийн тєхєєрємж
хэрэглэхийг зєвшєєрнє.

Аккумуляторын байрны агаар дэх хїхрийн хїчлийн хэмжээг эрїїл ахуйн шаардлагад
нийцїїлэхэд шаардагдах цэвэр агаарын хэмжээ (V, м3/ц)-г дараах томьёогоор тодорхойлно:

V = 0.07 × Iцэн × n ,
энд:

Iцэн - цэнэглэлтийн хамгийн их гїйдэл (A),
n - аккумуляторын элементийн тоо

Їїнээс гадна аккумуляторын байрны агааржуулалтанд нэг цагт агаарыг нэгээс доошгїй удаа
солих боломжийг хангасан агаар сорж гаргах ердийн агааржуулалтын тєхєєрємж байх шаардлагатай.
Ердийн агааржуулалтын тєхєєрємж нь агаарыг шаардлагатай хэмжээгээр сольж чадахгїйд хїрвэл
албадмал соролтын агааржуулалтын тєхєєрємж хэрэглэх нь зїйтэй.

4.4.21. Аккумуляторын байрны агааржуулалтын систем нь зєвхєн аккумуляторууд болон
хїчилийн байранд їйлчлэх зориулалтаар хийгдэх ёстой. Бохир агаарыг байшингийн дээврээс дээш
1.5 м-ээс илїї гарсан єндєр яндангаар гадагш хайхаар хийгдэх ёстой. Яндангаар агаарын тундас
орохоос хамгаалж єгвєл зохино. Аккумуляторын байрны агааржуулалтын сувгийг утааны яндан,
байшингийн агааржуулалтын ерєнхий системд холбохыг хориглоно.

Албадан сорох агааржуулалтын байгууламжинд хэрэглэгдэх агааржуулагч нь тэсрэх аюулаас
хамгаалагдсан байх ёстой. Байрны, цэвэр агаарын оруулж байгаа хэсгийн эсрэг талын дээд болон
доод хэсгээс бохирдсон агаарыг соруулах зарчим баримтлах ёстой. Байрны тааз хотгор, гїдгэртэй,

БЇЛЭГ 4. ХУВААРИЛАХ БАЙГУУЛАМЖ БА ДЭД ЄРТЄЄ 279

БД 43-101-03

эсвэл хотгор болон налуутай байвал хотгор хэсэг тус бїрээс ба таазны доорх дээд хэсгээс агаарыг
соруулахаар хийх ёстой.

Агааржуулалтын дээд сувгийн нїхний дээд амсараас тааз хїртэлх зай 100 мм -ээс ихгїй,
агааржуулалтын доод сувгийн нїхний доод амсараас шал хїртэлх зай 300 мм -ээс ихгїй байх ёстой.
Агааржуулалтын сувгаас гарах агаарын урсгал нь аккумуляторын уусмалын гадаргуу руу шууд орохоор
хийхийг хориглоно.

Агааржуулалтын дєрвєлжин металл хоолойг ил аккумуляторын дээгїїр байрлуулж болохгїй.
Аккумуляторын байранд зєєврийн агааржуулалтын металл хоолой хэрэглэж болохгїй.

Салхилуурын байгууламж ажиллах їеийн аккумуляторын болон хїчлийн байран дахь агаарын
урсгалын хурд БН-ын шаардлагад нийцсэн байх ёстой.

4.4.22. Євлийн хїйтэн улиралд аккумуляторын байран дахь халуун нь аккумуляторын байрлалын
тївшинд +10° -аас багагїй байх ёстой.

Аккумулятор зєвхєн таслуурыг таслах, залгах ажилд хэрэглэгдэх зориулалттай нєхцєлд, тухайн
дэд єртєє нь байнгын жижїїргїй бол ємнє заасан халууны хэмжээ 0° -аас багагїй байж болно.
Аккумуляторын байрны халаалтыг аккумуляторын байрны гадна талд байрлаж, тусгай хоолойгоор
халуун агаараа агааржуулалтын сувгаар єгєх дулаан солилцуулгын тєхєєрємжєєс гїйцэтгэвэл
зохимжтой. Энэ тєхєєрємжинд цахилгаан халаалт хэрэглэж байгаа бол сувгаар оч дамжихаас
сэргийлсэн арга хэмжээ авах нь зїйтэй.

Уур буюу усан халаалтын байгууламж хэрэглэх бол тэдгээрийн аккумуляторын байрны дотор
орших хэсгийг тэгш гадаргуутай хоолойгоор хооронд нь зєвхєн гагнаж хийнэ. Хоолойг тулгаж боох
болон хоолойд ямар нэгэн хаалт суурилуулахыг хориглоно.

Усны дамжуулах хоолой бїхий цахилгаан станц, дэд єртєєний аккумуляторын байрны ойролцоо
усан хоолойн хаалт, тосгуур суурилуулна. Тосгуурын дээр “Хїчил, уусмалыг асгаж болохгїй” гэсэн
бичээс хийнэ.

БЇЛЭГ 4. ХУВААРИЛАХ БАЙГУУЛАМЖ БА ДЭД ЄРТЄЄ 280

БД 43-101-03
БЇЛЭГ 5. ЦАХИЛГААН ХЇЧНИЙ ТЄХЄЄРЄМЖ, ЦАХИЛГААНЫ БАЙР

5.1. ЦАХИЛГААН МАШИНЫ БАЙР

Хэрэглэх хїрээ, тодорхойлолт

5.1.1. Дїрмийн энэ бїлэгт цахилгаан машины байр, тїїний дотор цахилгаан тоноглолыг
суурилуулах асуудал хамаарагдана. Тїїнд тавигдах машин болон хувиргуур (преобразователь,
convertor)-уудаас хамгийн том нь 500 кВт-аас бага чадалтай бол 5.1.4-5.1.5, 5.1.6, 5.1.11-д заасан
шаардлагуудыг биелїїлэхгїй байхыг зєвшєєрнє. Цахилгаан машины байр (ЦМБ, заримдаа
машины байр) гэж цахилгаан генератор, эргэлдэх болон хєдєлгєєнгїй хувиргуур (преобразователь,
convertor), цахилгаан хєдєлгїїр, трансформатор, хуваарилах байгууламж, щит, самбар,
удирдлагын ширээ, тэдгээрийн туслах тоноглол зэргийг хамтад нь суурилуулах тусгай зориулалтын
байрыг ойлгох ёстой.

5.1.2. Энэхїї бїлэгт авч їзэж байгаа цахилгаан тоноглолыг дїрмийн бусад бїлэгт авч
їзсэн шаардлагуудад зохицуулан суурилуулах нь зїйтэй. Энэхїї бїлэгт дурдагдаагїй 1 кВ-оос
дээш хїчдэлтэй цахилгаан тоноглолыг дїрмийн 4.2 бїлэгт заасан їйлдвэр, цехийн доторх дэд
станцад тавигдах шаардлагуудыг хангасан байхаар суурилуулна.

Ерєнхий шаардлага

5.1.3. Цахилгаан машины байрыг телефон холбоо, гал (гал тїймрийн)-ын дохиолол болон
ажлын зайлшгїй нєхцлєєр шаардагдах бусад тєрлийн ойрын утсан ба алсын дохиоллоор тоноглох
ёстой. ЦМБ-д тавигдах цахилгаан хєдєлгїїртэй холбогдсон механизмын хурдны хайрцаг
(редуктор, reduction gear), арааны цуглуулгын ширээг байрлуулахыг зєвшєєрнє. ЦМБ-д хїн хїрч
болохуйц єндєрт байрлуулсан тоноглолыг гадна эргэлдэх хэсэгт аюулгїй ажиллагааны їїднээс
тусгай хаалт, хашилт хийж єгвєл зохино.

5.1.4. ЦМБ-д гагнуурын трансформатор, зєєврийн гэрэлтїїлэгч, цахилгаан багаж
хэрэгсэл, тїїнчлэн цэвэрлэгээний машин залгах тэжээлийн сїлжээ, шигтгэвчин залгуур (розетка)
гаргасан байх ёстой. Зєєврийн гэрэлтїїлэгчийг 42 В-оос дээшгїй хїчдэлээр тэжээхээр тоноглоно.
Цахилгаан машины байрыг зєєврийн шахуурга (компрессор), эсвэл шїїлтїїр ба хатаагуур бїхий
шахсан агаарын сїлжээнээс 0.2 МПа-аас ихгїй даралттай хуурай, цэвэр шахсан агаар їлээх
байгууламжаар тоноглох ёстой. Мєн тоос сорох зєєврийн ба їйлдвэрийн зориулттай тоос соруул
(сорогч)-аар тоногловол зохино. Цахилгаан машин, хувиргуур (преобразователь)-ыг зєєх, угсрах,
задлах, засварлах, цуглуулах болон бусад ажил гїйцэтгэх зориулалтаар суурин ба зєєврийн єргєх,
тээвэрлэх байгууламжийг авч їзэх нь зїйтэй.

Цахилгаан тоноглолыг байрлуулах
ба суурилуулах

5.1.5. Цахилгаан машины байранд тоног тєхєєрємжийг суурилуулах, тїїний эд анги,
тавилга (компоновка)-ыг байрлуулахдаа давхар, подвал бїрийн аль ч тївшиний тоноглолыг
зєєвєрлєх, угсрахад аятай байх нєхцєлийг бїрдїїлбэл зохино. ЦМБ-анд хамрагдах подвол газар
доорх (давхарт)-д уг давхарын зохион байгуулалт нь 100 м-ээс урт тохиолдолд цахилгаан тэрэг

БЇЛЭГ 5. ЦАХИЛГААН ХЇЧНИЙ ТЄХЄЄРЄМЖ, ЦАХИЛГААНЫ БАЙР 281

БД 43-101-03

(кар, саr), эсвэл тээврийн тэргэнцэр явах замтай байх ёстой. Тоноглолын зєєвєрлєж байгаа
элемент, барилгын хэсэг ба тоноглол хоорондын зай босоогоороо 0.3 м, хэвтээгээр 0.5 м-ээс
багагїй байх ёстой.

5.1.6. Машины суурь буюу их бие хоорондын хїн явах зай, машин ба барилгын хэсэг
хоорондуур хїн явах зай нь 1 м-эс багагїй байх ёстой. Машин барилгын 0.6 м хїртэл илїї товойж
гарсан хэсэгт 0.5 м-ээс илїїгїй тууш зайд дээр дурьдсан зайг багасгахыг зєвшєєрнє. Машины их
бие ба барилгын хананы хооронд, эсвэл машинуудын их биений хоорондын зай, зэрэгцэн тавигдах
машинуудын хоорондох зай нь (машины нєгєє талаар нь хїн єнгєрєх зай байгаа тохиолдолд )
машины єндєр шалны тївшинээс 1 м хїртэлх бол 0.3 м-ээс багагїй байх:, машины єндєр нь шалны
тївшинээс 1 м-ээс дээш бол 0.6 м-ээс багагїй байх ёстой. Удирдах ширээ, эсвэл удирдах
самбарын нїїрэн тал ба машинуудын хоорондуур їйлчилгээний хїн явж єнгєрєх удмын єргєн нь 2
м-ээс багагїй байх ёстой. Самбар, шїїгээнд щитийг байрлуулахдаа энэ зайг машинаас шїїгээний
хаалга, буюу хана хїртэлх зайгаар авна. Удирдах ширээ, эсвэл удирдах самбар ба машины их
биений хоорондуур хїмїїс явж єнгєрєх зай нь 1 м-ээс багагїй байх ёстой.

5.1.7. 1 кВ хїртэлх хїчдэлтэй цахилгаан тоноглол бїхий самбар (щит)-ын эгнээ шїїгээ ба
барилгын хана, эсвэл тоноглолын эгнээ хоорондуур хїмїїс єнгєрєх єргєн нь 1 м-ээс багагїй:,
шїїгээний хаалга онгорхой байхад 0.6 м-ээс багагїй байх ёстой.

Самбарыг хоёр эгнээгээр байрлуулсан бол эгнээ хоорондын зай 1.2 м-ээс багагїй:, тэдний
онгорхой хаалга хоорондын зай нь 0.6 м-ээс багагїй байх ёстой.

10 кВт хїртэл чадалтай машин ба бага овортой тоноглолыг хуваарилах самбар, давхар
тавиур, удирдах ширээ болон 1 кВ хїртэлх хїчдэлтэй хуваарилах байгууламжийн цаагуур нь
їйлчлэх хїн явж єнгєрєх зай нь 0.6 м-ээс багагїй бол машин, аппаратын их биенээс щитний гїйдэл
дамжуулах хэсэг хїртлэх зайг 4.1.13-(2)д зааснаас багагїйгээр тооцож, байрлуулахыг зєвшєєрнє.

Хуваарилах байгууламж, самбар болон бусад тоноглолын хувьд їйлчлэх хїмїїсийн явж
єнгєрєх зай хэмжээс нь 4.1.13-4.1.15 ба 4.2.38-д заасан шаардлагыг хангаж байх ёстой.

Цахилгаан машины байрны подвалд 350-иас илїї тооны хїчний ба хяналтын, эсвэл 150-иас
илїї тооны хїчний кабель илээр тавих бол подвалийн хамгийн их кабельтай хэсэгт кабелийн
давхар, хонгил хийж єгєх нь зїйтэй.

Кабелийн байгууламжийн хїн явж єнгєрєх єргєнийг 2.3.59 ба 2.3.61-ийн дагуу сонгоно.
Энэхїї байгууламжинд кабель бїхий кабелийн бїтээцийн цуваа нь 7 м-ээс ихгїй урттай мухар
(тупик) їїсгэхгїй шийдэлтэй байх ёстой. Мухар їїсэхээс зайлсхийхийн тулд шалнаас дээш 1.5 м-
ээс багагїй єндєртэй кабель доогуур єнгєрєх тусгай байгууламж суурилуулахыг зєвшєєрнє.
Кабелийн байгууламжийн хїн єнгєрєх тийм орон зайн дээд талд кабелийн тавиур хоорондын
кабель солих зайг 100 мм хїртэл багасгахыг зєвшєєрнє.

5.1.8. Цахилгаан машины байранд дараах байгууламж, тоног тєхєєрємж, техник-
хэрэгсэлийг шууд, ил суурилуулахыг зєвшєєрнє. Тухайлбал,

* цахилгаан машиныг асаах болон асаалт-тохируулгын зориулалттай тос дїїргэсэн
600 кг хїртэл жинтэй 1 кВ хїртэл ба тїїнээс дээш хїчдэлтэй (автотрансформатор, реактор, реостат
г.м.) тєхєєрємжїїд;

* тос гоожихгїйгээр нягтруулсан, бєх бат сав (бак)-тай, 2 тонн хїртэл жинтэй тос
бїхий 1.6 МВ.А хїртэл чадалтай трансформатор, автотрансформатор, хэмжїїрийн трансформатор
болон бусад аппарат, хэрэгсэл, мєн тїїнчлэн (трансформатор ба автотрансформаторын хувьд)
дохиогоор ажиллах хийн хамгаалалт буюу даралтын реле бїхий бусад тєхєєрємж; (Мєн ийм
тєрлийн 2-оос илїїгїй трансформатор ба аппаратаас бїрдсэн хэд хэдэн бїлэг тєхєєрємжийн єєр
хооронд нь 10 м-ээс багагїй зайтай нэг байранд байрлуулж болно.)

* хуурай болон шатамхай биш шингэн дїїргэсэн трансформаторыг тїїний чадал,
тоог харгалзахгїйгээр;

* металл (тємєрлєг) гэртэй иж бїрдмэл хуваарилах байгууламж, 1 кВ хїртэл ба
тїїнээс дээш хїчдэл бїхий дэд станц, конденсатор (хуримтлуур)-ын батарей буюу конденсаторууд;

* тусгай байр, шїїгээнд цэнэглэж, гаргаж ирэх боломжтой хаалттай маягийн
байгууламж бїхий аккумуляторын (батарей);

* хагас дамжуулагчин хувиргуур (преобразователь);
* удирдлага, хамгаалалт, дохиолол, хэмжїїрийн самбарууд, тїїнчлэн ар, євєртєє
гїйдэл дамжуулах ил хэсэгтэй аппарат бїхий удирдлагын станц ба блок, самбар;
* 1 кВ хїртэл ба тїїнээс дээш хїчдэл бїхий бїрээсгїй (тусгаарлагагїй) дамжуулагч
утас;

БЇЛЭГ 5. ЦАХИЛГААН ХЇЧНИЙ ТЄХЄЄРЄМЖ, ЦАХИЛГААНЫ БАЙР 282

БД 43-101-03

* цахилгаан машины хєргєлтийн тоног тєхєєрємж.

5.1.9. Цахилгаан машины байранд єнхрєх дугуйтай нэг буюу хэд хэдэн хорго (камер)-нд тос
дїїргэмэл цахилгаан тоноглолыг суурилуулах їед хорго доторх нийт тосны цул жин нь 6.5 тонноос
ихгїй , зэргэлдээх хорго буюу бїлэг хоргоны хоорондох зай нь 50 м-ээс багагїй байх ёстой. Хэрэв
зай болон тосны жингийн тогтоосон хэмжээг барьж байрлуулах бололцоогїй бол эдгээр цахилгаан
тоноглолыг гадагш нь, эсвэл тусгай хонгилд тїрж гаргах боломжтой байрлуулвал зохино.

Механик тоноглол (хувьсгуур, єдєєлтийн ба цэнэглэх агрегат г.м.)-той холбогдоогїй, эргэлдэх
цахилгаан машины суурийн тавцангийн гадаргуугийн оворын дээд цэг нь (цэвэр) шалны тївшинээс
дээш 50 мм-ээс багагїй єндєрт байх ёстой. Механик тоноглол, ажлын машинтай холбогдох
эргэлдэх цахилгаан машины суурийн тавцангийн гадаргуугийн дээд цэг нь уг механик тоноглолыг
суурилуулахад тавигдах шаардлагаар тодорхойлно.

5.1.10. Тэсрэх аюултай хий, шатахуун болон амархан шатах шингэн бїхий дамжуулах
хоолойг цахилгаан машины байран дундуур татаж, угсарч болохгїй. Цахилгаан машины байранд
зєвхєн тїїнд суурилуулах тоноглолд шууд холбогдох дамжуулах хоолойг сунгаж тавихыг
зєвшєєрнє. Хїйтэн дамжуулах хоолойг гадаргуугаараа хєлрєхєєс хамгаалж єгнє. Халуун
дамжуулах хоолойн хувьд їйлчилгээний хїмїїс болон, тоноглолыг хамгаалах шаардлагатай газарт
шатдаггїй материалаар дулаан тусгаарлага хийж єгсєн байх ёстой. Мєн дамжуулах хоолойг
ялгарахуйц єнгєєр будсан байвал зохино.

5.1.11. Машины суурийн тавцангийн дээд тївшин нь цахилгаан машины байрын шалны
тївшингээс 400 мм-ээс илїї дээш, эсвэл доош байвал машиныг тойруулан 600 мм-ээс багагїй
єргєнтэй їл шатах талбай гаргаж єгєх ба энэ нь єєртєє хашлага, шаттай байх ёстой. Їйлчилгээний
талбай нь шалнаас дээш 2 м, тїїнээс илїї єндєрт байрлах бол хайс болон бїхээг гаргаж,
тойруулан хаах хэрэгтэй. Талбай руу ороход зориулсан шат хийгдсэн байвал зохино.

5.1.12. Тухайн станц, їйлдвэрийн газрын хувьд тємєр замын ерєнхий сїлжээтэй холбоотой
тємєр зам ашиглаж байгаа болон хїнд жинтэй тоноглолыг цахилгаан машины байхранд тємєр
замаар авчрах нєхцєлд мухар оролт бїхий гогцоо тємєр зам хэрэглэхийг зєвлєж байна. Мухар
оролтын урт нь єргєх кранаар ил буулгах тавцан (платформ)-аас тоноглолыг єргєж авах бололцоог
хангасан байвал зохино. Хэрэв тоноглолыг автомашинаар авчирах бол цахилгаан машины
байранд єргєх краны сум хїрэх газарт автомашин орох боломжийг тооцож їзвэл зохино.

5.1.13. Цахилгаан машин нь ажиллах їедээ єєртєє болон барилгын суурь, бусад хэсгїїдэд
зєвшєєрєгдєх хязгаараас их дуу, шуугиан болон чичиргээ їїсгэхээргїй суурилагдах ёстой.
Цахилгаан машины байранд угсралт ба засварын ажил хийх зорилгоор хамгийн хїнд ачаалалд,
бараг уг тоноглолыг зєєж тавихад їїсэх ачаалалд тохируулж тооцсон, єргєх краны їйлчлэх
хїрээнд багтсан тийм угсралтын тусгай талбай, эсвэл тоноглол хоорондын чєлєєтэй талбайг
урьдчилан тооцож авсан байх ёстой.

Угсралтын талбайн шалны гаднах хїрээг бусад шалнаас ялгагдахуйцаар будах, эсвэл єнгєт
хавтан, дєрвєлж (плита)-єєр хийвэл зохино. Цахилгаан машины байран дахь тоноглолыг
зєєвєрлєх хэсэгт зєєх хэрэгслийн жинг тооцсон байх ёстой. Энэ хэсгийн хїрээг будаг, єнгийн
дєрвєлжєєр ялгасан байвал зохино. Угсралтын талбайн хэмжээг тїїн дээр тавих хамгийн том
тоноглолын боодолтой байх хэмжээнээс тал бїрдээ 1 м-ээс багагїй зайтай байхаар бодож авна.
Угсралтын талбайд зєвшєєрєгдєх хамгийн их ачааллыг заасан бичээс байвал зохино.

5.1.14. Цахилгаан машины байран дахь цахилгаан гэрэлтїїлгийг хуваарилах байгууламжийн
ил шиний дээр байрлуулах ба ил гїйдэл дамжуулах утсаар хийхийг хориглоно. Шалнаас їйлчилгээ
хийгдэх цахилгаан гэрэлтїїлгийг эргэлдэх машины харалдаа дээр нь байрлуулах хэрэггїй.

Цахилгаан машины холхивчийн тосолгоо

5.1.15. Цахилгаан машины ба технологийн механизмийн эргэлдэх тосолгооны системийг энд
хэрэглэж байгаа тосны тєрєл нь тэдгээрийн аль алинд нь тохирсон байх, мєн технологийн
механизм нь уг тосыг металлын тоос, ус болон бусад хортой хольцоор муутгахгїй тохиолдолд єєр
хооронд нь нэгтгэж болно. Тосолгооны тєвлєрсєн системийн тоноглол, тїїний дотор цахилгаан
машинд зориулагдсан тосны системийн тоноглолыг цахилгаан машины байрын гадна суурилуулна.
1 МВт -аас дээш чадалтай цахилгаан машины тосолгооны системийг тосны тївшин заагч, тос
болон холхивчийн температурыг хянах багаж, мєн тосолгооны эргэлдэх системтэй бол тосны
урсгалыг хянах багажаар тоноглох ёстой.

БЇЛЭГ 5. ЦАХИЛГААН ХЇЧНИЙ ТЄХЄЄРЄМЖ, ЦАХИЛГААНЫ БАЙР 283

БД 43-101-03

5.1.16. Холхивч руу тос ба ус дамжуулах хоолойг ил, эсвэл їл шатах материалаар хийсэн
таглах хавхаг бїхий сувагт байрлуулж болно. Шаардлагатай тохиолдолд дамжуулах хоолойг
газарт, эсвэл бетон дор далд тавьж болно. Хоолойг арматуртай холбохдоо фланц (тулгавч)
хэрэглэнэ. Диафрагм (єрц) ба вентил (хаалт)-ийг цахилгаан машины холхивчинд тос єгєх тэр
хэсэгт шууд тавьсан байх ёстой. Суурийн тавцангаас цахилгааны хувьд тусгаарлагдсан холхивчинд
тос єгєх хоолой нь холхивч ба машины бусад эд ангиас цахилгааны хувьд тусгаарлагдсан байна.
Хоолой бїр хоёроос багагїй тусгаарлах завсар буюу 0.1 м-ээс багагїй урттай тусгаарлах
хавчуургатай байх ёстой. Шаардлагатай тохиолдолд цахилгаан машины байрыг тїїний цахилгаан
тоноглолын муудаж бохирдсон тосыг зайлуулах, багтаамжтай сав, дамжуулах хоолойн системээр
тоноглох ёстой. Тосыг ариутгах татуургын сувагт асгахыг хориглоно.

Салхилуур ба дулаалга

5.1.17. Цахилгаан машины байранд цахилгаан машин, эсэргїїцэл ба аппаратаас ялгарах
илїїдэл дулааныг зайлуулах арга хэмжээ авах ёстой. Хїмїїс ажиллах цахилгаан машины байрны
температур нь эрїїл ахуйн хэм хэмжээнд байх ёстой. Ажиллаж байгаа цахилгаан машиныг хєргєх
агаарын температурыг нэмэх 40° С -аас хэтрїїлж болохгїй. Цахилгаан машиныг хєргєх агаарыг
тоосноос бїрэн цэвэрлэсэн байвал зохино. Зогсоосон цахилгаан машинд орж байгаа агаарын
температур нэмэх 5° С -аас багагїй байх ёстой. Задгай эргэлттэй салхилуурын систем бїхий
машины хувьд орчны агаарыг машин зогссон їед сорохоос сэргиилэх зорилгоор тїїний агаар
оруулах ба гаргах хоолойд сєхмєл (жалюзи) хаалт хийх нь зїйтэй. Цахилгаан машины байр нь
халуун, хїйтнийг хянах багажаар тоноглогдох ёстой.

5.1.18. Цахилгаан машины байранд тавигдах аккумуляторын батарей ба конденсаторын
тєхєєрємжийн байр нь дїрмийн 4.4 ба 5.6 бїлэгт заасан шаардлагын дагуу салхилуурын тусгай
системтэй байх ёстой.

5.1.19. Бохирдсон агаартай орчинд цахилгаан машины байрыг зєвхєн цэвэрлэсэн агаар орж
байх нєхцлийг хангахаар зураг тєсєл хийвэл зохино. Їїний тулд хаалга, цонх, бусад нїх сївийг
нягтруулах чигжээс хийсэн байх ёстой. Эдгээр барилгыг цонхгїй, дэнлїїгїй, эсвэл тоос їл нэвтрэх
гэрэлтэх шилэн блокоор барих нь зїйтэй. Цахилгаан машины байрны ерєнхий салхилуурын
систем нь цэвэрлээгїй агаарыг сорох боломжгїй байвал зохино.

Салхилуурын хорго (камер) ба ариун цэвэр-техникийн сувагт кабель ба дамжуулагч утас
сунгаж татахыг хориглоно. Гагцхїї кабель ба утсыг ган хоолойд сївлэж энэхїї хорго (камер) ба
сувгийг хєндлєн огтолж гаргахыг зєвшєєрнє. Харин цахилгаан машины салхилуулгын хорго ба
суваг дотор шатдаггїй, шаталт муутай материалан бїрээстэй кабель ба утас, мєн бїрээсгїй
шинийг сунгаж татахыг зєвшєєрнє. Машины салхилуулгын суваг ба хоргонд кабелийн муфт
(баривч) болон бусад цахилгааны тоноглол суурилуулахыг хориглоно.

Цахилгаан машины байрны хувьд тїїний подвал, нэгдїгээр давхар болон бусад
тусгаарлагдсан байранд тусад нь салхилуурын систем авч їзэх нь зїйтэй. Гал гарах їед эдгээр
тусгаарласан байранд агаарын єгєлтийг удирдах хаалга (заслонок) хийгдсэн бол салхилуурын
ерєнхий системийн байгууламж тавьж болно. Цахилгаан машины байранд зэргэлдээх галын
аюултай (тосны агуулах г.м.) байрын салхилуурын байгууламжийг тавихыг хориглоно.

Барилгын хэсэг

5.1.20. Байнгын жижїїртэй цахилгаан машины байранд агааржуулалтын дохиолол, хэмжилт,
холбооны шаардлагатай хэрэгслээр тоноглосон тохилог байр, їйлчилгээний хїмїїст зориулсан
сантехникийн зангилаа, мєн (ариун цэвэр) зохих шаардлагыг хангасан дулаацуулга зэргийг авч
їзсэн байх ёстой.

5.1.21. Цахилгаан машины байрны ханын 2 м-ээс багагїй єндєртэй хэсгийг гэгээтэй тосон
будгаар, бусад хэсгийг їйлдвэрлэлтэй зохицох єнгийн цавуутай будгаар будах ёстой. Салхилуурын
болон машины суурийн доорхи сувгийн дотор талын гадаргууг шаталтанд тэсвэртэй гэгээтэй
будгаар будах буюу пааландсан хавтан, эсвэл шаталтанд тэсвэртэй уян ялтсаар доторлох
хэрэгтэй. Цахилгаан машины байранд байх цахилгаан тоног тєхєєрємжїїдийг зохих єнгєєр будсан
байх ёстой. Цахилгаан машины байрны шалыг гантиган їїрмэг хольж єнгєлсєн цемент ба гялгар
дєрвєлж (плита) мэтийн тоос їїсгэдэгїй материалаар бїрж єгвєл зохино.

5.1.22. Цахилгаан машины байрны подвалыг дээгїїр нь хучиж хаахдаа машины суурийн
блокийг тулгуур болгон ашиглаж болох ба тэр нь хїчний (динамик) ачаалалтай бол машины
суурийн зураг тєслєєр шийдэх нь зїйтэй. Хїнд, овор ихтэй тоноглолыг нэг давхраас нєгєєд

БЇЛЭГ 5. ЦАХИЛГААН ХЇЧНИЙ ТЄХЄЄРЄМЖ, ЦАХИЛГААНЫ БАЙР 284

БД 43-101-03

тээвэрлэхэд зориулж дээрх хучилтад угсралтын нээлхий (люк), эсвэл тусгай нїх хийх нь зїйтэй.
Нээлхий нь єргєх краны їйлчлэх бїсэд байвал зохино. Нээлхийг таглах хавхагийг галд їл шатах
материалаар хийнэ. Цахилгаан машины подвалд юїлэх тєхєєрємж (дренажное), мєн хєрсний усны
тївшин єндєр байх тохиолдолд шингэн тусгаарлагч (гидроизоляция) байх ёстой.

5.1.23. Цахилгаан машины байранд орох кабелийн хонгилыг уг байранд орох буюу залгагдах
газарт нь 0.75 цагаас багагїй хугацаанд гал тэсвэртэй хаалт, хашлага буюу 0.6 цагаас багагїй
хугацаанд галд тэсвэртэй хаалгаар тусгаарлах ёстой. Хаалга нь хоёр тийшээ онгойдог, хонгил
талаасаа тїлхїїргїй онгойх ба єєрєє тїгжигдэх цоожтой байвал зохино.

5.2. ГЕНЕРАТОР БА СИНХРОН КОМПЕНСАТОР

Хэрэглэх хїрээ

5.2.1. Энэхїї бїлэг нь дулааны болон усан цахилгаан станцын генератор ба синхрон
компенсаторыг тусгай байранд (машины танхимд), эсвэл ил задгай байрлуулах, суурилуулахад
хамааралтай болно. Эдгээр байгууламж нь 5.1.1, 5.1.8, (8-р зїйл) 5.1.9, 5.1.11-д заасан шаардлагыг
хангах ёстой. Генератор ба синхрон компенсаторын туслах тоноглолууд (цахилгаан хєдєлгїїр,
хуваарилах байгууламж ба асаалт-тохируулгын аппарат хэрэгсэл, удирдах самбар болон бусад)-ыг
суурилуулахдаа энэхїї дїрмийн харгалзах бїлгїїдэд заасан шаардлагыг мєрдвєл зохино.

Ерєнхий шаардлага

5.2.2. Гадаа ил, задгай суурилуулах генератор, синхрон компенсатор, тэдгээрийн туслах
тоноглол нь тусгай бїтээц, хийцтэй байх ёстой. Генератор ба синхрон компенсаторын бїтээц нь 20-
25 жил хэвийн ашиглах нєхцлийг хангасан байх ба тэднийг бїрэн задлалгїйгээр гэмтсэн, элэгдсэн
эд анги, зангилааг нь ачаа єргєх механизм ба бага механикжуулсан хэрэгсэлийг ашиглан солих
бололцоотой байвал зохино. Усан (цахилгаан станцын) генератор ба тїїний усан хангамжийн
системийн бїтээцэд тэдгээрийг жилийн ямар ч їед засвар хийхэд усыг бїрэн зайлуулах ба зогсонги
бїс їїсэхгїй байх боломжийг тусгасан байвал зохино.

5.2.3. Генератор ба синхрон компенсаторыг 1.6-1.7-д заасан дагуу хяналт-хэмжилтийн
багаж хэрэгсэлээр, 3.2.15-3.2.38-д заасан ёсоор удирдлага, дохиолол, хамгаалалтын
тєхєєрємжєєр, 3.3.32-3.3.37-ийн дагуу тїїний роторыг хэт хїчдэлээс хамгаалах талбайг унтраах
автомат (ТУА, АГП), бэлтгэлийг залгах автомат (БЗА, АРВ,), мєн агрегатыг асааж явуулах, зогсоох
автоматаар тус тус тоноглох ёстой. Їїнээс гадна 100 МВт ба тїїнээс дээш чадалтай
турбогенератор ба ус тєрєгчийн хєргєлттэй синхрон компенсаторыг холхивчийн доргилтыг алсаас
хянах байгууламжаар тоноглох ёстой. 300 МВт ба тїїнээс дээш чадалтай турбо- ба гидро-
генераторын хувьд тэдгээрийн аваарын ємнєх їйл ажиллагааг осциллографын тєрлийн багажаар
хянах, бичлэг хийх боломжтой байвал зохино.

5.2.4. Усан цахилгаан станцын гидрогенераторын удирдлага, реле-хамгаалалт, автоматик,
єдєєлт, (шууд) усан хєргєлтийн самбаруудыг тїїнд аль болох ойр байрлуулах ёстой.

5.2.5. Чадалтай турбо- ба гидрогенераторын цахилгаан ба механик параметруудыг ачаалал
авах чадварын талаасаа оновчтой байхаар сонгон авбал зохино. Генераторын тогтворжилтой
ажиллагааг хангах шаардлагатай їед тэдгээрийн параметрыг техник-эдийн засгийн тооцооны їр
дїнг їндэс болгон ачаалал авах чадварын талаасаа оновчтой байх утгаас нь ялгаатай авч болно.
Генераторын хїчдэлийг техник-эдийн засгийн тооцооны їндсэн дээр тухайн орны стандартын
шаардлагын дагуу сонгож авна.

5.2.6. Гидрогенераторыг синхрон компенсатор болгон ашиглах їїднээс нэмэлт тоноглолыг
тавих эсэхийг техник-эдийн засгийн тооцоогоор їндэслэн шийдэх нь зїйтэй. Генератор, синхрон
компенсатор болон тэдний туслах тоноглолыг угсрах, задлан угсрахын тулд байнгын буюу
зєєврийн єргєж тээвэрлэх хэрэгсэл, механизмыг тусгасан байвал зохино. Усан цахилгаан станцын
хувьд гадаа байрлуулах єргєх краныг хэрэглэх їед машины байр ба угсралтын талбай, тоноглол ил
задгай байх нєхцєлд цас, борооноос хамгаалах энгийн арга хэмжээг тусгавал зохино.

БЇЛЭГ 5. ЦАХИЛГААН ХЇЧНИЙ ТЄХЄЄРЄМЖ, ЦАХИЛГААНЫ БАЙР 285

БД 43-101-03

5.2.7. Цахилгаан станцад статорын гэмтсэн ороомог, нєєц савхан дамжуулагчуудыг
хадгалах зориулалттай байр байх ёстой. Энэ байр нь хуурай +5°С-аас багагїй тогтмол хэмтэй
байлгах халаалгатай, тусгай тавиуртай байвал зохино.

Хєргєлт ба тосолгоо

5.2.8. Дулаан солилцуур, хийн ба тосон хєргїїр, дамжуулах хоолой ба тэдгээрт холбогдох
арматур зэргийг хатуулагтай усаар їйлчлэх, тэжээгдэх нєхцєлд зэврэхгїй материалаар хийвэл
зохино.

5.2.9. Хєргєлтийн задгай системтэй генератор ба синхрон компенсатор, 1 МВт ба тїїнээс
дээш чадалтай гидрогенераторууд нь дулаацуулгын зориулалттай агаарын завсрын авалт (отбор,
take-off )-тай тохиолдолд тэдгээрт гаднаас орох агаарыг цэвэрлэх шїїлтїїр, мєн генератор буюу
синхрон компенсаторт гал гарах їед агаарын оролтыг хурдан хаах байгууламжаар хангагдсан
байвал зохино. Їїнд:

5.2.10. Агаарын хєргєлтийн битїї системтэй генератор ба синхрон компенсаторын хувьд
дараах арга хэмжээг авсан байвал зохино. Їїнд:

1. Хїйтэн ба халуун агаарын хоргууд (камера, chamber) нь нягт хаагддаг, харах шилэн
нээлхийтэй байх,

2. Хїйтэн ба халуун агаарын хоргын хаалга гангаар хийгдэх, нягт, завсаргїй хаагдах,
улмаар гадагшаа онгойх зарчимтай байх ба тїїний цоож нь дотор талаасаа тїлхїїргїй онгойдог,
єєрєє тїгжигддэг байх,

3. Хїйтэн ба халуун агаарын хоргын дотор талын гэрэлтїїлгийг гадна талдаа унтраалгатай
хийх,

4. Халуун агаарын хайрцаг, мєн уурын турбины конденсатор ба ус дамжуулах хоолой зэрэг
нь хєргєлтийн хоргоор єнгєрч байгаа бол тэдгээрийг хїйтэн агаар халах, хоолой хєлрєхєєс
зайлсхийх зорилгоор дулаан тусгаарлагчаар бїрэх,

5. Хїйтэн агаарын хоргонд агаарын хєргїїрт усжих уурыг зайлуулах ховилон зам (кювет)
бїхий хийцийг суулгах, Турбогенераторын юїлїїрийн суваг руу орох усны хоолойн тєгсгєлд
гидравлик хаалт хийж єгєх ба энэ нь юїлэх хоолойд устай байгаа эсэхийг дохиолох хэрэгсэлтэй
байх,

6. Агаар дамжуулах хэсгийн их бие, холболтын тулгаасан дээр салхилуулгын битїї системд
агаар сорогдохоос хамгаалсан нягтруулга хийж єгвєл зохино. Хоргоны хана, агаарын хайрцаг
зэргийг галд тэсвэртэй хуванцар бїрээс буюу єнгєлєг будгаар, эсвэл пааландсан дєрвєлж (плита)-
єєр доторложсон байна. Хоргоны шал ба суурь нь тоос татахгїй (жишээ нь гантигийн нунтагтай
цемент, керамик дєрвєлж) єнгєлгєєтэй байх ёстой.

5.2.11. Ус тєрєгчийн хєргєлттэй турбогенератор ба синхрон компенсаторыг дараах байдлаар
тоноглож єгєх ёстой. Тухайлбал,

· Турбогенератор ба синхрон компенсаторыг механик аргаар ачиж, буулгах зориулалтын
хийн баллон, хий шахах дамжуулах хоолой, хийн параметрийг хянах багаж, хэрэгсэл бїхий
устєрєгчийн тєвлєрсєн хангамжтай хийнэ; Энд хийн резерваураас ус тєрєгчийг машины танхимд
єгєхдєє нэг гол шугам ашиглах ба хий дамжуулах шугам нь битїї тойргон секцтэй байх ёстой.
Синхрон компенсаторт нэг гол шугам хийнэ. Ус тєрєгчийн тэжээлийн шугам буюу агаар єгєлтийн
шугаманд дэлбэрэх, тэсрэх аюултай хийн холимог їїсэхээс сэргийлэх зорилгоор турбо-
генераторын ба синхрон компенсаторын ємнє нь нїдэнд ил харагдахуйц салгалт хийх боломжоор
хангах ёстой.

· Турбогенераторын ус тєрєгчийн нягтруулганд тосны даралтын автомат тохируулга хийж
єгнє. Тос хангамжийн бїдїївчинд багтах тохируулгын хаалтуур (вентиль) нь гар тохируулгаас
автомат тохируулгад, автомат тохируулгаас гар тохируулгад шилжих їед тосны даралтын огцом
їсрэлт гаргахгїйн тулд тїгжээтэй биш тохируулгатай байх ёстой.

· Турбогенератор ба синхрон компенсаторт устєрєгчийн эргэлтийн хїрээнд ус тєрєгчийг
хатаах тєхєєрємж, ус тєрєгчийн хєргєлтийн хий-тосон системийн гэмтэл ба тїїний параметрууд
(даралт, устєрєгчийн цэвэр байдал, тос-устєрєгчийн даралтын уналт) єгєгдсєн хэмжээнээс
хазайсан їед урьдчилан дохиолох хэрэгсэл, хий-тосон системийн удирдлагын ба хяналтын

БЇЛЭГ 5. ЦАХИЛГААН ХЇЧНИЙ ТЄХЄЄРЄМЖ, ЦАХИЛГААНЫ БАЙР 286

БД 43-101-03

зориулалттай хяналт-хэмжїїрийн багаж хэрэгсэлийг тавих нь зїйтэй. Ингэхдээ хийн ба цахилгаан
багажуудыг хаалттай нэг панельд байрлуулж болохгїй.

· Тосны їндсэн сав, тос юїлїїрийн хорго, турбогенераторын їндсэн холхивч г.м. хий
хуримтлагдаж болох газар салхилуурын тєхєєрємж тавих ёстой. Турбогенератор ба синхрон
компенсаторын сууринд устєрєгч хуримтлагдаж болох хаалттай орчин байх ёсгїй. Барилгын
хийцээр (балк, ригель болон бусад) їїссэн устєрєгч хуримтлагдаж болох эзэлхїїн байвал
тэдгээрийн хамгийн єндєр цэгээс устєрєгч дээш чєлєєтэй гарах боломжийг хангасан байх ёстой
(жишээ нь хоолой тавих замаар).

· Их биеэс ус ба тос юїлэх тєхєєрємж тавигдах ёстой. Юїлэх систем нь хїйтэн агаарын
тасалгаанд халуун агаар орох боломжгїй байлгах ёстой. Турбогенератор ба синхрон
компенсаторын их биенд шингэн орсныг заах заагчтай байвал зохино.

· Агаарын шїїлтїїр ба хатаагуур бїхий 0,2 МПа-аас багагїй даралттай шахагдсан
агаарын їїсгїїртэй байна.

5.2.12. Ороомгийн усан хєргєлттэй турбогенератор ба синхрон компенсаторыг дараах тоног
тєхєєрємжєєр тоноглох ёстой. Тухайлбал,

· Зэврэлд тэсвэртэй материалаар хийгдсэн нэрмэл усыг єгєх ба юїлэх хоолой,
· Нэрмэл усны їндсэн ба бэлтгэл насос,
· Нэрмэл усыг хийн хольцоос цэвэрлэх зориулалтын тєхєєрємж болон механик, соронзон
ба ионы шїїлтїїр. Нэрмэл ус давс ба хийн хольцгїй байх ёстой.
· Нэрмэл усыг гадаад орчиноос хамгаалах тэлїїрийн сав.
· Нэрмэл усыг хєргєх їндсэн ба туслах (бэлтгэлийн зориулалттай) дулаан солилцуур.
Дулаан солилцуурын хєргєх анхдагч усанд: гидрогенератор ба синхрон компенсаторт техникийн ус,
турбогенераторт турбины агшаалтын насосноос агшаасан ус хэрэглэх ба генераторын хий
хєргїїрийн эргэлтийн насосноос техникийн усыг нєєц болгон хэрэглэж болно.
· Усан хєргєлтийн системийг хэвийн ажлын горимоос гарах нєхцєлд ажиллах хамгаалалт
ба дохиолол, тїїний удирдлага ба хяналтад зориулж хяналт-хэмжилтийн багаж хэрэгсэл, реле-
хамгаалалт.
· Статорын ороомгийн усан хєргєлтийн замд устєрєгчийн шїїрэлтийг илрїїлэх тєхєєрємж,
мєн нэрмэл усны халилтын ба тїрц (напор)-ийн цуглуулавч (коллектор)-ын дээд цэгээс гарах крант
бїхий хяналтын хоолой.

Статорын ороомгийн усан хєргєлтийн систем нэрмэл усаар дїїрсэн їед тїїнээс агаарыг
зайлуулах крант бїхий хяналтын хоолойг нэрмэл усны юїлїїрийн ба тїрцийн коллекторын дээд
цэгт гадагш гарган тавина.

5.2.13. Хий-хєргїїр, дулаан солилцуур болон тос-хєргїїрт очиж байгаа дамжуулах хоолойн
систем бїрд шїїлтїїр тавих нь зїйтэй, тэгэхдээ генератор ба синхрон компенсаторын хэвийн
ажиллагааг алдагдуулахгїйгээр шїїлтїїрийг цэвэрлэх ба угаах боломжийг авч їзсэн байвал
зохино. Хий-хєргїїр ба дулаан солилцуурын секц бїр тїїнийг тїрцийн ба юїлїїрийн коллектороос
салгах болон усыг секцїїдээр хуваарилах оньстой (задвижка) байх ёстой. Генератор бїрийн
хєргїїрийн бїх секцїїдээс ус зайлуулах ерєнхий дамжуулах хоолойд хєргїїрийн бїх секцїїдийн
усны зарцуулалтыг тохируулах оньс тавигдсан байх ёстой. Турбогенераторт энэ оньсны хїрдэн
дамжуурыг машины заалын шалны тєвшинд гаргасан байна. Хий -хєргїїр ба дулаан солилцуурын
секц бїрийн хамгийн дээд цэгт агаар гадагшлуулах крант байх ёстой.

5.2.14. Турбогенератор ба синхрон компенсаторын хий хєргєлтийн буюу агаарын системд
хєргєх усны температурын тохируулгыг авч їзсэн байх ёстой. Хєргєх ус єгєлтийн схемд ажиллаж
байгаа насосыг салгах болон хєргєлтийн усны даралт буурсан їед нєєц насос автоматаар
залгагдаж байвал зохино. Синхрон компенсаторт хєргєх усны тогтмол ажиллагаатай найдвартай
нєєц эх їїсвэр байх ёстой (техникийн усны систем, сав г.м.).

Генераторын техникийн ус хангамжийн тэжээлийн дамжуулах хоолойд зарцуулалтын
хэмжїїр тавигдсан байх ёстой. Усан буюу устєрєгчийн хєргєлттэй турбогенератортай холбогдсон
турбины тавцанд: тїрцийн коллектор дахь хєргєх усны даралт, турбогенераторын их бие дэх
устєрєгчийн даралт, генераторт ирж байгаа хийн дамжуулагч дахь нїїрсхїчлийн хийн (азотын)
даралтыг хэмжих манометр; тїрцийн коллектор дахь усны даралт буурахад дохиолох тєхєєрємж;
хийн удирдлагын байр; хий-тосны ба усны аж ахуйн удирдлагын самбар тавигдсан байх ёстой.
Хийн хєргїїр, дулаан солилцуур ба тос хєргїїрийн насос тавьсан газарт тїрцийн коллектор ба
насос дээр манометр, юїлїїрийн ба тїрцийн дамжуулах хоолойд мєнгєн усны термометрт

БЇЛЭГ 5. ЦАХИЛГААН ХЇЧНИЙ ТЄХЄЄРЄМЖ, ЦАХИЛГААНЫ БАЙР 287

БД 43-101-03

зориулсан бортого (гильз) тавигдсан байна. Гадаа ил задгай тавигдсан синхрон компенсаторт
агрегат зогссон їед хєргїїрийн системээс ус юїлэх боломжийг авч їзсэн байх ёстой.

5.2.15. Турбогенератор ба синхрон компенсаторын хийн систем нь устєрєгчин хєргєлтийн
хэвийн ашиглалтын ба хєргєлтийн биетийг солих їйлдэл хийх шаардлагыг хангасан байх ёстой.
Хийн сїлжээ нь хийн нягтруулгатай арматур хэрэглэсэн гагнаасгїй хоолойгоор хийгдсэн байх ёстой.
Хийн дамжуулагч хоолой нь їзлэг їйлчилгээ, харах болон засвар хийхэд хялбар дєхєм, механик
гэмтлээс хамгаалагдсан байх ёстой. Устєрєгчин хєргєлттэй турбогенератор ба синхрон
компенсаторын тосолгооны ба устєрєгчийн нягтруулгын эргэлтийн системїїдийн дамжуулах
хоолой гагнаасгїй хоолойгоор хийгдсэн байх ёстой.

5.2.16. 3 МВт ба тїїнээс дээш чадалтай турбогенераторын турбины эсрэг талын холхивч,
єдєєгчийн холхивч ба ус тєрєгчийн нягтруулга нь их бие ба тосны шугамаас цахилгааны хувьд
бїрэн тусгаарлагдсан байх ёстой. Тусгаарлагдсан холхивч ба устєрєгчийн нягтруулгын хийц нь
агрегатын ажиллаж байх їед тїїний тусгаарлагад їе їе їзлэг, хяналт хийх боломжийг хангасан
байна. Синхрон компенсаторын холхивч компенсаторын их бие ба тос дамжуулах шугамаас
цахилгааны хувьд бїрэн тусгаарлагдсан байна. Єдєєгчтэй шууд холбогдсон синхрон
компенсаторын зєвхєн нэг (єдєєгчийн эсрэг талын) холхивчийг тусгаарлаж болно.
Гидрогенераторын ротор дээр байрлах суурилуур ба холхивч их биеэс цахилгааны хувьд бїрэн
тусгаарлагдсан байна.

5.2.17. Турбогенератор, синхрон компенсатор ба тэдгээрийн єдєєгїїр (возбудитель),
тїїнчлэн устєрєгчийн нягтруулга, гидрогенераторын холхивч ба суурилах тосны сав нь тос
цацахааргїй, тос ба тосны уур ороомог, контактын цагираг болон коллекторт орохооргїй
битїїмжтэй хийгдсэн байх ёстой.

Єдєєлтийн систем

5.2.18. Генератор, синхрон компенсаторын хэвийн ба аваарийн горимд тїїний єдєєлтийг
хангаж байх тоног тєхєєрємж, аппарат хэрэгсэл, болон холбогдох хэлхээний нэгдлийг єдєєлтийн
систем гэж нэрлэнэ. Генераторын єдєєлгийн системд єдєєгїїр (тогтмол ба хувьсах гїйдлийн
генератор, хувиргуур), єдєєлтийн автомат тохируулга, залгалт-салгалтын аппарат, хэрэгсэл,
хэмжїїрийн багаж, роторын хэт хїчдлийн хамгаалалтын хэрэгсэл, єдєєлгийн системийн
тоноглолыг гэмтлээс сэргийлэх хамгаалалт зэрэг орно.

5.2.19. Ашиглалтын хїчдэл буюу їргэлжийн хэт хїчдэлийн (єдєєлгийн хурдасгавч) жинхэнэ
утга нь 1 кВ-оос хэтрэх єдєєлтийн системийн хувьд энэхїї дїрмийн дагуу зохицуулагдах ба
єдєєлгийн вентиль бїхий системд хэт хїчдлийг тодорхойлохдоо сэлгэн-залгалтын хэт хїчдлийг
тооцож авах нь зїйтэй. Єдєєлтийн систем нь цахилгаан станц ба байнгын жижїїргїй дэд станц-д
суурилах генератор, синхрон тэгштгїїрийг зогсоох болон бїх тєрлийн горимд автоматаар асааж
байх нєхцєлийг биелїїлэх їїднээс удирдлага, хамгаалалт, дохиоллын ба хяналт хэмжїїрийн
багаж хэрэгслээр хангагдах ёстой.

5.2.20. Хєргєлтийн системийн удирдлагын самбар, пульт, хяналтын ба дохиоллын багаж,
хэрэгсэл, тїїнчлэн тиристрон ба єєр тєрлийн хагас дамжуулагчин єдєєгїїрийн хїчний хувиргуур
зэрэг нь шууд нэг дор байрлахаар хийвэл зохистой. Харин дулаан солилцуурын аппарат хэрэгслийг
єєр байранд байрлуулаж болох ба тэдгээрийн удирдлагын пультийг ойролцоо хажууд нь хийж
єгвєл зохино.

5.2.21. Генераторын єдєєлгийн системийн шулуутгах тєхєєрємж нь хєргєх орчины ба
вентилийн халуун нэмэгдэх, улмаар зєвшєєрєгдсєн хэмжээнээс хэтрэх нєхцєлд їйлчлэх
хамгаалалт ба дохиоллын хэрэгсэл, тєхєєрємжийн гїйдлийн хїч, орчины температурыг хянах
багажаар хангагдсан байх ёстой. Мєн єдєєлгийн систем нь ажлын їед тусгаарлагыг хянаж байх
зориулалтын тусгаарлагын хяналтын систем, тусгаарлагын эсэргїїцэл тогтоосон хэмжээнээс доош
буурсан нєхцєлд дохиолох систем зэргийг хийж єгнє.

5.2.22. Шулуутгах тєхєєрємжийн анод, катодтой холбоотой єдєєлгийн системийн хэлхээг
анод, катодын харгалзах туршилтын хїчдэлээр шалгагдсан тусгаарлагын єндєр тївшинд хийвэл
зохино. Генераторын єдєєлтийн ороомгийн хїчдлийн хэлхээг хэмжихийн тулд БЗА (АРВ)
байгууламжинд холбохдоо тусгаарлагын нэмэгдїїлсэн тївшин бїхий тусгай кабелээр ердийн
гаргалгын эгнээг ашиглахгїйгээр гїйцэтгэвэл зохино.

БЇЛЭГ 5. ЦАХИЛГААН ХЇЧНИЙ ТЄХЄЄРЄМЖ, ЦАХИЛГААНЫ БАЙР 288

БД 43-101-03

Роторын хэлхээ нь тасалдалтай ТУА (АГП)-аар тоноглогдсон, эсвэл роторын ороомогтоо
хувиргуур бїхий статик єдєєгїїрийг хамгаалах бол олон дахин їйлчлэлтэй цахилуур ашиглах нь
зїйтэй. Цахилуурыг єдєєлгийн хїчдэл нь хэвийн хїчдэлтэй нь харьцуулахад 110 % байх горимд
ниргэлт болох удаан хугацааны горимд ажиллах боломжийг нь тооцсон идэвхтэй эсэргїїцэлээр
дамжин ротортой зэрэгцээ холбогдоно.

5.2.23. Генераторын ба синхрон компенсаторын єдєєлгийн систем нь дараах нєхцєлийг
хангасан байхаар тавигдах ёстой. Тухайлбал,

· генераторын хоосон явалтын ажлын горим ба зогсоох, асаах явцад єдєєгїїрийн
удирдлага ба БЗА-ын хэлхээн дэх сэлгэлтийн аппаратаас аль нэг нь тасрах хийсвэр (буруу)
хурдасгалт хийгдэхгїй байхаар,

· єдєєгїїрийн удирдлага ба БЗА-ын хэлхээн дэх шуурхай гїйдлийн хїчдэл алга болох
нєхцєлд генераторын ба синхрон компенсаторын ажлын горим алдагдахгїй байхаар,

· турбогенераторын ажлын їед бэлтгэлд байгаа єдєєгїїрийн (энэ шаардлага нь сойзгїй
єдєєлтийн системд хамаарахгїй) шулуутгуур ба тїїний туслах тєхєєрємжинд засварын ба бусад
ажил хийж болохоор,

· роторын хэлхээ ба тїїний авалцааны цагирагт гарах богино холболтын їед єдєєлгийн
систем гэмтэхээргїй байхаар хийгдвэл зохино. Статик хувиргуур хэрэглэсэн тохиолдолд
хамгаалалтыг автомат таслуур, хайламтгай хамгаалуураар гїйцэтгэж болно.

5.2.24. Єдєєлгийн тиристрон систем нь генератор ба синхрон компенсаторын орныг унтраах,
хувиргуурыг инверторын горимд шилжїїлэх боломжтой байвал зохино. Єєрийн єдєєлтийн
бїдїївчээр гїйцэтгэсэн статик хувиргуур бїхий єдєєлтийн системд, эсвэл цахилгаан машины
єдєєгїїр бїхий єдєєлгийн системд ТУА (АГП) ашиглах ёстой. Єдєєлтийн бїх систем (їндсэн ба
туслах) орныг унтраах импульс єгєх їед ТУА (АГП) -ын ажиллагаанаас їл хамааран синхрон
генератор ба компенсаторыг бїрэн унтраах тєхєєрємжєєр тоноглогдсон байх ёстой.

5.2.25. Єдєєгїїрийн усан хєргєлтийн систем нь систем усаар дїїргэгдсэн їед системээс
усыг бїрэн гаргах, агаарыг гаргах дулаан солилцуурыг їе їе цэвэрлэх боломжоор хангагдсан байх
ёстой. Нэг єдєєгїїрийн хєргєлтийн системийн хаалтыг нээж, хаах нь бусад єдєєгїїрийн
хєргєлтийн горимд нєлєєлєхгїй байх ёстой. Усан хєргєлтийн системтэй шулуутгах тєхєєрємжийн
байрны шал нь ус шїїрїїлэх усан хєргєлтийн системээс дор байрлах гїйдэл дамжуулагч, ИБХБ
(КРУ) болон бусад цахилгаан тоноглолд орохгїй байхаар хийгдсэн байх ёстой.

5.2.26. Тогтмол гїйдлийн цахилгаан машины єдєєгїїр (ажлын їед БАЗ-гїй їндсэн ба
бэлтгэл) релейний хурдасгалттай байх ёстой.

5.2.27. Турбогенератор нь сїлжээнээс генераторыг таслаагїй байхад ажлын єдєєгїїрийг
бэлтгэлд гаргах, буцааж оруулах шилжїїлэх залгагч бїхий бїдїївчтэй бэлтгэл єдєєгїїртэй байх нь
зїйтэй. Харин 12 МВт ба тїїнээс бага чадалтай турбогенераторын хувьд бэлтгэл єдєєгїїр
шаардлагатай эсэхийг эрчим хїчний системийн ерєнхий инженерийн зєвлємжєєр шийдвэрлэнэ.

5.2.28. Усан цахилгаан станцад нєєц єдєєгїїр тавьдаггїй. Гидрогенераторын єдєєлтийн
систем нь усан цахилгаан станцын єєрийн хэрэгцээний системд хувьсах гїйдэл байхгїй їед эхний
єдєєлттэй байх боломжоор хангагдсан байх ёстой. Захиалагчийн шаардлагаар єдєєлтийн систем
нь синхрон генератор ба компенсаторыг нєєцєнд зогсоох ба нєєцєнд байгааг ажиллагаанд оруулах
їед автомат удирдлагатай байхаар тоноглогдсон байх ёстой.

5.2.29. БЗА ажилгїй болсон їед єдєєлтийн бїх систем синхрон машины хэвийн єдєєлт хийх,
єдєєлтгїй болгох ба орныг унтраах хэрэгслїїдтэй байх ёстой.

Генератор, синхрон компенсаторыг байрлуулах
ба суурилуулах

5.2.30. Генератор болон компенсатораас байшингийн хана хїртлэх, эсвэл тэдгээрийн
хоорондох зай нь технологийн нєхцєлєєр тодорхойлогдох боловч 5.1.5- 5.1.7-д заасан хэмжээнээс

БЇЛЭГ 5. ЦАХИЛГААН ХЇЧНИЙ ТЄХЄЄРЄМЖ, ЦАХИЛГААНЫ БАЙР 289

БД 43-101-03

багагїй байвал зохино. Машины заалын хэмжээг гаргах зураг тєсєлд дараах арга хэмжээг тусгасан
байвал зохино. Тухайлбал,

* ажиллагаанд байгаа тоноглолыг зогсоохгїйгээр агрегатын угсралт ба (задлах) буулгалт
хийх боломжтой байх,
* єргєх, зєєвєрлєх тєрєл бїрийн ажилд кран хэрэглэх, хєнгєн бага оврын хэрэгслийг
зєєвєрлєхєд єєр тєрлийн єргїїр ашиглах,
* агрегатын угсралт, засварын їед эд анги ба зангилааг зєєн шилжїїлэх боломжтой байх
г.м. болно.

5.2.31. Генератор ба компенсаторын бїтээц, суурь нь тоног тєхєєрємжийн ажиллах їед
гарах доргилт ба чичиргээг даах, улмаар эдгээр їзїїлэлт нь тогтоосон хэмжээнээс хэтрэхээргїй
байвал зохино. Агаарын хєргєлттэй турбогенератор, компенсатор, тїїнчлэн гидрогенератор нь
галыг усаар шїршиж унтраах (автомат) хэрэгсэлтэй байна. Шууд биш ус тєрєгчийн хєргєлттэй
турбогенератор, компенсаторын гал унтраах хэрэгсэл нь нїїрсхїчлийн хийн тєхєєрємж байна.

5.2.32. Генератор ба синхрон компенсатораас барилгын хана хїртэлх, тїїнчлэн тэдгээрийн
єєр хоорондын зай технологийн нєхцлєєр тодорхойлогдох бєгєєд энэ 5.1.5-5.1.16-д заасан
хэмжээнээс багагїй байх ёстой.

Машин заал (танхим)-ын хэмжээг дараах зїйлийг баримтлан сонгож, зураг тєслийг
боловсруулах ёстой. Їїнд:

1. Агрегатуудын ажиллагааг зогсоолгїйгээр угсрах монтаж ба демонтаж (задлах)
боломжтой;

2. Кран ашиглах;
3. Хєнгєн жинтэй урт эд ангиудыг кран ашиглалгїй тусгай єргєх тєхєєрємжєєр хийх;
4. Агрегатыг угсрах ба засварлах хугацаанд эд ангиудыг байрлуулах боломжтой байх

5.2.33. Генератор ба синхрон компенсаторын суурь ба хийц тєхєєрємжийн ажлын їед тоног
тєхєєрємж, суурь болон барилгын чичиргээ нормонд заасан хэмжээнээс хэтрэхгїй байхаар
хийгдсэн байна. ГГ-ын ойролцоо шахсан агаарын цуглуулах тєхєєрємж байж болно.

5.2.34. Агааран хєргєлтэй ТГ ба СК болон ГГ усаар гал унтраах тєхєєрємжтэй байх ёстой.
Автоматчилагдсан УЦС-ын гидргенераторт, тїїнчлэн тогтмол жижїїргїй дэд станцд тавигдсан
агааран хєргєлттэй СК-т гал унтраалт автоматаах хийгдэх ёстой. Машинд ус оруулах хаалтын
тєхєєрємжийг шууд дифференциал хамгаалалтаар, эсвэл диференциал хамгаалалт ба гал
унтраах тусгай датчикийн нэгдсэн ажиллагаар гїйцэтгэгдэнэ. Ус єгєлт ашиглалтын нєхцєлд
генератор ба синхрон компенсаторт ус нэвтрэхийг бїр мєсєн арилгасан байхаар хийгдэнэ.

ГГ-ын гал унтраах систем ашиглагдсан усыг юїлэх системд оруулах боломжийг авч їзсэн
байх ёстой. Хєндлєнгийн устєрєгч хєргєлттэй ТГ ба СК-т машин агаарт ажиллаж байх їед (завсрын
їе) гал унтраахын тулд 5.2.11-д заасан шаардлагуудыг хангасан устєрєгчийн эслийн (азотын)
тєхєєрємжийг ашиглахыг тооцоолсон байх ёстой.

5.3. ЦАХИЛГААН ХЄДЄЛГЇЇР БА ТЇЇНИЙ СЭЛГЭН-ЗАЛГАЛТЫН
АППАРАТ, ХЭРЭГСЭЛ

Хэрэглэх хїрээ ба ерєнхий шаардлага

5.3.1. Дїрмийн энэхїї бїлэг нь їйлдвэрлэлийн ба тєрєл бїрийн зориулалт бїхий байранд
тавигдах суурин тоног тєхєєрємж дэх цахилгаан хєдєлгїїр ба сэлгэн-залгалтын аппарат хэрэгсэлд
хамааралтай. Энэ тєхєєрємжинд мєн 5.1.5, 5.1.8, 5.1.10, 5.1.11-ийн шаардлагууд хамааралтай ба
тэжээлийн найдвартай хангах арга хэмжээг цахилгаан хэрэглэгчдийн ажиллагаа, хариуцлагын
зэрэглэлээс хамааруулан сонгоно. Эдгээр арга хэмжээ нь хєдєлгїїрт биш, тїїнийг тэжээж
байгаа транасформатор ба хувиргах дэд станц, хуваарилах байгууламжид хэрэглэгдэнэ.
Цахилгаан хангамжийн найдваржилтын зэргээс їл хамааран хєдєлгїїрийн шууд тэжээх шугам
нєєцлєх шаардлагагїй.

БЇЛЭГ 5. ЦАХИЛГААН ХЇЧНИЙ ТЄХЄЄРЄМЖ, ЦАХИЛГААНЫ БАЙР 290

БД 43-101-03

5.3.2. Цахилгаан хєдєлгїїр болон сэлгэн-залгалтын аппарат хэрэгслийг байрлуулахдаа
тухайн технологийн байранд нь засварлах, солих, їзлэг хийх бололцоотой байлгахаас гадна
цахилгаан хєдєлгїїр, аппарат хэрэгсэл нь 100 кГ-аас илїї жинтэй бол тэднийг єргєх, зєєвєрлєх
тоног, хэрэгсэлийг авч їзвэл зохино. Цахилгаан хєдєлгїїрийн эргэлдэх хэсэг, хєдєлгїїрийг
механизмтай холбох баривч (муфта, box), дамар (шкив, pulley) зэрэгт санамсаргїй хїрэхээс
сэргийлж хашлага, хаалт хийх нь зїйтэй. Цахилгаан хєдєлгїїр болон сэлгэн залгалтын аппарат
хэрэгслийг 1.6-р бїлэгт заасан шаардлагуудын дагуу газардуулах ба нойлтуулах ёстой.

Цахилгаан хєдєлгїїрийг сонгох

5.3.3. Цахилгаан хєдєлгїїрийн цахилгаан ба механик параметрууд (хэвийн чадал, хїчдэл,
эргэлтийн давтамж, ажлын їейин їргэлжлэх хугацаа, асаалгын их, бага момент, эргэлтийн
давтамжийг тохируулах хязгаар) нь тїїний ажиллуулах тухайн тоног тєхєєрємжийн їзїїлэлттэй
ажлын бїх горимд тохирч байхаар сонговол зохино.

5.3.4. Богино залгалт бий болсноос їндэслэн АДЗ буюу БАЗ-ын їйлчлэлээр богино
хугацаанд хэрэглэгчийн хїчдэл буурах буюу тэжээл тасраад залгагдахад технологийн ба аюулгїйн
техникийн зєвшєєрєгдєх нєхцєлєєр тухайн механизмыг ажилд бэлэн байлгахын тулд цахилгаан
хєдєлгїїрийг єєрийн асаалга (самозапуска, self-running)-аар хангах нь зїйтэй. Тэдгээрийн чадлаас
хамааралгїй, эргэлтийн давтамжийг тохируулах шаардлагагїй механизмын дамжуурга (хєтлїїр)-нд
синхрон ба богино холбоот ротор бїхий асинхрон цахилгаан хєдєлгїїр хэрэглэнэ.

Асаалгын ба ажлын хїнд нєхцєлтэй, эсвэл эргэлтийн давтамжийг єєрчлєх шаардлагатай
механизмын дамжуулганд хамгийн энгийн, хэмнэлттэй асаалга бїхий цахилгаан хєдєлгїїр
хэрэглэх буюу тухайн тєхєєрємжийн эргэлтийн давтамжийг тохируулах нь зїйтэй. Синхрон
хєдєлгїїр нь дїрмийн дагуу єдєєлгийн хурдасгавч (форсунка, forcing, speed-up) буюу нэгдмэл
шилжїїлэг шаардах болно. Синхрон хєдєлгїїрт, тэр нь єєрийнхээ чадлаар тухайн зангилаан дээрх
хїчдлийн тохируулга буюу хуурмаг чадлын горимыг хангаж байхад 3.3.29-ийн заалтаар БАЗ
шаардагдах болно. Хувьсах гїйдлийн хєдєлгїїр тухайн механизмын хамаарамжийн шаардлага
хангахгїй буюу хэмнэлттэй биш бол тогтмол гїйдлийн цахилгаан хєдєлгїїр хэрэглэж болно.

5.3.5. Хэвийн орчин бїхий байранд тавигдах цахилгаан хєдєлгїїр нь IP00, эсвэл IP20
хийцтэй байх ёстой. Ил агаарт тавигдах цахилгаан хєдєлгїїр нь IP44-єєс багагїй бїтээцтэй, эсвэл
тїїний ажиллах нєхцєлтэй уялдуулан тусгай зориулалтын хийцтэй байвал зохино. Ердийн
хєргєлтийг бууруулах їйлчлэлтэй тоос болон єєр тєрлийн бодис сууж наалдаж болох байрны
дотор цахилгаан хєдєлгїїр нь IP44-єєс багагїй бїтээцтэй, эсвэл цэвэр агааран їлээлгэ бїхий
хийцтэй байвал зохино. Їлээлгэтэй цахилгаан хєдєлгїїрийн агаар дамжих хєндий, тэдгээрийн
тулгалт, салхилуулах систем нь маш сайн нягруулгатай байх ёстой. Їлээлгэтэй хєдєлгїїрийн
зогссон їед хїрээлж байгаа орчноос агаар сорогдохыг хаах хаалттай байвал зохино. Гадна хїйтэн
агаарыг халаах шаардлагагїй.

5.3.6. Чииглэг буюу их чийгтэй байранд тавагдах хєдєлгїїр нь IP43-аас багагїй бїтээцтэй
бєгєєд тоос ба чийгийн їйлчлэлд тооцоологдсон (тусгай ороомогтой, чийгэнд тэсвэртэй г.м.)
тусгаарлагчтай байх ёстой.

5.3.7. Химйин идэвхтэй уур ба хий бїхий байранд тавигдах цахилгаан хєдєлгїїр нь IP44-
єєс багагїй хийцтэй, дээрх шаардлагаар цэвэр агааран хєргєлттэй байвал зохино. IP33-аас
доошгїй хийцтэй боловч химийн тэсвэртэй тусгаарлагатай бєгєєд тусгаарлагагїй гїйдэл
дамжуулах ил хэсгїїдийг хаадаг тагтай хєдєлгїїрийг хэрэглэж болно.

5.3.8. Агаарын темпертур нь нэмэх +40°C-аас их байх байранд тавих цахилгаан хєдєлгїїр
нь халахаас хамгаалсан (албадмал салхилуулга, гадны їлээлгэ г.м.) тусгай хийцтэй байх
шаардлагатай. Битїї албадмал салхилуурын системтэй хєдєлгїїрт агаарын ба хєргєх усны
температурыг хянах багаж тавих нь зїйтэй. Ороомогт буюу соронзон дамжуулагчид дулааны
индикатор суулгасан хєдєлгїїрїїдэд хэмжилт хийхэд тохиромжтой тусгай самбарт гаргасан
гаргалгуудтай байвал зохино.

Цахилгаан хєдєлгїїрийг тавих

5.3.9. Цахилгаан хєдєлгїїрийн ороомог, гїйдэл дамжуулах хэсэгт ус, тос, эмульс
орохооргїй газарт, мєн тоног тєхєєрємж, байшингийн суурь, хэсгийн доргилт нь зєвшєєрєгдєх
хэмжээнээс илїї гарахааргїй байвал зохино. Цахилгаан хєдєлгїїр, механизмын дамжуургын

БЇЛЭГ 5. ЦАХИЛГААН ХЇЧНИЙ ТЄХЄЄРЄМЖ, ЦАХИЛГААНЫ БАЙР 291

БД 43-101-03

шуугиан нь эрїїл ахуйн зєвшєєрєгдєх хэмжээнээс хэтрэхгїй байх ёстой. Цахилгаан хєдєлгїїрийн
суурь хоорондын буюу их биений хоорондох; цахилгаан хєдєлгїїр ба байшингийн хананы
хоорондох, тїїнчлэн тоноглолын хоорондох їйлчилгээний зай нь бїлэг 5.1-д єгсєн хэмжээнээс
багагїй байвал зохино.

5.3.10. IP44-єєс багагїй хамгаалалтын зэрэгтэйгээс бусад цахилгаан хєдєлгїїр, аппарат,
хэрэгсэл, бїх тєрлийн хийцийн эсэргїїцэл (резистор, resistor), єєрчлїїр (реостат, rheostat)-ийг
шатах материалаар хийсэн байшингаас 1 м-ээс багагїй зайнд байрлуулах ёстой. Чичиргээ
тусгаарлагатай сууринд болон суурийн хєдєлгєєнтэй, хєдєлгєєнгїй хэсгїїдийн хоорондын зайнд
тавигдсан хєдєлгїїрт ирж байгаа утас буюу кабель уян зєєлєн байх ёстой.

5.3.11. 1 кВ-оос дээш хїчдэлтэй цахилгаан хєдєлгїїрийг їйлдвэрийн байранд шууд
суурилуулахдаа дараахи нєхцєлийг мєрдлєг болговол зохино. Тухайлбал,

* Статорын доор гаргалгатай, хєргєлтийн
тусгай байгууламж бїхий цахилгаан хєдєлгїїрийг нїх буюу хорго (камер, chember)-той сууринд
тавих;

* Цахилгаан хєдєлгїїрийн суурийн нїх нь
1 кВ-ын хїчдэлтэй хаалттай хуваарилах байгууламжийн хоргонд (4.2 бїлэг) тавигдах бол
шаардлагын дагуу угсрах;

* Суурийн нїхний хэмжээ нь хагас
єнгєрєлттэй кабелийн хонгилын хэмээнээс (2.3.61)-ийг їзэх багагїй байвал шууд тавьж болно.

Чичргээ тусгаарлах тусгай суурин дээр байрлах цахилгаан хєдєлгїїрийн хєдлєх, їл хєдлєх
хэсгийг холбох утас ба кабель нь уян хийцтэй зэс байх ёстой

Сэлгэн-залгалтын аппарат, хэрэгсэл

5.3.12. Технологийн нэгдмэл їйлдэл гїйцэтгэх нэг ба хэд хэдэн ажлын дамжуулгын
зориулалттай бїлэг цахилгаан хєдєлгїїрийн хувьд ашиглалтын хувьд зєв байрлал буюу аюулгїй
ажиллагааны шаардлагыг хангаж байвал нэг ерєнхий аппарат буюу сэлгэн-залгалтын аппарат,
хэрэгслийн бїрдэлээр тонноглож болно. Бусад тохиолдолд цахилгаан хєдєлгїїр бїрт биеэ даасан
сэлгэн-залгалтын аппарат тавих шаардлагатай. Цахилгаан хєдєлгїїрийн хэлхээн дэх сэлгэн-
залгалтын аппарат нь хїчдэлтэй байсан бїх дамжуулагчийг нэгэн зэрэг сїлжээнээс таслахаар
хийгдэнэ.

5.3.13. Ямар нэг механизмын цахилгаан хєдєлгїїр нь зайн буюу автомат удирдлагатай бол
хажууд нь тэдгээр аппаратын эхний байрлал буюу албадмал буултанд буцахаас ємнє цахилгаан
хєдєлгїїрийн зайн ба автоматаар асах боломжийг їгїйсгэн аваараар таслах аппарат тавибал
зохино. Аваараар таслах аппарат тавих шаардлагагїй механизмууд байна. Тухайлбал:

* удирдлагын байрнаас харагдахаар,
газар байрласан,

* зєвхєн мэрэгжсэн їйлчилгээний хїмїїс
(тухайлбал, дээвэр дээр байрлах салхилуур, тусгай єрєєнд байрлах насос ба сахилуур г.м.)
ажиллах,

* эргэлдэх ба хєдєлгєєнтэй хэсэгт
санамсаргїй шїргэх, хїрэх боломжгїй, зайн ба автоматаар асах боломжтойг анхааруулсан тэмдэг,
зураг єлгєсєн,

* таслах команд нь баталгаатай, тухайн
хэсгийн удирдлагын аппарат байгаа нєхцєлд г.м. Тухайн хэсгийн удирдлагын аппаратыг зайн ба
автомат удирдлагын ойролцоо тавих нь ач холбогдолтой эсэхийг технологийн шаардлага, аюулгїй
ажиллагааны байдалтай уялдуулан зураг тєслєєр шийдвэл зохино.

5.3.14. Цахилгаан хєдєлгїїрийн удирдах хэлхээ нь ерєнхий сїлжээнээс буюу техникийн
шаардлагатай бол бусад цахилгаан їїсгїїрээс тэжээгдэж болно. Їндсэн хэлхээнд хїчдэл сэргэхэд
цахилгаан хєдєлгїїр гэнэт асахаас зайлсхийх їїднээс хэрэв єєрийн асаалга авч їзээгїй бол
хїчдэлгїй болох бїх тохиолдолд їндсэн хэлхээг автоматаар таслах хориглох холбоо авч їзэх нь
зїйтэй. Удирдах ба салгах аппаратын их биенд удирдлагын аппарат, хэрэгслийн таслаатай ба

БЇЛЭГ 5. ЦАХИЛГААН ХЇЧНИЙ ТЄХЄЄРЄМЖ, ЦАХИЛГААНЫ БАЙР 292

БД 43-101-03

залгаатай байрлалыг таних тодорхой тэмдэглээ байх ёстой. Їйлчилгээний хїмїїс удирдлагын
аппаратын байрлалыг тодорхойлох боломжгїй нєхцєлд гэрлэн дохиолол хэрэглэх нь зїйтэй.

5.3.15. Залгах салгах аппарат нь тїїний удирдаж байгаа хєдєлгїїрийн ажлын хэвийн
горимын (асаалтын, тормосны, эргэлтийн чиг єєрчлєгдєх, ажлын) хамгийн их гїйдэлд эвдрэлгїй,
хэвийн биш элэгдэлгїй залгаж салгах ажиллагааг гїйцэтгэх ёстой. Хэрэв эргэлтийн чиг єєрчлєх ба
тормослох ажиллагаа хэвийн горимд байхгїй, буруу їйлдлээс гарсан бол ерєнхий хэлхээн дэх
залгах салгах (коммутацлах) аппарат эвдэрч бутрахгїйгээр залгаж салгах їйлдлийг хийнэ. Залгаж
салгах аппарат богино залгааны тооцооны гїйдэлд тогтвортой байх ёстой.

5.3.16. Сэлгэлтийн аппарат, хэрэгсэлийн цахилгаан ба механик параметр нь тухайн
тєхєєрємжийн бїх горимд харгалзах дамжуургын механизмын хамаарамжтай таарч байвал зохино.
Зєєврийн цахилгаан хєдєлгїїрийг удирдахад тулгамал авалцаат холбоосыг зєвхєн 1 кВт-аас доош
чадалтай хєдєлгїїрт хэрэглэж болно. Харин 1 кВт-аас дээш чадлын зєєврийн цахилгаан
хєдєлгїїрийн сїлжээний холболтыг зєвхєн хєдєлгїїрийн їндсэн хэлхээний асаалгын аппарат
тасархай байх нєхцєлд залгаж, салгах боломжтой байвал зохино.

5.3.17. Соронзон асаагуур, авцалцуур (контактор), автомат таслуур зэргийг газардуулсан
саармагтай 1 кВ хїртлэх хїчдэлтэй хэлхээнд залгахдаа фаз хоорондын буюу фазын хїчдэлд
залгах ёстой. Дээр дурьдсан аппаратын ороомгийг фазын хїчдэлд залгах нєхцєлд цахилгаан
хєдєлгїїрийн холбогдох гурван фазыг нэгэн зэрэг таслах автомат таслуур болон гал
хамгаалуураар хамгаалсан бол аль нэг буюу хоёр фазын гал хамгаалуур шатах нєхцєлд соронзон
асаагуур ба авцалдуур (контактор)-ыг таслахад їйлчлэх тусгай тєхєєрємжєєр тоноглож єгвєл
зохино.

5.3.18. Ороомгийг фазын хїчдэлд холбох їед ороомгийн нойль (тэг) гаргалга тэжээлийн
шугамын ажлын саармаг утсанд буюу сїлжээний тэг цэгт холбох тусгаарлагдсан дамжуулагчид
найдвартай холбогдсон байх ёстой.

5.3.19. Асинхрон хєдєлгїїрийн фазын роторыг асаалгын реостат (эсэргїїцлийн єєрчлїїр)-
тай холбох утас ба кабелийг дараахи нєхцєлийг харгалзан зєвшєєрєгдєх їргэлжийн гїйдлээр
сонговол зохино. Тухайлбал,

* цахилгаан хєдєлгїїрийн контактын
цагирагийг богино холбосон ажлын нєхцєлд: механизмын асаалгын статик момент цахилгаан
хєдєлгїїрийн хэвийн моментын 50%-аас хэтрэхгїй бол роторын хэвийн гїйдлийн -35 %-аар; бусад
тохиолдолд роторын хэвийн гїйдлийн -50 %-иар;

* цахилгаан хєдєлгїїрийн цагиргийг нь
богино холбоогїй ажлын нєхцєлд роторын хэвийн гїйдэлтэй -100% тэнцїї гэж авна.

5.3.20. Богино холбоот ротортой асинхрон хєдєлгїїр ба синхрон хєдєлгїїрийг дїрэм ёсоор
сїлжээнд шууд залгаж (шууд асаалт) асаана. Шууд асаалт хийх боломжгїй тохиолдолд реактор,
трансформатор буюу автотрансформатораар дамжуулж (шууд биш асаалт) асаана. Онцгой
нєхцєлд сїлжээний давтамжийг тэгээс єсгєх нєхцєлд асааж болно.

1 кВ-оос дээш хїчдэлтэй синхрон ба асинхрон
цахилгаан хєдєлгїїрийн хамгаалалт

5.3.21. Цахилгаан хєдєлгїїрийг олон фазын богино залгааны (5.3.23) хамгаалалт, доор
єгїїлсэн нєхцєлд нэг фазын газардлагын (5.3.24) хамгаалалт, хэт ачааллын (5.3.25) хамгаалалт,
(бага) хїчдлийн бууралтын (5.3.27) хамгаалалтаар тус тус тоноглох ёстой. Синхрон хєдєлгїїрийн
хувьд дээрхээс гадна асинхрон горимын (5.3.25-26) хамгаалалтыг хэт ачааллын хамгаалалттай
хамт хийх ёстой. Эргэлтийн єєрчлєгдєх давтамжтай цахилгаан хєдєлгїїрийн хамгаалалт нь
эргэлтийн давтамж бїрт єєрийн таслууртаа їйлчлэх тусгай иж бїрдмэл тєхєєрємж тавьж болно.

5.3.22. Холхивчиндоо албадмал байдлаар тосолгоо хийх зориулалтын цахилгаан хєдєлгїїрт
температур нэмэгдэх буюу тосолгоо хийгдэхгїй нєхцєлд хєдєлгїїрийг сїлжээнээс таслах дохиолол
єгєх хамгаалалт авч їзэх ёстой. Албадмал салхилууртай хєдєлгїїрт температур нэмэгдэх буюу
салхилуурын їйлчилгээ зогссон їед хєдєлгїїрийг сїлжээнээс салгах дохиолол єгч салгах
хамгаалал тавина. Мєн ороомог ба статорын ган нь усан хєргєлттэй, хєргєлтийн ус нь агааран

БЇЛЭГ 5. ЦАХИЛГААН ХЇЧНИЙ ТЄХЄЄРЄМЖ, ЦАХИЛГААНЫ БАЙР 293

БД 43-101-03

суулгамал хєргєх сувагтай цахилгаан хєдєлгїїрт усны урсгал єгєгдсєн хэмжээнээс багасгахад
дохиолох, улмаар хєдєлгїїрийг таслах ажиллагаатай хамгаалалт хийх нь зїйтэй. Тїїнээс гадна
цахилгаан хєдєлгїїрийн их биенд ус ороход мэдэгдэх зориулалтын дохиолол байвал зохино.

5.3.23. Гал хамгаалуур хэрэглээгїй нєхцєлд цахилгаан хєдєлгїїрийг олон фазын богино
залгаанаас хамгаалалахын тулд дараах нэмэгдэл арга хэмжээг хэрэгжїїлж болно. Їїнд:

* 2 МВт, тїїнээс доош чадалтай
цахилгаан хєдєлгїїрийн хувьд хоёр фазын гїйдлийн ялгавар дээр залгагдах шууд ба урвуу
їйлчлэлтэй реле бїхий асаалгын тєхєєрємж ажлаас гарсан бол асаалгын гїйдлээр тохиргоо
хийсэн хугацааны хїлээлгэгїй гїйдлийн нэг релений таславч (отсечка);

* 2 МВт, тїїнээс дээш чадалтай, нэг
фазын газардлагыг таслах хамгаалалттай цахилгаан хєдєлгїїрийн хувьд шууд ба урвуу
їйлчлэлтэй реле бїхий асаалгын тєхєєрємж ажлаас гарсан бол асаалгын гїйдлээс тохиргоо
хийсэн хугацааны хїлээлгэгїй гїйдлийн хоёр релений таславч (отсечка);

* Мєн 2 МВт, тїїнээс доош чадлын
цахилгаан хєдєлгїїрийг дээрх нэг релений таславч нь мэдрэмжийн шаардлагыг хангахгїй нєхцєлд
хоёр релений таславч нь (иж) бїрдмэл хамгаалалтын їїрэг гїйцэтгэх болно. Нэг фазын
газардлагын хамгаалалт байхгїй тохиолдолд 2 МВт ба тїїнээс дээш чадалтай цахилгаан
хєдєлгїїрийн гїйдлийн таславч нь гїйдлийн гурван трансформатор бїхий гурван релений
зарчимаар хийгдэх болно.

* 5 МВт ба тїїнээс дээш чадлын
цахилгаан хєдєлгїїрийн хувьд дээрх гїйдлийн нэг ба хоёр релетэй таславч нь мэдрэмжийн
шаардлагыг хангахгїй нєхцєлд гїйдлийн дагуу ялгаварт (дифференциал) хамгаалалт авч їзнэ.
Цахилгаан хєдєлгїїрийн гїйдлийн дагуу ялгаварт хамгаалалтыг нэг фаз-газардлагын хамгаалалт
байгаа нєхцєлд хоёр фазанд тохируулан хийх ба энэ тєрлийн хамгаалалт байхгїй бол гурван
гїйдлийн трансформатортай гурван фазын байдлаар хийж болно. Хоёр фазын байдлаар хийхдээ
нойл дарааллын гїйдлийн трансформатор ба гїйдлийн релений тусламжтайгаар хоёр фаз-
газардлагын хамгаалалтыг нэмэгдэл болгож авбал зохино.

5.3.24. 2 МВт-аас доош чадлын цахилгаан хєдєлгїїрийн хувьд багтаамжийн тэгштгэлт
(компенсац)-гїй бол нэг фаз-газардлагын хамгаалалт нь газарлуу залгагдах гїйдэл нь 10 А ба
тїїнээс их; багтаамжийн тэгштгэлттэй бол хэрэв їлдэгдэл гїйдэл нь хэвийн нєхцєлд тїїний утгаас
хэтрэхгїй байх хэмжээгээр хийнэ. 2 МВт тїїнээс дээш чадалтай цахилгаан хєдєлгїїрийн ийм
хамгаалалтыг 5 А ба тїїнээс их гїйдэлтэй байхаар тусгана. Цахилгаан хєдєлгїїрийн газардлагын
хамгаалалтын ажиллах гїйдэл нь 2 МВт хїртлэл чадалтай цахилгаан хєдєлгїїрийн хувьд 10 А, 2
МВт-аас дээш чадалтай хєдєлгїїрийн хувьд 5 А байна.

5.3.25. Дїрмийн дагуу хуваарилах байгууламжид байрлуулсан тэг дарааллын гїйдлийн
трансформаторыг ашиглан хамгаалалтыг хугацааны барилгїй хийнэ (шилжилийн процессын
зохицуулалтын нєхцлєєр хамгаалалтыг удаашруулах шаардлагатай хєдєлгїїрээс бусад
хєдєлгїїрт). Тэг дарааллын гїйдлийн трансформаторыг хуваарилах байгууламжид тавих
боломжгїй буюу хамгаалалтын хугацааны барилыг ихэсгээр бол тїїнийг хєдєлгїїрийн гаргалгын
дэргэд суурийн нїхэнд байрлуулж болно. Хэрэв хамгаалалт шилжилтийн процессын тохируулгын
нєхцєлєєр хугацааны барилттай байх ёстой байвал газар руу янзбїрийн цэгт хоёрлосон залгааны
тїргэн таслалтыг хангахын тулд 50-100 А орчим ажиллах анхдагч гїйдэлтэй гїйдлийн нэмэлт реле
тавих ёстой. Хамгаалалт хєдєлгїїрийг таслах їйлчлэлтэй байх ба синхрон хєдєлгїїрийн хувьд
унтраах автоматыг авч їзвэл зохино.

5.3.26. Хэт ачааллын хамгаалалтыг технологийн зайлшгїй шаардлагаар (хэт) ачаалагдах
цахилгаан хєдєлгїїрт, асаалт, єєрийн асаалга нь маш хїнд нєхцєлєєр (сїлжээнээс шууд асаалтын
їргэлжлэх хугацаа нь 20 с ба их байх) хийгдэх цахилгаан хєдєлгїїрт, мєн асаалгын їргэлжлэх
хугацаа уртсах, сїлжээний хїчдэл буурах їед хэт ачаалагдах нєхцєлд тус тус авч їзвэл зохнио.
Хэт ачааллын хамгаалалтыг цахилгаан хєдєлгїїрийн хэвийн ба єєрийн асаалгын їед БЗА ба ДЗА
їйлчилсэний дараа асаалгын їргэлжлэх хугацаатай тохируулан хїлээлгийн гїйдлээс хамааралтай
ба хамааралгїй байдлаар нэг фазанд авч їзнэ. Технологийн шаардлагаар хэт ачаалагдах
цахилгаан хєдєлгїїрт тавих хамгаалалт нь дохиололд їйлчлэх ба механизмыг автоматаар
ачааллыг хєнгєлєх зарчимтай байна. Цахилгаан хєдєлгїїрийг таслах хамгаалалтын їйлчлэл нь :

БЇЛЭГ 5. ЦАХИЛГААН ХЇЧНИЙ ТЄХЄЄРЄМЖ, ЦАХИЛГААНЫ БАЙР 294

БД 43-101-03

* зогсоохгїй бол ачаалал хєнгєлєх
боломжгїй, тогтмол жижїїр ажилладаггїй машин, механизмын цахилгаан хєдєлгїїрт,

* асаалт ба єєрийн асаалгын хїнд
нєхцєлтэй машин, механизмын цахилгаан хєдєлгїїрт хийгдвэл зохино.

Богино холболтын гїйдлээс гал хамгаалуураар хамгаалах цахилгаан хєдєлгїїрт тэдгээрийг
шатсан нєхцєлд дохиолох ба туслах авалцаагїй бол хоёр фазын хэт ачааллын хамгаалалт тусгаж
єгнє.

5.3.27. Синхрон цахилгаан хєдєлгїїрийн асинхрон горимын хамгаалалтыг асаалтын
горимын хугацаа, єдєєлтийг хурдасгах (форсировка) їеийн гїйдлээр тохируулах статорын
ороомогт гїйдэл нэмэгдэх нєхцєлєєр ажиллах релений тусламжтайгаар хийвэл зохино.
Хамгаалалтын бїдїївчийг боловсруулахдаа асинхрон горимын гїйдлийн цохилт (лугшилт, биение)-
ын їед хамгаалалт ажиллахгїй байхаас сэргийлэх арга хэмжээг тусгах ёстой. Синхрон
хєдєлгїїрийн асинхрон горимын хамгаалалт нь доор дурьдсан бїдїївчийн аль нэгэнд нь
хугацааны барилттай їйлчлэх ёстой. Тухайлбал,

1. дахин синхронжуулах (ресинхронизация, synchronization) ,
2. машин, механизмын богино хугацааны автомат хєнгєлєлтєєр (технологийн нєхцєлєєр
богино хугацааны хєнгєлєлт хийх боломжтой бол) цахилгаан хєдєлгїїрийг синхронизмд татан
оруулах боломжтой бага ачаалалд хїрэх їед нь дахин синхронжуулах,
3. цахилгаан хєдєлгїїрийг таслах ба автоматаар дахин асаалт хийх,
4. цахилгаан хєдєлгїїрийг таслах ( автоматаар дахин асаах, технологийн нєхцєлєєр дахин
синхронжуулах шаардлагагїй їед тїїнийг хєнгєлєлт хийх ба синхронжуулах боломжгїй бол).

5.3.28. Богино холболтын таслалтын дараа сїлжээний хїчдэлийн сэргээлтийг хєнгєрїїлэх
болон технологийн хувьд чухал тєхєєрємжийн цахилгаан хєдєлгїїрийг єєрийн асаалгааар
хангахын їїднээс тэжээлийн эх їїсвэр ба єєрийн асаалгыг хангах боломжоор тодорхойлогдох
нийлбэр чадал бїхий чухал биш машин, механизмын цахилгаан хєдєлгїїрийг хїчдэлийн
бууралтын хамгаалалтаар таслах арга хэмжээг тусгах нь зїйтэй.

5.3.29. Хїчдэлийн бууралтын хамгаалалтын хїлээлгийн хугацааг фаз хоорондын богино
холбооны хурдан їйлчилгээтэй хамгаалалт ажиллах хугацаанаас 0,5-аас 1,5 хїртлэх шатлалын
хязгаарт сонгох ёстой. Синхрон хєдєлгїїр байгаа нєхцєлд таслагдах секцийн хїчдэл аажмаар
унтрах нєхцєлд ДЗА ба БЗА -ын їйлчлэлийг хурдасгах зорилгоор їелзэл бууралтын хамгаалалт ба
тэжээлээ алдах хурдавчилсан батламж (фиксация) хийх зэрэг бусад аргын тусламжтайгаар чухал
машин механизмын синхрон цахилгаан хєдєлгїїрт орон унтраах автомат (automatic field killer,
автоматик гашения поля, АГП,) тавьж єгнє. Є.х. синхрон цахилгаан хєдєлгїїр бїрт орныг
автоматаар унтраах (ТУА) хамгаалалт тавьж єгнє.

Энэ арга хэмжээг чухал биш синхрон хєдєлгїїрийг таслах болон тїїнчлэн таслалтын гїйдэл
зєвшєєрєгдєх хэмжээнээс их байвал чухал хєдєлгїїрїїдийг нэгэн зэрэг биш залгахыг урьчилан
анхааруулахад хэрэглэж болно. Їйлдвэрийн газрын цахилгаан тєхєєрємжинд чухал механизмын
бїх хєдєлгїїрийг нэгэн зэрэг асаах боломжгїй їед тэдгээр чухал механизмуудын заримыг нь
таслаад эхний бїлэг хєдєлгїїрїїдийг асаасны дараа дахин автомат асаалт хийх нь зїйтэй.
Дараагийн бїлгийг залгахдаа гїйдлээр, хїчдэлээр, эсвэл хугацаагаар гїйцэтгэж болно.

5.3.30. 10 с-ээс ихгїй хугацааны барилтай бєгєєд хэвийн хїчдэлийн 50%-иас ихгїй
хїчдэлийн тавилтай бага хїчдэлийн хамгаалалтыг технологийн процессын ба аюулгїйн нєхцєлєєр
зогсолтын дараа єєрийн асалт хийх боломжгїй їед , тїїнээс гадна чухал механизмуудын бїх
хєдєлгїїрийн єєрийн асалтыг хангах нєхцєлгїй їед хариуцлагатай механизмуудын цахилгаан
хєдєлгїїрт хэрэглэж болно. Заасан тохиолдлуудаас гадна энэ хамгаалалтыг харилцан нєхєлцєх
механизмуудын БЗА-ийн асаалтын найдваржлыг хангахад хэрэглэх нь зїйтэй. Єєрийн асалт
зайлшгїй хэрэгтэй эргэлтийн давтамжийн єєрчлєлттэй цахилгаан хєдєлгїїрїїдийн бага хїчдэлийн
хамгаалалт эргэлтийн нам давтамжийн їед автоматаар сэлгэн залгагдах ёстой.

5.3.31. Синхрон хєдєлгїїрїїдэд орны автомат унтраалтыг зайлшгїй авч їзэх ёстой. 2 МВт,
тїїнээс дээш чадалтай цахилгаан хєдєлгїїрт ТУА-ыг єдєєлгийн ороомгийн хэлхээнд эсэргїїцэл
нэмж оруулах замаар тавина. 2 МВт-аас доош чадалтай цахилгаан хєдєлгїїрт ТУА-ыг єдєєгїїрийн
єдєєлгийн ороомгийн хэлхээнд нь эсэргїїцэл тавих замаар хэрэгжїїлбэл зохино. Харин 0,5 МВт-
аас доош чадалтай синхрон цахилгаан хєдєлгїїрт ТУА тавих шаардлагагїй.

БЇЛЭГ 5. ЦАХИЛГААН ХЇЧНИЙ ТЄХЄЄРЄМЖ, ЦАХИЛГААНЫ БАЙР 295

БД 43-101-03

1 кВ хїртлэх хїчдэлтэй цахилгаан
хєдєлгїїрийн хамгаалалт

5.3.32. Хувьсах гїйдлийн цахилгаан хєдєлгїїрт фаз хоорондын (5.3.33) хамгаалалт,
тїїнчлэн гїн газардуулсан саармагтай сїлжээний нэг фаз-газардлагын (5.3.33, 5.3.34) хамгаалалт,
хэт ачааллын гїйдлийн ба хїчдлийн бууралтын (5.3.35) хамгаалалтыг авч їзвэл зохино. Синхрон
хєдєлгїїрийн хувьд нэмэгдэл болгон асинхрон горимын хамгаалалт ба тогтмол гїйдлийн
цахилгаан хєдєлгїїрийн хувьд богино залгааны гїйдлийн хамгаалалтаар тоноглох ёстой.

5.3.33. Богино залгалтын гїйдлээс цахилгаан хєдєлгїїрийг хамгаалахын тулд гал
хамгаалуур ба автомат таслуур хэрэглэх ёстой. Гал хамгаалуурын хайламтгай тавилын ба автомат
таслуурын салгавч (расцепитель)-ийн хэвийн гїйдлийг цахилгаан хєдєлгїїрийн хавчаар буюу
оруулга дээр (1.6.40, 3.1.5-ийг їзэх) богино залгалтыг найдвартай таслах нєхцєлийг хангасан,
тїїнээс гадна тухайн цахилгаан тєхєєрємжийн хэвийн ажлын їеийн гїйдлийн єєрчлєлт
(технологийн ачаааллын оргил, асаалтын ба єєрийн асаалгын гїйдэл)- ийн їед ажиллахгїй
байхаар сонговол зохино. Энэ зорилгоор асаалгын хєнгєн нєхцєлтэй машин механизмын
цахилгаан хєдєлгїїрийн хувьд тїїний асаалтын гїйдлийг хайламтгай тавилын хэвийн гїйдэлд
харьцуулсан харьцаа нь 2,5-аас ихгїй, харин асаалгын хїнд нєхцєл (асаалтын хугацаа урт,
хэсэгчлэн асаах г.м.)-тэй машин, механизмын цахилгаан хєдєлгїїрт энэ харьцаа нь 2,0 - 1,6 -тай
тэнцїї байх ёстой. Чухал механизмын цахилгаан хєдєлгїїрийн хувьд гал хамгаалуурын тавилыг
тїлхэлтийн гїйдлээс найдвартай тохируулах зорилгоор хэрэв цахилгаан хєдєлгїїрийн хавчаар
дээрх богино залгалтын гїйдлийн давтац нь 3.1.5-д зааснаас багагїй байвал асаалтын нєхцєлєєс
хамааралгїйгээр дээрх харьцааг 1,6-тай тэнцїїгээр авч болно. Бїлэг цахилгаан хєдєлгїїрийн
хувьд богино холболтын гїйдлээс хамгаалах нэг ерєнхий аппарат тавьж болох ба хэрэв энэ
хамгаалалт нь энэ бїлгийн цахилгаан хєдєлгїїр бїрийн хэлхээнд тавих асаалгын ба хэт ачааллын
аппарат, хэрэгсэлийн халуун тэсвэрлэцийг хангаж байвал хэрэгжїїлэх боломжтой.

Цахилгаан станцын технологийн їйл ажиллагаатай холбоотой дотоод хэрэгцээний цахилгаан
хєдєлгїїрийг богино залгалтын гїйдлээс хамгаалахын тулд автомат таслуур тавьж єгєх ёстой.
Дотоод хэрэгцээний хєдєлгїїрт тавих автомат таслуурын цахилгаан соронзон салгавчийн мэдрэмж
нь шаардлага хангахгїй нєхцєлд тїїнээс хамааралгїй їйлчлэлтэй сугалмал (сугалж авах) гїйдлийн
реле ашиглаж болно. Цахилгаан станцын дотоод хэрэгцээний тэжээлийн сїлжээн дэх
хамгаалалтын сонгон таслах чадварыг найдвартай хангахын тулд цахилгаан хєдєлгїїрийн богино
холболтын хамгаалалтанд цахилгаан соронзон (таслах) салгавч хэрэглэхийг зєвлєж байна.

5.3.34. Цахилгаан хєдєлгїїрийн хэт ачааллын хамгаалалтыг технологийн шаардлагаар
машин, механизмыг хэт ачаалах, тїїнчлэн асаалтын ба єєрийн асаалгын онцгой хїнд нєхцєлд
болон хїчдэл буурах їед асаалтын їргэлжлэх хугацааг хязгаарлах їїднээс тавьж болно.
Хамгаалалт нь хугацааны барилттай хийгдэх бєгєєд дулааны реле буюу бусад тоноглолын
тусламжтайгаар гїйцэтгэх ёстой. Хэт ачааллын хамгаалалт нь машин механизмын ачааллыг
хєнгєлєх боломжтой нєхцєлд тїїнийг дохиолох ба таслах їйлчлэлтэй хийгдэнэ. Давтагдах богино
хугацааны ажлын горим бїхий цахилгаан хєдєлгїїрт хэт ачааллын хамгаалалт хэрэглэх
шаардлагагїй.

5.3.35. Хїчдлийн бууралтын хамгаалалтыг дараах нєхцєлд тавибал зохино. Тухайлбал,

* сїлжээнд шууд залгах боломжгїй
тогтмол гїйдлийн цахилгаан хєдєлгїїрт,

* зогссоны дараах єєрийн асаалгыг
технологийн нєхцєлтэй уялдан, эсвэл аюулгїй ажиллагааны нєхцєлєєр зєвшєєрєхгїй машин
механизмын цахилгаан хєдєлгїїрт,

* 2.5.27-д заасан нєхцєл бїхий бусад
тєрлийн цахилгаан хєдєлгїїрт.

Єєрийн асаалга зайлшгїй шаардлагатай чухал цахилгаан хєдєлгїїрийн хувьд тэдгээрийг
залгах їйлдэл нь барилтын ороомог бїхий авцалдуур ба соронзон асаагуураар хийгдэх бол
єгєгдсєн хугацаанд хїчдлийн бууралтыг сэргээх їед цахилгаан хєдєлгїїрийг залгах нєхцєлийг
хангасан хїлээлгийн хугацаатай механик ба цахилгаан тєхєєрємжийг удирдлагын хэлхээнд
хэрэглэх нь зїйтэй. Технологийн їйл ажиллагаа ба аюулгїйн нєхцєлєєр зєвшєєрєх бол ийм
тєрлийн цахилгаан хєдєлгїїрт удирдлагын товчлуурын хамт асаагуурын туслах авалцааны хажууд
барилтын ороомгийн хэлхээ нь битїї їлдэх таслуурыг хэрэглэнэ. Синхрон хєдєлгїїрийн асинхрон

БЇЛЭГ 5. ЦАХИЛГААН ХЇЧНИЙ ТЄХЄЄРЄМЖ, ЦАХИЛГААНЫ БАЙР 296

БД 43-101-03

горимын хамгаалалтыг статорын гїйдлийн хэт ачааллын хамгаалалтын тусламжтайгаар
хэрэгжїїлбэл зохино.

5.3.36. Хувьсах ба тогтмол гїйдлийн цахилгаан хєдєлгїїр дэх богино залгааны гїйдлийн
хамгаалалтыг дараахи байдлаар тавих нь зїйтэй. Тухайлбал,

* газардуулсан саармагтай цахилгаан
тоног тєхєєрємжинд бол бїх фаз ба туйлд нь,

* тусгаарлагдсан саармагтай тоног
тєхєєрємжинд гал хамгаалуур тавих нєхцєлд бїх фаз ба туйлд нь; автомат таслуураар хамгаалах
нєхцєлд хоёр фаз ба нэг туйлд нь тавьж єгнє. Хувьсах гїйдлийн цахилгаан хєдєлгїїрийн хэт
ачааллын хамгаалалтыг богино залгааны гїйдлээс гал хамгаалуураар хамгаалах бол хоёр фазанд;
автомат таслуураар хамгаалах бол нэг фазанд нь тавьж єгєх ёстой. Харин тогтмол гїйдлийн
цахилгаан хєдєлгїїрт хэт ачааллын хамгаалалтыг зєвхєн нэг фазанд хийж єгнє.

5.3.37. Цахилгаан хєдєлгїїрийн хамгаалалтын аппарат хэрэгсэлд бїлэг 3.1-д заасан
шааардлагыг мєрдлєг болговол зохино. Цахилгаан хєдєлгїїрийг богино залгалтын гїйдэл, хэт
ачаалал, хїчдлийн бууралтаас хамгаалах бїх тєрлийн хамгаалалтыг нэг аппаратанд суулгаж,
харгалзах салгавчуудаар тоноглох нь зїйтэй. Хоёр фазад ажиллахаас хамгаалсан тусгай
хамгаалалтыг хэт ачааллын хамгаалалтгїй, хєдєлгїїр ажиллагаанаас гарах їр уршиг ихтэй, нэг
фаз алдагдах магадлал єндєртэй хєдєлгїїрїїдэд хэрэглэхийг зєвшєєрнє.

5.4. КРАНЫ ЦАХИЛГААН ТОНОГЛОЛ

Хэрэглэх хїрээ ба тодорхойлолт

5.4.1. Дїрмийн энэхїї бїлэг нь тусгай сууринд буюу тємєр замын рельсэн зам дээр
суурилагдах гїїрэн, вандан (дааман), цамхаган ба кабелийн гэх мэт 10 кВ хїртлэх хїчдэлтэй
цахилгаан кран, бусад тєрлийн краны цахилгаан тоног тєхєєрємж, тїїнчлэн байгууламж,
байшингийн дотор ба гадна байрлах нэг рельсэн замтай тэргэнцэр, цахилгаан талийн тоног
тєхєєрємжинд хамааралтай болно. Энэ бїлэг нь хєлєг онгоцны, тємєр замын ба єєрєє явах авто-
кранд хамааралгїй.

5.4.2. Краны гадуур тавигдах цахилгаан дамжуулах авалцааны єлгємєл утсыг гол троллей
гэж нэрлэнэ. Краны троллей гэж тухайн кран дээр байрлах цахилгаан дамжуулах авцалдааны
єлгємєл утсыг ойлгох нь зїйтэй. Троллей, тєрєл бїрийн тусгаарлуур ба гїйдэл авах єнхрїїл
(дамар) зэргээс бїрдэж байгаа хаалттай байгууламжийг бага оворын троллейны гїйдэл
дамжуулах шин гэж нэрлэнэ. Бага оворын троллейны гїйдэл дамжуулагчийн тусламжтайгаар кран
ба тїїний тэргэнцэрт тэжээл єгєх ба нэг замтай тэргэнцэр ба талийг удирдана

5.4.3. Засварын хугацаанд кран тавих газрыг засварын байр (зогсоол) гэнэ. Засварын
байран дахь гол троллейн хэсгийг гол троллейн засварын хэсэг гэнэ. Засварын хашааны
хязгаараас гадагш орших ба зэргэлдээх хэсэг тус бїрээс, тїїнчлэн засварын хэсгээс зааглан
тусгаарлагдсан гол троллейн хэсгийг гол троллейн секц гэнэ.

Ерєнхий шаардлага

5.4.4. Краны цахилгаан хангамжийг дараах арга замын тусламжтайгаар хэрэгжїїлэх ёстой.
Тухайлбал:

* гол (тєв) троллей, тїїнчлэн бага оворын
гїйдэл дамжуулагчийн тусламжтайгаар,

БЇЛЭГ 5. ЦАХИЛГААН ХЇЧНИЙ ТЄХЄЄРЄМЖ, ЦАХИЛГААНЫ БАЙР 297

БД 43-101-03

* суурин тэжээлийн пункт нь кранд
бэхлэгдэх троллейн хэсэгт гулсах гїйдэл авах єнхрїїлгэн авалцаагаар,

* цагираган гїйдэл дамжуулагчаар,
* зєєлєн (уян) кабелиар,
* суурин (тусгай сууринд суулгасан краны
хувьд) гїйдэл дамжуулагчаар хийж гїйцэтгэх ёстой.

5.4.5. Цахилгаан кранд суурилуулах хувьсах ба тогтмол гїйдлийн цахилгаан хєдєлгїїр,
хувьсгах агрегат (тогтонги ба эргэлдэх) -ын хїчдэл нь 10 кВ-оос дээшгїй байх ёстой. 1 кВ ба
тїїнээс дээш хїчдэл хэрэглэх асуудлыг тєсєл, тооцоогоор гаргана. Кранд 10 кВ хїртэл хїчдэлтэй
трансформатор болон хуурмаг чадлыг тэгштгэх, тїїний тївшинг дээшлїїлэх зорилгоор
конденсатор (хуримтлуур, capacitor)-ыг суурилуулж болно. Трансформатор хуурай буюу їл шатах,
хєндийрїїлэх синтетик шингэнээр дїїргэсэн байвал зохино.

5.4.6. Краны цахилгаан тоног тєхєєрємжийн тусгаарлага, гїйдэл дамжуулах хэсгийн
байрлал нь удирдлагын бїхээг, галерей, краны талбайд ажиллаж байгаа хїмїїс санамсаргїй
шїргэж болохоор байвал тусгай хашлага, хаалт хийж єгнє. Байрлаж байгаа тухайн газарт оронгуут
автоматаар хїчдэлгїй болох тусгаарлагагїй гїйдэл дамжуулах хэсгїїдтэй цахилгаан тоног
тєхєєрємж (соронзон котроллёр, эсэргїїцлийн хайрцаг г.м.), тїїнчлэн кран ажиллаж байх їед
їргэлж хаалттай байдаг аппаратын бїхээг болон бусад цахилгаан байранд тавигдах цахилгаан
тоног тєхєєрємжид хашлага, хаалт хийхгїй байж болно.

5.4.7. Троллейн утасны харьцааг 5.4.19 -5.4.20-д їзїїлсэн болно. Краны гїїрний шал,
тїїний тэргэнцэрээс хамгаалалтгїй тусгаарлагатай утас хїртлэх зайг бїлэг 2.1, тусгаарлагагїй
гїйдэл дамжуулах хэсэг хїртлэх зайг бїлэг 2.2, гэрэлтїїлэгийн хэрэгсэл хїртлэх зайг бїлэг 6.1-д
тусгасан болно. Краны бїхээгт байгаа удирдлагын самбарын нїїр торон буюу битїї хаалттай байх
ёстой. Цахилгаан хєдєлгїїрийн резисторын удирдлагыг бїхээгт суурилуулж болохгїй. Бїхээгний
аппарат ба бусад цахилгааны байранд байрлах щит буюу тусгай самбар (панель, panel)-ын
хажуугаар хийгдэх їйлчилгээний єнгєрєх зайг дараах шаардлагыг їндэслэн тогтооно. Їїнд:

* Битїї буюу торон хашлага бїхий щит ба
самбарын нїїрний ба ард талаар єнгєрєх зайн єргєн нь 0,6 м-ээс багагїй,

* Нэг талаараа єнгєрєх гарцтай 2,2 м
хїртэл єндєрт тавьсан хашлагагїй, тусгаарлагагїй гїйдэл дамжуулах хэсгээс єнгєрєх зайн нєгєє
талд орших хана, хашлагатай, тусгаарлагатай гїйдэл дамжуулах хэсэг бїхий тоног тєхєєрємж
хїртлэх зай нь 0,8 м-ээс багагїй байвал зохино. Єнгєрєх зайн єєр єєр талд байгаа 2,2 м хїртэл
єндєрт тавьсан тусгаарлагагїй гїйдэл дамжуулах хэсгїїдийн хоорондох зай нь 1 м-ээс багагїй
байх ёстой. Краны удирдлагын бїхээгт тавих цахилгаан дулаацуулгын хэрэгсэл нь галын аюулгїй
нєхцєлийг хангасан, гїйдэл дамжуулах хэсгээс хашлага, хаалтаар хаагдсан байхаас гадна эдгээр
хэрэгсэл нь оруулгын байгууламжийн дараа цахилгаан сїлжээнд холбогдохоор хийгдвэл зохино.
Дулаацуулгын хэрэгслийн их биеийг газардуулсан байх ёстой.

5.4.8. Краны нэг ерєнхий рельсэн зам дээр хоёр буюу хэд хэдэн кран ажиллаж байвал кран
тус бїрт засварын хашаа (байр) байвал зохино. Энд їйлчилгээний хїмїїс кранаас буух
зориулалтын талбай, талбарыг хамтадган гаргасан байх ёстой. Гагцхїї аль нэгэн кранд
тєлєвлєгєєнєєс гадуур засвар хийх їед технологийн процессыг хязгаарлахгїйгээр байвал хоёр
буюу тїїнээс дээш краны засварын хашааг нэгтгэж болно. Засварын байрны байгууламжийг
заавал уян хийцийн гол троллейноос тэжээх шаардлагагїй.

1 кВ хїртэлх хїчдлийн троллейн утас

5.4.9. Гол (тєв) троллейн засварын хэсгийг нь тэдгээр троллейн їргэлжлэл дээр байх салгах
аппаратын тусламжтайгаар тусгаарлах тулгах (залгах) холболтоор цахилгаанаас тусгаарлах ёстой.
Краны алслалтын торц (дэвсэг)-ын дэргэд байрлах гол троллейн засварын хэсэг нь нэг тусгаарлах
хэсэг, нэг салгалтын аппаратаас бїрдэл болно. Хэвийн ажлын їед энэхїї хэсгийг нь хїчдэлд залгах
ба краныг засварт зогсох їед найдвартай таслах ёстой.

5.4.10. Гол троллейн тулгалт (уулзвар)-ын тусгаарлага нь агаарын зайц (завсар) маягаар
хийгдэх ба єргєн нь гїйдэл авах бїтээцийн хийцээс хамаарах бєгєєд 1 кВ хїртлэх хїчдэлтэй
нєхцєлд 50 мм-ээс багагїй байх ёстой. Гїйдэл авалтын єргєн нь краны хэвийн ажиллагааны їед
хїчдэлийн тасралт гаргахгїй байх ёстой. Засварын хэсгийг гол тролейн їргэлжлэлтэй холбох

БЇЛЭГ 5. ЦАХИЛГААН ХЇЧНИЙ ТЄХЄЄРЄМЖ, ЦАХИЛГААНЫ БАЙР 298

БД 43-101-03

зориулалттай таслах аппарат нь хаалттай хэлбэртэй хийгдэх ёстой бєгєєд тасархай байрлалд
цоожлох тїгжээтэй байвал зохино. Краны алслалтын дэвсэгийн хажууд байрлах гол троллейн
засварын хэсгийн урт нь краны гїїрний єргєн дээр 2 м-ийг нэмсэнээс багагїй, алслалтын дунд
орших хэсгийн урт нь краны гїїрний єргєн дээр 4 м-ийг нэмсэнээс багагїй байвал зохино.

Хэрэв краныг засварлах їед цахилгаан таль (тельфер) тавигдах бол засварын хэсгийн уртыг
засварын їеийн гїїрийн хязгаарын цэгээс хамааруулан сонгоно. Краны алслалтын дэвсэг дээрх
засварын хэсэг дээр торцын хамгийн алслагдсан цэгээс засварын їеийн эзлэх гїїрийн
тусгаарласан тулгалт (залгаа)-аас 2 м-ээс багагїй зайнд тавих нь зїйтэй.

5.4.11. Краны гол троллейн утсыг нь гангаар хийх ба хєнгєн цагааны хайлшин утас
хэрэглэхийг зєвшєєрнє. Троллейны утас нь хатуу ба зєєлєн байдалтай, хэцэнд єлгєх буюу
хайрцаг, сувагт тавигдахаар хийгдэнэ. Байранд болон гадаа агаарт тавигдах 660 В хїртэл
хїчдэлтэй краны янз бїрийн фазуудын (туйлуудын) троллейн дурын гїйдэл дамжуулах хэсгїїдийн
хоорондын, тїїнчлэн тэдгээрийн ба газраас тусгаарлагдаагїй єєр тєрлийн бїтээц хоорондын зай
нь нэг нь нєгєєдєє харьцангуй хєдєлгєєнгїй эд ангиудад 30 мм-ээс багагїй, нэг нь нєгєєдєє
харьцангуй хєдєлгєєнтэй эд ангиудад 25 мм-ээс багагїй байна. 660 В-оос дээш хїчдэлтэй
цахилгаан краны хувьд дээрх зай нь харгалзан 200, 125 мм-ээс багагїй байвал зохино. Энэ зай нь
кран ба тїїний тэргэнцэр г.м.-ийн бїх л байж болох хєдєлгєєний їед краны гол троллейн утсанд
хангагдсан байх ёстой.

5.4.12. Гол троллейны ба краны троллейны утаснаас цехийн шал буюу газар хїртлэх зай нь
660 В хїчдэлтэй бол 3,5 м, зорчих хэсэгт 6 м, 660 В-оос дээш хїчдэлтэй бол аль ч тохиолдолд 7 м-
ээс багагїй байх ёстой. Энэхїї зайг троллейны хаалт, хашлагын хэмжээтэй уялдуулан багасгахыг
зєвшєєрнє.

5.4.13. Троллейны утасыг бетон хавтан буюу хуудсан тємєр таглаатай газарт, сувагт, мєн
тїїнчлэн 3,5 м-ээс багагїй єндєрт байрлах хайрцагт тавихдаа гїйдэл авах хэрэгсэлтэй бэхэлгээ
(кронштейн) -ний шилжих зайц нь троллейтэй нэг босоо хавтгайд байрлаж болохгїй.

5.4.14. Краны цахилгаан тоноглолын тэжээлийн зориулалттай зєєлєн кабелийн гэмтэж
болох хэсэгт хамгаалалт хийж єгвєл зохино. Краны ерєнхий троллей ба тэдгээрийн гїйдэл авах
хэсгийг краны гїїр, шат, буултын тавцан зэрэг хїн байж болох газраас санамсаргїй хїрч
ширгэхээргїй хийвэл зохино. Тухайн краны ачааны канат нь троллейн утастай хїрэлцэх
боломжтой таших хэсэгт нь тусгай хамгаалалт хийж єгвєл зохино.

5.4.15. Автоматаар салгахгїй краны троллей ба тїїний гїйдэл авагчууд хаалт хашлагатай
байх буюу, эсвэл краны гїїрийн фермїїдийн хооронд краны їйлчлэгч хїрэхээргїй газар байрласан
байх ёстой. Троллейн хашлагыг троллейн бїх урт ба хажуу талаар хийсэн байх ёстой. Задгай
агаарт троллей дээр мєсжилт явагдаж болох газарт мєсжилтийг арилгах буюу урьдчилан сануулах
тєхєєрємж тавих болон зохих арга хэмжээ авах ёстой.

5.4.16. Гол троллейн тэжээлийн 1 кВ хїртэл шугам нэг зам дээр суурилагдсан бїх краны
ажлын гїйдлээр таслах зориулалтай битїї хийцийн хаалттай таслуураар тоноглосон байх ёстой.
Таслуурыг нь таслахад боломжтой газар тавих бєгєєд зєвхєн нэг замын троллейг таслах
зориулалттай байх ёстой. Хэрэв гол троллей хоёр ба тїїнээс дээш секцтэй бєгєєд секц бїр
салангид шугамаар тэжээгдэх бол салгасан секцэд бусад секцээс хїчдэл очихгїй арга хэмжээ
авсаны їндсэн дээр секц секцээр нь таслахыг зєвшєєрнє. Таслуур ба зайн удирдлагатай їед
таслуурын аппаратыг тасласан байдалд цоожлох хэрэгсэлтэй "таслагдсан", "залгаатай" гэсэн
бичгэн заалтууртай байх ёстой.

5.4.17. Хїнд горимоор ажиллах краны гол троллейн 1 кВ хїртэл хїчдэлтэй шугамд автомат
таслуур тавьж єгєх ёстой. Гол троллейн шугам нь хїчдэлтэй байгааг илтгэсэн гэрлэн дохиололтой
байх ба троллей секцтэй ба засварын хэсэгтэй бол ийм гэрлэн дохиоллоор секц бїр, засварын
хэсэг бїрийг тоноглосон байвал зохино. Хїчдэлтэй їед гэрэлтэж, хїчдэлгїй їед унтрах чийдэнт
дохиоллыг троллейд шууд холбох нь зїйтэй. Гурван фазын троллейд дохиоллын ламп, чийдэнгийн
тоо фазын тоотой тэнцїї, єєрєєр хэлбэл фаз бїрд нэг чийдэн, тогтмол гїйдлийн троллейд
дохиолол нь зэрэгцээ холбосон хоёр чийдэнтэй байх ёстой. Чийдэнгийн удаан ажиллагааг
хангахын тулд тїїний залгуур дээрх хїчдэлийг хэвийн хїчдэлийн 10% бууруулах арга хэмжээ
(жишээ нь, нэмэлт эсэргїїцэл залгаж) авсан байвал зохино.

Соронзон кран, шингэн металл тээвэрлэх кран, тїїнчлэн ажлын їед хїчдэлийн тасралт
аваарт хїргэж болох бусад краны гол троллейд гаднын цахилгаан хэрэглэгч холбохыг хориглоно.
Дааман краны тэжээлийн зєєлєн кабельд хїчдэл єгєхийн тулд тусгай багана босгосон байх ёстой.

БЇЛЭГ 5. ЦАХИЛГААН ХЇЧНИЙ ТЄХЄЄРЄМЖ, ЦАХИЛГААНЫ БАЙР 299

БД 43-101-03

5.4.18. Хатуу хийцийн гол троллейн авалцааны (контактын) гадаргаас бусдыг нь байшинг
болон краны доорх гулдангийн хийцийн єнгєнєєс ялгагдахуйц улаан єнгєєр будсан байх ёстой.
Тэжээлийн оролтын хэсэгт троллейн 100 мм-т дїрмийн 1.1-р бїлэгт заасан шаардлагыг хангах
зорилгоор єнгєєр будах ёстой.

Утас ба кабелийг сонгох ба тавих

5.4.19. Краны цахилгаан хангамжинд хэрэглэх утас ба кабелийг сонгож тавихдаа дїрмийн
2.1, 2.3 ба энэ бїлгийн заалтыг мєрдлєг болгоно. Утасыг краны хангамжинд тавихдаа кабелийн
тавиур, хоолой, хайрцаг хэрэглэх ба зэс, хєнгєн цагаан-зэс, хєнгєн цагаан судал бїхий дамжуулах
утас, кабель зэргийг ашиглавал зохино. Краны анхдагч хэлхээний зориулалттай хєнгєн цагаан,
хєнгєнцагаан-зэс олон судалт кабель ба утас нь 16 мм2-аас багагїй огтлолтой байх нь зїйтэй.
Харин ийм тєрлийн нэг судалтай утас ашиглахыг хориглоно.

Хоёрдагч хэлхээний кабель ба утасны судлын огтлол нь зэс бол 2,5 мм2-ээс багагїй, хєнгєн
цагаан- зэс ба хєнгєн цагаан байвал 4 мм2-ээс багагїй байх ёстой. Мєн олон судал бїхий
дамжуулах утас хэрэглэх нєхцєлд зэс судалтай бол 1,5 мм2-ээс багагїй, хєнгєн зэс ба хєнгєн
цагаан байвал 2,5 мм2-ээс багагїй байвал зохино. Мєн 60 В хїртэл хїчдэлтэй хоёрдахь хэлхээнд
тухайн утас нь механик ачаалал багатай, гагнаж холбогдохоор бол 0.5 мм2-аас багагїй огтлолтой
олон судалт зэс утас ашиглах нь зїйтэй.

5.4.20. Єргєн тээвэрлэх машины бїрэлдэхїїнд болон тусдаа ажиллах цахилгаан таль (hoist)-
ын цахилгаан хангамжийн хоёрдогч хэлхээ ба тоормосны цахилгаан соронзоны хэлхээнд 0,75 мм2-
аас багагїй, цахилгаан хєдєлгїїрийн хэлхээнд 1,5 мм2 огтлолтой зэс судалтай, хамгаалалттай утас
хэрэглэхийг зєвшєєрнє.

Шингэн ба халуун металлтай нєхцєлд ажиллах цахилгаан краны утас ба кабелийг ган
хоолойд сївлэж байрлуулахаас гадна тусгаарлага нь халууны тэсвэрлэц сайтай байвал зохино.
Тїїнд зєвшєєрєгдєх гїйдлийн ачаалал нь хїрээлэх орчины температурыг 60°С байхаар тооцоолох
ба зєвшєєрєгдєх їргэлжийн гїйдлийн хэмжээг энэхїї дїрмийн 1.3 бїлэгт єгсєнтэй ижлээр авах нь
зїйтэй. Цахилгаан хєдєлгїїрийн хавчаар болон удирдлагын хэлхээн дэх хїчдэл нь цахилгаан
краны ажиллагааны бїх горимд хэвийн хїчдлийн 85 %-иас багагїй байх ёстой. Бїх хэлхээний утас,
кабельд хаяг, шошго хийсэн байвал зохино.

5.4.21. Автоматик ба удирдлагын хэлхээний хїчдэл нь хувьсах бол 400 В-оос, тогтмол бол
440 В-оос дээшгїй байх ёстой.

Гэрэлтїїлэг ба газардуулга

5.4.22. 42 В хїртэл хїчдэлтэй удирдлагын ба гэрэлтїїлгийн тэжээлийн сїлжээнд бїлэг 2.1-
ийн заалтын дагуу краны металл бїтээцийг ажлын утасны зориулалтаар ашиглаж болно. Ажлын
гэрэлтїїлгийн хэвийн хїчдэл нь хувьсах гїйдлийн 220 В-оос хэтэрч болохгїй. Гурван фазын
гїйдлийн 380 В, тїїнээс дээш хїчдэлтэй сїлжээнд гэрэлтїїлэгчийн тэжээлийг бууруулах
трансформатороор дамжуулан хэрэгжїїлбэл зохино. 380/220 В-ын сїлжээнд холбогдох нїїдлийн
ба зєєврийн краны хувьд гэрэлтїїлэгчийн тэжээлийг дєрвєн судалтай кабелиар фаз-нойлын
хїчдэлд авч їзэх нь зїйтэй. Засварын ажлын гэрэлтїїлгийг тухайн кранд суурилах трансформатор
буюу аккумуляторын байгууламжнаас 42 В, тїїнээс доош хїчдэлээр тэжээвэл зохино.

5.4.23. Газардуулга ба нойлтуулгыг хийхдээ 1.6 бїлэгт заасныг мєрдлєг болговол зохино.
Краны металл бїтээцийг газардуулганд буюу нойлтуулганд холбож єгсєн, металл бїтээц нь
цахилгаан хэлхээний тасралтгїй чанарыг хангаж байвал хангалттай гэж їзвэл зохино. Хэрвээ
тїїний цахилгаан тоног тєхєєрємж нь газардуулсан металл бїтээц дээр буюу тулгуурын гадаргууд
суурилсан, цахилгаан авалцааны хэсэг нь будаагїй, зэврээгїй цэвэр байх нєхцєлд нэмэгдэл
газардуулга шаардлагагїй. Цахилгаан краны замын рельсийн нэгийг нь нєгєєтэй нь тулгаж
тавихдаа цахилгаан хэлхээ їїсгэхээр найдвартай холбосон байх ёстой. Краныг ил агаарт рельсэн
зам дээр тавих нєхцєлд зєвхєн хооронд нь холбож газардуулсан байхаас гадна рельсийн дагууд 2-
оос доошгїй хэсэгт газардуур тавьж, газардуулгын холболт хийх нь зїйтэй.

5.4.24. Краныг шал болон доороос удирдах зориулалттай удирдлагын товчлуурын
аппаратын их биеийг сайн чанарын тусгаарлах материалаар хийхээс гадна хоёроос цєєнгїй
дамжуулах утасаар газардуулж єгвєл зохино. Эдгээрийн аль нэг нь удирдлагын аппаратыг єлгєх
нарийхан канатан утас байж болно.

БЇЛЭГ 5. ЦАХИЛГААН ХЇЧНИЙ ТЄХЄЄРЄМЖ, ЦАХИЛГААНЫ БАЙР 300

БД 43-101-03

1 кВ-оос дээш хїчдэлтэй краны
цахилгаан тоноглол

5.4.25. Ил агаарт буюу тусгай байранд тавигдах 1 кВ-оос дээш хїчдэлтэй краны цахилгаан
тоноглол дараах нэмэлт шаардлагыг (бїлэг 4.2-оос їзэх) хангасан байвал зохино. Їїнд:

* гол троллей ба краны хоорондох зай нь
хэвтээгээрээ 1,5 м-ээс багагїй,

* гол троллейн гїйдэл авах тєхєєрємжийн
талбай нь хаалгатай байх ба гол троллейнээс 0,7 м-ийн зайнд байрлах,

* гол троллей, цахилгаан хєдєлгїїр,
трансформаторыг атмосферийн хэт хїчдлээс хамгаалах (бїлэг 2.5 їзэх),

* краны єндєр хїчдлийн талд ажлын
хїчдлийг таслах зориулалтын таслуур тавих,

* гїйдэл авах тоног тєхєєрємжийн талбай
нь хаалгатай, гїйдэл авах дамжуурга ба таслуур зэрэг нь тусгай хоригтой байх.

5.5. ЛИФТНИЙ ЦАХИЛГААН ТОНОГЛОЛ

Хэрэглэх хїрээ ба тодорхойлолт

5.5.1. Энэхїї бїлэг нь орон сууц, олон нийтийн барилга, байгууламж, їйлдвэрийн газарт
хэрэглэх 50 кг, тїїнээс дээш ачааны даацтай, 600 В хїртэл хїчдэлтэй лифт, цахилгаан єргїїрийн
цахилгаан тоног тєхєєрємжийг суурилуулахад хамааралтай болно. Энэ дїрэм нь дэлбэрэх
аюултай байр, уурхай, уулын їйлдвэр болон тусгай зориулалтын лифт, єргїїрт хамааралгїй.

5.5.2. Хїмїїс болон тєрєл бїрийн ачааг тусгай бїхээг дотор буюу тавцан дээр байрлуулж,
цахилгаан хєдєлгїїрийн їйлчлэлээр хатуу ба уян баривчин (муфта, box) холбоостой хурдны
хайрцаг бїхий єргєх механизмын тусламжтайгаар босоо чиглэлд зєєвєрлєх тєхєєрємжийг єргєвч
(єргїїр, лифт) гэнэ. Хоорондоо удирдлагын системийн холбоотой, машины байр бїхий хэд хэдэн
лифтээс бїрдэж байгаа тєхєєрємжийг лифтийн бїлэг тєхєєрємж гэнэ.

Ерєнхий шаардлага

5.5.3. Машины байрны хїчний цахилгаан хэлхээний хїчдэл нь 660 В-оос дээшгїй,
єргєлтийн бїхээг, худаг (уурхай) ба давхарт бол 380 В-оос ихгїй, бїх тєрлийн байран дахь
удирдлага, гэрэлтїїлэг ба дохиоллын хэлхээ нь 220 В-оос ихгїй хїчдэлтэй байвал зохино.
Сїлжээний фаз ба нойлыг ашиглахдаа дараах шаардлагыг мєрдлєг болгох ёстой. Їїнд:

* удирдлага, гэрэлтїїлэг ба дохиоллын
тэжээлийн хэлхээг нэг фазаас тэжээх, аппарат, хэрэгслийн ороомгийн нэг
зєєврийн чийдэнгийн тэжээлийн хїчдэл
* автотрансформаторыг хїчдэл бууруулах
тєгсгєлийг нойлын утсанд їхмэл (їхлїїт) холбох,
Бїхээгний гїйдэл єгєх цахилгааны утас
*
42 в-оос ихгїй байх,

*
зорилгоор хэрэглэхгїй байх.

БЇЛЭГ 5. ЦАХИЛГААН ХЇЧНИЙ ТЄХЄЄРЄМЖ, ЦАХИЛГААНЫ БАЙР 301

БД 43-101-03

5.5.4. Машины байр, лифтийн худаг ба єргєлтийн бїхээг дэх тэжээлийн цахилгааны утас нь
бїлэг 2.1, 3.4 заалтад нийцсэн байхаас гадна дараахи шаардлагыг хангасан байвал зохино.
Тухайлбал,

* цахилгаан дамжуулагчийг резин ба
ижил шинжийн тусгаарлага бїхий утас ба кабелиар хийнэ. Хїчний ба хяналтын кабельд нэвчмэл
цаасан тусгаарлагатай кабель хэрэглэхийг хориглоно.

* утас ба кабелийн огтлол нь зэс
судалтай бол 1,5 мм2, хєнгєн цагаан судалтай бол 2,5 мм2-аас багагїй байх ёстой. Єргєлтийн
бїхээг дэх хавчуурын эгнээ ба хавчуурын давхрын эгнээнээс худаг, бїхээгт тавигдах аппарат
хэрэгсэл хїртлэх удирдлагын хэлхээний хэсэгт, тїїнчлэн лифтийн аюулгїй, найдвартай байх
їїднээс доргилт, цохилт, чичиргээ їїсч болзошгїй хэсэгт тавих утас ба кабель нь зэс судалтай
байвал зохино. Харин олон судалтай зэс голтой кабель болон утас ашиглах нєхцєлд огтлолын
талбайг аппарат, хэрэгслийн хэлхээнд 0,5 мм2, бусад хэлхээнд 0,35 мм2 хїртэл бууруулж авахыг
зєвшєєрнє.

* лифтийн аппарат ба иж бїрэн
тєхєєрємжийн дотоод угсралтыг зэс утсаар хийх ёстой. Утасны їзїїрїїд тєслийн дагуу
тэмдэглээтэй байвал зохино.

5.5.5. Єргєлтийн бїхээг дэх гїйдэл дамжуулах хэсгїїд, тїїнчлэн тэнцїїлэх ачаанд баривч-
таслуур тавьсан бол эдгээрийн угсралтыг резинэн ба ижил чанарын тусгаарлагатай гуурсан (уян)
хийцтэй 0,75 мм2 огтлолтой зэс судал бїхий зєєлєн утас, кабелиар гїйцэтгэвэл зохино. Гїйдэл
дамжуулагчийн гуурсанд нийт ашиглах гэж байгаа судлын 5 % буюу хоёроос багагїй судлыг
бэлтгэлд їлдээвэл зохино.

Машины байр (єрєє)-ын цахилгаан тоноглол
ба хамгаалалт

5.5.6. Цахилгаан машинуудын суурь, их биений хоорондох, мєн цахилгаан машин ба
барилгын хэсэг, эсвэл машины танхим дахь тоноглолын хорондох їйлчилгээний єнгєрєх хэсэг
(гудам)-ийн єргєн нь бага даацын (160 кг хїртэл) єргєвч (лифт)-ийн байрнаас бусад нєхцєлд 1 м-
ээс багагїй байвал зохино. Гудмын нарийсах хэсэгт машины овроос байрны бїтээц хїртлэх зай нь
0,6 м хїртэл багасч болно. Їзлэг, їйлчилгээ хийх шаардлагагїй машины талаас энэ зайг
баримтлахгїй байж болно.

5.5.7. Машины байранд байх їйлчилгээний гудам нь дараахи шаардлагыг хангасан байх
ёстой. Тухайлбал:

* удирдлагын самбар (щит)-ын ардуур ба
урьд талаарх їйлчилгээний гудамын єргєн нь 0,75 м зайтай байвал зохино. Удирдлагын самбарын
єргєн нь 1 м-ээс ихгїй байх нєхцєлд хоёр талаас нь самбарт хїрэх боломжтой бол самбарын ар
талаас машины байрны хана хїртлэх зайг 0,2 м; єргєн нь 1 м-ээс илїї байх нєхцєлд зєвхєн хажуу
талаас нь самбарт хїрэх боломжтой бол 0,5 м хїртэл багасгах; цахилгаан аппаратын угсралт ба
тїїнд холбох утсыг зєвхєн нїїрэн талаас нь хийх боломжтой бол удирдлагын самбарыг хананд
шууд тогтоох буюу самбар удирдлагын аппараттай хамт орох цїнхэлд байрлуулж болно;

* нэг талаараа єнгєрєлттэй 2 м хїртэл єндєрт тавигдах хашлагагїй, тусгаарлагагїй гїйдэл
дамжуулах хэсгээс хана болон гудмын нєгєє талд байгаа хашлагатай буюу тусгаарлага бїхий
гїйдэл дамжуулах хэсэгт суурилагдах тоноглол, хїртлэх зай нь 0,75 м-ээс багагїй байх;

* тал бїрээрээ єнгєрєлттэй 2 м хїртэл
єндєрт тавигдсан хашлага, хаалтгїй гїйдэл дамжуулах хэсгийн хоорондох зай нь 1,2 м-ээс багагїй
байх ёстой.

5.5.8. Лифт бїрийн удирдлагын самбарт анхдагч хїчний хэлхээ ба удирдлагын хэлхээг
таслах аппарат, хэрэгсэл тавих ёстой. Машины єрєєний орох хаалганы дэргэд бїх лифтийн
цахилгаан хэрэгслийн хїчдэлийг салгах оруулгын аппарат суурилуулбал зохино. Машины байрны
орох хаалганы хэсэгт 1 м-ээс багагїй чєлєєтэй гудам зай авч їзэх ёстой.

5.5.9. Лифт ба лифтийн бїлэг тєхєєрємжийн анхдагч хэлхээ ба удирдлагын хэлхээнд
дїрмийн 3.1 бїлэгт заасан хамгаалах хэрэгслийг авч їзэх ёстой. Цахилгаан машины хувиргуур

БЇЛЭГ 5. ЦАХИЛГААН ХЇЧНИЙ ТЄХЄЄРЄМЖ, ЦАХИЛГААНЫ БАЙР 302

БД 43-101-03

бїхий лифтийн цахилгаан хєдєлгїїрт їргэлжилсэн хэт ачааллын ба богино залгааны автомат
хамгаалалт тусгаж єгвєл зохино.

Гэрэлтїїлэг ба газардуулга

5.5.10. Бїх тєрлийн лифтийн тууш хаалт, хашилт бїхий бїхээг, худаг, тїїнчлэн машины
єрєє, дээд блокийн байр, хаалганы ємнєх талбай, уурхай, лифтэнд очих, єнгєрєх хэсэг ба гудам
зэргийг суурин цахилгаан гэрэлтїїлгээр тоноглосон байвал зохино.

Бїхээгний гэрэлтїїлгээс бусад цахилгаан гэрэлтїїлгийн тэжээлийг байшингийн
гэрэлтїїлгийн дотоод сїлжээнээс єгєх ёстой. Автомат хаалга бїхий єргїїрийн гїн худагны
гэрэлтїїлгийг бїхээгт нэг чийдэн, бїхээгний єргїїрийн доор нэг чийдэн тавих зарчмаар
хэрэгжїїлэх нь зїйтэй. Худагт тавих чийдэнгийн гэрэлтэц (гэрэлтлэг) нь 5 лк-аас багагїй байх
ёстой. Худаг шиллэсэн ба хязгаарлах торон хашлагатай нєхцєлд хэрэв гадаад гэрэлтїїлэг нь
худагны дотор хїрэлцээтэй тусч байвал суурин гэрэлтїїлэг тавих шаардлагагїй. Машины байр ба
дээд блокийн єрєє, мєн бїхээгний дээвэрт 42 В-оос дээшгїй хїчдэлтэй зєєврийн чийдэн залгах нэг
буюу тїїнээс дээш тооны зориулалтын шигтгїїрт залгавч (розетка, socket) хийж єгнє.

5.5.11. Цахилгаан хєдєлгїїрийн анхдагч хэлхээнээс гэрэлтїїлгийн тэжээл авсан бол
бїхээгний ба худагны чийдэнг лифтийн цахилгаан хєдєлгїїрийн оруулгын залгуур (рубильник) ба
автомат таслуурын ємнєх хэсгээс залгаж єгвєл зохино. Хэрэв бїхээгт 42 В хїртлэх хїчдэл бїхий
бэлтгэл гэрэлтїїлэгтэй бол бїхээгний гол гэрэлтїїлгийг залгуур ба автомат таслуурын дараа нь
залгахыг зєвшєєрнє. Бїхээг ба худагны гэрэлтїїлгийн таслуур нь машины байранд суурилагдах
ёстой. Хєдєлгєєнт шал бїхий зорчигчдын лифтийн гэрэлтїїлэг нь худагны хаалга нээлттэй їед
залгагдах, бїхээгнээс зорчигчид гарсаны дараа худагны хаалга хаагдахад таслагдах зарчимтай
байж болно. Мєн тїїнчлэн лифтийг ажилд оруулах алсын удирдлагын зориулалттай шилжїїлэх
таслуурыг бїхээгний гэрэлтїїлэгт ашиглаж болно. Энэхїї шилжїїлэх таслуур нь їндсэн буух
давхарт хаалттай шїїгээнд суурилах ба бїхээгний гэрэлтїїлэг нь лифтийг ажилд залгахтай нэгэн
зэрэг асч, таслахад нэгэн зэрэг унтардаг байвал зохино.

5.5.12. Лифт, єргїїрийн газардуулга нь бїлэг 1.6-ийн болон дараах шаардлагыг хангаж
байвал зохино. Тухайлбал,

* дуу- чичиргээ тусгаарлах сууринд
суурилах цахилгаан машин ба аппарат хэрэгслийн газардуулгыг уян (зєєлєн) утсаар хийх;

* бїхээгний газардуулгын хувьд кабелийн
буюу гїйдэл дамжуулах утасны аль нэгэн судлыг ашигласан байх; нэмэгдэл газардуулга хийхдээ
дамжуулах утасны экран бїрхїїл, кабелийн даацын хэц, тїїнчлэн бїхээгний даацын ган трос (хэц)-
ыг ашиглах.

* бїхээгний ба тэнцїїлэх ачааны (даацын)
металл чиглїїр, худагны хашлаганы метал бїтээц зэргийг заавал газардуулах.

Удирдлагын авалцаагїй аппарат, хэрэгслийг
суурилуулах

5.5.13. Лифтийн удирдлаганд авалцаагїй (логик) аппарат, хэрэгсэлийг бїлэг єргїїр,
лифтийн хувьд єргєн хэрэглэх ба 5.5.13-5.5.15-д заасан энэхїї нийлмэл систем нь удирдлагын
биеэ даасан блокуудаас тогтоно. Тухайлбал,

* лифт бїрийг єєр лифтийн їйл

ажиллагаа, байдлаас їл хамаарах биеэ даасан бїлэг-блокоор удирдагдах,

* бусад лифтийн ажиллагаанд

нєлєєлєхгїй, байдлаар лифтийн удирдлагын блокоос хурдан салах боломжтой байх.

5.5.14. Логик (электрон) элемент бїхий удирдлагын системийн тэжээлийн блок нь богино
залгалтын гїйдлээс, хэт ачааллаас ба гарах хїчдлийн бууралтаас дохиолох ба таслах
хамгаалалтай байвал зохино. Хамгаалалт нь гаралтын нэг хэлхээнд богино залгалт, хэт ачаалал
ба хїчдэл буурахад тэжээлийн блокийн гаралтын бїх хэлхээ таслагдахаар хийгдсэн байх ёстой.
Хэрэв логик элемент бїхий удирдлагын системийн ерєнхий цэг нь газардуулагдаагїй бол

БЇЛЭГ 5. ЦАХИЛГААН ХЇЧНИЙ ТЄХЄЄРЄМЖ, ЦАХИЛГААНЫ БАЙР 303

БД 43-101-03

тэжээлийн блок-д гаралтын хэлхээ бїрт газардлагын хяналтын систем, холбогдох дохиоллыг авч
їзэх шаардлагатай. Тэжээлийн блок нь алсын зайнаас таслах, залгах зарчимтай байвал зохино.
Тусгай удирдлагын блок бїрээс цуглах лифтийн удирдлагын станцыг їндсэн дохиоллыг хїлээн
авах, энэ дохиоллыг хянах, хэмжїїрийн багажийн хавчаарт холбогдох зэргийг заах, хянах аппарат,
хэрэгслээр хангасан байвал зохино.

5.5.15. Хэлхээний товчлуур, удирдлагын тїлхїїр ба тєгсгєлийн таслуурууд нь тус тусдаа
(гальваник) биеэ даасан байх хэрэгтэй. Удирдлагын ба иж бїрэн тєхєєрємжийн станцыг
дамжуурга, кабель болон оролтын залгууруудад чєлєєтэй хїрч болохоор хийсэн байвал зохино.
Удирдлагын станцыг шїїгээнд байрлуулахдаа дохиоллынхоос бусад ямар нэгэн аппарат
байрлуулахгїй байвал зохино. 220 В ба тїїнээс дээш хїчдэлтэй хэлхээ нь тїїнээс доош хїчдэлийн
авалцаагїй элемент бїхий удирдлагын хэлхээнээс тусдаа, тусгай хийцийн хавчуур, эсвэл салмал
авалцаатай холбогчтой байвал зохино.

5.6. КОНДЕНСАТОРЫН ТЄХЄЄРЄМЖ

Хэрэглэх хїрээ ба тодорхойлолт

5.6.1. Дїрмийн энэхїї бїлэг нь цахилгаан тоног тєхєєрємжийн (реактив) хуурмаг чадлыг
тэгштгэх, хїчдлийг тохируулах зориулалттайгаар хувьсах гїйдлийн 50 Гц-ийн їелзэл бїхий
цахилгаан хангамжийн системд нєлєєлгийн элементтэй зэрэгцээ холбогдох 220 (500) кВ хїртлэх
хїчдлийн конденсатор (хуримтлуур)-ын тєхєєрємжинд хамааралтай (бїлэг 4.1 ба 4.2) болно.

Бїлэг нь єндєр хїчдлийн шугамын дагуу компенсац хийх, шїїлтїїрийн зориулалттай бусад
тєрлийн конденсаторын тєхєєрємжинд хамааралгїй болно. 1 кВ хїртэл болон тїїнээс дээш
хїчдлийн комденсаторын тєхєєрємж нь 4.1 ба 4.2 бїлэгт заасан шаардлагыг хангасан байх ёстой.

5.6.2. Нэг ба хэд хэдэн конденсатор ба тїїний сїлжээнд холбогдох туслах цахилгаан
тоноглол: таслуур, салгуур, цахилах эсэргїїцэл, тохируулгын ба хамгаалалтын тоноглол зэргээс
бїрдэл болох цахилгаан байгууламжыг конденсаторын тєхєєрємж гэнэ. Цахилгаанаар
хоорондоо холбоо бїхий нэгж конденсаторын бїлгийг конденсаторын нэгдїїр (батарей, battery)
гэнэ. Хэд хэдэн конденсаторын элементийг нэг их биенд нэгтгэн холбож, гаргалга гаргасан бол
нэгж конденсатор гэнэ. Хєндийрїїлгээр тусгаарлагдах гїйдэл дамжуулах (электрод) хїрээтэй,
конденсаторын зайлшгїй хэсгийг конденсаторын элемент гэнэ. Зэрэгцээ холбогдсон
конденсаторуудаас тогтсон батарейн хэсгийг батарейн фаз дахь конденсаторуудын зэрэгцээ-цуваа
холболтын їеийн конденсаторын цуваа (эгнээ) гэж нэрлэнэ.

Цахилгаан холболтын бїдїївч ба
тєхєєрємжийг сонгох

5.6.3. Конденсаторын тєхєєрємжийг зєвхєн конденсаторыг залгаж, салгах зориулалттай
аппарат хэрэгсэлээр, эсвэл хїчний трансформатор, асинхрон цахилгаан хєдєлгїїр бїхий ерєнхий
сэлгэн-залгалтын тоноглолоор дамжуулан сїлжээнд холбоно. Энэ бїдїївч нь дурын хїчдэлтэй
конденсаторын тєхєєрємжийн хувьд хэрэглэж болно.

5.6.4. 10 кВ-оос дээш хїчдэлтэй конденсаторын тєхєєрємжийг нэг фазын конденсаторыг
цуваа ба зэрэгцээ холбох замаар баттарей байдлаар бїрдїїлнэ. Цуваа эгнээнд холбогдох
конденсаторын тоог ажлын хэвийн горимын їед конденсаторын гїйдлийн ачаалал нь тогтоосон
утгаасаа илїї гарахааргїй байхаар сонгох нь зїйтэй. Эгнээнд тавих конденсаторын тоог
тэдгээрийн аль нэгний нь гал хамгаалуур шатсан тохиолдолд эгнээний їлдсэн конденсаторын
хїчдэл нь тогтоосон хїчдлээсээ 110%-оос илїї гарахааргїй байвал зохино.

5.6.5. 10 кВ ба тїїнээс доош хїчдэлтэй конденсаторын батарейг дїрмийн дагуу тїїний
тогтоосон хїчдэл нь сїлжээний хэвийн хїчдэлтэй тохирч байх нєхцєлєєр авах ёстой. Энэ нєхцєлд
нэгж конденсаторын тєхєєрємжийг тогтоосон хїчдэлтэй нь харьцуулахад 110 % -оос ихгїй
хїчдэлтэй їргэлжийн ажлын горимд ажиллахыг зєвшєєрнє. Гурван фазын батарейд нэг фазын

БЇЛЭГ 5. ЦАХИЛГААН ХЇЧНИЙ ТЄХЄЄРЄМЖ, ЦАХИЛГААНЫ БАЙР 304

БД 43-101-03

конденсаторыг гурвалжин буюу одон холболтоор холбоно. Гурван фазын батарейн фаз бїрд
конденсаторуудыг цуваа, зэрэгцээ-цуваа байдлаар холбож болно.

5.6.6. Конденсаторын батарейн таслуурыг сонгохдоо зэрэгцээ холбогдсон (ерєнхий шинд)
конденсаторын батарей байгаа эсэхийг тодоруулж, шаардлагатай бол батарейг залгах агшинд
гїйдлийн огцом єєрчлєлт (їсрэлт)-ийг бууруулах байгууламж хийж єгвєл зохино. Конденсаторын
батарейн салгуур нь батарейн талдаа газардуулгын хутгатай, тэр нь єєрийн салгавчаар
хориглогдсон байвал зохино. Мєн конденсаторын батарейн салгуур (рубильник) нь батарейн
таслууртай харилцан хориг хийгдсэн байвал зохино.

5.6.7. Конденсаторын батарей нь цахилах хэрэгсэл, эсэргїїцэлээр тоноглогдох ёстой.
Конденсаторын батарей, конденсатор нь єєртєє цэнэг шавхалтыг эсэргїїцэлтэй байна. Хэрэв нэгж
конденсатор буюу конденсаторын цуваа эгнээнд байнгын цахилах тєхєєрємж залгагдсан байвал
суулгамал цахилах эсэргїїцэлгїй конденсаторын тєхєєрємж тавьж болно. 1 кВ хїртэл хїчдэлтэй
конденсаторын батарей нь трансформатораар дамжин сїлжээнд холбогдсон, батарей ба
трансформаторын хооронд сэлгэн-залгалтын аппарат, хэрэгсэл тавигдаагїй бол цахилалтын
тєхєєрємж тавих шаардлагагїй.

Цахилалтын тєхєєрємжийн оронд дараах тєхєєрємжийг ашиглаж болно. Їїнд:
· тухайн конденсаторын тєхєєрємж нь 1 кВ-оос дээш хїчдэлтэй бол хїчдлийн
трансформатор, эсвэл идэвхтэй-нєлєєлгийн эсэргїїцлийн тєхєєрємж;
· 1 кВ хїртэл доош хїчдэлтэй бол идэвхтэй буюу идэвхтэй -эсэргїїцлийн тєхєєрємж сонгож
тавих нь зїйтэй.
Хуурмаг ачааллын хувьсах график бїхий цахилгаан сїлжээний ажлын горимыг хэмнэлттэй
зохион байгуулах їїднээс конденсаторын тєхєєрємжийн чадлыг автоматаар тохируулах, є.х.
тїїнийг бїхэлд нь буюу хэсэгчлэн тасалж, залгах програмчилсан хэрэгсэл тавих нь чухал болно.
Конденсаторын батарейн хэлхээн дэх аппарат, хэрэгсэл ба гїйдэл дамжуулах хэсгийг батарейн
тогтоосон гїйдлийн 130 %-ээс ихгїй їргэлжийн гїйдлийг даахаар сонгож авах ёстой.

Хамгаалалт

5.6.8. Конденсаторын тєхєєрємж нь бїхэлдээ хугацааны хїлээлгэгїй таслах їйлчилгээ
бїхий богино залгалтын гїйдлийн хамгаалалттай байх ёстой. Хамгаалалтыг конденсаторыг залгах
їеийн ачааллын гїйдэл, хэт хїчдлийн їеийн гїйдлийн єєрчлєлт (ихсэлт)-єєр тохируулах ёстой.

5.6.9. Конденсаторын тєхєєрємж нь бїхэлдээ сїлжээн дэх хїчдэлийн жинхэнэ утга нь
тогтоосон хэмжээнээс хэт ихсэх їед батарейг таслах хїчдлийн ихсэлтийн хамгаалалттай байх
ёстой. Тєхєєрємжийг таслахдаа 3-5 минутын хугацааны хїлээлгийн дараа гїйцэтгэвэл зохино.
Конденсаторын тєхєєрємжийг дахин залгахдаа тїїнийг тасалсанаас хойш 5 минутаас эрт биш
хугацааны дараа хїчдэл буурч хэвийн утгандаа хїрэх нєхцєлд гїйцэтгэх ёстой. Хэрэв батарей нь
хэлхээнйи хїчдлийн хамгийн их боломжит утгаар, є.х. нэгж конденсатор дахь хїчдэл нэмэгдэж
хїчдлийн тогтоосон хэмжээ нь 110 % -оос хэтрэхгїй бол заавал хамгаалалт тавих шаардлагагїй.
Конденсаторт дээд гармоникийн гїйдлийн хэт ачаалал болох боломжтой, нэгж конденсатор дахь
гїйдлийн жинхэнэ утга нь тогтоосон хэмжээнээс 130 %-иас дээш хэтрэх бол конденсаторын
тєхєєрємжд хїлээлгийн хугацаатай таслах реле-хамгаалалт авч їзэх нь зїйтэй.

5.6.10. Хоёр ба тїїнээс дээш зэрэгцээ салаалга байвал конденсаторын батарейд салааны
гїйдлийн тэнцэтгэл алдагдах їед таслах хамгаалалт хэрэглэж болох юм. Зэрэгцээ ба цуваа
залгагдсан конденсатор бїхий конденсаторын батарейнд конденсатор бїр нь 1,05 кВ-оос дээш
хїчдэлтэй бол конденсаторын нэвтрэлт (нэвт цохилт)-ийн їед ажиллах гадны гал хамгаалуураар
тоноглох нь зїйтэй. Конденсатор нь 1,05 кВ-оос доош хїчдэлтэй бол их биеийн дотор секц бїрд нэг
нэгээр суулгасан бєгєєд тухайн секцийн нэвтжилтийн їед ажиллах гал хамгаалуур тавьж єгнє.

5.6.11. Хэд хэдэн секц (бїлэг) бїхий цахилгаан холболтын бїдїївчтэй батарейны хувьд
конденсаторын тєхєєрємжийн бїхэлд нь тавьсан хамгаалалтаас їл хамааран секц бїрд нь богино
залгааны гїйдлийн хамгаалалт хийж єгвєл зохино. Харин нэгж конденсатор бїр нь гадны ба
суулгамал гал хамгаалууртай бол бїлгийн (секцийн) ийм тєрлийн хамгаалалт шаардлагагїй.
Секцийн хамгаалуур нь сїлжээний тухайн цэг дэх богино залгааны гїйдлийн хамгийн их ба хамгийн
бага утгын їед секцийг найдвартай таслах ёстой. Кондесаторын батарей ба гал хамгаалуурын
цахилгаан холболтын бїдїївч нь аль нэг конденсаторын тусгаарлага гэмтэхэд бусад ажилд байгаа
конденсаторын хїчдэл нь байж болох їргэлжийн зєвшєєрєгдєх хэмжээнээс дээш гарахгїй,
тэдгээрийн их биед эвдрэл гарахгїй, батарейг бїхэлд нь таслахгїй байхаар хийгдсэн байвал

БЇЛЭГ 5. ЦАХИЛГААН ХЇЧНИЙ ТЄХЄЄРЄМЖ, ЦАХИЛГААНЫ БАЙР 305

БД 43-101-03

зохино. 1 кВ ба тїїнээс дээш хїчдлийн конденсаторын хамгаалалтанд богино залгалтын гїйдлийн
утгыг хязгаарлах гал хамгаалуур хэрэглэх ёстой.

5.6.12. Аянгын хэт хїчдэлээс конденсаторын тєхєєрємжийг хамгаалах хамгаалалт нь 4.2-р
бїлэгт заагдсан нєхцєл ба арга хэмжээнїїдийг тусгасан байх ёстой. Мєн “Барилга байгууламжийн
аянга хамгаалалтын тєхєєрємжийн зураг тєсєл зохиох заавар” СН-305-87-ыг мєрдвєл зохино.

Цахилгаан хэмжїїр

5.6.13. Конденсаторын тєхєєрємжїїдийн фазын багтаамжийг фаз бїрийн гїйдлийг хэмжих
байнгын тєхєєрємжєєр хянаж байх ёстой. 400 квар хїртэл чадалтай конденсаторын тєхєєрємжинд
зєвхєн нэг фазад нь гїйдэл хэмжихийг зєвшєєрнє. Сїлжээнд єгєх конденсаторын реактив энергийг
1.5-р бїлэгт заасан шаардлагын дагуу тооцно.

Конденсаторыг байрлуулах

5.6.14. Конденсаторын тєхєєрємжийн бїтээц, хийц нь хїрээлэх орчны нєхцєлтэй тохируулж
хийгдсэн байвал зохино. Нийт тосны жин нь 600 кг-аас дээш бол тєхєєрємжийг галын даацын
шаардлагын дагуу (4.2.48-ын шаардлагыг хангаж байхаар) гадагшаа хаалгатай тусгай байранд
байрлуулах ёстой. Нийт тос нь 600 кг-аас ихгїй жинтэй конденсаторын тєхєєрємж, тїїнчлэн
шатдаггїй шингэн бїхий конденсаторын тєхєєрємжийг 1 кВ хїртлэх ба тїїнээс дээших хїчдлийн
хуваарилах байгууламжинд байрлуулж болно. Нийт тосны жин нь 600 кг-аас их ба хїчдэл нь 1 кВ-
оос дээш конденсаторын тєхєєрємжийг байрын дотор байрлуулахдаа тосны нийт жингийн 20%-д
тооцоологдсон байх бєгєєд 4.2-р бїлэгт заагдсан шаардлагыг хангасан тос хїлээн авах савыг
конденсаторын тєхєєрємжийн дор байрлуулах ёстой. Гадаа байрлуулсан їед конденсаторын
тєхєєрємжийн доорх тос хїлээн авах тєхєєрємж хийх шаардлагагїй.

5.6.15. Ердийн байранд тавигдах конденсаторын тєхєєрємж нь торон хаалт буюу хамгаалах
хашлагатай байх ёстой. Тїїнчлэн конденсаторын их биеийн бин битїї (битїїмжтэй) байдал
алдагдсан тохиолдолд кабелийн суваг ба шаланд синтетик шингэн гоожихгїй, байрнаас шингэний
уурыг зайлуулах боломжтой байхаар тєхєєрємжлєгдсєн байх ёстой.

5.6.16. Нэгж конденсаторуудын хоорондох зай нь 50 мм-ээс багагїй байх ба тїїнийг
хєргєлтийн нєхцєл, тусгаарлах зайн хэмжээтэй уялдуулан сонгоно. Конденсаторын гаднах гал
хамгаалуурын шатсан эсэхийг заагч нь батарейн ажиллаж байх їед їзэх боломжтой байх ёстой.
Конденсатортай хамт нэгэн байранд тїїнтэй холбогдох цахилалтын эсэргїїцэл, салгуур, ачаалал
таслуур, бага эзэлхїїнтэй (тосон) таслуур, хэмжїїрийн трансформатор зэргийг байрлуулж болно.

5.6.17. Конденсаторыг хїрээлж байгаа агаарын температур нь стандартаар буюу тухайн
конденсаторын техникийн нєхцєлєєр тогтоогдсон дээд ба доод хязгаараас хэтрэхгїй байх ёстой.
Конденсаторын тєхєєрємжийн байр буюу шїїгээ нь тусдаа ердийн салхилуурын системтэй байх ба
хэрэв энэ нь байран дахь температурыг зєвшєєрєгдєх хамгийн их температур хїртэл бууруулж
чадахгїй байвал хиймэл салхилуур хэрэглэх нь зїйтэй. Гадаа байрлах конденсаторт нарны
їйлчилгээг радиацын хортой їйлчилгээ хамгийн бага байхаар тооцож байрлуулах хэрэгтэй.

5.6.18. Конденсаторын гаргалгыг ба тэдгээрийг шинд холбохдоо зєєлєн (уян) залгаасаар
гїйцэтгэх ёстой. Конденсаторын тєхєєрємжийн ажлын їед хїчдэлтэй болох магадлалтай даацын
металл бїтээцийг газардуулах арга хэмжээ авах нь зїйтэй.

5.6.19. Тос дїїргэмэл конденсаторыг гадаа байрлуулахдаа галын аюулгїйн шаардлагын
дагуу нэг бїр нь 30 МВар-аас хэтрэхгїй чадалтай бїлэг болгох ба улмаар нэг конденсаторын
бїлгийн хоорондох зай нь 4 м-ээс багагїй, тєрєл бїрийн конденсаторын бїлгїїдийн хооронд 6 м-
ээс багагїй байвал зохино. Конденсаторын батарейг хэсэгчлэн хуваахдаа хэсэг тус бїр дээр бусад
нь залгагдсан їед аюулгїй ажиллагааг хангасан байвал зохино. Конденсаторын тєхєєрємжинд
тїїний ажлын їед хїчдэлтэй байж болох металл хийцийг газардуулах хэрэгслийг авч їзсэн байх
ёстой.

БЇЛЭГ 5. ЦАХИЛГААН ХЇЧНИЙ ТЄХЄЄРЄМЖ, ЦАХИЛГААНЫ БАЙР 306

БД 43-101-03

БЇЛЭГ 6. ЦАХИЛГААН ГЭРЭЛТЇЇЛЭГ БА ОРОН СУУЦ, ОЛОН НИЙТИЙН
БАЙГУУЛАМЖИЙН ЦАХИЛГААН ТЄХЄЄРЄМЖ

6.1. ЦАХИЛГААН ГЭРЭЛТЇЇЛЭГ

Хэрэглэх хїрээ, тодорхойлолт

6.1.1. Дїрмийн энэхїї бїлэгт хот, аймаг, сумын тєв, суурин газар, їйлдвэрийн болон
захиргааны дэвсгэр нутгийн гаднах гэрэлтїїлгийн байгууламж ба байшин, барилгын цахилгаан
гэрэлтїїлгийг тавих, хїн амыг эрїїлжїїлэх байнгын ажиллагаатай хэт-ягаан туяаны тєхєєрєг,
гэрлэн реклам-чимэглэл ба тэмдэгтийг тавих асуудал хамаарагдана. Орон сууц, олон нийтийн
барилга, їзвэр, їйлчилгээний газар болон клуб, спортын байгууламжийн цахилгаан тоног
тєхєєрємжийг суурилуулах асуудал нь мєн энэ бїлэгт хамааралтай бєгєєд тэсрэх аюултай ба
галын аюултай бїсэд тавигдах цахилгаан тоног тєхєєрємжїїдийн хувьд энэ бїлгээс гадна 7.1, 7.2,
6.3, 6.4-р бїлэгт єгєгдєх шаардлагууд давхар биелэгдэж байх ёстой.

6.1.2. Цахилгаан гэрэлтїїлгийн энэхїї бїлэгт дараах нэр томъёо, тайлбар,
тодорхойлолтуудыг авч їзнэ. Їїнд:

· Дэд єртєєний хуваарилах байгууламжаас буюу ЦДАШ-ын салбарлалтаас оруулгын
байгууламж (ОБ), оруулгын хуваарилах байгууламж (ОХБ), гол хуваарилах щит (ГХЩ) хїртэлх
сїлжээг (гэрэлтїїлэг) тэжээлийн сїлжээ гэнэ.

· ОБ, ОХБ, ГХЩ-ээс гаднах гэрэлтїїлгийн тэжээлийн хуваарилах пункт ба самбар хїртлэх
сїлжээг хуваарилах сїлжээ гэнэ.

· Самбараас гэрэлтїїр, шигтгэвчийн розетк, бусад цахилгаан хэрэгсэл хїртлэх сїлжээг
бїлгийн сїлжээ гэнэ.

· Гаднах гэрэлтїїрийн бїлгийн сїлжээг тэжээлийн эх їїсвэрт холбох зориулалттай
цахилгаан хуваарилах байгууламжийн тєхєєргийн бїрдэлийг гадна гэрэлтїїлгийн пункт (ГГП)
гэнэ.

· Гаднах гэрэлтїїрийн хуваарилах ба тэжээх сїлжээний шєнийн цагт тасалдаггїй (автомат
удирдлагатай) фазыг шєнийн горимын фаз гэнэ.

· Гаднах гэрэлтїїрийн (нэг хэсэг) бїлэг сїлжээний хэсгїїдийг автоматаар дараалан залгах
(таслах) їїрэг гїйцэтгэх системийг гадна гэрэлтїїлгийн багцаар нь удирдах систем гэнэ.

· Гэрэлтїїр тїїнд суулгасан авалцаа (контакт)-ны хавчаар, клемм буюу сїлжээнд холбох
салмал шигтгїїрээс гэрэлтїїлгийн аппарат ба чийдэнгийн патрон хїртлэх гэрэлтїїрийн доторх
цахилгааны утсыг гэрэлтїїрийн тэжээлийн утас гэнэ.

Ерєнхий шаардлага

6.1.3. Цахилгаан гэрэлтїїлгийн зориулалтаар нам даралтын цахилалт (люминесцентны)-ын
ламп, єндєр даралт (галогены, ДРИ, ДРИЗ; натрийн, ДНаТ; ксеноновын ДКсТ, ДКсТЛ, мєнгєн уст-
вольфрамын ба мєнгєн усны, ДРЛ)-ын цахилалтын лампыг тус тус хэрэглэнэ. Улайсах ламп
(чийдэн)-ыг хэрэглэхийг зєвшєєрнє. Дотоод гэрэлтїїлгийн зориулалтаар ашиглах ксеноны лампыг
тавихдаа удаан хугацаагаар хїмїїс байх байранд хэвтээ талбай дахь гэрэлтїїлгийн хэмжээ нь 150
лк-ээс хэтрэхээргїй, краны машинистын байрыг гялбалтаас халхлах арга хэмжээ авсаны їндсэн
дэр хэрэгжїїлбэл зохино. Хийн цахилалтын дэнлїїнд радио шуугианыг бууруулах хамгаалалтын

БЇЛЭГ 6. ЦАХИЛГААН ГЭРЭЛТЇЇЛЭГ БА ТУСГАЙ ЗОРИУЛАЛТЫН 307
ЦАХИЛГААН ТОНОГ ТЄХЄЄРЄМЖ

БД 43-101-03

тєхєєрємж тавигдсан байх ёстой. Гэрэлтїїлгийн хэрэгсэлд люминецентийн лампыг хэрэглэхдээ
ердийн гэрэлтїїлгийн хувьд дараах нєхцєлийг хангасан байх ёстой. Їїнд:

1. Хїрээлэх орчины температур нь +5°С-ээс доош байхааргїй,
2. Гэрэлтїїлгийн хэрэгсэлийн хїчдэл нь тогтоогдсон хэвийн хїчдэлийн 90 %-иас багагїй
байх.
Аваарийн гэрэлтїїлэгт улайсах ламп ба люминесцентны ламп бїхий гэрэлїїрийг хэрэглэхийг
зєвшєєрнє. Єндєр даралтын цахилалтын лампыг эгшин зуурын асаалгатай ба дахин асаах
тєхєєрєгтэй бол хэрэглэж болно.
Їйлдвэрлэлийн байрны гэрэлтїїлэгт хосолсон гэрэлтїїлгийн систем, эсвэл нэг ерєнхий
гэрэлтїїлгийг; їйлдвэрлэлийн бус байранд ихэвчлэн ерєнхий гэрэлтїїлгийг тус тус хэрэглэх нь
зїйтэй.

6.1.4. Дотор ба гадна талын ерєнхий гэрэлтїїлэх хэрэгсэлийн тэжээлд хувьсах ба тогтмол
гїйдлийн ихэвчлэн 220 В-оос ихгїй хїчдлийг хэрэглэх ёстой. Хэт аюултай биш байранд бїх суурин
гэрэлтїїлгийн хэрэгсэл (гэрэлтїїр)-ийг тїїний тавигдах єндрєєс їл хамааруулан 220 В-ын
хїчдэлийг хэрэглэнэ. Гадна ба дотор тавигдах ерєнхий гэрэлтїїлгийн хэрэгсэлд дараах нєхцєлийг
хангасан тохиолдолд 380 В-ын хїчдэлийг хэрэглэж болно. Їїнд:

1. Гэрэлтїїлэх хэрэгсэлийн оруулга нь хамааралгїй, тухайн тєхєєрємжинд суугдаагїй,
асаалт-тохируулгын тєхєєрєг (АТТ) нь 660 В-оос багагїй хїчдэлийн тусгаарлагатай утас ба
кабелиар гїйцэтгэх нєхцєлд,

2. Хоёр ба гурван утастай гэрэлтїїлгийн багаж, хэрэгсэлийн оруулганд 660/380 В-ийн янз
бїрийн фазын системийг зєвшєєрєх (байхгїй)-гїй нєхцєлд.

6.1.5. Онцгой ба хэт аюултай байранд ерєнхий зориулалтын гэрэлтїїрийг шалнаас буюу
їйлчилгээний тавцангаас 2.5 м-ээс багагїй єндєрт тавигдахаар бол хамгаалалтын 0 ангилалын
гэрэлтїїрийг авч болохгїй, харин хамгаалалтын 2 ба 3 ангилалын гэрэлтїїрийг авах нь зїйтэй.

Хамгаалалтын 1 ангилалын гэрэлтїїрийг авах нєхцєлд тїїний хэлхээнд 30 мА хїртэлх
гїйдэлд ажиллах нэг фазын хамгаалалт (УЗО) хийгдэх ёстой. Энэхїї заалт нь цахилгаан краны
їйлчилгээний зориулалттай гэрэлтїїрт хамаарахгїй. Энэ тохиолдолд гэрэлтїїрээс краны гїїрний
шал хїртлэх зай нь 1.8 м-ээс багагїй буюу гэрэлтїїр нь тїїний хучилтын фермийн доод бїснээс
доош зїїгдсэн байх ёстой. Энэхїї гэрэлтїїрийн їйлчилгээг кранаас аюулгїйн техникийн
шаардлагын дагуу гїйцэтгэвэл зохино.

6.1.6. Барилгын нїїрэн тал, баримал, монумент, зїлэгний гэрэлтїїлгийг тавихдаа газрын
гадаргуугаас буюу їйлчилгээний талбайгаас 2.5 м-ийн доор тавигдах гэрэлтїїлгийн хэрэгсэлийн
хамгаалалтын зэрэг нь IP54-єєс багагїй байх нєхцєлд 380 В хїртлэх хїчдлийг хэрэглэж болно.
Фонтан ба бассейны гэрэлтїїлгийг тавихдаа усан доторх гэрэлтїїлгийн хэрэгсэлийн тэжээлийн
хэвийн (нэрэлсэн) хїчдэлийг 12 В-оос ихгїйгээр авбал зохино.

6.1.7. Улайсах ламп бїхий хэсэгчилсэн суурин хийцийн гэрэлтїїлгийн тэжээлд: хэрэв
нэмэгдїїлсэн аюулгїй байранд бол 220 В-оос дээшгїй, нэмэгдїїлсэн аюултай ба онцгой аюултай
байранд бол 50 В-оос дээшгїй хїчдлийг хэрэглэх ёстой. Нэмэгдїїлсэн ба онцгой аюултай байранд
гэрэлтїїлгийн зориулалтаар 220 В хїртлэх хїчдлийг хэрэглэхийг зєвшєєрєх боловч энэ
тохиолдолд (хэрэх) гїйдлийн алдагдах хэмжээг 30 мА хїрэхэд шугамыг хамгаалалтаар таслах,
эсвэл гэрэлтїїлэг бїрийг хуваагч трансформатор (хоёрдогч ороомогтой цахилгаан холбоогїй)
дамжуулан тавих нь зїйтэй.

Ерєнхий гэрэлтїїлгийн чийдэн, дэнгийн тэжээлд газардуулсан саармаг (нейтрал)-тай хувьсах
гїйдлийн сїлжээнд бол 380/220 В-оос ихгїй; тусгаарласан саармагтай хувьсах ба тогтмол гїйдлийн
сїлжээнд бол 220 В-оос ихгїй хїчдэл тус тус хэрэглэх нь зїйтэй.

Чийдэн бїр нь 220 В-оос дээшгїй хїчдэлтэй байх ба аюулгїй байрны суурин гэрэлтїїлэгт
тэдгээрийг байрлуулах єндрєєс їл хамааран энэ хїчдлийг хэрэглэж болно. Тусгай зориулалтын
чийдэн (380 В-ын ксеновын, мєнгєн усны ба натрын г.м.) ба тусгай бїдїївч бїхий хий-цахилалтын
чийдэнгийн асаалт-тохируулгын тєхєєрєг (АТТ) -ийн тэжээлд 220 В-оос дээш, боловч 380 В-оос
ихгїй хїчдэлийг; харин газардуулсан саармагтай 660/380 В-ын системийн фазын хїчдэлийг дараах
нєхцєл биелэгдсэн тохиолдолд хэрэглэхийг зєвшєєрнє. Їїнд:

1. Гэрэлтїїр ба асаалт-тохируулгын аппаратад 660 В-оос багагїй хїчдэлээр тооцсон
тусгаарлагатай зэс судал бїхий утас ба кабелиар оруулгыг хийгдэх,

2. Гэрэлтїїрт орж байгаа бїх фазын утас нь нэгэн зэрэг тасарч байх боломжийг хангасан
байх ёстой. Энэхїї шаардлага нь хэд хэдэн фазын хїчдэлийн 380/220 В-ын системийн холболтын
утас нь бїх тєрлийн ламп бїхий олон лампын гэрэлтїїрийн хувьд аюулгїй байранд тавигдах
гэрэлтїїрээс бусад бїх тохиолдолд хамаарагдана.

БЇЛЭГ 6. ЦАХИЛГААН ГЭРЭЛТЇЇЛЭГ БА ТУСГАЙ ЗОРИУЛАЛТЫН 308
ЦАХИЛГААН ТОНОГ ТЄХЄЄРЄМЖ

БД 43-101-03

3. Онцгой ба хэт аюултай байранд тавигдах гэрэлтїїр дээр тїїний хэрэглэх хїчдэл (380 В)-
ийг нь ялгагдахуйц байдлаар тэмдэглэсэн байх ёстой.

4. 660/380 В-ийн системийн єєр єєр фазын хоёр ба гурван утсыг нэг гэрэлтїїрийн оруулганд
хэрэглэхийг хориглоно.

Онцгой ба хэт аюултай байранд тїїний шалнаас буюу їйлчилгээний тавцангаас 2.5 м-ээс
бага єндєрт тавигдах ерєнхий гэрэлтїїлгийн улайсах, ДРЛ, ДРИ, натрын гэрэлтїїрийн лампанд
тусгай багаж хэрэгсэлгїйгээр хїрэх боломжгїй хийцтэй байх ба тємєр хоолой ба ханцуйвч,
гуурсанд сївлэх дамжуулах утас, хамгаалах бїрээстэй кабель ба хамгаалалттай утасаар хийсэн
оруулгатай байвал зохино. Эсвэл гэрэлтїїрийн тэжээлд 42 В-оос ихгїй хїчдэлийн улайсах лампыг
ашиглах нь зохистой. Энэ шаардлага нь цахилгааны єрєєний гэрэлтїїр, тїїнчлэн краны
зориулалтай, мэрэгшсэн ажилтан їйлчилгээ хийх талбайн гэрэлтїїрт хамаарахгїй.

Гїйдэл дамжуулах хэсэгт нь санамсаргїй хїрэлцэх нєхцєлгїй, 127-оос 220 В-ийн хїчдэл
бїхий люминесцентийн ламптай гэрэлтїїрийг шалнаас 2.5 м-ээс бага єндєрт тавихыг зєвшєєрнє.

6.1.8. Хэсэгчилсэн суурин гэрэлтїїлгийн улайсах чийдэнгийн тэжээлд хэрэв аюулгїй
байранд тавигдах бол 220 В-оос дээшгїй, аюултай ба онцгой аюултай байранд бол 42 В-оос
дээшгїй хїчдэл хэрэглэх нь зїйтэй. Онцгой тохиолдолд аваарийн гэрэлтїїлгийн бїрэлдэхїїнд орж,
аюултай байранд (онцгой аюултай бус) тавигдах хамааралгїй тэжээлийн эх їїсвэр бїхий тусгай
хийцийн чийдэнд 220 В хїртэл хїчдэл хэрэглэхийг зєвшєєрнє.

220 В-ын люменесценцийн чийдэнг тїїний гїйдэл дамжуулах хэсэгт санамсаргїй хїрэх
шїргэх боломжгїй нєхцєлд тухайлсан хэсэг газрын гэрэлтїїлэгт ашиглаж болно. Чийгтэй, онцгой
нойтон, халуун ба химийн идэвхтэй орчин бїхий байранд люменесценцийн чийдэнг зєвхєн тусгай
хийцийн бэхэлгээ тоноглол (арматур) ашиглан хэсэгчилсэн байршлын гэрэлтїїлэгт ашиглаж болно.
Тусгай зориулалтын арматур бїхий ДРЛ, ДРИ, ДРИЗ ба ДНаТ лампыг 220 В-оос ихгїй хїчдэлтэй
їед тухайн байрны хэсэгчилсэн гэрэлтїїлэгт хэрэглэж болно.

6.1.9. Аюултай ба онцгой аюултай байранд хэрэглэгдэх зєєврийн гар гэрэлтїїрт 42 В (50 В-
оос бага)-оос дээшгїй хїчдэл хэрэглэнэ. Онцгой (тааламжгїй) тохиромжгїй нєхцєлд, тухайлбал,
давчуу, ажиллагсадын байрлал хїндрэлтэй, сайн газардуулсан металл их биетэй хїрэлцэх
цахилгаан гїйдлийн аюул ихтэй нєхцєлд гар гэрэлтїїрийн тэжээлд 12 В-оос ихгїй хїчдэл
хэрэглэвэл зохино. Зєєврийн (шал, ширээн дээр тавих, єлгєх зориулалтай) гэрэлтїїрийн хїчдлийг
тухайн байрны суурин гэрэлтїїлгийн хїчдэлтэй адилаар авч болно. Байранд 2.5 м-ээс єндєрт
тусгай тавиур, тулгуурт байрлах зєєврийн гэрэлтїїрийн хувьд 380 В хїртэлх хїчдлийг хэрэглэж
болно.

50 В хїртлэх хїчдэлтэй гэрэлтїїрийн тэжээлийг хуваагч трансформатор буюу тусгай бие
даасан их їїсвэрээс єгєх ёстой.

6.1.10. Гэрэлтїїлгийн сїлжээн дэхь хїчдлийн алдагдалыг тооцохдоо дараахи нєхцлїїдийг
тооцож їзвэл зохино. Їїнд:

* Гэрэлтїїлгийн сїлжээний хїчдэлийн хэлбэлзлийг “Цахилгаан эрчим хїчний чанар” MNS-д
заасны дагуу авах,

* 12-42 В-ын сїлжээнд хїчдэлийн алдагдал нь тэжээлийн їїсгїїрийн гаргалгаас 10 % хїртэл
байхыг тус тус зєвшєєрнє.

Аваарийн ба нїїлгэн шилжїїлэлтийн
гэрэлтїїлгийн тэжээл

6.1.11. Аваарийн гэрэлтїїлгийг аюулгїй ажиллагааны ба нїїлгэн шилжїїлэлт (дїрвэлт)-ийн
гэж ангилна. Аюулгїй ажиллагааны гэрэлтїїлэг нь ажлын гэрэлтїїлэг аваараар тасрах їед ажлыг
їргэлжлїїлэх зориулалттай болно. Їйлдвэрийн ба олон нийтийн барилга, гадаа ажлын талбайн
аюулгїй ажиллагааны ба ажлын гэрэлтїїлгийн гэрэлтїїр тус бїрийг єєр хоорондоо хамааралгїй эх
їїсгїїрээс тэжээх ёстой. Хоорондоо хамааралгїй тэжээлийн эх їїсвэрээс холбогдсон нэг дэд
станцын хоёр трансформатораас ажлын болон аваарийн гэрэлтїїлийг тэжээж болно.

Ердийн гэрэлтїїлэгтэй їйлдвэрийн байранд ба орон сууц, олон нийтийн барилгад тавигдах
(нїїлгэн) шилжилтийн гэрэлтїїлгийн гэрэлтїїр ба гэрлэн заалтуудыг ажлын гэрэлтїїлгийн
сїлжээтэй холбоогїй дэд станцын щит, оруулгын хуваарилах байгууламжнаас холбохыг
зєвшєєрнє. Олон нийтийн зориулалтын барилгад аваарийн гэрэлтїїлгийг тэжээх бие даасан
хамааралгїй эх їїсгїїр байхгїй бол ажлын гэрэлтїїлэгт ашиглагдаагїй байгаа трансформатораас
тэжээж болно. Хэрвээ энэ техник-эдийн засгийн тооцооноос оновчгїй гэж їзвэл аваарийн ба

БЇЛЭГ 6. ЦАХИЛГААН ГЭРЭЛТЇЇЛЭГ БА ТУСГАЙ ЗОРИУЛАЛТЫН 309
ЦАХИЛГААН ТОНОГ ТЄХЄЄРЄМЖ