The words you are searching are inside this book. To get more targeted content, please make full-text search by clicking here.

Jaargangen 1 t/m 9 PKN Kwartaalblad
(775 pagina's)

Discover the best professional documents and content resources in AnyFlip Document Base.
Search
Published by Stichting PKN, 2019-02-17 18:13:25

Jaargang 1 t/m 9

Jaargangen 1 t/m 9 PKN Kwartaalblad
(775 pagina's)

Dit zgn. ' zinnebeeldig denken' is typisch voor de 17de eeuw.
De Jongh stelt: "De voorkeur voor het lezen van diep z innigh eden
uit gewone dingen, waartoe natuurlijk ook de Bijbel stimuleer-
de, het genoegen dat men beleefde aan versluiering en diep-
zinnigheden, het spel met het raadselachtige, we komen het on-
ophoudelijk tegen in de 17de eeuw11 2.
Een de rgelijke denktrant treffen we voor het eerst aan in de
gedurende de l 7de eeuw zeer populair zijnde emblemata- litera·-
tuur. Een embleem drukt een vaak calvini stische gedachte of
moraal uit, die slechts te begrijpen is door het combineren
van de dri e elementen waaruit een embleem bestaat: een motto,
een afbeelding en een corrnnentaar in ve rsvorm. Populaire em-
bleem-boeken waren Jacob Cats ' Sinne- en Minne- beelden (16 18)
en Roemer Visscher 's Sinne-poppen (1614); beiden calvinistische
schrijve rs. Van Roemer Visscher is een embleem bekend waarin
het roken wordt veroordeeld onder het motto:'Veeltijdts·wat
nieuws/ Selden wat goedts'(afb.II).

Afb . II. Uit Roemers Visscher ,s \h·ltijdts wat' nieuws.Lelden wa.t goets.

Sinne- poppen (1614)

In de emblemen werd vaak een opzettelijke vaagh~id en dubbel-
zinnigheid aangebracht. Men wilde de beschouwer zo aansporen
tot nadenken, tot bezinning. De aldus aangebrachte meervoudige
be tekenissen maken het de huidige beschouwer wel moei lijk, doch
nie t onmogel ij k om de preciese betekenis van bepaalde symbolen
te achterhalen.

76

Schilders gebruikten de afbeelding van een embleem vaak als
model, en het lijdt geen twijfel dat Roemer Visscher's embleem
over het pijproken gezien kan worden als één van de bronnen
voor het symbolisch gebruik van pijpen en andere tabacolo-
gische voorwerpen in vroeg-J 7de eeuwse Vanitas- stillevens. De
embleem-boeken werden door veel mensen gelezen, waardoor
vrijwel iedereen op de hoogte was met de betekenis van de sym-
bolen.

DE PIJP IN DE SCHILDERKUNST
Geheel in overeenstermning met de praktijk van vaagheid en
meervoudige betekenissen, is ook de pijp een meervoudig uit-
legbaar en gecompliceerd symbool in de schilderkunst.
In de meest indirecte zin vormt de pijp een symbool voor de
vergankelijkheid van het menselijk leven. De pijp gaat dan
vergezeld van voorwerpen die eenzelfde betekenis hebben:
schedels, uurwerken, uitdovende kaarsen, boeken, omgevallen
roemers (afb.I). Bron voor deze interpretatie is een bijbel-
passage waarin rook als symbool voor de kortheid van het leven
wordt gebruikt, "Het leven is maar ijdele rook". Een Vanitas-
stilleven van David Bailly uit 1624 geeft uitdrukking aa n deze
gedachte (afb . III).

Afb. III . Pent ekening~ David Bailly (1624 )

77

Een st i lleven van Evert Collyer toon t een piJp, een aantal ge-
broken stelen, een koperen ovale tabaksdoos, een zwaar be-
schadigde test , een roemer en een stenen kruik. Het afbeelden
van beschadigde en breekbare voorwerpen is een veelvoorkomende
methode om de broosheid en vergankelijkheid van al het wereld-
lijke aan te duiden 4.
In meer directere zin verwijst de afbeelding van pi jpen en
andere tabacologische voorwerpen (soms ook wel tabaks- stil-
levens of toebakjes genoemd) naar de ver oordeling van het
roken als zijnde een zondig iets. Het embleem van Roemer Vis-
scher drukt dit ook uit (afb.11) .
Het roken stond in de eerste helft van de 17de eeuw bepaald
in laag aanzien . Eind 16de eeuw werd de tabak geïntroduceerd
in Nederland, en aanvankelijk schreef men er een geneeskrach-
tige werking aan toe. Petrus Scriverius verdedigt in diens
Saturnalia Ofte Poëtische Vasten=avond=spel, vervatende·het
gebruyk ende misbruyk van den t aback (vertaald uit het Latijn
door Samuel Ampzing; uitgegeven te Haarlem in 1630 ) het
med icinaal gebruik van tabak.

Afb. IV. Titelvignet van
Scr>ive~ius 'boek (1630)

Jiunu.s,.luc 111.ü. ~o. at'l; hal,~ 11,pos

Hu.m,a.n.a. C/1.tu:l:a..: et, ve,·bo ul ai,jol.i,,1m, nihil.

Het sap dat getrokken kan worden van tabaksbladeren wordt
hierin beschreven als een soor t wondermiddel tegen allerlei
kwa len, " om te genesen al l e oude kankeragtige ende voord-
etende s eren , meelagtige schorftheyd, vocht ige tranende seren,
hoe quaed die ook mogen wesen ; ook alle klieren, kropsweren,
apos t eunien ende swellingen, stotingen, blutzingen ofte andere
quetzuren der leden, de fijt, roodheyd ende peukelen des aen-
sichts , ende veel meer andere gebreken"3. Onder het 'misbruyk
van den taback' verstaat Scriverius het roken voor het genot.

78

Het titelvignet geeft uitdrukking aan deze opvatting; het roken
wordt hier in verband gebracht met vergankelijkheid en de dood
(afb . IV) . We zien weer een aantal bekende vergankelijkhe ids -
symbolen: een schedel , rook, een uitdovende kaars, de vervlie-
gende tijd weergegeven i n de vorm van een zandloper met vleu-
gels .

Roken werd opgevat als zijnde onbehoorlij k en een vorm van ze-
denverval. Behalve de onbekendheid met het roken, lijkt voor a l
het feit dat roken popu l air was onder de lagere klasse van de
maatschappij de oorzaak te zijn voor de negatieve waardering.
De voornaamste gebruikers van tabak in Nederland waren Enge ls e
en Schotse troepen, soldaten in het leger van prins Maurits
die hier in garnizoen lagen. Dit volk stond niet al te best
bekend, wat resulteerde in een ver oor deling van hun gewoontes ,
waar onder ook het pijproken.
Belangrijker is het feit dat roken, door Cats ook we l 'toeback-
suyghen' genoemd , vooral plaatsvond in gelegenheden waar ook
flink gedronken werd. Herbergen en taveernes werden door de
calvinisten gezien als broeiplaatsen van onzedelijk gedrag. De
' toeback-suygher ' en de d r onkaard werden op één lijn gesteld .
Op schilderijen met interieurs van taveernes ontwaren we vaak
roker s i n een staat van ' tabaks-dronkenschap'. De Jongh stelt:
"Dit soort schilderijen, waarop de lagere klasse zich , onge-
hinderd door conventi es van beschaving aan allerlei boertig-
heden overgaf, was destijds voor de hogere k l asse , waaruit de
meeste verzamelaars stamden, een bron van groot vermaak. En,
naar we moeten aannemen, van lering tegelijk"S. Zoals uit dit
citaat blijkt diende de schilderkunst in de 17de eeuw tot le-
ring en vermaak, een vorm van het nuttige met het aangename
verenigen .

In het calvinisme werden de aardse genoegens sterk veroordeeld.
In dat verband heeft roken ook te maken met reuk/ruiken, één
van de vijf zi ntuigen . Deze werden opgevat als hoofdwegen naar
onzedelijk en immoreel gedrag .
De gehele 17de eeuw blij ft het roken een punt van veel discus-
sie. Er verschijnen een groot aantal polemische geschriften,
zoals Die truckene Trunkenheit - Satyra oder Straffrede wider
den Missb rach des Tabaks (NUrnberg 1658). Een l7de eeuws dich-
ter dichtte de volgende regels :

Het pijpjen van tabac k heeft jong en oud bedrogen~
Het pijpjen uyt de hand des Satans selfs getogen.
Wannee r de vogelaer den vog ' len stricken set~
So speeld hy op de fluyt _, en loc ktze in het net .
Den smoker smaekt wel~ wanneer sy 't pi jpjen vullen~
Wanneer sy by de kan 't saem suygen~ ende tullen.

79

Maer segt my, wat verdr i et oyt van dit p~Jpjen quam?
0 pijpjen van ' t verdref , en van de he lsche vlam.16

Hoewel het roken in de tweede helft van de 17de eeuw steeds
meer geaccepteerd raakte en overal tabakshuizen verrezen, ver-
schijnt nog in 1692 B. C. de Vries ' Nuttelijke consideratien of
sedige aanmerkingen over heedendaagsch tabak-suigen. Daarin
richt deze zich t ot de lezer in de volgende bewoordingen: "Wy
geven U hier een boek in handen, handelende over het heden-
daagsch ontuchtig en overdadig tabak-suigen, in het welke wy
meenen te toonen, dat dien handel niet onder de deugden nog
ook niet onder de middel bare , maar onder de sondige werken
moet getelt worden" 7. Het roken was echter al een onstuitbare
opmars begonnen . Het roken wer d een populaire bezigheid onder
a l le lagen van de bevolking, zowel onder mannen a l s onder
vrouwen .

De afwi jzing van het roken in de schilderkunst , vooral middels
stillevens uit de periode 1620-1 650 , l ijkt , buiten reeds ge-
genoemde oorzaken , een aantal specifieke oorzaken te hebben .
De stad Leiden vormde hèt centrum van het Vanitas -sti lleven
(met schilders als Rembrand t, Bailly , de Heem, Heda, Potter ,
Steenwyck en de Poorter). Een combinatie van een drietal fac-
toren lijkt de opkömst van het Vanitas- stilleven juist daar te
hebben bevorderd.
1) In de jaren 20 van de l 7de eeuw doet zi dl in de Noordelijke
Nederlanden een theologisch conflict voor tussen remonstranten
(ruimere protestante opvattingen) en contra-remonstranten
(dogmatische calvinisten), wat uiteindelijk resulteert in een
overwinning voor de laatste groep. Dit had met name gevolgen
voor de nationaal toonaangevende theolog i sche faculteit van de
Univers iteit van Leiden . Daar werd de calvinistische orthodoxie
hersteld door de installering van de ras- calvini st André Rivet
a l s hoogleraar in 1620 (tot 1632).
Rivet was e en man met enorm veel invloed, en het lijkt a lsof
de s ti llevens de ideeën van de gezuiverde kerk in beeld bren-
gen. Het verval van het Vanitas- stilleven valt dan ook zo on-
geveer samen met het verslappen van de kracht van de rechtzin-
ni ge stroming.
2) Leiden werd in de jaren 1624- 25 en 1635 geteister d door een
pestplaag, die aan enkele tienduizenden mensen het leven
kostte. De dood werd een alom aanwezige bedreiging voor ieder-
een .
3) Aa n de facuiteit der Letteren van de Universiteit van Lei-
den werd veel gedaan aan emblematiek; zo was ook Cats eraan
verbonden. Het is zeker dat schi lders contacten hadden in deze

80

literaire kringen.
Het moge duidelijk z1Jn dat dergelijke factoren eeD calvinis-
tische levenhouding bevorderden, wat tevens een afwijzing van
aardse genoegens a ls het roken inhield. Door de mens voortdu-
rend te wijzen op zijn sterfelijkheid ('Memento Mori') poogde
men aan te sporen tot een vroom en deugdzaam leven.
ENKELE RELATIES; HET JONAS-THEMA
De in de periode 1620-1650 sterk naar voren komende calvinis-
tische levenshouding moet ook wel enige invloed hebben gehad
op de Nederlandse pijpenindustrie, en met name die in Leiden.
Ik acht het niet waarschijnlijk dat de fabricage van pijpen er
sterk door gehinderd werd, maar mogelijk is er wel iets van de
calvinistische mentalitei t terug te vinden in de decoraties op
de pijpen.
Een voorbeeld hiervan toont een Vanitas-stilleven van Jacob
Marrellus uit 1637 (afb.V).

Afb . V. De tail van het stilleven van Jacob Marrellus (163?)

Dit stilleven toont ons naast de gebruike lij ke symbolen van
ve rgankelijkheid (doodshoofd, bellen, bijna uitgebloeide t ul-
pen) en aardse genoegens (muziekinstrument , geld , bloemen en

81

tabak) Pen Si r Walter Ralegh- pijp , ook we l Jonas - pijp genoemd.
Jonas die door de walvis wordt uitgespuwd is een veelvoor-
komend thema in de 17de eeuw (afb.VI). De Jonas - scène wordt
Af b . VI . Zilveren kan gema -1kt door
Christiaan van Vianen (1632) .
Ui t L. Griseba.ch~ iv'i Uem Kal f
1619- 1693. (af b . 195 )

dan meestal gebruikt als een prefiguratie (of voorafspiegeli ng)
uit het Oude Testament van de scène ' Christus' victorie over de
Hel' u i t het Nieuwe Testament. Dit leggen van een relatie tus -
sen scènes met dezelfde betekenis uit het 0.T . en N. T. wordt
in de kunstgeschiedenis ook wel typelogie genoemd. In dit geval
drukt de Jonas- scène de hoop op salvatie uit.
Ik ben het met J . van der Meulen eens dat de Sir Walter Ra l egh-
pijp hier in Nederland gemaakt moet zijn door uitgeweken En-
gelse pijpmakers8 . In de originele betekenis stelt de afbeel-
ding op de kop inderdaad Sir Walter Ralegh voor, als uiting
van antipathie tegen de angl icaanse Jacobus I en ter verering
van Sir Walter Ralegh, die in 1618 terecht gesteld werd.
Onder invloed van het in de Noordelijke Nederlanden opkomende
calvinisme en andere in dit artikel beschreven factoren gaat
de scène op de pijp geïnterpreteerd worden als zijnde Jonas en
de walvis. Deze betekenis-verandering wordt ook door Van der
Meulen geconstateerd, doch mijns inziens te laat gesitueerd .
J: e t schil de r i j van Marrellus toont aan da t de betekenis reeds

82

in 1637 gangbaar moet zijn geweest. De Jonas - sc~ne komen we dan
ook vaker tegen in de vroeg-1 7de eeuwse kuns t. Het steel-
f ra gment me t de t ekst JONAS uit 1633, lijkt de betekenis - veran-
dering d ie moet hebben plaatsgevonden in de periode 1620-1 650
te beves tigen9 .

No t e n
1. Belangrijk in dit verband z ijn de publi cati es va n I . Ber g-

strÖm en E . de Jongh.
De t e rm ' sch ijn-realisme ' is de door De Jongh gebez igde ver-
t a ling van de in de kunstgeschiedenis gangbare term 'dis-
guised symbolism'.
2 . De Jongh , 1976 , pag.20
3. De Vrankrijker, 1937 , pag .49
4. Vroom , 1945, pag. 172
5. De Jongh, 1976, pag .57
6. De Vrankrijker , 1937, pag.50
7. De Vrankri j ker, 1937, pag . 50- 5 1
8. Van der Meulen, 1982, pag.20- 21
9 . De Haan , 1984, pag.74-75

Lijst met afbeeldingen
I. Stilleven van Har men Steenwijck, moge lij k uit z i Jn vroege

Leidse periode. Paneel, 37 , 5 x 38 cm , Museum De Lakenhal,
Leiden.
II . Embleem van Roemer Vi sscher . Uit de herbewerkte uitgave van
Sinne- poppen (Ams t erdam 1614).
III. Davi d Bai lly , pentekening uit Album Amicorum Cornel i s de
Mont i gny de Clarges . Ges i gneerd en gedateerd 16 juli 1624 .
Koninkl ijke Bib l iotheek , Den Haag.
IV. Titel vignet van Scriverius ' Saturnalia ofte Poë ti sche Vasten=
avond=spel , verva t e nde he t gebruyk ende misbruyk van den
taback, Haarlem 1630.
V. St i lleven van Jacob Marrellus uit 1637. Dcek , 93 x 80 cm ,
Staatli che Kunsthalle , Karlsruhe .
Het stilleven vertoont het opschr ift : ' Jacob Marrell /fecit
Anno/1637/in/Francofurth ' . Dit duidt erop dat Marr e llus , di e
i n de jaren ' 30 woonachtig was in Utrecht , moge l ijk na het
ineenstorten van de tulpenwindhandel in 1637 naar Frankfurt
i s gegaan . In 1641 is hij in ieder geva l in Ut recht terug ,
als hij daar in het huwel i jk treedt. I n 1648 keert hij weer
terug naar Frankfurt om daar zij n erfenis in bezit te nemen.
VI . Zil veren kan van Chri st i aan van Vianen uit 1632, zoon van de
bekende zilversmid Adam van Vianen. In hun werk treffen we
het Jonas-thema veelvuldig aan.

83

Geraadpleegde literatuur

.1. H. Bauer , Nieder l ä ndi sche Malerei des 17. Jahr hunderts ,
München 1982

2. G.A . Bronge r s, Pijpen en Tabak , Buss um 1977
3 . I . Ber gstrÖm , Dut ch Still- Life ?ainting i n the Sevent eenth

Century, Londen 1956
4. I.BergstrÖm, ''Disguised Symbolism in ' Madonna' Pi cture s and

Stil l-Life '' , The Burlington Magaz ine XCVII (1955),
pag.340- 349
5 . I.BergstrÖm , "Opmerkingen over de grenzen van Vani t as-
interpretatien, in : cat.tent . IJdelheid der ijdelheden.
Hollandse Vani t as- voorstell ingen uit de 17de eeuw, Stede-
lijk Museum ' De Lakenhal ' Le iden , 26 juni- 23 aug . 1970
pag. 1-4
6. L.Gr i sebach , Willem Kalf , 1619-1693, Berlijn 1974
7. R. de Haan , "Een vondst die stof doet opwaa i en" , Pijpe··
logische Kring Nederland VI , nr . 24 (1984), pag.74- 75
8 . E . de Jongh , Zi nne- en Minnebeelden in de schilderkunst van
de l7 de eeuw , Amsterdam 1967
9. E. de Jongh, "Realisme en schi jnrealisme in de Hollandse
schilderkunst van de 17de eeuw" , in: cat . tent. Rembrandt
en zijn tijd , P alais des Beaux Arts Br usse l , 197 1 pag. 143-
194
10 . E.de Jongh , "Inleiding", in: cat . tent. Tot lering en
Vermaak. Betekenissen van Hollandse genre voorstell i ngen
uit de 17de eeuw , Rijksmuseum Amsterd am , 1976, pag .14-3 1
11. John B.Knipping, I conograghy of t he Counter Reformation in
the Netherlands. Heaven on Ea rth, Nieuwkoop/Leiden 1974
12 . R. van Luttervelt, Schilders van het Stilleven , Naarden 1947
13. J . v . d . Meulen, "Sir Walter Ralegh en Elisabeth- pijpen? ",
Pijpelogische Kring Nede rl and V, nr. 17 (1982) , pag . 20- 23
14 . I . SchÖ ffe r , H.van der Wee, J.A.Bornewasser (red.) , De Lage
Land en van 1500 tot 1780 , Ams t e r dam- Brussel 1983
15 . Roemer Visscher, Sinne- poppen, Amster dam 1614. Herbewerkte
uitgave Dr . L . Brummel, Den Haag 1949
16 . A. C. J .d e Vrankrijker , Het Maatschappelijk Leve n in Neder-
land i n de Gouden Eeuw , Amsterdam 1937
17 . N. E . A. Vroom , De Schilders van he t Monoch r ome Banketje,
Amste r dam 1945
18. M. L.W., "Over Vanitas-voorstellingen" , in : cat . tent. IJdel -
heid der ijdelheden . Hollandse Van i tas- voorstell ingen uit
de l 7de eeuw, Stede li jk Museum ' De Lakenha l' Leiden, 26
juni - 23 aug . 1970 , pag .5-7

84

LUCHTIGE PIJPENPRAAT I

door F.Tymstr a

In nummer 33 van de P.K . N. werd via een oproep gevraagd , of er
onder onze leden bezitters waren van door r oker s me t afbeeldin-
gen van vliegtuigen. De reden daar van was het lezen van t wee
advertenties uit de der tiger jaren van de Firma Goedewaagen.
De eerste advertentie heeft betrekking op de London-Melbourne
race, waaraan de Uiver deelnam op 20- 10- 1934 . De geweldige
prestatie doo r de bemann ing van de Ui ver ge l ever d , wa s aanle i -
ding om ter nagedachteni s van deze histor ische vlucht niet
alleen gedenkborden maar ook pijpen uit te brengen .

London--Nelbourne--Race

UIVER

Plateel Doorrokers

V erkoop T a bakspijpe n . f 0 .50 .
Sigare npijpe n f 0.40.

GOEDEWAAGENS

Koninkl. Fabrieken GOUDA.

Op de adver tentie is te lezen , dat het hier handelt over pla-
teeldoorrokers, d .w.z . handbeschilderde doorrokers in kleur .
Doorrokers hadden meestal een zwarte parasteel en een metalen
busje met f irmanaam, dat als verbinding diende tussen de kop
en de steel . Vroeger werden ook doorrokers gemaakt, die geheel
uit kle i gegoten werden. Men spreekt dan van het Tip- Topmodel.
De advertentie van Goedewaagen heeft het alleen over tabaks-
pi jpen en sigarenpijpen .
Wie op de hoogte is van de vlucht van de Uiver , weet dat de
inwoners van Albury op fantastische wijze geholpen hebben tij-
dens de nachtelijke landing. De dir ectie van Goedewaagen heeft
als dank de burgemeester een gedenkbord van de Uiver toegezon-

85

den. De verrassing was gr oot , toen de slecht ter been zijnde
burgemeester Waugh en zijn vrouw kort daarna een bezoek aan
Neder land brachten en na t uurlijk werd de Goedewaagen fabriek
niet overgeslagen. Hij had grote belangstell i ng voor het ma-
ken van de lange Gouwenaar en vond de enorme verscheidenheid
in pijpen frappant. Bij het vertrek kr eeg hij een mooi boek
over Gouda mee , alsmede enkel e souvenirs. Wie weet zat daar
ook de herdenkingspijp van de Uiver bij !
We mogen ver onder stellen dat deze pijpen toch wel enig succes
moeten hebben gehad, aangezien Goedewaagen eind 1934 opnieuw
naar aanleiding van een vlucht herdenkingspijpen uitbracht .

KERSTVLUCHT 19~LfAMST~RDAM PLATEEL
~1. ·"' 45 NIp--IQI ~-"~.~~-~~.~.~.~~-'::{V\
~
,., ,, ~ ,.., ,.., ,,..., ~ ~ GOEDEWAAGEN's KONINKLIJKE

1.vv. lNDIE ~ - ,.,, ____..., ;;.;. ~ FABRIEKEN - GOUDA.
SIGARENPO,PEN' 0.40

In dit geval gaat het over de kerstvlucht naar West- Indië,
op 15 december 1934. Het vertrekpun t was Amsterdam, de ui tein-
delijke bestemmi ng Aru ba.Ook deze vlucht werd tot een goed
einde volbracht , hetgeen vroeger ni et vanzelfsprekend was .
De kerstvlucht van de Uiver naar Batavia, die 4 dagen na de
Snip vertrok , verongelukte boven de Syrische woestijn door
blikseminsl ag .
De pi jpen van de Snip waren in pri j s gel i jk aan die van de Ui-
ver.Platee lp ijpen war en door het beschilderen me t de ha~d een
arbe id sintensieve en ti j drovende bezigheid . Daarom kost t e een

pl ateeldoorroker I! t ot 2x zo veel als een gewone doorroker .

U zult inmiddels begr epen hebben , dat het mij nog niet gelukt
i s genoemde her denkingspi jpen te vinden . Wel kr eeg ik n . a . v .
de opr oep 2 r eac ties , die ik U niet wil onthouden .
Fer rie Komp i e r bezit een doorroker met een plaatje van een
vliegtuig . Op het busje staat " Goedewaagen Holland" en het
mondstuk is van steen.De voorkant van de kop l oopt aan de on-
derzijde ui t in een vork (zie afbeelding) Naast het kleine
vorkmodel maakt e Goedewaagen ook een grot e r e . Op het gegoten

86

stukje steel staan wat onduidelijke tekens . Zou dat de r egi s -
tratie van een vliegtuig kunnen zijn?

J os Engelen heeft een Goedewaagen doorroker met een zeskantige
kop . Het metalen busje is van koper en de steel van pararubber .
Omdat de pijp flink doorgerookt is, kan de afbeelding goed
worden afgelezen . In de lucht vliegen gevechtsvliegtuigen, op
zee is een oorlogsbodem te zien en ver der soldaten om het land
te verdedigen . De voorstellingen geven de landmach t, de lucht-
macht en de marine weer . Onderaan de kop staat de verduidelij-
kende tekst : "Mobilisatie 1939". (zie afbeelding)
Mochten in de toekomst alsnog de herdenkingspijpen boven water
komen , dan graag een berichtje aan de schrijver.

ADVERTENTIE
Te koop of te ruil gevraagd: koppen van baardmankruiken met de
bijbehorende hengsels, deksels en scherven . Tevens andere ge-
bruiksvoorwerpen uit 17de t/m 19de eeuw , zoals kannetjes , kno-
pen, mesjes, enz . Reak t ies naar: Tim Junier

87

DE KONINGSPI JP

door Peter Ritmeester

Deze kwalificatie is zonder meer van toepassing op dit vor-
stelijke exemplaar. Een complete present atiepijp in uitzon-
derlijke gave toestand is een zel dzame vondst . Voor zover ik
weet de enige en van de tot nog toe bekende exemplaren zonder
twijfel de fraaiste.
Deze voorname sinjeur groef ik eind november op in een bouwput
aan de Utrechtse Vecht. Hij moet daar tussen het puin , scher-
ven en andere afvalresten zo'n 200 jaar gewacht hebben op z ' n
herontdekking. Wat een ongelooflijk toeval !

NADER BEKEKEN
Ui t de omgevingsvondsten die ik in deze stortplaats tegenkwam,
waaronder ook diverse pijpekoppen met zijmerkdecoratie,·mag
worden opgemaakt dat dit exemplaar· uit het derde kwart van de
18de eeuw s tamt.
Er is geen twijfel over het feit dat de pijp een voornaam per-
soon voorstelt! Een koning zeer waarschijnlijk. Maar wie, dat
is de grote vraag . In dat tijdvak was Willem V stadhouder ,
maar het is nauwel i jks aannemelijk dat hij , ook gezien zijn
populariteit , hie~ afgebeeld werd. Nader onderzoek zal het
mysterie wellicht onts l uieren. Voor suggesties hou ik mij aan-
bevolen.

AFMETINGEN : Hoogte kop , 9 1 rrnn (vanaf onder zijde hiel tot boven-
kant kroon). Diameter ketel bovenzijde: 32 mm.Lengt e steel:
137 mm. Diameter s teel: 27 mm . Diameter rookkanaal: 3 rrnn .
Groots t e breedte: 67 , 6 mm (uiters t e zijkanten van de pruik).

BIJZONDERE KENMERKEN: Aan de voorzijde van de h i el is een soort
oog gemaakt (diameter 3,6 mm) . Het zou mogel ij k ged iend kun-
ne n hebben om h em op te hange n. Direkt ach ter het mondstuk
is met een mesje een inkeping gemaakt in de nog zachte klei .

Aan de afwerking te zien is de pijp met de hand gemaakt . Op
de wenkbrauwen zijn nog vage sporen van zwarte verf zicht-
baar . Verder zijn dergelijke sporen niet zichtbaar . Het
gelaa t is omkranst door een weelderige pruik en i s uitzon-
der l ijk scherp geprofileerd. Direkt onder de kin begint een
fraaie kanten das, eindigend in een geschulpt wapenschild ,
helaas zonder heraldische motieven. In tegenstelling tot de
meeste presenta tiepijpen is deze niet gemerkt . Ik zal te
z1Jner tijd nader ingaan op het fenomeen van deze gro ten
onder de pijpen en hopelijk ook wat meer kunnen melden over
dit bijzondere exemplaar .

88

89

RECENTE VONDSTEN UIT ALPHEN AAN DEN RIJN

door J. van der Meulen

INLEIDING

Toen het oml eid ingskanaal langs de Paradijslaan, in Alphen aan
den Rijn , uitgediept moest worden, vanwege het overkluizen van
di t water d.m.v. caissons , deed zich de unieke ge l egenheid
voor ter plaatse enig onderz oek te verri cht en . Van deze l oca-
tie mocht verwacht worden dat het belangrijk materiaal kon op-
leveren, niet alleen omda t het oude dorp door het kanaal wor dt
omsloten, maar vooral omdat vroeger op de oos telijke oever de
pijpenmakerijen hebben gestaan. Spoedig bleek dat de bedding
regelmatig was uitgebaggerd, zoda t op de bodem nauweli jks
interessante vondsten werden aangetroffen . De walkanten waren
ech ter we l rijk aan materiaal , zoals aardewerk, pijpekoppen,
stel en en, in mindere mate, fragmenten van pijpenpotten, klei-
ringen en haspels. Aan de merken op de pijpekoppen bleken deze
veelal afkomstig te zij n van lokale pijpenmaker s . Van een pij-
penmakersstort is evenwel geen sprake, hiervoor was de
diversiteit en ve r spreiding te groot. Het bevestigd de mening
dat de pijpen van Alphense pijpenmakers op de ander e oever van
de Rijn gebakken zouden worden (6) .
Het kanaal is in 1660 gegraven , hetgeen tevens bli jkt uit het
pijpenmate riaal dat afkoms tig is uit de periode 1670 tot begin
deze eeuw. Op de ongeroerde zanderige rivierklei wer d
inci denteel r ome ins aardewerk aangetroffen , w~t niet verwon-
derlijk was omdat 1n de naaste omgeving een castellum gelegen
moet hebben.
Sys tematisch werd al het materiaal verzameld , ook de zaken die
op het eers te gez i cht niet belangrijk leken t e zijn. Zoals
iedereen weet is dit noodzakelijk voor een verantwoor de op-
g raving , maar 1n de praktijk wo r dt hiermee nogal eens de hand
gel icht. Ditmaal had ik mij e r gelukkig aangehouden en we rd
hiervoor be loond Bi _i het schoo nmaken van de pijpenpot- f rag-
menten kwamen e nige zaken te voorsch ijn die tijdens het veld-
werk niet waren opgevallen .

PIJPENPOTTEN

De eerste verrassing kwam toen ik een scherf (20x22 cm) met de
rand van een pijpenpot gereinigd had . Op de breukranden waren
afgebroken pijpestelen te zien die op onrege lmatige afstanden
in de wand waren opgenomen (afb . !). Al snel rees de vraag
waarom men d it had gedaan, hierbij kwam ik op de volgende
moge lijkheden:
- het diende als versterking van de pijpenpot

90

,,,\ binnenzi,ide

, ··\ ~ u2

\' ~ 1,,1")
· t-;:
\ · t-1
til
:--/>..' ./,,·" ~
\
~
., / ~
.·,c'~'\', / ~
·" / .
/ · t-1

, '. ...Q
..1 '. \ '

, -/

'i_,..... ,,;I

·, J 1

--'

'"!: ,J

binnenzi,ide

91

- ter besparing van klei, werd afvalmateriaal hergebruikt
- om een goede en gelijkmatige warmteverdeling te bevorderen
- als hulpmiddel bij de vervaardiging van pijpenpotten
Evenals bij de opzetranden (4), waarin pijpekoppen opgenomen
werden, is ook de functie van het gebruik van de pijpestelen
niet duidelijk. Mogelijk is het een combinatie van een aantal
factoren . Opmerkelijk is dat ook in Brentfor d (Engeland) pij-
pestelen in de wand van de pijpenpot verwerkt werden (5).
Tegen de buitenzijde van de pijpenpot zijn 2 ä 3 lagen ver-
magerde klei aangebracht die naar de rand t oe geleidelijk
dikker worden (tot ca. 1,5 cm). De aanwe:.:iglieid van een dunne
laag poreuze klei ~an de binnenzijde , tot ongeveer 3 cm onder
de rand, doet vermoeden dat de pot een opzetstuk moet hebben
gehad om de inhoud te vergroten.
Op veel scherven van pijpenpotten en op het rechter breukvlak
van het hier afgebeelde fragment zijn sporen van groen-bruine
gl azuur zichtbaar, die tevens onder en tussen de lagen amorfe
klei voorkomen .
De grauw- witte scherf i s ongeveer I cm dik, waarbij de lagen
op de buitenzijde niet zijn inbegrepen.
Aan de buitenzijde ongeveer I cm onder de schuin naar binnen
afgesneden rand is aan de afdruk in de klei te zien dat de pot
ter versteviging omwikkeld is geweest met een dubbele i jzer(?)
draad .
Uit het fragment kan berekend worden dat de doorsnede van de
pot ongeveer 35 cm moet zijn gewees t Deze afmet ing komt over-
een met de diameter van de 18de eeuwse po tt en ui t Utrecht (3) ,
Gorinchem (1) en Rotterdam . De potten die in Gouda en Zwolle
(2) gebruikt werden zijn i n de r egel iets kleiner.

/

Bij het schoonmaken van een stuk poreuze klei , dat als be-·
scherming rond de buitenzijde van de pijpenpot was aangebrach t,
kwamen afdrukken tevoorschijn van ijzer(?)draad dat rondom de
pot was gewonden (zie boven).
De afdruk van de rand van de p ij penpoten de dikte van het
fragment (afb.2)bewijzen dat dit fragment als basis heeft ge-
diend voor het opzetstuk .
Aan de binnenzijd e , h e t gedeel te dat tegen de wand v a n de p1J-
penpot hee f t gezet en, is de afdruk van een draadconstructie
zichtbaar . Het blijkt dat de pot niet alleen horizontaal om-
wikkeld was maar dat er ook dwarsverbindingen waren . Wellicht
gebruikten de Alph ense pijpenmakers uitsluitend draad om hun
potten te repareren en niet de krammethode zoals in Gorinchem
gangbaar was .

92

'1 \ , ,. .,) \
1
"'·\ _ ,.,} \ ,,
./ 1\
"/
,\ \ 'r
-J '
1,

~1 ' '·""
'\'r.-\ '\. '..._

\.
'- 1
- "~/
! __- - _.,...._ 1/ _,__~._ '\ I'

'~. l- \ .' .-;

~('

Afb . 2 Po reuze kle i laag op d e bu.itenzijde van de pijpenpot

HIELMERKSTEMPEL

In de polder Kerk en Zanen, ten zuiden van Alphen, worden veel

pijpekoppen gevonden. Dit materiaal is veelal afkomstig uit

Gouda. Het gaat hierbij om verspreide vondsten afkomstig uit

huisvuil . Er werd na uwelijks materiaal van Alphense pijpen-

makers aangetroffen .

Opmerkelijk was evenwel de vondst van een langwerp i g t a ps

stukje pijpaa rde met één vl akke zijkant (afb.3 ) . De bas is is

met een mes bijgewerkt zodat een gr ondv l ak van 5 ,5 mm over-

bleef. Op de vlakke onderzijde staat een negatieve int ag lio

(ingesneden) voorstelling van een pijpenmakersmerk. Dit h iel-

merkstempel met het merk de gekr oonde B, geeft bij gebruik

een gestoken scherpe afdruk, die een ver gelijking met he t po-

sitie f van een metalen stempel glansrijk kan doorst aan.

De vormgeving is gelijk aan het

gebruikelijke houten handvat van

een metalen stempel. Het geheel

is echter kleiner (afm. 4,2 cm),

omda t het merk direkt aa n de

greep vastzit en niet aan het

einde van een dunne stift .

Over de herkomst van dit s tukje

pijpenmakersgereedschap valt

niets met zekerheid te zeggen. ~
Immers in de naaste omgeving wer-
den geen andere pijpen vondsten @

93

gedaan. Bovendien werd zowe l in Gouda als Aarlanderveen op
identieke wijze het merk de gekroonde B gezet.
He t d a ter en van de vondst lever t ook problemen op, omdat geen
ver gelijkingsmateriaa l voorhanden is. I k vermoed ech ter dat
dit gereedschap omst r eeks 1800 i s geb ruik t . Dit baseer ik
voornamel i jk op het idee da t men t oen zo ch t naar goedkopere
produktiemethoden, vanwege de teruggang van de nijverheid.
Door bi j de graveur een positief hie l merkstempel te laten ma-
ken en hiervan de afdrukken te gebruiken voor het merken van
de pijpen , we rd een snel le sl ijtage van het stempel voorkomen.
De pijp aarden stempels konden eenvoudig wee r bijgemaakt worden,
maar een nieuw stempel laten graveren bracht de nodige onkosten
met zich mee.

PIJPEKOP MET STEELOPSCHRIFT

Ho ewel de pijpekop met het merk de keeshond (afh.4) in Àmster-

dam i s opgegraven is e r mogel i jk toch een re l atie met Alphen

aan den Rijn. I mmers de pijpenmaker Cornelis Pie tersz. van

Rijk (1756- 1798) , di e vanaf ca . 1780 zijn ambacht uitoefende ,

geb r uik te de merken CVR en de keeshond ( 6, 7).

De k eeshond was het symbool van de

patriott en , die in de volksmond "Kezen" ■.-■- • •··..• • •••••••
werden genoemd. Vooral tijdens de 4e

Engelse oorlog (1780- 1784) wisten dezen

hun invloed aanzienlijk uit te breiden.

Hun doel wa s om zowel de macht van de

regenten als de invloed van stadhouder

Wi ll em V terug te dringen. Men deinsde

e r niet voo r t e rug om daarbij zijn

toevlucht te nemen t o t kinderachtig-

heden. Zo verboden de Staten van Hol - ~
land , die voor het meerendeel patriot-

tisch waren , he t zingen v an he t Wi l- ~

helmus en het roepen van "Oranje boven" . ._____ _______.

Men ging zo ver dat oranjewor te ls Afb . 4

voort aan peent jes genoemd moes ten wor-

den en princesseboontjes moesten a l s slaboontjes verder door

het leven gaan.

Op de steel van de afgebeeld e pijp s t aat op de linkerzi j de

' VRIJ ' , en op de rech t erzijde ' BR ' . Deze letters

zijn vermoed e lijk het begin van het s teelopschrif t : VRIJRE ID ,

GELIJKHEID op de ene z ijd e en BROEDERSCHAP op de andere .

Aangezien deze tekst afwijkt van het randopschr ift van het

verpakk ingsme rk van Corneli s van Ri jk (afb . 5) moet in twijfel

word e n ge trokken of hi j de maker van dez e pijp is geweest .

94

Bovendien ziJn mij geen
lokal e vondsten bekend
van dit type pijp ge-
merkt met de keeshond .
Wel wordt het Goudse
ovoÏde type regelmatig
opgegraven, echter zon-
der steelopschri ft .
Uit de tekst op de
steel valt te conclude-
ren dat de pijp na de
vestiging van de Ba -
taafse Republiek ( 1795)
is gemaakt. Met de in-
tocht van de Fransen
kwamen ook de uitge-
weken patriotten terug
die zich deze slogan
hadden aangemeten.

Afb.5 Verpakkingsmerk van Cornelis
Pieter sz. van Rijk

Literatuur
1. A.Bruijn en P. von Hout. Een pijpenpot uit Gorinchem. Wes ter-

heem XXXI, n r. 3 en 5, 1982
2. A.Carmiggelt. Over pijpen, potten en ringen; een pijpelo-

gische vondst te Zwolle . Pijpelogische Kring Nederland 8e
jrg ., nr.29, 1985
3 . P . von Hout. 17e eeuwse pijpenpotten uit Utrecht . PKN, Se
jrg.,nr.30 , 1985
4. P.von Hout. Bijzondere opzetstukken uit Gouda . PKN, Se jrg,
nr.31, 1985
5. A.Laws and A. Oswald. The kiln of William Heath, eighteenth
century Brent fo rd pipemaker . The Archaeol ogy of the Clay
Tobacco Pipe VI , Pipes and Kilns in the London Region . BAR
British Series 97 , 1981
6 . J . van der Meulen. De "Gouwenaars" van Alphen aan den Rijn.
Repro-Holland bv, Alphen aan den Rijn, 1986
7. G.C.Helbers en D.A.Goudewaagen. Goudsche Pij pen. Atlantic ,
Amsterdam, 1942

95

VONDSTEN ONDER WATER

doo r P. Meij li nk

Diving Du t chman i s sinds 1973 een van de grootste onderwater-
sport verenigingen van Amsterdam. Eén van onze ac tiviteiten i s
onderwaterar cheolog i e, . natuurl ij k me t de nod i ge ups en downs .
De laatste twee jaar is het echter in een stroomver snelling
terecht gekomen . De i nteresse is gewekt toen zo 'n 2! jaar ge-
leden de eerste pijpekoppen en steeltjes aan het oppervlak
kwamen . Met gepast enthousiasme werden de vonds t en schoonge-
maakt en u itgestald in een vitr ine . Aan determina t ie wer d nog
niets gedaan, ook omdat we niet wi sten hoe we di t moesten uit-
voeren.
De vondsten werden toen nog met een v ri je duik geborgen. Aange-
zien het wa t er in de Sloterplas (Amsterdam) in de -zomer- erg
troebel i s, was de opbrengst klein. Hierdoor waren wij genood-
zaakt in de winter te duiken als het water helder is . De op-
brengst werd groter m~r het water was bel angr ijk kouder , dus
werd gedacht aan apparatuur om het mat er i aal snel aan het
opper vlak te brengen. Na een lange periode van tekenen, dis-
cussiëren e nz., was het apparaat gereed . Op zi ch was het idee
niet nieuw maar in de amat eurduik were l d mag dit apparaat wel
uitzonde r lijk gen oemd worden. Het apparaat werkt volgens het
z . g. n. Venturi systeem en brengt het materiaal vermengd met
water naar het oppervlak.
Met dit gereedschap zijn wij nu
druk bezig met het "zuigen" op
de bodem van de Sloterplas.
Recentel ij k hebben we een groot
aantal pi jpekoppen en enige s te-
nen kogel s geborgen. Uit na-
speuringen blijkt dat de vind-
plaats bestaat uit gestort oud
stadsafval . Uit de datering van
de pijpekoppen en kogels kan
de helling van de stortpl aats
in de J 7d e en 18de eeuw geplaa tst worden . De stenen k ogels stam-
men uit de periode± 1375-1550. Wij verwachten nog veel interes-
sante vondsten te kunnen bergen.
De v indplaats wordt als volgt onderzocht. We be.palen eerst , doo r
middel van het zuigen van gleuven over de lengte van de helling,
waar de concentratie aan scherven en pijpekoppen het grootst is .
Dan wordt er ca . 1 m2 aangewezen en afgebakend en afgezocht op
vondst en . De totale vindplaats is ongeveer 20 meter breed en

96

op een diepte van 2tot 5 meter. Door de omvang van de vind-
plaats en het koude water, waardoor wij niet langer dan 45
minuten in het water blijven, onderzoeken wij de helling steek-
proefgewijs. Zelfs op deze wijze verwachten wij de gehele win-
ter bezig te zijn.
In Twiske, bij Landsmeer, is een plas waar soortgelijke vond-
sten worden aangetroffen. Deze vindplaats blijkt echter van
recentere datum te zijn, gezien het oude porcelein van het
American hotel in Amsterdam en de stenen mostertpotjes van de
firma Luycks. Het aantal aanwezige pijpekoppen is beduidend
minder dan in de Sloterplas. De bodemgesteldheid van de plas,
waar door de jonge leeftijd nog grondverschuivingen kunnen op-
treden, sluit het gebruik van "air-lift" apparatuur uit. Het
systematische onderzoek van deze plaats zal voorlopig op de
lange baan geschoven worden.
Verder staat, vlakbij de haven van Burgh Haamstede, de oude
toren van "Plompe toren" op de dijk. In het verleden is het
bijbehorende dorp in een vloed verdwenen. Op diverse plaatsen
zijn reeds restanten van dit dorp ontdekt. Het getij en de
diepte vormen echter een probleem. De meest interessante plek
bevindt zich namelijk op een een diepte van 26 meter. Rekening
houdend met het doodtij blijft er weinig tijd over om serieus
te zoeken. Ook de afstand is een belemmering maar het blijft
een boeiende plek voor een enkele duik.
Zoals duidelijk mag zijn uit het voorgaande zijn er veel plaat-
sen waar we onze onderwaterarcheologie kunnen uitvoere n. Des-
ondanks wil ik namens onze archeologische groep vragen of er
iemand bij de P.K.N. een plaats kent waar, onder water, p1Jpe-
koppen te vinden zijn. Hierbij gaat het ons niet om vindplaat-
sen af te snoepen maar uit pure belangstelling.
Wij hopen op een reaktie van uw kant en zijn altijd bereid in-
formatie over onze vondsten en werkzaamheden te verschaffen.
Ik wil namens ons allen nog dank zeggen aan Leen van der Berg
voor het wijzen op beschikbare literatuur en de hul p bi j het
dete rmineren.

Namens de Archeologische groep
Diving Dutchman/Arnsterdam
P. Meijlink
Vlietstraat 148
1075 VE Amsterdam

97

HULP GEVRAAGD

Zijn er leden di e i n het bezit ziJn van ovoide Goudse pijpen
met het hielme r k ' de gekroonde CB ', eventueel met (het) Goudse
wapen(s)· als bijmerk . De C in het pijpenmakersmerk i s ver-
moedelij k sinds 1730 niet meer gebruikt . Toch heb ik er enige
i n Utrecht gevonden , die omstreeks 1750 tot 1770 gedateerd
zouden moeten worden. Van Aarlanderveen is bekend dat de pij-
penmaker Pieter Boot dit mer k omstreeks 1900 geze t heeft .
Als iemand dit merk in zi j n bezit heeft zou hij dit , met ver-
meld ing van de vindplaats aan mij willen doorgeven?
P.K.Smiesing , Montevideodreef 92, 3563 BK Utrecht .

Bij een opgraving trof ik onlangs de hieronderafgebeelde pijp
aan. De pijp is gemerkt met JG, omgeven door een pare l rand .
Het i s waar sch ijnlijk een Gambier- pijp hoewel hij . niet _voor--
komt in de catalogus van 1894.
Hierbij rijzen de volgende vragen:
Heeft iemand ooit zo'n pijp gezien?
Komt de pijp voor in andere Gambier-
catalogi?
Wanneer is Gambier begonnen met het
het zetten van het merk JG?
In verband met de ~ogelijke deter-
minatie van deze pijp , heb ik nog
enkele vragen over de in PKN 29, op
blz . 12 en 13 beschreven pijp van de
Goudse pijpenmaker G. Glas, welke
samen met de Gambier-pijp is gevonden
1. Wanneer leefde G(errit) Glas?
2. lfanneer zette hij het merk de ge-

kroonde RT?
3 . Welke re latie heeft G. Glas tot de Goudse pijpenmaker A. Glas?
4 . Was het merk de gekroonde RT van het begin af aan (1768) i n

handen van de familie Glas?
5. Wat is e r na 1865 met het merk de gekroonde RT gebeurd?

Ten slotte rest mij nog de vraag over een Gambier - pijp, welke
mi j s l echts bekend is uit de catalogus van 1894 (no 11 93, b lz.
62). De pijp draagt volgens de catalogus de naam "Guilla ume

1~r ", en heeft aan de rechterzijde het steel- opschrift "Roi

de Prusse11 ("Koning van Pruissen") . Nu l uidt mi jn vraag: wat
s t aat er op de l inkerzij de van de pijp?
Reakties s.v. p . naar: Michel Vroomans

98

NIEUWE LITERATUUR

1 M. Kügler. Tonpfeifen. Dit boek bevat 110 pagina's, 160 te-

keningen en 25 foto's. Het behandelt de vervaardiging en
typologie van pijpen uit West-Duitsland. De prijs is ca.

DM 29.80. Bestellen bij: Hanusch & Ecker, Fachbuchhandlung,

Westerwaldstrasse 1, 5410 HÖhr-Grenzhausen, Duitsland.

, D.B. Gallagher and A. Sharp. Pypis of Tabaca - Edinburgh
tobacco pipemakers and their pipes. Deze attraktieve publi-
catie bestaat uit 44 pagina's, 50 tekeningen en 30 zwart-
wit foto's. Bestellen bij : City of Edinburgh District Council
Museums and Art Galleries, Lady Stair's Close, Lawnmarket,
Edinburgh EHI 2PA. Prijs E4.50.

~ Vonder Leidenschaft des Pfeifenrauchens. Das neue Tabaks-
collegium van Univers. Bielefeld, 1984. Prijs ca. f 60,-.
ISBN 3-920028-77-5

R. Bucheit. Geschichte der Feuerzeuge. Een 88 pagina te llend
boekje over allerlei methoden en gereedschappen om het rook-
gerei aan te steken . Kosten !54,50. Bestellen bij: Interbook
International bv, Lange haven 97, 3111 CC Schiedam. Tel: 010-
4266034.

G. Guyot . Le Pip ier de Paris.Prijs f 37,50 . Te bes tellen bij
bovenstaand adres.

VAKANTIETIPS

Van Jos Engelen ontving de redaktie een lijstje met musea , di e
een interessante en/of uitgebreide tabacologische col lectie
tonen.
- Collectie Dumeril. Een fantastische coll ectie die zeker een

bezoekje waard is. Hotel Sandelin, 14 Rue, Carnot, Sa int-
Omer, Frankrijk.
- Musée des Tabacs. Pijpen en tabaksvoorwerpen uit de gehele
wereld. Zeer mooie meerschuim collectie sigarenpijpen van
Harn isch Tabaksindustrie. Het museum is onlangs verplaats t
van Hotel de Ville naar Maison Peyrarède, Rue Ancien Pont,
Bergerac , Frankrijk.
Östereichs Tabaks Museum is volledig heringericht in das
Messepalast, Maria Hilferstrasse 2, Wenen. Het is één van
de meest volledige en rijke musea op dit gebied.
- Musée du Tabac in Vresse - sur- Semois, België . De tabaks-
industrie in de vallei van de Semois staat centraal. Centre
touristique et culturel te Vresse, tel: 061 -5 00827.

99

ADVERTENTIE
Gevraagd: Oude rekeningen van sigarenwinkeli ers , kartonnen
s i gar enp1.JpJes met rekl ametekst , oude s i garen me t bandero ll e ,
oude pakjes tabak e.d . Di ver s ruilmateri aal aanwezig .
F. Tyrnstra , adr es zi e bi nnenzi jde omslag.

NIEUWE LEDEN
Jan Kerremans, Gebr. van Benedenlaan 27 , 2658 Ruisbroek,
België . Opgegraven- en comple t e pijpen.
Mark en Derk Fontein, Ri j ksstraatweg 87 , 3632 M. Loenen aan de
Vecht. Tel : 02943- 1862. Opgegr aven pijpekoppen .
Onderwatersportvereniging "Diving Dutchrnan" , p.a. _P. Me_ijlink ,
Vlietstraat 148, 1075 VE Amsterdam. Tel: 020- 766175. Opgedoken
koppen, belangstellende .
H.W. Leensen , Graaf van Gelrestraat 18 , 6691 ZE Gendt.
A.M.M. v.d.Brand , Peellandstraat 147 , 52 11 VP ' s Hertogenbosch.
ADRESWIJZIGINGEN
"Curiosa" interc l ub , p . a. Luc Caulier , Oude Molenstraat 4,
8550 Zwevegem, België .
Naar : p. a . P.A. van den Bulcke Walter, Roggelaan 27, B 8500
Kortrijk, België.
A.G.Ch . Goselink , Wipstrikkersallee 64 , 8023 DL Zwolle.
Naar: Lorentzweg 3, 9752 NW Haren (Gr . )

E. Ni jhof, Snellestraat 33a , 5211 }r~ 's Hertogenbosch .

Naar : Hin t hainerstraat 199, 52 11 ML ' s Her t ogenbosch.
Th.H. Grintjes , Remegiusplein 1, 692 1 BL Duiven .
Naar : De Slu is 39, 3972 CW Driebergen Rijsenburg .
E. Korpershoek , Scheepmakerstraat 5 1, 25 15 VA Den Haag .
Naar : Lup i netuin 10, 2317 MX Leiden.

100


Click to View FlipBook Version