21505992-BD-43-101-04

БД 43-101-03

б) Нойлтуулга (газардуулга) тємєр хийц дээр тэсрэх аюулгїй бїсд суурилагдах цахилгаан
тоноглолд энэхїї дїрмийн 1.6.19-ийн 1–д дурдсантай нэг адил нойлтуулах (газардуулах)-гїй. Энэ
шаардлага нь шкаф ба удирдлагын их бие дотроо нойлтуулга (газардуулга)-тай цахилгаан
тоноглолд хамрагдахгїй.

Нойлтуулга (газардуулга)-ын хамгаалалтын утсанд нь тухайн зориулалттай тусгай утсыг
хэрэглэх ёстой.

7.1.66. 1 кВ хїртэлх хїчдэлтэй цахилгааан тоноглол дахь цахилгаан тоног тєхєєрємжинд гїн
газардуулсан нойлтуулга (газардуулга)-ыг дараах байдлаар хйих ёстой. Їїнд

а) Тэсрэх аюултай бїс дэхь аливаа ангилалын хїчний хэлхээнд кабелийн тусгай судал
буюу утсаар,

б) Тэсрэх аюултай бїсийн В-I ангиллаас бусад бїсийн ангилалд байгаа гэрэлтїїлгийн
сїлжээнд, эсвэл гэрэлтїїрээс хамгийн ойрхон байгаа салбарлалтын хайрцаг хїртлэх хэсэгт тусгай
утасаар салбарлах хайрцагт байгаа ажлын нойлын утсанд холбох,

в) Тэсрэх аюултай бїсийн В-I ангиллийн гэрэлтїїлгийн хэлхээнд гэрэлтїїлэгчээс ойр
байгаа бїлгийн щит хїртэл тусад нь утас татах,

г) Тэсрэх аюултай бїсэд байгаа ХБ ба ТДЄ-нєєс тэсрэх аюултай бїсийн гадна байгаа щит,
цуглуулга ба хуваарилах пункт г.м-ийг хїртэлх сїлжээний хэсэгт, мєн тїїнчлэн тэсрэх аюултай
бїсэд суурилах цахилгаан хэрэгслийн тэжээлийг тїїнээс авах нєхцєлд тэжээлийн кабелийн хєнгєн
цагаан бїрхїїлийг нойлийн хамгаалалтын утасны зориулалтаар хэрэглэхийг зєвшєєрєх.

7.1.67. Сїлжээний бїх хэсэг дэх нойлын хамгаалалтын утасыг фазын утастай хамтад нь нэг
бїрхїїл хоолой, хайрцагт багц болгон тавих ёстой. Харин тусгаарласан саармагтай 1 кВ хїртэлх
хїчдэлийн тоног тєхєєрємжид газардуулгын утасыг фазын утастай нэг бїрхїїлд болон тусад татаж
болно. Газардуулгын гол шугамыг газардуурт хоёр буюу тїїнээс цэгт (байрны хувьд аль болох
эсрэг талын хоёр буланд) холбох ёстой.

Кабелийн тємєр бїрхїїл, цахилгаан дамжуулах утас сївлэх ган хоолой, барилга байгууламж,
їйлдвэрлэлийн тоног тєхєєрємжийн тємєр хийц г.м-ийг нойлын хамгаалалтын утас болгон
ашиглаж болно. Їїнийг зєвхєн нэмэлт арга хэмжээ гэж їзвэл зохино.

7.1.68. 1 кВ хїртэлх хїчдэлтэй гїн газардуулсан саармагтай цахилгаан тоноглолд аваарь
(ноцтой гэмтэл) гарсан хэсгийг автоматаар салгах боломжийг бїрдїїлэхийн тулд их бие
газардсанаас буюу нойлын хамгаалалтын утасанд богино залгалт (БЗ) їїссэнээс хамгийн ойр
байгаа галаас хамгаалагчийн хайламгай тавицийн хэвийн гїйдлээс 4 дахинаас багагїйгээр
ихэссэх ба гїйдлийн байдлаас болж буцах хамраалтай автомат салгуурын салгах гїйдлээс 6
дахинаас багагїй гїйдлийн даацтай байхаар бодолцож нойлын хамгаалалтын утасны дамжуулацыг
сонгож авах ёсой.

Гїн газардуулсан саармагтай 1 кВ хїртлэх хїчдэлийн цахилгаан тоног тєхєєрємжийн
гэмтсэн хэсгийг автоматаар таслах боломжийг хангахын тулд нойлын хамгаалалтын утасны
дамжуулах чадварыг их бие эсвэл нойлын хамгаалалтын утсанд хамгийн ойрын хайламтгай
хамгаалуурын хэвийн гїйдлээс 4 дахинаас багагїй, гїйдлээс эсрэг хамааралтай автомат салгуурын
салгалтын гїйдлээс 6 дахинаас багагїй богино залгалтын гїйдэл їїсэх нєхцлєєр сонгоно.
Сїлжээний хамгаалалтад зєвхєн цахилгаан соронзон салгагч (хугацааны хїлээлтгїй)-тай автомат
таслуурыг хэрэглэхдээ энэхїї дїрмийн 1.6.40-д дурдсанчлан богино залгалтын гїйдлийг хэд
дахин авах тухай заалтын шаардлагыг мєрдлєгє болговол зохино.

7.1.69. Тэсрэх аюултай бїсийн B-I, B-II ангилалд байгаа бїх цахилгаан хэрэгсэлийн гїн
газардууртай 1 кВ хїртэлх хїчдэлтэй цахилгаан тоноглолд, харин фаз –нойлын гогцооны
эсэргїїцэл нь их биш тэсрэх аюултай бїсийн B-Ia, B-Iб, B-IIa ангилалд байршилтай цахилгаан
хэрэгсэл (нийт тооны 10 %-иас багагїй)-ийг тїївэрчлэн фаз-нойлын гогцооны тооцооны бїрэн
эсрэгїїцлийг шалгана. Тэсрэх аюултай орчин бїхийн байрны хана нэвтлэн татах нойлын
хамгаалалтын утасыг тайрдсан хоолойд буюу онгорхой нїхэнд тавих бєгєєд хоолой, нїхийг
шатдаггїй материалаар нягт чигжсэн байх ёстой. Энэ шилжих хэсэгт нойлын хамгаалалтын утсанд
залгаас, холболт хийхийг хориглоно.

Аянгын хамгаалалт болон статик
цахилгааны хамгаалалт

7.1.70. Тэсрэх аюултай бїсэд байгаа барилга, байгууламж, гадаа байрлуулсан тоноглолыг
аянгын шууд цохилт ба хоёр хєнєєлєєс хамгаалах тухай “Барилга байгууламжийг аянга
хамгаалалтын тєхєєрємжийн зураг тєсєл зохиох заавар, СН-305-87” дагуу зохион байгуулах ёстой.

БЇЛЭГ 7. ТУСГАЙ ЗОРИУЛАЛТЫН ЦАХИЛГААН ТОНОГЛОЛ 359

БД 43-101-03

Тоноглолын хамгаалалтыг статик цахилгаанаас хамгаалах зохих норм ба дїрмийн дагуу
гїйцэтгэвэл зохино.

7.2. ГАЛЫН АЮУЛТАЙ ОРЧИНД ТАВИГДАХ ЦАХИЛГААН
ТОНОГ ТЄХЄЄРЄМЖ

Хэрэглэх хїрээ ба ерєнхий шаардлага

7.2.1. Дїрмийн энэхїї бїлэг нь байрны гаднах ба дотрох гал тїймрийн аюултай бїсэд
тавигдах цахилгаан тоног тєхєєрємжинд хамааралтай. Гал тїймрийн аюултай (цаашид галын
аюултай) бїсэд цахилгаан тоног тєхєєрємж (машин, аппарат, байгууламж), шугам сїлжээг сонгох,
байгуулахдаа дїрмийн 7.1 бїлэгт авч їзсэн тэсрэх аюултай шатамхай материал (шингэн, тоос,
сэмэрдэс)-ын ангилалыг баримтлан гїйцэтгэвэл зохино. Мєн “Барилга байгууламжийн зураг тєсєл
зохиох галын аюулгїйн норм” БНбД 21-01-02-ийг мєрдлєг болгох нь зїйтэй.

7.2.2. Їйлдвэрлэлийн технологийн процессийн хэвийн горимын їед болон хэвийн ажиллагаа
алдагдсан нєхцєлд ч шатамхай бодистой ажилладаг, эсвэл байнга болон їе їе шатамхай бодис
ашигладаг барилга байгууламж, байрны гадна, доторх орон зайг галын аюултай бїс гэнэ. Галын
аюултай бїсийг дараах байдлаар ангилна. Їїнд:

1. ноцох температур нь 61°С, тїїнээс дээш шатамхай шингэн ашиглах зориулалтын байрыг
П-I ангилалын бїс;

2. агаартай харьцуулахад тїїний эзэлхїїнд хамгийн бага шатах концентрац нь 65 г/м3–ээс
илїї шатамхай тоос буюу сэмэрдэс агуулж буй байрыг П-II ангилалын бїс;

3. хатуу байдалтай шатамхай бодис ашиглах байрыг П-IIа ангилалын бїс;
4. ноцох температур нь 61°С, тїїнээс дээш шатамхай шингэн ба хатуу байдалтай шатамхай
бодистой харьцах, ажиллах зориулалтын гадаах (гадны) орчинг П-III ангилалын бїс гэж хувааж
їзнэ.

7.2.3. Технологийн процесс нь ил гал тїлж улайсгал хийгдэх, эсвэл технологийн аппаратын
гадаргуу нь шатамхай уур, тоос буюу сэмэрдэс шатахааргїй халуунтай байдаг бол байрны дотор
ба гаднах нєхцєлд тавигдах шатамхай шингэнтэй тогтмол ба їе їе ажиллах аппаратнаас хэвтээ ба
босоогоор 5 м хїртлэх хязгаарт тэдгээрийн цахилгаан тоноглолыг гал-тїймрийн аюултайд
тооцохгїй. Байрны дотор ба гаднах нєхцєлд хатуу, шингэн ба хийн байдалтай шатамхай шингэнийг
тїлшний зориулалтаар шатаах буюу дахин ашиглах замаар шатааж байвал тэдгээрийн цахилгаан
тоноглол нь гал-тїймрийн аюултайд тооцогдохгїй.

Гал тїймрийн аюултай бїсийн ангилалаар П-II-д хамаарагдах байрын їйлчилгээнд байгаа
соролтын салхилуур, тїїнчлэн агаар оруулах салхилуурын байрыг гал тїймрийн аюултай П-II бїс
ба хэсэгчилсэн хамааруулан авч їзнэ. Хэсэгчилсэн соролтын зориулалтаар ажиллах салхилуурын
байрыг тухайн байрны гал-тїймрийн ангилалтай нь хамтатган авч їзвэл зохино. Гадаа тусгай
хашлага бїхий гал-тїймрийн ангилалын бїсийн П-II ба хэсэгчилсэн соролттой аливаа ангилалд
хамаарах байранд тавигдах цахилгаан хєдєлгїїрийг гал-тїймрийн аюулын П-III бїсэд хамааруулан
авч їзнэ.

7.2.4. Галын аюултай байрны ангилал, хилийг тодорхойлохдоо їйлдвэрийн технологчтой
хамтран зураг тєслийн ба ашиглалтын байгууллага хамтран оролцоно. Галын аюултай нэгж тоног
тєхєєрємжийг їйлдвэрийн байр болон гадна талд байрлуулахдаа галын аюулын эсрэг тусгай арга
хэмжээ тусгагдаагїй нєхцєлд энэхїї тоног тєхєєрємжєєс хэвтээ ба босоогоор чиглэлд 3 м доторх
хязгаарлагдмал бїсийг галын аюултай гэж їзэх нь зїйтэй.

Галын аюултай бїсд тавих цахилгаан тоноглолыг сонгохдоо хїрээлэн буй орчны нєхцлийг
(химийн идэвхжил, хур тундас г.м) тооцож їзэх зайлшгїй шаардлагатай.

7.2.5. Галын аюултай бїсэд цахилгааны їл хєдлєх авалцаануудыг гагнах, шахах, эрэгдэх
буюу тїїнтэй адилтгах тєрлийн аргаар хийх ба цахилгаан тоног тєхєєрємжийг 1.6 бїлгийн заалтын

БЇЛЭГ 7. ТУСГАЙ ЗОРИУЛАЛТЫН ЦАХИЛГААН ТОНОГЛОЛ 360

БД 43-101-03

дагуу газардуулж єгєх ёстой. Холболтын салмал авалцаа нь єєрєє суларч тайлагдахааргїй
хийгдвэл зохино.

Гал тїймрийн аюултай бїсэд байрлах барилга, байгууламж ба гаднах тоноглолын аянганы
шууд цохилт, тїїний дахин илрэлийн хамгаалалтанд болон тэдгээрт тавигдах шатамхай шингэн,
нунтаг буюу сэмэрдэс материал агуулах тоноглолын газардуулгад статик цахилгаанаар їїсэх
очлолтыг арилгах їїднээс барилга байгууламжийн аянга хамгаалалт ба статик цахилгаанаас
сэргийлэх тєхєєргийн хамгаалалтыг мєрдєж байгаа зураг тєсєл, угсралтын норм, дїрмийн дагуу
гїйцэтгэх ёстой. Гал тїймрийн аюултай бїсийн аливаа ангилалын байранд тавигдах тоноглолоос
статик цэнэгийг авах арга хэмжээ тусгагдах ёстой.

Цахилгаан машин ба аппарат хэрэгсэл

7.2.6. 10 кВ хїртэл хїчдэлтэй дурын ангилалын цахилгаан машиныг байрлуулах боловч
гагцхїї 7.2.1-р хїснэгтэнд їзїїлсэн бїрхїїлийн хамгаалалтын зэрэгийг хангасан байвал зохино.
Аливаа ангилалын гал-тїймэр (галын)-ийн аюултай бїсэд битїї ба задгай хийцийн агааран
їлээлгэтэй цахилгаан машиныг байрлуулж болно. Бїтїї циклийн їлээлгэтэй нєхцєлд салхилуулгын
системд агаарын алдагдлыг нєхєх ба агаар дамжуулах хоолой болон машинд илїїдэл даралт
їїсгэх зориулалттай тєхєєрємжийг авч їзэх шаардлагатай.

Цахилгаан машины салхилуулгын агаар нь уур ба шатамхай бодисын тоосыг агуулахыг
хориглоно. Задгай їлээлгээр хаягдах ажилласан агаар нь галын аюултай бїсрїї чиглэгдсэн байхыг
зєвшєєрєхгїй.

Хїснэгт 7.2.1.
Галын аюултай бїсийн ангилалаас хамааруулан авах цахилгаан машины бїрхїїлийн

зєвшєєрєгдєх хамгаалалтын хамгийн бага зэрэглэл

Ажлын нєхцєл ба тоног тєхєєрємжийн байдал Галын аюултай бїсийн ангилалд
тохирсон бїрхїїлийн хамгаалалтын
Ажлын нєхцєлєєр очлох буюу очлох хэсэгтэй
суурин зориулалтын цахилгаан машин зэрэглэл
Ажлын нєхцєлєєр очлохгїй буюу їл очлох П-I П-II П-IIa П-III
хэсэгтэй суурин зориулалтын цахилгаан машин
Ажлын нєхцєлєєр очлох буюу їл очлох хэсэгтэй IP44 IP54 IP44 IP44
хєдєлгєєнтэй механизм, тоноглол дээр байрлах
(кран, тельфер, цахилгаан тэрэг) цахилгаан IP44 IP44 IP44 IP44
машин
IP44 IP54 IP44 IP44

7.2.7. Ажлын нєхцєлєєр хэвийн ажиллагааны їедээ очлох цахилгаан машин (авалцааны
цагираг бїхий цахилгаан хєдєлгїїр)-ыг шатамхай бодис байрлах газраас 1 м-ээс багагїй зайнд
суурилуулах ёстой. Галын аюултай бїсэд тавигдах механизмын цахилгаан хєдєлгїїрийг дараах
нєхцєлд хїснэгт 7.4.1-д зааснаас бага бїрхїїлийн хамгаалалтын зэрэгтэйгээр сонгож болно.
Тухайлбал, цахилгаан хєдєлгїїр нь барилга, байрны гадна тавигдах нєхцєлд, эсвэл механизмын
дамжуурга нь хананы цаанаас голын тусламжтайгаар эргэлдэх буюу жийргэн нягтруулга сайтай
байвал, г.м.

7.2.8. Хамгаалалтын IP44 зэрэглэлтэй бїрхїїл бїхий том чадлын синхрон машин, тогтмол
гїйдлийн машин ба статик хувиргуурын агрегатыг бїрэн эзэмших хїртэл бїрхїїлийн
хамгаалалтын зэрэг нь IP20 байх машин агрегатыг гал тїймрийн аюулын П-IIа ангилалын
байранд ашиглахыг зєвшєєрнє. Гал тїймрийн аюултай бїсийн аливаа ангилалын байранд
ажиллах зєєврийн цахилгаанжсан цахилгаан тоноглолын бїрхїїлийн хамгаалалтын зэрэг нь IP44
байх ёстой. Харин галын аюултай бїсэд тоног тєхєєрємжийг засварлах тусгай технологийн
шаардлагыг биелїїлэх нєхцєлд зєєврийн цахилгаан хэрэгсэлийн бїрхїїлийн хамгаалалтын зэрэг
нь IP33 байхыг зєвшєєрнє.

7.2.9. Галын аюултай бїсэд хїснэгт 7.2.2.-д заасанаас багагїй бїрхїїлийн хамгаалалтын
зэрэг бїхий цахилгаан аппарат, багаж, хэрэгсэл, шїїгээ, щит, холболтын гаргалгыг дараах
нєхцєлд байрлуулж болно. Мєн дурын ангилалын галын аюултай бїсэд илїїдэл даралтын

БЇЛЭГ 7. ТУСГАЙ ЗОРИУЛАЛТЫН ЦАХИЛГААН ТОНОГЛОЛ 361

БД 43-101-03

їлээлгэтэй цахилгаан аппарат, багаж, хэрэгсэл, шїїгээ, щит, холболтын гаргалгыг байрлуулах нь
зїйтэй.

Хїснэгт 7.2.2
Галын аюултай бїсийн ангилалаас хамааруулан тавих зориулалттай цахилгаан аппарат, багаж,

хэрэгсэл, шїїгээ, щит, холболтын гаргалгын бїрхїїлийн зєвшєєрєгдєх
хамгаалалтын хамгийн бага зэрэглэл

Ажлын нєхцєл ба тоног тєхєєрємжийн байдал Галын аюултай бїсийн ангилалд
тохирсон бїрхїїлийн хамгаалалтын
Ажлын нєхцєлєєр очлох хэсэгтэй зєєврийн
механизм дээр болон суурин тавигдах цахилгаан зэрэглэл
аппарат, хэрэгсэл
Ажлын нєхцєлєєр очлохгїй зєєврийн механизм П-I П-II П-IIa П-III
дээр ба суурин байрлах цахилгаан аппарат,
хэрэгсэл IP44 IP54 IP44 IP44
Аппарат, хэрэгслийн зориулалттай шїїгээ,
самбар, щит IP44 IP44 IP44 IP44
Хїчний ба хоёрдогч хэлхээний цуглуулгын
хайрцаг IP44 IP54, IP44 IP44
IP44 IP44 IP44 IP44

IP44

7.2.10. Гэрэлтїїлгийн сїлжээний зориулалтын щит, таслуур, унтраалгыг зардал ба єнгєт
металлын зарцуулалтын хувьд хїндрэлгїй бол аль болохоор галын аюултай дурын ангилалын
бїсээс гадна байрлуулах нь зїйтэй. Галын аюулын дурын ангилалд багтах (ихэвчлэн) хаалттай
байх агуулахын байранд тавигдах цахилгаан тоноглолыг байрны доторх хїчний ба гэрэлтїїлгийн
сїлжээний таслах хэрэгсэл байгаа эсэхээс їл хамааруулан тусгай хийцийн їл шатах материалаар
хийсэн хайрцаг, хашлага буюу тулаасанд суурилах (хэсэгчлэн) таслах аппарат тавих ёстой.
Таслалтын аппарат нь хоногийн аль ч цагт їйлчлэхэд хялбар байранд тавигдах ёстой.

7.2.11. Хэрэв їйлдвэрлэлийн нєхцєлєєр галын аюултай бїсийн аливаа ангилалын байранд
цахилгаан халаагч хэрэгсэл шаардлагатай бол тїїний халаах ажлын хэсгийг шатамхай бодистой
хїрэлцэхээргїй хамгаалж єгєх ба тухайн хэрэгсэлийг їл шатах материалаар хийсэн гадаргууд
байрлуулна. Цахилгаанаар халаагч хэрэгсэлийн дулааны цацрагийн цоонолтоос хамгаалах їїднээс
їл шатах материалаар хийгдсэн халхлагч тавьж єгнє. Галын аюултай дурын ангилалд хамаарагдах
агуулахын байр, тїїнчлэн архив, музей, зургийн галерей, номын сан (зєвхєн тусгай зориулалтын
єрєє, буфетнээс бусад) зэрэг газарт цахилгаан халаах хэрэгсэл тавих, хэрэглэхийг хориглоно.

Цахилгаан ачаа єргєх механизм ба
цахилгаан гэрэлтїїр

7.2.12. Кран, таль, г.м єргєх механизмын зориулалттай цахилгаан тоног тєхєєрємжийн
бїрхїїлийн хамгаалалтын зэрэглэлийг хїснэгт 7.1.2-7.1.4-д заасны дагуу сонгож хэрэгжїїлэх нь
зїйтэй. Галын аюултай (П-I, П-II) бїсэд тавигдах єргєх механизмын гїйдэл дамжуулагчийг зэс
судалтай, резин тусгаарлагатай, хїрээлэх орчинд тэсвэрлэц сайтай бїрээстэй зєєврийн уян
кабелиар хийвэл зохино.

7.2.13. Галын аюултай бїсэд тавигдах гэрэлтїїлэгч, гэрэлтїїрийн хамгаалалтын зэрэглэлийг
хїснэгт 7.2.3-д зааснаас багагїйгээр авбал зохино. ДРЛ чийдэн бїхий гэрэлтїїрийн бїтээц нь
чийдэн сугарч унахааргїй, улайсах чийдэнгийн хамгаалах бїрхїїл нь цулгуй байх шаардлагатай.
Харин шатамхай материалаар хийсэн гэрэл цацруулагч, сарниулагч хийх ёсгїй.

Хїснэгт 7.2.3.
Галын аюултай бїсийн ангилалаас хамааруулан авах гэрэлтїїрийн хамгаалалтын

зєвшєєрєгдєх хамгийн бага зэрэглэл

Галын аюулын ангилалд тохирсон

Гэрэлтїїлэгчид тавих гэрэл їїсгїїр гэрэлтїїрийн хамгаалалтын зэрэглэл

П-I П-II П-IIa П-III

Улайсах чийдэн IP53 IP53 23 2.3
ДРЛ чийдэн
IP53 IP53 IP23 IP23
БЇЛЭГ 7. ТУСГАЙ ЗОРИУЛАЛТЫН ЦАХИЛГААН ТОНОГЛОЛ
362

БД 43-101-03

Люминесценцийн чийдэн 5.3 53 IP23 IP23

Хуваарилах байгууламж ба
трансформаторын дэд станц

7.2.14. 1 кВ хїртэл ба тїїнээс дээш хїчдлийн ХБ-ийг галын аюулын дурын ангилалын бїсэд
тавихыг зєвлєхгїй. Шаардлагатай гэж їзвэл ХБ-ыг галын аюултай бїсэд тавихдаа тїїний элемент
(шкаф, шїїгээ г.м.)-ийн хамгаалалтын зэрэг нь хїснэгт 7.4.2-т тохирч байх ёстой. Галын аюултын
дурын ангилалын бїсэд хамаарагдах агуулах байр, архив, музей, зургийн галерей, номын сангийн
барилга, байрнаас бусад байранд хуурай ба їл шатах материалын дїїргэлттэй трансформатор
бїхий ИБТДС, ИБХП болон иж бїрдмэл конденсаторын тєхєєрємж (ИБКТ)-ийг тороор хязгаарлаж
ил тавихыг зєвшєєрнє. Энэ нєхцєлд ИБТДС, ИБХП ба ИБКТ-ийн шїїгээний бїрхїїлийн
хамгаалалтын зэрэглэл нь IP41-ээс багагїй байх ба тэдгээрээс хашлагын тор хїртлэх зай нь
дїрмийн 4.2 бїлэгт заасантай харгалзаж байваэл зохино.

7.2.15. Тос дїїргэмэл трансформатор бїхий дэд станцыг дараах нєхцєл биелэгдэж байвал
барилгад суулгаж буюу залгаж барихыг зєвшєєрнє. Їїнд:

1. Тос дїїргэмэл трансформаторын єрєєний салхилуулгын нїх ба хаалга нь галын аюултай
бїсрїї гараагїй бол,

2. Кабель ба цахилгааны утас сївлэх хоолой нэвтрэн гарах хана ба шалны нїхийг шатдаггїй
материалаар битїї чигжих нєхцєлд,

3. Хоргонд байрлах тос дїїргэмэл трансформатор бїхий дэд станцын гарц нь галын аюултай
бїсрїї гарах бол зєвхєн 1 кВ хїртлэх хїчдэлтэй ХБ-ын хувьд (энэ нєхцєлд хаалга нь єєрєє
хаагддаг байх ба галын даац нь 0.6 цагаас багагїй байх),

4. ИБТДС ба ИБХП-ийн гарц нь галын аюултай бїсрїї гарах, тэдгээрээс трансформаторыг
галын аюултай бїс дамжуулан зєєвєрлєхийг зєвшєєрнє. Энэ нєхцєлд хаалга нь єєрєє хаагддаг
байхаас гадна галын даац нь 0.6 цагаас багагїй байвал зохино.

Агаарын ба кабель шугам,
цахилгааны утас

7.2.16. Гал-тїймрийн аюултай бїсэд тавигдах дурын ангилалын кабель, дамжуулах утас нь
гал їл тараах бїрээс, тусгаарлагатай байвал зохино. Шатамхай полиэтилен тусгаарлагатай кабель,
бїрээсгїй (нїцгэн) дамжуулах утас хэрэглэхийг хориглоно. Галын аюултай бїс дундуур болон
тїїнээс 1 м-ээс бага хэвтээ ба босоо зайнд тухайн тоноглол, технологид хамааралгїй бїх тєрлийн
хїчдлийн кабель, утас татахыг хориглоно.

Аливаа ангилалын галын аюултай бїсэд кабель ба цахилгааны утасыг далдалж хоолойд
тавихыг зєвшєєрнє. Тоноглолын бїтээц, хийц дээгїїр ба тавиурт шууд илээр тавигдах кабель ба
тусгаарлагатай утаснаас ил хадгалагдаж байгаа шатамхай бодис хїртлэх зай нь 1 м-ээс багагїй
байвал зохино. Галын аюултай бїсийн П-III ангилал бїхий нутаг дэвсгэрээр шатамхай хий буюу
шингэн бїхий дамжуулах хоолойг эстакадаар єнгєрїїлэх нєхцєлд тусгаарлагатай утасыг ган
хоолойд, хуяглаагїй кабелийг ган хоолой ба хайрцаганд, хуягтай кабелийг илээр тавихыг
зєвшєєрнє. Энэ нєхцєлд ган хоолой ба хайрцаг, хуягтай кабель нь дамжуулах хоолойноос 0.5 м-ээс
багагїй зайнд тавигдах ба аль болохоор шатдаггїй бодис бїхий дамжуулах хоолойн талаар
тавибал зохино.

7.2.17. Аливаа ангилалын галын аюултай бусэд тавигдах цахилгаан утасны холбох ба
салбарлах хайрцагийн бїрхїїлийн хамгаалалтын зэрэг нь IP43-аас багагїй байвал зохино. Тэдгээр
нь ган ба бусад їл шатах материалаар хийгдэх ба хэмжээ нь угсрахад хялбар, утасны хобоосонд
найдвартай байх ёстой. Металлаар хийгдэх хайрцагны зарим хэсэг, дотор тал нь тусгаарлах жийрэг
ба зузаавтар будагтай байх ёстой. Гэрэлтїїлгийн бїлэг сїлжээнд хэрэглэгдэхээс бусад пластмасс
эд анги нь шаталт муутай материалаар хийгдвэл зохино.

7.2.18. Галын аюултай П-I, П-II, П-IIa ангилалын бїсэд хамгаалалтын зэрэглэл нь IP20 ба
тїїнээс дээш байх зэс ба хєнгєн цагаан шин бїхий 1 кВ хїртэл хїчдлийн шин дамжуулагчийг
тавихыг зєвшєєрнє. Энэ нєхцєлд галын аюулын П-I, П-II ангилалын бїсэд байх бїх тєрлийн шин,
тїїний салбарлага нь тусгаарлагатай байх ёстой. Хамгаалалтын зэрэг нь IP54 ба тїїнээс дээш
байх шинийг тусгаарлах шаардлагагїй. Шинийн салдаггїй авалцаа нь гагнуураар, салдаг авалцаа
нь суларахгїй эрэг бїхий боолтоор хийгдсэн байна.

Галын аюултай П-I бїсэд тавигдах шин дамжуулагч, тїїний салбарлагын бїх элементийн
температур нь 60°С-ээс хэтрэхгїй байх ёстой. Коммутацын ба хамгаалалтын аппарат бїхий

БЇЛЭГ 7. ТУСГАЙ ЗОРИУЛАЛТЫН ЦАХИЛГААН ТОНОГЛОЛ 363

БД 43-101-03

салбарлагын хайрцаг, тїїнчлэн холболтын салдаг авалцааг галын аюулын аливаа бїсэд
хэрэглэхийг зєвшєєрнє. Энэ нєхцєлд шин дамжуулагч дээр, кабелийн оруулга ба шин
дамжуулагчтай хїрэлцэх хэсэгт тавигдах салбарлагын хайрцагийн хамгаалалтын зэрэг нь галын
аюулын П-I, П-IIa бїсэд IP44 ба тїїнээс дээш, галын аюулын П-II бїсэд бол IP54 ба тїїнээс дээш
байх ёстой.

Хїснэгт 7.2.4
Шатамхай материал ба бодис, бэлэн бїтээгдэхїїн ба тоноглол хадгалах

газрын дээрх ил агуулах

Агуулахын тєрєл Багтаамж ба талбай
Чулуун нїїрс, хадлан євс, сїрэл, олс, їр тариа
Модон материал, тїлээ, холтос, їртэс 1000 т-оос их
Шатамхай шингэн 1000 м3-ээс их
Шаддаг боодолтой бэлэн бїтээгдэхїїн, тоноглол 3000 м3-ээс их

га-гаас их

7.2.19. Харин галын аюултай бїсэд кабель ба утсыг тусгаарлуур, тавиур, хэцэнд бэхлэх
байдлаар тавьж болно. Агаарын шугамын тэнхлэгээс галын аюултай бїс хїртлэх зєвшєєрєгдєх
зайг 2.4.44, 2.5.119-аар сонгох бєгєєд 1 кВ хїртлэх хїчдлийн бїрээсгїй утастай агаарын шугамнаас
шатамхай бодис (чулуун нїїрс, сїрэл, їр тариа, зїсмэл модон материал, зоргодос, їртэс,
шатамхай бїх тєрлийн шингэн, шатах материалан хайрцаг бїхий бэлэн бїтээгдэхїїн)-ны газар
дээрх ил агуулах хїртлэх хамгийн бага зайг хїснэгт 7.2.4 7.2.5-д оруулсан ба тїїнээс багагїйгээр
авах ёстой. 1 кВ хїртэл хїчдэлтэй агаарын шугамын тэнхлэгээс хїснэгт 7.2.4-д дурьдсан агуулах
хїртлэх зай нь хїснэгт 7.2.5-д заасан зайнаас багагїй байх ёстой.

Хїснэгт 7.2.5
1 кВ хїртлэх хїчдлийн, бїрээсгїй хєнгєн цагаан ба ган-хєнгєнцагаан утастай АШ-ын

тэнхлэгээс шатамхай бодисны ил агуулах хїртлэх хамгийн бага зай.

АШ-ын хамгийн дээд утаснаас 16(I) Салхины тооцооны хурд (салхины бїсчлэл)-анд
газар хїртлэх унжилтын зай, м 17 харгалзах хамгийн бага зай, м
18
7 хїртэл 19 18(II) 21(III) 24(IV) 27(V) 30(VI) 33(VII)
7.5 хїртэл 19 27 31 36 41 46
8 хїртэл 20.5 20 31 33 38 43 48
9 хїртэл 22 21 35 35 40 45 50
10 хїртэл 23 37 37 43 49 53
24 40 40 46 53 57

Энэ хїснэгтэд заасан шаардлага нь тухайн агуулахын гадна гэрэлтїїлгийн агаарын шугамд
хамаарахгїй.

7.3. ЦАХИЛГААН ХАЛААЛТЫН ТЄХЄЄРЄМЖ

Хэрэглэглэх хїрээ ба ерєнхий шаардлага

7.3.1. Дїрмийн энэхїї бїлэгт їйлдвэрийн (50 Гц), бууруулсан (50 Гц-ээс доош), нэмэгдїїлсэн
(30 кГц хїртэлх) ба єндєр їелзэлтэй ( 30 кГц-ээс дээш) хувьсах гїйдлээр ба шулуутгасан тогтмол
гїйдлээр ажиллах їйлдвэрлэлийн ба лабораторын зориулалттай цахилгаан пийшин, цахилгаан
зуух (цахилгаан халаах багаж, хэрэгсэл, аппарат)-ны тоног тєхєєрємж хамаарагдана. Дээрх тєрєл
бїрийн їелзэл бїхий цахилгаан тоноглолд:

· шууд ба шууд бус їйлчлэлтэй эсэргїїцлийн шингэн ба хатуу дурын халаах элемэнттэй,
тїїнчлэн, хайлуулах ба цутгуурын цахилгаан шааргын зуух,

БЇЛЭГ 7. ТУСГАЙ ЗОРИУЛАЛТЫН ЦАХИЛГААН ТОНОГЛОЛ 364

БД 43-101-03

· шууд ба шууд бус їйлчлэлтэй болон хосломол ажиллагаатай нуман тїїнчлэн, уурхайн
хїдэр халаах, тємєр хайлуулах, плазмын халаалгын ба хайлуулах цахилгаан зуух,

· нєлєєлгийн халаалт (хатаалга)-ын ба хайлуулга (тигельт ба шуудуут) -ын зуух,
· диэлектрик халаалт ба электрон-цацрагийн пийшин зэрэг багтана.
Энэхїї дїрэм нь дурын бїтээц, зориулалт, ажлын горимтой, улмаар дурын орчинд (агаар,
хоосон, инертийн хий г.м.) дурын даралттай ажлын хорго бїхий дээр дурьдсан цахилгаан зуух ба
пийшингийн цахилгаан тоног тєхєєрємжийн бїх элементэд хамааралтай.

7.3.2. Цахилгаан халаалгын тоног тєхєєрємж нь цахилгааны хангамжийн найдварын хувьд
энэхїї дїрмийн 1.2.19-д зааснаар II, III зэрэглэлд хамаарагдана. Цахилгаан-халаалгын тоноглол нь
манай нєхцєлд цуврал їйлдвэрлэл явуулдаггїй дарханы, хэвлїїрийн, шахуургын, механикийн,
механик-угсралтын ба будгийн цех, тасгийн зориулалттай, багаж хэрэгслийн, гагнуурын, тємєр
бетон угсралтын, мод боловсруулалтын, туршилтын болон засварын їйлдвэрїїд, тїїнчлэн
лаборатор, туршилтын станц, гараш, депо, захиргааны байгуулагадад ашиглагдаж байна.
Эдгээрийг нийтлэг зориулалтын цахилгаан сїлжээнээс тэжээхдээ тухайн цахилгаан зуухны чадал,
сонгон авсан цахилгаан хангамжийн бїдїїївчээс хамааруулан хатуу буюу зєєлєн дамжуулагч,
кабель шугам болон цахилгаан дамжуулах утас хэрэглэнэ.

7.3.3. Цахилгаан эрчим хїчийг тогтмол гїйдлээр ба нам, нэмэгдїїлсэн єндєр давтамжийн
хувьсах гїйдлээр дулаанд хувиргаж байгаа цахилгаан халууны тоног тєхєєрємж нь нийтлэг
зориулалтын тэжээлийн цахилгаан сїлжээнд эсвэл хїчний ба хувиргах трансформатораар
дамжуулан холбогдох хувиргуурын агрегатыг агуулж байдаг. Хїчний трансформатор ба
хувиргуурын хоёрдахь ороомгийн хїчдэлийг технологийн процессийн шаардлагатай уялдуулан
сонгох ба цахилгаан халууны тєхєєрємжийн анхдагч ороомгийн хїчдэлийг техник-эдийн засгийн їр
ашгийг тооцсоны їндсэн дээр сонгоно.

7.3.4. Цахилгаан халаалгын тєхєєрємжийн цахилгаан ачаалал нь нийтлэг зориулалтын
цахилгаан сїлжээнд залгахад хїчдлийн муруйн хэлбэрийн синусиод байдал алдагдаж, мєрдєгдєж
байгаа стандарт зєрчигдєхєєргїй байх ёстой. Ийм шаардлагын їїднээс цахилгаан халаалгын
тєхєєрємжийн хїчний ба тэжээлийн ДС зэрэгт шїїлт бїхий тэгштгэх тєхєєрємж (фильтро-
компенсирующий) тавих буюу хїчдлийн муруйн хэлбэрийн гажилтыг багасгах бусад арга хэмжээ
авна.

7.3.5. 400 кВт тїїнээс дээш чадалтай цахилгаан халууны тєхєєрємжийн чадлын
коэффициент нь нормчлогдсон їзїїлэлтээс доогуур байвал тэгштгэх тєхєєрємж (компенсатор)-ийг
ганцаарчилсан байдлаар тавьж єгєх шаардлагатай. Нэг бїрчилсэн ба бїлэг тэгштгэх
компенсаторыг байрлуулах, тїїнийг залгах бїдїївчийг тухайн ТДС-д холбогдсон цахилгаан-
халууны тєхєєрємжийн нєлєєлгийн ачааллын єєрчлєлтийн байдал, хїчдлийн муруйн хэлбэр
зэргийг їндэслэн техник-эдийн засгийн тооцоо хийж шийдвэрлэнэ.

7.3.6. Цахилгаан-халаалгын тєхєєрємж бїрийн анхдагч хэлхээнд тэжээгдэж байгаа
їйлдвэрийн давтамж бїхий цахилгаан сїлжээний хїчдлээс хамааруулан дараахи сэлгэн-залгалтын
ба хамгаалалтын аппарат хэрэгсэлийг тавьж єгнє. Тухайлбал,

1 кВ хїртэл хїчдэлтэй бол: оруулган дээр таслуур (нум унтраах авалцаат гар таслуур, багцат
таслуур) ба гал хамгаалуур буюу таслуур-хамгаалуурын блок, эсвэл цахилгаан соронзон ба
дулааны салгавчтай автомат таслуур;

1 кВ-оос дээш хїчдэлтэй бол: оруулган дээр нь салгуур ( отделитель, салмал авалцаат
холбоос) ба шуурхай хамгаалалтын зориулалттай таслуур буюу салгуур , шуурхай ажиллагааны ба
хамгаалалтын хоёр таслуур г.м.

7.3.7. 1 кВ ба тїїнээс дээш хїчдэлтэй нэг тєрлийн цахилгаан-халууны тєхєєрємж-агрегатад
хамаарах хїчний цахилгаан тоноглолыг (зуухны трансформатор, статик хувиргуур, реактор, зуухны
таслуур, салгуур, сэлгїїр г.м.), хїчний трансформатор, хувиргуурын хєргєлтийн систем (усан ба
тос-усан хєргєлтийн битїї системийн насос, дулаан солилцуур, шингээлїїр, салхилуур г.м.) зэрэг
туслах тоноглолын хамтад нь нэг хоргод (камерт) байрлуулж болно. Эдгээр тоног тєхєєрємжийн ил
гїйдэл дамжуулах хэсгїїд нь далдлагдсан байхаас гадна залгах-салгалт (коммутац)-ын аппаратын
шуурхай удирдлагын дамжуулга, хєтлїїр нь хоргоны гадна байрлах ёстой. Шаардлагатай гэж
їзвэл хэд хэдэн цахилгаан-халууны тєхєєрємжийн цахилгаан тоноглолыг нэгэн байранд,
(Тухайлбал: цахилгаан машины байранд) 5.1 бїлгийг мєрдлєг болгон байрлуулж болно. Цахилгаан-

БЇЛЭГ 7. ТУСГАЙ ЗОРИУЛАЛТЫН ЦАХИЛГААН ТОНОГЛОЛ 365

БД 43-101-03

халууны тоног тєхєєрємжийн цахилгаан тоноглол, тэдгээрийн механизмуудад хийх їзлэг
їйлчилгээнийаюулгїй ажиллагааг хангах, тїїнчлэн шуурхай сэлгэлтийг зєв дарааллаар гїйцэтгэх
їїднээс хориг-оньс (блокировка)-оор тоноглоно.

Цахилгаан байрны шїїгээний гадна орших хаалга, тїїнчлэн тоноглолын хоргоны хаалгыг
нээхэд 1 кВ ба тїїнээс дээш хїчдэлтэй гїйдэл дамжуулах хэсгїїдэд хїрэх аюултай байвал зєвхєн
тоноглолын хїчдэлийг авсаны дараа орох буюу хаалга нээгдэх їед агшин зуурын хугацаанд
тоноглолын хїчдлийг салгах їйлчилгээтэй хориг-оньс хаалганд хийж єгнє.

7.3.8. Цахилгаан-халууны тоног тєхєєрємж нь їйлдвэрийн давтамж бїхий 1,5 КА, тїїнээс
дээш гїйдэлтэй, эсвэл нэмэгдїїлсэн ба єндєр давтамжийн дурын гїйдэлтэй бол гїйдэл
дамжуулагчийн огтлолыг сонгохдоо цахилгаан техникийн гадаргуугийн ба ойртолтын їр дїнд шин
(кабель)-ы оглолоор ба багцлалын шин хооронд гїйдэл жигд тархдаггїй байдлыг тооцох нь зїйтэй.
Эдгээр гїйдэл дамжуулах элементийн бїтээц нь идэвхтэй ба идэвхгїй эсэргїїцлийн оновчтой
хэмжээг тогтоох, дамжуулагчийн гїйдлийн оновчтой тархалтыг, гурван фазын сїлжээнд техникийн
нєхцєлийн дагуу фаз хооронд тэгшхэмтэй эсэргїїцэл бий болгох, металл бэхэлгээ, бїтээцэд
цахилгааны алдагдлыг хязгаарлах зарчим дээр їндэслэгдэнэ. Дан шин буюу шугамыг (тухайлбал,
тємєр бетон хаалт, хашлага, тємєрлєг хийцийн тулгуур ба хамгаалалтын экран г.м-ийн дундуур
гарах) тойруулан битїї тємєр хїрээ байхыг хориглоно. Ийм нєхцєл зайлшгїй шаардлагатай
болбол соронзонгїй ба бага соронзонтой материал хэрэглэж, тїїний халалтын халуун, алдагдлыг
тооцоолж шалгах нь зїйтэй. 2,4 кГц давтамжтай хувьсах гїйдлийн дамжуулагчийг бэхлэхдээ
соронзон материал хэрэглэхгїй ба харин 4 кГц, тїїнээс дээш давтамжтай бол шинийг ус
хєргєлтийн элементийн зангилаанаас бусадыг нь соронзон материалаар бэхэлж болохгїй.

7.3.9. Гїйдэл дамжуулах шин ба авалцаат холболтын температур нь цахилгаан гїйдлийн

халалт, гадны дулааны цацралт зэргийг тооцоод 90°С-ээс их байж болохгїй ба харин шинэчлэгдэж

байгаа тоноглолд хоёрдогч гїйдэл дамжуулагч хэлхээний хувьд зэс шинд 140°С, хєнгєн цагаан

шинд 120°С байх нь зєвшєєрєгдєх бєгєєд энэхїї шиний холболтыг гагнаж хийх нь зїйтэй.
Ердийн горим ажиллагаатай цахилгаан пийшин, зуухнууд, тухайлбал, хїдэр хатаалгын, тємєр

хайлшны, вакуумын нуман ба нєлєєлгийн, плазмын, шууд ба шууд бус їйлчлэлийн, электрон-
цацрагийн нуман ба диэлектрик халаалгын зуухны хоёрдох гїйдэл дамжуулах хатуу шинийг хєнгєн
цагаан буюу хєнгєн цагааны хайлшаар хийх шаардлагатай. Цохилтын хїчтэй ачаалал бїхий ган
хайлуулах ба ширэм хайлуулах цахилгаан нуман зуухны гїйдэл дамжуулах хоёрдогч хатуу шинийг
угсрахдаа механик ба уярах бєх батыг нь нэмэгдїїлсэн хєнгєн цагааны хайлш хэрэглэх нь зїйтэй.

Хувьсах гїйдлийн хэлхээнд хоёрдогч гїйдэл дамжуулах олон туйлтай хатуу шинийг
хэрэглэхдээ зэрэгцээ дараалмал хэлхээний янз бїрийн фаз буюу гїйдлийн шууд ба урвуу
чиглэлтэй давхарласан (шихтованный) ба дэлгэцэлсэн (коаксальный) шин дамжуулагчийг авч їзнэ.

Їйлдвэрийн давтамж бїхий 6 кА тїїнээс дээш гїйдэл, нэмэгдїїлсэн ба єндєр давтамжтай дурын
гїйдлийг дамжуулах зєєлєн шинийг хийхдээ усан хєргєлттэй уян кабель хэрэглэх нь зїйтэй. Усан
хєргєлттэй їйлдвэрийн давтамжтай хатуу ба уян гїйдэл дамжуулагчийн гїйдлийн нягтыг хєнгєн
цагаан ба хєнгєн цагааны хайлшийн хувьд 6 А/м2, зэсний хувьд 8 А/мм2 хїртэл байхыг зєвшєєрнє.

7.3.10. Їйлдвэрийн давтамжтай нэг фазын гїйдэл дамжуулах, багцалмал, тэгш єнцєгт хєнгєн
цагаан шиний їргэлжлэх их гїйдлийн зєвшєєрєгдєх хэмжээг 7.3.1 хїснэгтэнд їзїїлэв. Хїснэгтэнд

авсан гїйдэлийн хэмжээ нь хїрээлэх орчины агаарын температур 25°С, тэгш єнцєгт шиний

температур 70°С, дотоод хоолойн температур 75°С, кабелийн судлын температур 80°С гэж авсан
нєхцєлд тооцоологдсон болно.

Хїснэгт 7.3.1
Їйлдвэрийн давтамжтай нэг фазын гїйдэл дамжуулах зориулалтын багцалмал, тэгш єнцєгтэй

хєнгєн цагаан шиний зєвшєєрєгдєх хамгийн их їргэлжийн гїйдэл

Туузны Багц дахь туузны тоонд харгалзах гїйдэл, А
хэмжээ, мм
2 46 8
100 х 10 4538
120 х 10 1250 2480 3705 5735
140 х 10 6625
200 х 10 1455 2885 4325 9090
300 х 10
1685 3330 4980 13200

2310 4560 6825

3330 6600 9900

БЇЛЭГ 7. ТУСГАЙ ЗОРИУЛАЛТЫН ЦАХИЛГААН ТОНОГЛОЛ 366

БД 43-101-03

7.3.11. Цахилгаан-халууны тєхєєрємжийн 1 кВ хїртлэх хїчдэлтэй, їйлдвэрийн ба
нэмэгдїїлсэн давтамжтай хувьсах ба тогтмол гїйдэл дамжуулах хэсгїїд, багц шинийг тусгаарлахад
нэвчмэл биш асбестоцементэн суурь хавтан (плита), 1-1,6 кВ хїртэл хїчдэлтэй бол текстолит,
шилэн текстолит буюу халууны даамхай хуванцар ашиглах нь зїйтэй. Харин 500 В хїртэлх
хїчдэлтэй бол олифонд буцалгаж нэвчїїлсэн модон хавтан хэрэглэж болно.

7.3.12. Задгай (ус дамжуулах хоолойноос буюу їйлдвэрийн буцах усны сїлжээнээс), буюу
битїї (дулаан солилцуур бїхий хоёр хїрээтэй) нэг бїрчилсэн ба хэсэгчилсэн усан хєргєлтийн
системийг сонгохдоо усны чанар, цахилгаан-халууны тєхєєрємжийн техникийн нєхцєл зэргийг
їндэслэн авч їзэх нь зїйтэй. Цахилгаан-халууны тєхєєрємжийн хєргєлтийн ус нь хэрэгцээний
уснаас авсан бол хатуулаг нь нэг литр усанд 7 мг-экв, жигнэгдэх бодис (булингар) 3 мг, температур

нь 25°С-аас илїїгїй, буцах усны шугамнаас авсан бол харгалзан 5 мг, 100 мг, 30°С байж болно.

7.3.13. Шууд, шууд бус ба хосолмол ажиллагаатай нуман цахилгаан зуухны
трансформаторыг ерєнхий зориулалтын сїлжээнд холбохдоо дараах нєхцєл хангагдаж байвал

n 0.01 нєхцєлийг хангах ба
åнэмэлт тооцоо хийхгїйгээр гїйцэтгэж болно. Тухайлбал,
S 2 n / Sk £
Ti

i =1

STi нь зуухны трансформаторын хэвийн чадал (МВА), Sk нь тэдгээрийн холбогдох цэгт болох богино
залгааны чадал (МВА), n нь нуман зуухны холбогдох байгууламжны тоо болно.

Шууд, шууд бус ба хосолмол ажиллагаатай нуман цахилгаан зуухны трансформаторын
байгууламжийг суурилуулахдаа дараах хамгаалалтуудыг авч їзнэ.

· Трансформаторт тоног тєхєєрємжийг залгах їеийн гїйдлийн хаялт, ашиглалтын богино
залгааны гїйдлээр зохицуулсан эгшин зуурын їйлчлэлтэй их гїйдлийн хамгаалалт,

· Трансформаторын хэт ачааллын хамгаалалт,
· Зуухны трансформаторын чадлаас їл хамааруулан зуухны цохилтын ачааллыг тооцсон
хийн хамгаалалт,
· Тухайн сїлжээний газарт залгагдах гїйдлийн хэмжээтэй уялдуулан тавих нэг фазын
газардлагын хамгаалалт,
· Хамгийн их зєвшєєрєгдєх халуунд хїрсэн, улмаар хэтэрвэл таслах їйлчилгээг дохиолох
температур заагуур,
· Зуухны трансформаторын хєргєлтийн систем дэх эргэлтийн тос, усны заагуур г.м.

7.3.14. Нєлєєлгийн ба диэлектрик халаалгын тєхєєрємж нь трансформатор, хєдєлгїїр-
генератор, тирсторон ба ионон хувиргуур буюу хуримтлуур (конденсатор) зэрэг дагалдах
тоноглолын хамт цехийн дотор гал тэсвэрлэгийн II зэргийн байранд технологийн урсгал шугаманд
тулж болон тусгай байранд байрлаж болно. Нэмэгдїїлсэн 10 кГц , тїїнээс доош давтамж бїхий
хувьсах гїйдлийн хэлхээнд ган хуягтай кабель ба дамжуулах утсыг ган хоолойд хийж ашиглахыг
зєвшєєрєх боловч гїйдлийн шууд ба урвуу чиглэлийн хувьд кабель ба утасны нэг судлыг нэг
хоолойд сївэлж уграх шаардлагатай.

7.3.15. Бууруулах ба тохируулах хуурай трансформатор, їл шатах шингэнтэй
трансформатор, удирдлагын самбарыг шууд ба шууд бус їйлчлэлтэй эсэргїїцлийн цахилгаан
зуухны хийц дээр болон ойролцоо байрлуулж болох ба 100 кВт-аас дээш эсэргїїцлийн чадалтай
бол халаалтын бїлэг бїрт амперметр, цахилгааны тоолуур, керамик элементтэй бол фаз бїрт
амперметр тоноглоно. Энэ тєрлийн цахилгаан зуухны ажиллах хїчдэл нь хувьсах гїйдлийн
хэлхээнд 42 В, тогтмол гїйдэлтэй бол 110 В байна. Хїчний хэлхээний цахилгаан хэрэгсэл,
пирометрийн багажуудыг тусгай щитэнд байрлуулах ба цохилт, доргилтын хамгаалалт хийж єгнє.

7.3.16. Єндєр давтамжийн нєлєєлгийн (индукционы) ба диэлектрик халаалтын тєхєєрємжинд
ажлын байрны цахилгаан соронзон орны хїчлэгийн тївшинг бууруулах, мєрдєгдєж байгаа эрїїл
ахуйн дїрмээр тодорхойлогдох хэмжээнд барьж байх їїднээс халхлах тєхєєрмж хийж єгвєл
зохино. Диэлектрик халаалтын хатаалгын хоргонд хоёр талаар нь єнгєрєх гудам талд газардлага
бїхий босоо торон электрод тавьж єгєх ёстой. Удирдлагын щитний ажлын байрны єргєн нь
хайлуулах зуухны халаах тєхєєрємжийн дэргэд 1.2 м-ээс, халаах индуктор ба ажлын
конденсаторын дэргэд 0.8 м-ээс багагїй байвал зохино.

БЇЛЭГ 7. ТУСГАЙ ЗОРИУЛАЛТЫН ЦАХИЛГААН ТОНОГЛОЛ 367

БД 43-101-03

7.3.17. Шууд ба шууд бус їйлчлэлтэй эсэргїїцлийн цахилгаан пийшинг сїлжээнд холбохдоо
бууруулах трансформатораар дамжуулан гїйцэтгэнэ. Зуухны бууруулах ба тохируулгын
трансформатор ба удирдлагын панелийг эсэргїїцлийн зуухны бїтээцийн дэргэд нь юмуу, аль
болохоор ойролцоо байрлуулбал зохино. Цахилгаан зуухыг тойрон єнгєрєх гарцын єргєн,
тэдгээрийн хоорондох зай, тїїнээс тэжээлийн щит, удирлагын панель хїртлэх зайг технологийн
онцлогоос хамааруулан дїрмийн 4.1—ийн заалтыг баримтлан сонгох ёстой.

100 кВт, тїїнээс дээш чадалтай эсэргїїцлийн цахилгаан зуухыг тавихдаа халаалтын бїс бїрт
нэг амперметр хийж єгвєл зїйтэй. Керамик халаагч элемент бїхий эсэргїїцлийн зууханд тэжээлийн
фаз бїрт нь амперметр тавьж єгнє. 100 кВт ба тїїнээс дээш чадлын эсэргїїцлийн зууханд
цахилгааны тооцооны бодит энергийн тоолуур тавих нь зїйтэй.

Хувьсах гїйдлийн 42 В-оос дээш, тогтмол гїйдлийн 110 В-оос дээш хїчдэлтэй шууд
халаалтын цахилгаан байгууламжийн тоноглол байрлах ажлын талбай, їйлчилгээний хїмїїс нь
газраас тусгаарлагдсан байх ёстой. Хїчдэл доор тасралтгїй ажиллагатай тоноглолын хувьд ажлын
талбайн газраас тусгаарлах хэсэгийн захаар ороож гогцоолдох утас ба тууз давж унахаас хамгаалж
хамгаалалтын тор буюу хана босгож єгєх нь зїйтэй. Ийм тєрлийн тоноглолыг тусгаарлагын хяналт
нь дохиоллоор єгєгдєх тєхєєргєєр тоноглох ёстой.

7.3.18 1 кВ хїртлэх цахилгаан сїлжээнд холбогдсон электрон – цацрагийн тєхєєрємжид
єсгєгч трансформаторын анхдагч ороомогт хурамтласан цэнэгийн їйлчлэлээр цахилгаан сїлжээ
болон нам хїчдлийн сїлжээний тусгаарлагч гэмтэхээс хамгаалсан хамгаалалт ба хоёрдогч
ороомогт богино залгалтын хамгаалалт хийж єгнє. Мєн ажлын байрны радиацын аюулгїй байдлыг
техникийн нєхцєлийн дагуу бїрэн хангах зорилгоор рентген-цацрагийн хамгаалалт байх нь зїйтэй.

7.4. ЦАХИЛГААН ГАГНУУРЫН ТЄХЄЄРЄМЖ

Хэрэглэх хїрээ. Тодорхойлолт

7.4.1. Дїрмийн энэ бїлгийн дїрэм нь байрны дотор буюу ил задгай газарт эд ангийг гагнах,
гагнаас тавих, хайлуулах замаар цацраах ба зїсэх, даралтын дор гагнах зэрэг цахилгаан
технологийн зориулалттай хэрэглэж буй суурин, зєєврийн ба хєдєлгєєнтэй цахилгаан гагнуурын
тоноглолд хамаарна. Даралттайгаар гагнах тєхєєрємжинд нуман ба плазмын, гэрлийн цацрагийн,
цацраах ба зїсэлтийн, атом-устєрєгчийн, электрон-цацрагийн, лазер-зїсэлтийн, авалцааны
халаалгын, цахилгаан шаваасны, авалцааны ба харвал (диффуз)-ын, нуман авалцааны гагнуур тус
тус багтаж байна.

Атмосферийн хэвийн, нэмэгдїїлсэн ба бууруулсан даралтын, ваакумын хоослог нєхцєлд
тємєрлєг (металл) ба тємєрлєг биш материалыг ердийн агаарын, хийн (аргон, гели, нїїрс хїчлийн
ба азотын) ба усны уурын орчинд хайлах ба їл хайлах электрод ашиглан, тїїнчлэн усан дор буюу
флюсийн давхрага хэрэглэж гагнах зориулалттай цахилгаан гагнуурын тоног тєхєєрємжинд энэхїї
бїлгийн шаардлагууд хамаарагдана. “Цахилгаан гагнуурын ажил. Аюулгїй ажиллагааны їндсэн
шаардлага” ба “Цахилгаан тєхєєрємжийн ашиглалтын техникийн заавар”-ын дагуу цахилгаан
гагнуурын тєхєєрємжєєр ажил гїйцэтгэнэ. Цахилгаан гагнуурын тоног, тєхєєрємж нь дїрмийн
бусад бїлэгт заагдсан шаардлагыг (энэ бїлэгт єєрєєр заагаагїй бол) хангах ёстой.

7.4.2. Цахилгаан гагнуурын тоног, тєхєєрємж нь хоорондоо ажиллагааны холбоотой, тусгай
зориулалтын ба нийтлэг хэрэглээний цахилгаан техникийн ба механикийн элементїїд, мєн
тїїнчлэн эдгээрийг гадны бусад хэрэгсэлтэй холбох кабель шугам, цахилгаан утас, гїйдэл
дамжуулагч зэргийн (цогц) нэгдэл юм. Цахилгаан гагнуурын тоноглолын бїх тєхєєрєг, байгууламж
нь одоогийн мєрдєгдєж байгаа техникийн баримт бичиг, стандарт, батлагдсан журамын дагуу
хийгдсэн байх шаардлагатай.

7.4.3. Цахилгаан эрчим хїчээр хангах эх їїсвэрийн тєрлєєс шалтгаалан гагнуурын тоног,
тєхєєрємжийг

n Биеэ даасан цахилгаан гагнуурын (суурин) тоноглол

БЇЛЭГ 7. ТУСГАЙ ЗОРИУЛАЛТЫН ЦАХИЛГААН ТОНОГЛОЛ 368

БД 43-101-03

n Дотоод шаталтын хєдєлгїїрээр (карбюратор-бензины, дизелийн) ажиллах ганцаарчилсан
цахилгаан гагнуурын тоноглол,

n Цахилгаан шугам сїлжээ, мєн тїїнчлэн зєєврийн цахилгаан станцаас тэжээгдэж буй

цахилгаан гагнуурын тоноглол гэж ангилна.

7.4.4. Цахилгаан гагнуурын тєхєєрємжинд 6.6.1 -д заасан технологи, їйл ажиллагааг
гїйцэтгэхийн тулд металлыг хайлуулах буюу халаахад тодорхой тоо, хэмжээний дулааныг бий
болгох зориулалтын цахилгаан эрчим хїчийг єгч байх гагнуурын гїйдэл їїсгїїр буюу тусгай
цахилгаан техникийн тоноглол шаардлагатай болно.

7.4.5. Цахилгаан гагнуурын тєхєєрємжийн механикжилтийн тївшин, технологийн їйл явцаас
хамааруулан гар ажиллагаатай, хагас автомат (гагнуур хийх цахилгааны горим автоматаар
баригдах ба бусад їйлдэл нь гараар хийгдэх) ажиллагаатай, бїрэн автаматчилагдсан гэж хуваана.
Гагнуурын гїйдлийг бий болгох гагнуурын трансформатор, хувиргуурын гаргалгын хавчуураас
цахилгаан гагнуурын тєхєєрємж хїртэлх цахилгаан хэлхээг гагнуурын хэлхээ гэнэ.

7.4.6. Цахилгаан гагнуурын їйл ажиллагааг явуулахад зориулагдсан (6.6.1 –д) заасан иж
бїрэн тоноглолтой гагнуурчны ажлын байрыг гагнуурын цэг гэнэ. Гагнуур хийх гар ажиллагаатай
суурин гагнуурын цэгийн иж бїрдэлд тиски ба бусад зориулалтын хэрэгсэлтэй гагнуурын ширээ
орно. Гагнуурын гїйдлийн эх їїсвэр, тэжээлээс нэг буюу хэд хэдэн гагнуурын цэгийг тэжээж болно.

Ерєнхий шаардлага

7.4.7. Цахилгаан гагнуурын тоног, тєхєєрємж нь хїрээлэн байгаа орчны нєхцєлд тохирсон
хийцтэй байна. Эдгээр тоноглолын байрлал, бїтээц, хийц, хаалт ба хамгаалалт нь эргэлдэж байгаа
буюу хїчдэлтэй хэсэгт санамсаргїй хїрэх, шїргэх, ямар нэгэн механик гэмтэл авахааргїй байх
ёстой. Гар ажиллагаатай цахилгаан гагнуурын гїйдэлтэй байх бариул, хушуу, ноцоолгын хувьд
дээрхи шаардлагыг зєрчихийг зєвшєєрнє.

Цахилгаан гагнуурын тоног тєхєєрємж, тїїний зангилаа хэсгїїд ба механизм, удирдлагын
хэрэгсэлийн байршил нь чєлєєтэй, энгийн, тэдгээрт хїрэхэд аюулгїй байх ёстой. Тїїнээс гадна
удирдлагын хэсэг нь тоноглолыг тїргэн таслах, бїх механизмыг зогсооход тохиромжтой газарт
байрлах нь зохистой.

7.4.8. Ажлын шаардлагаар 2 м ба тїїнээс дээш єндєрт байгаа цахилгаан гануурын
тєхєєрємжинд шуурхай їйлчигээ хийх зориулалтын хашлага, шат бїхий ажлын тавцан хийж єгєх
ёстой. Талбай, хашлага, шат нь галд тэсвэртэй материалаар хийгдэх ба ажлын тавцангийн шалны
дэвсгэрийг нь гал дамжуулахгїй диэлектрик материалаар хийх шаардлагатай. Цахилгаан гагнуурын
тєхєєрємжийн удирдлагын бїх элемент нь байрлалын тогтоолго (фиксатор)-гїй бол санамсаргїй
таслагдах, залгагдах їйлдэл гаргуулахгїйн тулд хаалтаар тоноглогдсон байх шаардлагатай.

7.4.9. Гагнуурын гїйдэл їїсгїїрээр зєвхєн мєрдєгдєж байгаа шаардлагыг хангасан гагнуурын
трансформатор, статик хувиргуур, хєдєлгїїр-генератор буюу дотоод шаталтын хєдєлгїїрийг
хэрэглэдэг. Нуман гагнуур, цахилгаан шавлагын ванн, авалцааны гагнуурыг хїчний гэрэлтїїлгийн
ба цахилгаан авалцааны сїлжээнээс шууд тэжээхийг хориглоно. Зєєврийн ба нїїдлийн цахилгаан
гагнуурын тєхєєрємжийн агрегат нь автомашины ба тракторын тоормос бїхий чиргїїл буюу
тэргэнцэр дээр байрлаж болно.

7.4.10. Хэд хэдэн гагнуурын гїйдэл їїсгїїр нь нэг гагнуурын нуманд, цахилгаан шавлагын
ванн-д буюу авалцааны гагнуурын эсэргїїцэлд ажиллах нєхцєлд эд анги ба электродын хооронд
їїсэх хїчдлийг нэг гагнуурын гїйдэл їїсгїїрийн хоосон явалтын хїчдлээс хэтрїїлэхгїй байлгах
ёстой.

7.4.11. Хэд хэдэн нэг фазын гагнуурын гїйдэл їїсгїїрийн цахилгаан ачаалал нь 3 фазын
сїлжээний фаз хооронд аль болохоор жигд хуваарилагдсан байх ёстой.

Нэг цэгтэй гагнуурын гїйдэл їїсгїїр нь дїрмийн дагуу гагнуурын цэгээс 15 м-аас холгїй
зайнд байрласан байх шаардлагатай.

7.4.12. Цахилгаан гагнуурын тєхєєрємжийн анхдагч хэлхээний хїчдэл 660 В-оос ихгїй байж,
сэлгэн-залгалтын ба хамгаалалтын цахилгаан аппарат, хэрэгсэлээр тоноглогдсон байна. Гагнуурын
хэлхээ (ялангуяа генераторын єдєєлтийн ороомгийн сїлжээнээс тэжээгдэх нєхцєлд) нь сїлжээнд
холбогдсон цахилгаан холболтын бусад бїдїївчтэй ямар нэгэн цахилгаан холболтгїй байх ёстой.

БЇЛЭГ 7. ТУСГАЙ ЗОРИУЛАЛТЫН ЦАХИЛГААН ТОНОГЛОЛ 369

БД 43-101-03

7.4.13. Олон цэгтэй гагнуурын гїйдэл їїсгїїртэй цахилгаан гагнуурын тєхєєрємж нь
їїсгїїрийг хэт ачааллаас хамгаалахын тулд автомат таслуур, гал хамгаалуур, мєн гагнах цэг рїї
гарсан шугам бїрт сэлгэн-залгалтын ба цахилгааны хамгаалалтын аппарат, хэрэгсэлээр
тоноглогдсон байх ёстой. Цахилгаан гагнуурын тєхєєрємжинд гагнуурын гїйдлийн хэмжээг
тодорхойлох хэмжїїрийн хэрэгсэл байна. Нэг цэгттэй цахилгаан гагнуурын тєхєєрємж нь гїйдэл
їїсгїїртээ хуваарьтай тохируулгатай бол хэмжих хэрэгсэлгїй байж болно.

7.4.14. Зєєврийн ба нїїдлийн цахилгаан гагнуурын байгууламжийг цахилгаан сїлжээнд
кабель буюу кабелийн цуглуураар дамжуулан холбоно. Татах утасны уртыг тогтоохгїй, харин
хєндлєн огтлолыг гагнуурын гїйдэл їїсгїїрийн чадлаас хамааруулж сонгоно. Зєєврийн ба
нїїдлийн цахилгаан гагнуурын тєхєєрємжийг суурин цахилгаан сїлжээнд холбохдоо авалцааны
салмал холбоос бїхий сэлгэн-залгалт (коммутац)-ын болон хамгаалалтын аппаратаар тоноглоно.
Энэ тохиолдолд заавал хориг хийсэн байх шаардлагатай. Зєєврийн ба нїїдлийн цахилгаан
гагнуурын байгууламжийн анхдагч хэлхээний коммутацийн аппаратаас гагнуурын гїйдлийн їїсгїїр
хїртэлх холболт нь хєнгєн цагаан буюу зэс судалтай, гадуураа галд тэсвэртэй резин буюу хуванцар
тусгаарлага бїхий бїрээстэй гуурсан (шланг) уян кабель байх шаардлагатай. Коммутацийн
аппаратаас гїйдлийн їїсгїїр хїртэлх холболтын уян кабелийн урт 10-15 м-ээс ихгїй байна.

7.4.15. Гагнуурын гїйдлийн ажлын горимын алсын удирдлагатай гануурын автомат буюу
хагас автоматыг тохируулах тєхєєрємж (бариул, товруу) бїхий удирдлагын хоёр бїрдэлээр
тоноглох ба нэгийг нь гагнуурын гїйдлийн їїсгїїрт, нєгєєг нь гагнуурын автомат ба хагас
автоматын удирдах самбар буюу пультэнд байрлуулна. Хэрвээ хувьсах гїйдлийн 42 В буюу
тогтмол гїйдлийн 110 В-оос их хїчдэлтэй, тусгаарлагчгїй гїйдэл дамжуулах хэсэг байрлах
гагнуурын тоноглолын байр ба шїїгээний хаалгыг онгойлгоход хїчдэл таслах хориггїй бол уг
хаалга ба байрыг тусгай тїлхїїртэй цоожоор тоноглоно.

7.4.16. Цахилгаан гагнуурын тоног тєхєєрємжийн их бие ба гїйдэл дамжууладаггїй тємєр
хэсгийг дїрмийн (1.6) дагуу газардуулах (нойлтуулах) ба гагнуурын гїйдэл їїсгїїр болох гагнуурын
трансформатор, статик хувиргуур, хєдєлгїїр-генераторын (генераторын єдєєлгийн ороомог нь
цахилгаан сїлжээнд холбогдохдоо хуваагч трансформатораар дамжаагїй бол) хоёрдогч хэлхээний
аль нэг гаргалгааг газардуулах арга хэмжээ авна. Цахилгаан гагнуурын тоног тєхєєрємжийн
газардуулгын (нойлтуулга) утсыг холбох тусгай боолттой байх ба авалцааг тойрсон ил харагдахуйц
хэсэгт“газар” гэсэн бичигтэй байна.

7.4.17. Цахилгаан технологийн їйл явцаас болж 6.6.15-16-д зааснаар цахилгаан гагнуурын
байгууламжийн газардуулгыг хийх боломжгїй, мєн тїїнчлэн зєєврийн ба нїїдлийн цахилгаан
гагнуурын байгууламжийн тоноглолыг газардуулахад хїндрэлтэй бол тэдгээрийг хамгаалалтын
таслах хэрэглсэлээр тоноглосон (1.6.16) байх шаардлагатай. Гагнуурын иж бїрдэлд ашиглагдаж
байгаа гагнуурын цахилгаан лугшилт (импульс)-д зориулсан цахилгаан эрчим хїчийг хуримтлуулах
зорилготой хуримтлуур (конденсатор) нь хамгаалалтын бїрхїїлийг авах буюу шїїгээг онгойлгоход
автоматаар цэнэг устгах тєхєєрємжтэй байх шаардлагатай.

Цахилгаан гагнуурын тєхєєрємж ба гагнуурын цэг
бїхий байранд тавих шаардлага

7.4.18. Байнга цахилгаан гагнуур хийгддэг цахилгааны угсралт-гагнуурын цех, гагнуурын
байгууламж, гагнуурын цэгтэй барилгын хана нь шатдаггїй материалаар хийгдэх ба байрны
хэмжээ ба эзэлхїїн, гагнуурын тоноглол, гагнаас хийх эдлэлийн овор хэмжээг тооцсон, мєрдєгдєж
байгаа стандарт, эрїїл ахуйн дїрэм ба БНбаД-ийн шаардлагыг хангасан агааржуулалтын
системтэй байх ёстой. Тэсрэх болон галын аюултай орчинд зєвхєн тїр зуур цахилгаан гагнуурын
ажил гїйцэтгэх гагнуурын цэгийг байрлуулна.

7.4.19. Цахилгаан гагнуурын тєхєєрємжийн байр нь гагнуурын ажлыг явуулахад тохиромжтой,

аюулгїй байдлыг хангасан байхаас гадна гагнаас хийх бїтээгдэхїїнийг оруулах, гаргахад

бололцоотой, 0.8 м-ээс багагїй єргєн гудамтай байх шаардлагатай. Цахилгаан гагнуурын
тоноглолд зориулсан єрєєний талбай нь 10 м2-аас багагїй байна. Гэхдээ тоног тєхєєрємж,
материалын эзлэх талбайгаас гаднах чєлєєт талбай нь гагнуурын цэг бїрт 3 м2 -аас багагїй байна.

7.4.20. Галын аюулгїй цех дотор хамгаалалтын хий бїхий орчинд бага, дунд оворын
эзэлхїїнийг гагнах болон нуман гагнуурыг гараар байнга хийх гагнуурын цэгийг галд їл шатах
материалаар хийсэн ханатай тусгай бїхээгт байрлуулах ёстой. Гагнуур хийж буй эдлэлийн уртаас

БЇЛЭГ 7. ТУСГАЙ ЗОРИУЛАЛТЫН ЦАХИЛГААН ТОНОГЛОЛ 370

БД 43-101-03

бїхээгийн єндєр 2 дахин, єргєн нь 1.5 дахин их байх ба бїхээгийн талбай 2х1.5м-аас багагїй байна.
Гагнуурын гїйдлийн їїсгїїр бїхээгт байрлавал тїїний хэмжээг ихэсгэх ёстой. Бїхээгийн хананы
єндєр 2 м-ээс багагїй, шал, хананы хоорондох зай -50 мм, харин хамгаалалтын хийтэй орчинд -300
мм байна. Хэрвээ бїхээгний дээгїїр гїїрэн кран хєдлєх тохиолдолд 50х50 мм-ээс багагїй хэмжээс
бїхий нїхтэй тороор бїхээгний дээд хэсгийг хааж єгнє.

7.4.21. Галын шууд аюултай байран дахь гагнуурын цэгт байнгын биш цахилгаан нуман,
флюс бїхий гагнуур ба шавалтын гагнаас хийхдээ гагнуурын ажил хийгдэж байгаа хэсэгт 1.8 м-ээс
багагїй єндєртэй шатдаггїй материалаар хийгдсэн хязгаарлах хаалт (хєшиг) хийх шаардлагатай.
20 кг ба тїїнээс дээш жинтэй тємєр эдлэлд байнгын гагнуурын ажил хийх шаардлагатай бол
цахилгаан гагнуурын бїрдэлд гагнасан эдлэлийг зєєвєрлєхєд зориулж єргєж- буулгах
тєхєєрємжийг тусгах нь зїйтэй.

7.4.22. Гагнуур-угсралтын цех, хэсэг, гагнуурын цэг, бїхээгний хиймэл гэрэлтїїлгийг “Ердийн
ба хиймэл гэрэлтїїлгийн БНбаД”-ийн дагуу гїйцэтгэнэ. Цахилгаан гагнуурын тєхєєрємж дээр

зузаан хучмалтай электродоор, цахилгаан шаарган ба флюс бїхий гагнаасыг гараар хийх, ил нуман
гагнаасыг автоматаар хийх їед нум буюу электродын ойролцоо ялгарах (хортой) хийг соруулах
боломжийг тусгах нь зїйтэй. Гагнуурын цэгт битїї хадгалах торхны дотоод хэсгийн бїтээцийг
флюс бїхий ил нуман гагнуураар гагнахдаа гїйцэтгэж байгаа ажлын шинж чанараас хамааруулан
салхилуулгын тоноглол хийх нь зїйтэй. Хэрэв шаардлагатай салхилуулга хийж чадахгїйд хїрвэл
гагнуурчны баг дотор нэг цагт 6-8 м3 цэвэр агаарыг албадмалаар єгєх арга хэмжээ авна. Ил агаарт
ажиллаж байгаа зєєврийн ба нїїдлийн цахилгаан гагнуурын тоног тєхєєрємж, гагнуурчны ажлын
байрыг цас, борооноос хамгаалахын тулд шатдаггїй материалаар саравч хийж єгнє. Хэрэв

гагнуурын тоноглол гадна ажилладаг тоног тєхєєрємжинд тохирох зэрэглэлийн хамгаалалтын
бїрхїїлтэй цас, бороо орох їед гагнуурын ажлыг зогсоодог бол саравч байгуулах шаардлагагїй.

Цахилгаанаар хайлуулж гагнах
тєхєєрємж

7.4.23. Нэг цэгтэй гагнуурын гїйдлийн їїсгїїр ба хайлуулах гагнуурын тєхєєрємжийн
хувиргуурын (статик генератор-хєдєлгїїр) хоорондуур єнгєрєх гудмын єргєн нь 0,8 м-ээс багагїй,
олон цэгтэй бол 1,5 м-ээс багагїй, нэг ба олон цэгт гагнуурын гїйдлийн їїсгїїрээс хана хїртэлх зай
нь 0,5 м-ээс багагїй байх ёстой. Бїлэг гагнуурын трансформаторуудын хоорондуур єнгєрєх гудмын
єргєн нь 1 м-ээс багагїй байх ёстой. Эгнээгээр байрласан гагнуурын трансформаторын хоорондох
зай нь 0,1 м-ээс багагїй, гагнуурын трансформатор ба ацетилений генераторын хоорондох зай 3 м-
ээс багагїй байвал зохино. Гагнуурын цахилгаан дамжуулах утас нь хїчилтєрєгч бїхий дамжуулах
хоолойноос 0,5 м-ээс баггїй, ацетилен болон бусад шатдаг хий дамжуулах хоолойноос 1 м-ээс
багагїй зайнд байвал зохино.

Гагнуурын гїйдлийн тохируулга нь гагнуурын трансформаторын зэрэгцээ буюу тїїн дээр
байрлах нь зїйтэй. Томоохон эд ангийг флюсаар гагнах автомат нуман гагнуурын тєхєєрємж,
тїїнчлэн хамгаалалтын хийтэй орчинд гагнах нуман гагнуур, плазман, электрон ба гэрлийн
цацралын гагнуур зэргийн тал бїрээс ойртох гудмын єргєн нь 1,5 м-ээс багагїй байх ёстой.

7.4.24. Гагнуурын гїйдэл їїсгїїрээс гар нуман гагнуур (зїсэх, шавах)-ын буюу плазман зїсэлт
хийх шууд їйлчлэлийн нум-плазман гагнуурын электрод баригч хїртэл гїйдэл єгєхдєє резин
бїрхїїлтэй буюу тусгаарлагатай гагнуурын уян кабель хэрэглэх ёстой. Шаталтыг дэмжих шинж
бїхий полиэтилен ба бусад полимер материалан бїрхїїл буюу тусгаарлагатай утас хэрэглэхийг
зєвшєєрєхгїй. Хариуцлагатай хийц, бїтээц (хєлєг онгоц, гїїр, барилгын даацын хэсэг, тємєр замын
хєдлєх бїрэлдэхїїн, 5 МПа (50 кг/см2)-аас дээш даралттай зуух, дамжуулах хоолой, даралттай сав,
хотой бодис бїхий хоолой)-ийг гагнах нуман гагнуурын аппарат, тєхєєрємжийн цахилгааны утас нь
зэс судалтай байх ёстой.

Гагнах эдлэхїїнийг гагнуурын гїйдлийн їїсгїїртэй холбох буцах гїйдлийн дамжуулагийг
суурин ашиглалтын тоноглолын хувьд дээр заасан уян ба хатуу дамжуулагч, хїрэлцэхїйц
огтлолтой дурын янз бїхий ган ба хєнгєн цагаан шин, гагнуурын плит, суурь, гагнагдах эд анги байж
болно.

Зєєврийн ба нїїдлийн гагнуурын трансформаторын хувьд цахилгаан гагнуурын
тєхєєрємжийн буцах гїйдлийн дамжуулагч нь электрод-баривчтай шууд холбогдох тусгаарлагатай
утас байж болно. Буцах гїйдлийн дамжуулагч болгон ашиглах бие даасан элементїїд нь
хоорондоо гагнаас, боолт ба хавчаарын тусламжтайгаар холбогдсон байх ёстой.

Буцах гїйдлийн дамжуулагч болгон газардуулгын сїлжээний утасыг ашиглах, тїїнчлэн
барилга, дамжуулах хоолой, технологийн тоног тєхєєрємжийн металл хийцийг ашиглахыг тус тус

БЇЛЭГ 7. ТУСГАЙ ЗОРИУЛАЛТЫН ЦАХИЛГААН ТОНОГЛОЛ 371

БД 43-101-03

зєвшєєрєхгїй. Хэрэв барилга, байгуламжийн металл бїтээцийн угсралт ба засварын ажлын їед
буцах гїйдлийн бїх хэлхээ нь ил харагдаж байвал энэ зорилгоор металл бїтээцийн хэсгийг
ашиглахыг зєвшєєрєх ба тэжээлийн їїсгїїрээс гагнуурын ажил хїртэл шалгасан байх
шаардлагатай.

7.4.25. Нуман гагнуурын тоног тєхєєрємжинд сїлжээний хїчдэл хэвийн байхад гїйдлийн
їїсгїїрийн хоосон явалтын хїчдэл нь гар ба хагас автомат нуман гагнуурын хувьсах гїйдэл
їїсгїїрийн хувьд 80 В, автомат нуман гагнуурын хувьсах гїйдлийн їїсгїїрийн хувьд 140 В, тогтмол
гїйдлийн їїсгїїрийн хувьд 100 В-оос хэтрэхгїй байвал зохино. Генераторын гагнуурын гїйдлийн
хэлхээнд цахилгаан нум 0,5 сек-ээс ихгїй хугацаагаар тасрахад хїчдлийн богино хугацааны
єсєлтийг зєвшєєрнє. Электрод ба гагнагдах эдлэлийн хоорондох гагнуурын холбоосыг урьдчилан
залгадаггїй нуман гагнуурын тоног тєхєєрємжинд нумыг єдєєх, тїїний асалтын тогтворшилыг
дээшлїїлэх їїднээс нэмэгдїїлсэн давтамжтай хувиргуур (преобразователь), импульсийн
генератор хэрэглэхийг зєвшєєрнє.

7.4.26. Гагнуурын автомат ба хагас автоматын гагнаас тавих хєдлєх толгойн хувьсах
гїйдлийн хєдєлгїїр нь бууруулах трансформаторын анхдагч ороомгоос цахилгааны холболтгїй
(тусгаарлагатай) 42 В-оос ихгїй хїчдэлтэй хоёрдогч ороомгоос тэжээгдэх ёстой. Тийм тєрлийн
трансформаторын хоёрдогч хэлхээний аль нэг гаргалга нь баттай газардсан байх ёстой. Энэ
нєхцєлд хєдєлгїїрийн их биеийг газардуулаагїй байж болно. Тогтмол гїйдлийн цахилгаан
хєдєлгїїрийн хувьд хэвийн хїчдэл нь 110 В-оос хэтэрч болохгїй.

Гагнаасны їл хєдлєх толгойтой суурин автомат тєхєєрємжинд хувьсах гїйдлийн цахилгаан
хєдєлгїїрийн тэжээлийг шууд 220 буюу 380 В хїчдэлтэй сїлжээнээс, тогтмол гїйдлийн цахилгаан
хєдєлгїїрийг 220 ба 440 В-ийн сїлжээнээс тэжээх ба тэдгээрийн их биеийг заавал газардуулах
ёстой.

7.4.27. Плазман боловсруулалт бїхий тєхєєрємжийн гагнуурын гїйдлийн їїсгїїрийн хоосон
явалтын хїчдэл нь сїлжээний хїчдэл хэвийн байхад автоматаар зїсэх тоноглолын хувьд –500 В,
хагас автоматаар зїсэх ба шавах тоноглолын хувьд –300 В, гар гагнуураар зїсэх ба шаваж гагнах
їед –180 В-оос хэтрэхгїй байвал зохино. Механикжсан плазман зїсэлтийн технологийн процессийн
удирдлага нь зайн зарчимтай хийгдэх ёстой.

Электрон-цацрагийн гагнуурын тєхєєрємжийн электрон-бууны гагнуурын гїйдлийн тэжээлийн
їїсгїїрийн хувьд шулуутгагчийн нэмэх туйлын гаргалга ба тїїний газардуулгын их биений хооронд
цахилуур тавигдах ёстой. Электрон цацрагийн тєхєєрємжийн хувьд рентген цацраг, тэдгээрийн
радиацаас бїрэн хамгаалах, ажлын байран дахь цацраг-идэвхжилийг мєрдєж байгаа тогтоосон
норм хэмжээнд байлгах їїднээс хамгаалалт хийгдэх ёстой.

Даралттай цахилгаан гагнуурын тєхєєрємж

7.4.28. Цэгэн, єнхєрїїлгэн ба гадаргуугийн гагнуур хийх ажлын байрны нэг нь нєгєєгєєс
алслагдах зай нь 2 м-ээс, харин тулгамал гагнуурын машинуудын хоорондох зай нь 3 м-ээс
багагїй байх ёстой. Машины нїїрэн ба ар талуудын хоорондох зай нь 1,5 м-ээс багагїй байвал
зохино. Эсэргїїцлийн ба хайлуулгын арга бїхий авалцааны гагнуурын машин нь хязгаарлах
хаалтаар тоноглогдсон, эрчимтэй сорох салхилуулгатай байх ёстой. Хїрэхэд хэцїї нєхцєлтэй,
нїсэр бїтээцийн гагнаасанд ашиглагдах тусгай зориулалтын авалцааны гагнуурын зєєврийн буюу
дїїжинт машины гїйдлийн оруулганд резин ба хуванцар бїрээс нь їл шатах тусгаарлагатай, уян
гуурсан кабель хэрэглэх нь зїйтэй. Авалцааны гагнуурын дїїжинт машины гагнуурын хэлхээний
нэг утас нь дїїжин трансформаторын их биетэй холбогдох ба уг трансформаторын их биеийг
газардуулсан байх ёстой.

7.4.29. Авалцааны гагнуурын машины гагнуурын трансформаторын хоосон явалтын хоёрдогч
хїчдэл нь сїлжээний хїчдлийн тївшин хэвийн байхад 42 В-оос хэтрэхгїй байх ёстой. Гагнуурын
суулгамал трансформатор бїхий цэгэн ба єнхрїїлгэн гагнуурын дїїжинт машины гагнах хавчаарт
байх удирдлагын хэлхээнйи хїчдэл нь хувьсах гїйдлийн хэлхээнд 42 В, тогтмол гїйдлийн хэлхээнд
110 В -оос хэтрэхгїй байвал зохино.

Ийм тєрлийн машин нь сїлжээнд хуваагч трансформатораар дамжин холбогдох ба зєвхєн
машины их биеийг газардуулсан нєхцєлд хїчний хэлхээг залгах боломжтой хориг бїхий оньстой
байна. Гагнуурын хэлхээний аль нэг хавчаар нь машины их биетэй холбогдох ёстой. Гагнуурын
дїїжин машинд гїйдлийг єгєхдєє усан хєргєлт бїхий дамжуулах утас ашиглахыг зєвшєєрнє.

БЇЛЭГ 7. ТУСГАЙ ЗОРИУЛАЛТЫН ЦАХИЛГААН ТОНОГЛОЛ 372