Jaargang 1 t/m 9

ACHTTIENDE EEUWSE PIJPEN MET VISMOTIEF ALS ZIJ.MERK.

door Peter Bakker.

Dat het vismotief geruime tijd een geliefd merk is geweest
blijkt wel uit de vele vondsten die van dit type gedaan zijn.
Iedere verzamelaar heeft er wel enige in zijn collectie. Aan
dit overzicht van de verschillende soorten merken en initialen
hebben veel PKN-leden hun medewerking gegeven. Hoewel deze
lijst hiaten vertoond is het een goede aanzet om dit type pijp
te inventariseren. Xocht u nog aanvullingen op de lijst hebben
gaarne een berichtje aan: Peter Bakker, Jan Cramershof 6, 2202
VT Noordwijk.

Over het ontstaan van het vismerk is niets met zekerheid te
zeggen, al bestaan er wel diverse theorieën. Zo kan de vis het
symbool zijn geweest van de vooraanstaande Gorinchemse fami-
lie Snoeck (o.a. burgemeester) en daarom door de plaatselijke
pijp-makers als versiering op hun pijpen gebruikt. Ook de rel a-
tie met de zalmvissers kan een goede reden zijn geweest t-0t
het plaat s en van dit merk. De meeste initialen komen van Go-
rinchemse- en Schoonhovense pijpmakers. Toch zijn ook enige
exemplaren bekend van Goudse- en Utrechtse pijpreakers.
Zoals alle reliëfpijpen zijn ook de vismerken uitsluitend van
een mindere (grove) kwaliteit. Veel van deze pijpen werden
vervaardigd in de randgemeenten van Gouda, waar men, in te-
genstelling tot het Goudse pijpmakersgilde, het niet zo nauw
nam met de pijpenfabricage.Zo plaatsten pijpmakers uit Schoon-
hoven bij bestaande merken hun eigen initialen. Het is dan
ook begrijpelijk dat er pijpen voorkomen van minder bekende
pijpmakers, die hun initialen bij het veel gevraagde HVDO merk
plaatsten, om hun produkt beter aan de man te kunnen brengen.
Door gebruik te maken van goedkope arbeidskrachten (kinder-
arbeid) verwierf men een betere concurrentiepositie ten op-
zich te van de Goudse produkten.
De uitvoering van het merk kent vele variaties. De kroon is
meestal uitgevoerd met bladeren, maar ook de parel- en kei-
zerskroon zijn niet onbekend. Deze verschillen en afwijkende
lettergrootte en variaties op de afbeelding van de vis ziJn
nie t in de lijst opgenomen. De afbeelding staat in het alge-
meen op de linkerzijde van de kop. Opvallend is dat de pijpen
me t het opschrift GOUDA tussen bloemtakken b ijna allen voor-
zien zijn van 4 golfjes onder de vis.
In het algemeen blijken de pijpen aan het einde van de acht-
tiende eeuw tot begin negentiende eeuw gemaakt te z iJn.
Naast gemerkt e pijpen komt dit type ook zonder initial en voor .

80

De pijpen ziJn in een aantal typen verdeeld:
1. Gekroonde vis, waaronder 3 golfjes en initialen boven de

kroon (afb. 1) •
2. Gekroonde vis, waaronder 3 golfjes en initialen aan weers-

zijde van de kroon (afb.2).
3. Gekroonde vis, waaronder 3 golfjes met meerdere initialen

(afb.3).
4. Gekroonde vis, waaronder 3 go lfjes met initial en tussen de

kroon en vis (afb.4).
5. Gekroonde vis, zonder golfjes met initialen boven de kroon

(afb.5).
6. Gekroonde vis, met golfjes en initialen of GOUDA tussen

bloemtakken (afb.6).
7. Ongekroonde vis, waaronder 3 golfjes met initialen boven

de vis (afb. 7).
8. Afwijkende typen en merken zonder initialen (afb.8).

la lb 2

3 4 5 6.a

81

r---6b 7 8a 8b

9' 1

8c 8d

8e 8f 8g
Tekeningen zijn gemaakt door: J.P.Brinkerink, P.V.L.Ritmeester
F.Tymstra, P.Bakker.

82

Ini t ialen Type Bij Z, Initi alen Type Bi jz .

AHM 1 - HVA 1 -
AKL 1 RVB 1
1 - HVDO 1 -
ANM 1 HVDO + IS 3
1 1 HVDO + IVA 3 -
ARM 1 HVDO + IVA 8b
AS 1 2 HVDO + IVE 3 11
6a HVDO + IVH 3
AVC 1 - HVDO + IW 3 12
AVDA 1 HVDO + WG 3
AVDA 1 - HVG 1 13
AVE 1 HVO 5 14
AVH 1 - HVS 5 15
AVW 1 RVS 1 16
CHL 1 - IANM 17
CHN 1 1
CHVN 1 - IDH -
CVDR IDI S 1 -
DBN 1 - IDL 1 -
DVD IH 1
DWM 1 - IH -
FHN 1 - IHD 5 -
GHL 5 IHD + IH
GHL 1 3 IHN 8d -
GHN 1 IHN 1
GOUDA 6b - IKBN 3 -
GOUDA 8a - I KM -
GOUDA + AVW 6b ILK 1
GOUDA 6b - I LR -
GOUDA 6b -1 ILRM 1
GOUDA 8c -1 18
GOUDA + 24 - IOH 1
GS 1 - IOH + IH 1 -
GVD IOH + IH
GVDR 1 - IOH + LR 1 19
GVH IOHD
GVP. 1 - IP 1 -
HAB - IV
HDH 1 - IV 1 20
HDHO IVA l
HHN~ 5 4 I VA + AVDA -
HIR 1 I VAH 3
HLH 1 5 I VE 3 -
HLP 6 IVG 3 -
HLR 1 IVGD -
HOR 7 1 -
1 8 -
1 2
- 21
1 - l 22
l
1 - 1 23

lb - 3 -
l -
1 - l
l 24
- 1
- -
-
-
9
25
-
-
- -

- -
-
10

-

83

Initial en Typ e Bijz . Ini tialen Type Bij z.

IVK 1 - BAKKER 7 -
1
rvs 1 - N: BAKKER 7 -
1 -
IVV 1 - NICOLAi:S BAKKER 1
I VVV -
IVW 5 - NKW ,7
KDH - -
1 - NNB 1
KHH 1 -
- NVK 5 -
KRM 4
KVE - OHN 1 28
KVG 1
KVH 1 - PDD 1 -
KWM -
LANM 5 PDG 1 -
LDIS -
LDS 1 - PDL 1 -
LHN 1 - -
LHN 1 - PHL 1
LHVN - -
LHVS 5 - PIM 5
LKM - -
LNH 1 - PRM 1 -
LV 1 -
L.V . 1 - PST 1 -
LVA 1 -
LVA + AVDA 1 PVD 1 -
LVA 1 -
M:HG 1 - PVN 1 -
MVG 1 - -
MVG 3 PVR 1 -
MVO 1 26 -
MVOH 1 RVA 1 -
1 27
SDG 1 -
5 - -
SDH 7
1 - -
1 - SDH 5
- -
SDH 1 -
-
SDR 1 -
-
SGH 1
-
TVA 1
-
TVS 1

WGB 1

WH 1

WSB 1

WVD 1

WVDH 1

Toel i chting b ij zonderheden:
1. Heef t s t eelvers ier i ng .
2 . Bes t aa t ook i n de uitvoer ing met 4 gol fjes .
3 . Op de r echt erzijde zeeuws wapen op geruwde acht er gr ond .

4. AWV staat beneden de golfjes .
5. Op r echte rz i j de SVO boven twee l i ggen de pi jpen .
6 . Op r ech t erz i j de twee li ggende pijpen.
7 . Op rech ter z ijde staa t een kwi spedooor.
8 . Op de l inker z i jde s taan de 2 en 4 aan weers z ijde van de

k r oon . Op de rech ter z ijde s t aat de gekroond e 24 .
9 . De N s t aat in s p i e ge l schri f t .

84

10. Heeft steelversieri ng.
ll. De I en S staan aan weerszijde van de kroon. Op de rech-

terzijde staat ook IS.
12. IVA staat boven HVDO. Een variatie hierop is, de I en A

aan weerszijde van de kroon en de V boven HVDO.
13. IVA boven HVDO, met aan weerszijde van de kroon een bloem.
14 . Aan weerszijde van de kroon I en E, de V boven HVDO.
15. Aan weerszijde van de kroon I en H, de V boven HVDO.
16. Aan weerszijde van de kroon I en W.
17. Aan weerszijde van de kroon Wen G.
18. Geheel versierd.
19 . IH beneden de golfjes.
20. N in spiegelschrift .
2 1. IH tussen vis en kroon.
22. Aan weer szijde van de kroon I en H.
23 . Na IOH : LR.
24 . Tussen IV twee sterren of bloemen .
25. AVDA boven IVA.
26. AVDA boven LVA.
27. Dit merk komt zowel op de linker- als op de rechterzijde

van de ketel voor .
28. Tweede Dis in spiegelschrift.

Namen van pijpmakers die mogelijk de piJpen met onde r staande
initialen gemaakt hebben.
AHM Arnoldus Haverman, Gor inchem
AVDA Abraham van den Akker, Gorinchem
AVE Anthony van Erp, Gorinchem
CVDR Corneli s van Dors t, Schoonhoven
DBN Dirk Bernet, Gorinchem
bVD Dirk van Duuren, Schoonhoven
GB Willen van Dijk, Gorinchem
GS Gilliam Schippers of Gi j sbert Stam, beiden Gorinchem
GVD Gerrit van Duuren (den oud en), Schoonhoven
GVH Gijsbert van Heumen, Schoonhoven
GWD Gerrit van Westdij k, Utrecht
HAB Hendrik Aalbrecht , Gorinchem
HDH(O) Huybert de Hoog, Gorinchem
HLR Hannes en/of Johannes Lammoré, Schoonhoven
RVA Hijbrecht van Agt, Gorinchem
HVDO Hendrik van den Oever , Schoonhoven
HVO Huybert van Oudheusden, Gorinchem
HVS Hendrik Versluijs, Ut r echt
I DH Jan d e Hoog, Gorinchem
IHD Jor i s Hoogendijk, Schoonhoven

85

ILR Johannes en/of Hannes Larnmoré, Schoonhoven
IOH Jan Ophuizen (sr. of jr.), Gorinchem
IV(K) Jan Valke, Gorinchem
IVA Janus (Adrianus) van Aten, Gorinchem
IVE Jacob of Jan van Erp, Gorinchem
IVG(D) Jan van Genderen, Schoonhoven
IVS Jan Versluijs, Utrecht
IVW Jacobus of Jan van Wouw, Gorinchem
IP Joseph Feeks, Utrecht
IS Jan Schippers, Gorinchem
IS Jan Seton, Schoonhoven
IW Jan Wouters, Gorinchem
LNH Leendert Nieuwenhuysen, Gorinchem
LVA Leendert van Aten, Gorinchem
MVG Machiel van Genderen, Schoonhoven
MVOH .Machiel van Oosterhout, Schoonhoven
PDG Pieter de Graaf, Utrecht
PDL Pieter de Leeuw, Schoonhoven
PST Pieter Seton, Schoonhoven
SDG Simon de Graaf, Utrecht
SDH Stoffel de Hoog, Gorinchem
WGB Wouter Groenenberg, Gorinchem

WVD Willem van Dijk, Gorinchem

Alle inzenders worden bedankt voor hun spontane medewerking.

L.v.d.Berg, L. Bracco Gartner, J,P.Brinkerink, R.J.de Haan,

F.F.Kompier, E.N.Korpershoek, F.Maayenburg, J.v.d.Meulen,

L.Nobels, P.Ridky, P.V.L.Ritmeester, P.K.Smiesing, F.Tymstra,

J.v.Zetten. 7 " Ji, "• pJ, ~() f r.J -:>,7 "'~"~ P"~- 23

Literatuur.

Utrechtse pijpenindustrie in de Lauwerecht,PKN no. 14, P.K.

Smiesing.
Gorinchem als concurrent van de Goudse pijpenstad in de tweede

helft van de 18e eeuw. G.C.Helbers.
Achttiende eeuwse zijmerken met initialen. PKN no.5, D.H.Duco.
Achttiende eeuwse pijpen uit Gorinchem. Pijpelijntjes jrg. IV

no.4, D.H.Duco.
Achttiende eeuwse piJpen uit Schoonhoven. Nieuwsbulletin van
de Pijpenkamer Icon, jrg.111, no.l, D.H.Duco.

-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-

Denkt Vaan de accept- girokaart?

86

ENKELE VONDSTEN UIT EDAH.
door Jos Boelsma.

!

Tijdens het zoeken op een terrein in Edam hebben Ron de Haan
en ondergetekende, behalve Goudse en Amsterdamse pijpekoppen,
ongeveer 15 koppen gevonden waarvan je zou zeggen, gezien het
afwijkende model, dat deze ergens in de regio gemaakt zijn.
Dit mede dankzij het feit dat deze modellen, ook uit eigen er-
varing, practisch niet beneden de lijn Amsterdam - Haarlem ge-
vonden worden.
De ketels zijn over het algemeen "dubbelconisch" en hebben een
uitgesproken hiel, de ketelopening is vaak recht weggesneden
ofwel gebotterd zonder radering. De koppen zijn ongeglaasd, de
vormnaad is meestal slecht weggewreven en de kleibeheersing is
zeker niet optimaal te noemen. De pijpen dateer ik tussen 1610
en 1630. Een uitzondering is exemplaar f, wat een zeer vroeg
model is en waarschijnlijk voor 1600 te dateren valt, deze
pijp bevind zich in de collectie van Ron de Haan.
De bewering dat deze pijpen in Noord-Holland, en waarschijn-
lijk zelfs in Enkhuizen of Hoorn gemaakt zijn staaf ik onder-
meer uit de vondsten in deze regio, beschreven door D.DÜco in
zijn boek "De kleipijp in de 17e eeuwse Nederlanden" (zie de
no. 3,5,7,235,239) .

o.,Çb. /.

De tweede maal dat ik op hetzelfde terrein was, vond mijn doch-
ter een steel versierd met bloemenranken en een pij·p met 6 cm
steel, die ook versierd was met bloemenranken. Op de kop staat

87

aan weerszijden een leeuwekop. Na vergelijking met de exempla-
ren uit de collectie van Ron de Haan is gebleken dat deze pro-
dukten uit dezelfde mal afkomstig zijn. Waarschijnlijk zijn
dit ook Hoornse of Enkhuizer maaksels.

Op hetzelfde terrein werden ook Jonaskoppen gevonden, waarvan
het vrijwel zeker is, gezien de kwantiteit van de vondsten
(20 ex.) en de specifieke vorm, de "S" vormige oren en de een-
voudige afwerking (zie ook DÜco, no 169,170) dat ook dit maak-
sels zijn uit deze streken.

Ten slotte een pijpje (afh,4) uit de verzameling van Fred Tym-
stra.
Dit pijpje is gevonden in Volendam en heeft op de overgang van
steel naar ketel een gestyleerde roos staan. Gezien de afwer-
king, alleen de vormnaad is weggewreven, de filt is gebotterd
en het heeft een uitgesproken hiel, zou ik ook dit exemplaar
toe wi l len schrijven aan een Noord- Hollandse pijpmaker.
Tot zover de vondsten en de meningen en conclusies, die ik
hieruit voort laat vloeien.
Hopelijk komt er een discussie op gang waarbij ook andere vond-
sten uit deze streek ter sprake komen. Andere meningen en con-
clusies zijn van harte welkom. U kunt reageren op het volgende
adres: Jos Boelsma, Zinniastraat 56, 1214 KR ,Hilversum.

88

SYMBOLEN VAN DE VRIJMETSELARIJ OP PIJPEN.

door J.W.Roosingh en F.Tymstra.

Tot mijn verrassing kwam ik op pijpen symbolen van de vriJmet-
selarij tegen .Waarom tot mijn verrassing? Ik denk dat, zoals
bij velen het geval is, de vrijmetselarij nog steeds geasso-
cieerd wordt met geheimzinnigheid.Wat zijn dan de uitgangs-
punten van deze beweging?
De Vrijmetselarij heeft als grondslag de erkenning van de ho-
ge waarde van de menselijke persoonlijkheid en van ieders
recht om "zelfstandig" te zoeken naar waarheid.Ze erkent geen
dogma's en daardoor was het vroeger voor de geestelijkheid
erg moeilijk om er toezicht op te houden.De algemene opvatting,
zo ook van de R.K.kerk,was dat zij de duivel aanbaden.De ver-
volgingen in de 18e en 19e eeuw waren daar het gevolg van.
Nog kort geleden in Spanje ging je onder het bewind van Gene-
raal Franco de gevangenis in.
Hoewel de vrijmetselarij veel ouder is, is de huidige vorm in
1717 ontstaan, toen in Engeland 4 kleine loges zich verenig-
den in een grootloge. Nederland volgde in 1756 met de oprich-
ting van de" Orde van vrijmetselaren onder het Grootoosten
der Nederlanden".
De eerste vrijmetselaars waren kerkenbouwèrs. Het is logisch
dat zij met symbolen werkten,'want de kerken waren er vol van,
bestemd voor de analfabeten.Zo kan b.v. het verhaal van de
Kruisweg iedereen "lezen".
Op pijpen komen de bouwsymbolen uitgebreid aan de orde.
Drie zilverkleurige torens stellen de burchten voor, vaak in
een driehoek geplaatst. (afb.2) Het symbool van de driehoek is
overigens zo oud als de mens. De geopende passer symboliseert
de uitstralingen van het Goddelijk licht.(afb.13)De winkel-
haak geeft het handelen in de rechte verhouding aan.(afb . !)
De kroon is de erkenning van het gezag.(afb.6)
Het open boek stelt de Bijbel voor, opengeslagen bij het begin
van het Johannes Evangelie.(afb.11) De kand idaat legt zijn be-
lof te af met de hand op de bijbel,passer en winkelhaak.
De letter Gis de eerste letter van Geometry, de kennis nodig
bij het bouwen.(afb.22) De tempel van de vrijmetselaars stelt
het beeld van de kosmos voor.(afb.22) Daarin mogen de zon,
maan,sterren en tekens van de dierenriem niet ontbreken.
De twee kolommen staan in de tempel, gelijk aan de twee pila-
ren van Salomons tempel, symbolisch uitdrukkende:"hij grond-
ves t en in hem is de kracht".(afb.5) Dan komen we nog het al-

89

ziend oog tegen. (afb.6) Denk maar eens aan de St.Jan in 's
Hertogenbosch. Verder zijn er nog diverse bouwgereedschappen
op de pijpen afgebeeld, zoals de troffel,ladder en het schiet-
lood.Ook komen stenen voor om te kunnen bouwen. In de bouw-
symboliek betekent bouwen evenwel niets anders dan de beheer-
sing van de stof door de geest, teneinde die stof te verwer-
ken tot een schoon,harmonisch en nuttig geheel.

HERKOMST VAN DE AFGEBEELDE PIJPEN.

l.Pijpmaker Joseph Scott (1798-1839)of ziJn zoon Joseph Hen-
derson Scott (1839-1855) beiden uit Hull.

2.Maker onbekend.Engelse pijp uit Ie helft 19e eeuw.
3.Pijpmaker William Cope uit Woolwich.Hij werkte in 1817.
4.Maker onbekend.Zelfde periode als nr.3,omgeving Londen.
5.Pijpmaker William Blyth uit Beverley.Werkte van 1836-1848.
6.Maker onbekend.Engelse pijp uit de 19e eeuw.
7.Pijpmaker William Barker uit Finsbury.Werkte van 1823-1854.
8.Pijpmaker John Williams uit Borough.Werkte van 1828-1842.
9.Maker onbekend.Pijp uit Cambridgeshire,le helft 19e eeuw.
JO.Maker onbekend.Pijp uit Chester 1810-1840.
11.Pijpmaker Sarah Storr of haar zonen uit Lincoln.1826-1861.
12.Maker onbekend.Engeland,le helft 19e eeuw.Coll.F.Tymstra.
13.Maker onbekend.Pijp uit Lincoln.1840-1860.
14.Maker onbekend.Pijp uit Maidstone +1860.Coll.J.v.d.Meulen.
15.Pijpmaker J.Goodall uit Fareham.Werkte vanaf 1830.
16.Pijpmaker Thomas Browne uit Norwich.Er zijn 2 pijpmakers

met dezelfde naam.Ze werkten van 1792-1844, of 1826-1830.
17.Pijpmaker James Critchfield uit Bermondsey. + 1830-1840
18.Maker onbekend.Pijp uit Leeds,Coventry.midden 19e eeuw.
19.Pijpmaker W.Harvey uit Great Yarmouth.Periode 1780-1800.
20.Fabriek Goedewaagen,Gouda.Gegoten pijp uit+ 1920.
21.Pijpmaker Edward Sherrey uit Gainsborough.Van 1792-1822.
22.Pijp uit HÖhr-Grenzhausen tussen 1880-1940.Verschillende

makers mogelijk o.a.J.Wingender,P.Gilles en de Fabriek
MÜllenbach en Thewald.

Grote opgang maakte de vrijmetselarij in de Ze helft van de
18e en de Ie helft van de 19e eeuw. Uit deze periode zijn ook
de meest e pijpen afkomstig en komen voornamelijk uit Enge land,
de bakermat van de vrijmetselarij. Dat er zoveel verschillende
modellen zijn moet waarschijnlijk gezocht worden in de vele
loges. De pijp heeft als genootschapspijp dienst gedaan.
In de overwegend Rooms-katholieke landen zoals Frankrijk en
België zijn deze pijpen i.v.m. het grote risico nooit gepro-
duceerd,evenals in Nederland, op een gegoten pijp na.

90

~

- -- --~o ·

Cn1 ~

91

l
10
îl

~@@@ffel~[, '>-

~& 1irn:1YJffel ~

() s
Cll) ~ :a; J1~•!'!'!'!"!Tt, ,tliir. ~

i

92

~

--. J

CIIUTC

flELl

1
16 17

18

19 20

93

Bronnen:

- Vrijmetselarij 1756-1956. Jubileumuitgave 1956.
- Vivat,geÏllustreerde Encyclopedie. 1908.blz.7765.
- The Archeologie of the Clay Tobacco pipe,door Peter Davey.

1979. Deel I,blz.14, 18,96,98,277,357.
- idem deel III, 1980. blz.209.
- idem deel VI, 1981. blz. 149,169.
- Londen Clay Tobacco pipes,door D.Atkinson en A.Oswald. 1969.

blz.42.
- Clay Tobacco pipes from excavations in Lincoln, door Jenny

E.Mann.1977. blz.38.
- Clé.y Tobacco pipes in Cambridgeshire,door R.J.Flood.1976

blz.29.
- The Clay tobacco pipes of tehe Porthmouth Harbou Region,

door R.T.Fox en R.B.Hall.1979.blz 40.
- Clny Tobacco pipes,door E.Ayto.1979.blz.15.
- Kridtpiber,door P.Linde,uit Jeg er Samler.1953.blzl5.
- Engelse kleipijpen,door D.DÜco,uit Fibula 1975 nr.2.blz.8.
- Jaarverslag Pijpenkamer ICON,door D.DÜco.1977 . blz.17.
- Pijpencatalogus Peter Gilles, uit HÖhr. + 1950.
- Catalog Über Ton-& Massa-pfeifen van Julius Wingender & Co,

uit HÖhr. + 1920.
- Catalog fÜr Thonpfeifen Export, van MÜllenbach und Thewald,

uit HÖhr. + 1920.

VRAAGBAAK. 0

Wie zou mij kunnen vertellen door welke
pijpmaker de hiernaast afgebeelde pijp
gemaakt is en wat de letters E & 0 be-
tekenen. Het hielmerk is 11het dubbele
anker11 • Op de zijkant van de hiel staat
het Wapen van Gouda. De pijp is gevonden
te Maarssen. Reacties naar: John van
Zetten, Couwenhoven 61-17, 3703 HH
Zeist.

OPROEP.

Willen alle leden die in het bezit ziJn van pijpjes met het
zijmerk de gekroonde Mof de gekroonde N, ook wel Napoleonpij-
pen genaamd, de in hun verzameling aanwezige variaties en ver-
schillende initialen omschrijven of hiervan tekeningen maken
en deze opsturen naar Peter Bakker, Jan Cramershof 6, 2202 VT
Noordwijk, tel. 01719 - 10970

94

RECHTZETTING.

In mijn artikel '''De Utrechtse Pijpenmakers in de Lauwerecht"

1n P . K.N. nr. 14 1s een h inde rlijke fout ges l open . Op blz. 28

in de 2e a l ini a, regel 13 lezen we nam11 John Price, die na
••••

1633 niet meer genoemd wordt". Het jaartal 163 3 heb ik ve r-

keerd geinterpret eerd . In "Clay Pi pes for the Ar chaeologis ti;

van Adrian Oswa l d wordt ve r meld dat de Londense pi jpenmaker

John Price een octrooi tekende dat op 12 dec . 16 34 door Char-

les I werd verleend aan het Londens pijpmakersgilde.

De suggestie dat de Ut rechtse John Price de Londense pijpenma-

ker zou zijn, lijkt uit de lucht gegrepen. De aan de Weerd-

poort wonende Engelsman was soldaat onder sgt. majoor Cromwe l

en huwde op 26 jan. 1634 de Utrechtse Anneken Hendricks. Moge-

lijk was de Utrech tse John Price we l fami lie van de Londense

pijpenmaker. Piet Smiesing

ADVERTENTIE.

Gezocht: P.K.N. - nunnners van de jaargangen 1 t/m 4.
Paul Buitink, Tentwagendrift 25, 3436 AC Nieuwegein.
tel . 03402 - 38339

REACTIE .

Een reactie op de vraag in P.K . N. nr . 17,

blz. 19 . De pijp met de lange ketel waar-

van de steel niet geheel aan de onderzij- 4'1fUilf%iilQi:I~

de van de ketel is aangebracht . Dit zou

een van de gezondheidspijpen van de firma

P . v.d.Want Gz., uit Gouda kunnen zijn.

In hun cata logus staan zij vermeld onder

de nrs. G 128 en G 139 en hebben respec-

tivelijk een steellengte van 61 en 21 cm .

Beide pijpen zijn voorzien van een "nico-
tine steen" , die in de ruimte beneden de

_ Jsteelinzet aangebracht moet worden.
Deze s teen zou dan de nicotine en teer-

bestanddelen moeten absorberen waardoor

het roken "gezond" zou zijn.

Op de plakker di e op de steel is aange-

bracht staat 'voordelig en plezierig

rooken '.

De pijpen werden niet gemerkt.

95

EEN UITZONDERLIJKE GROTE OVOÏ.DE PIJP UIT GOUDA.

door Harry Tupan.

In de zomer van 1979 verwierf ik een kistje met zeventien hal-
ve meterpijpen plus een uitzonderlijk grote kleipijp van het
type dat men ovoÏde pleegt te noemen.
De zeventien halve meterpijpen waren uit drie verschillende
fabrieken afkomstig en wel uit die van Jan Prince (gekroonde
51), Pieter·Goedewaagen (gekroonde TM) en de fa. van der Want
(gekroonde 90), allen te Gouda.
Aardig is dat bij een groot deel der pijpen de ketel door de
toenmalige roker van naam en jaartal werd voorzien. De data op
de pijpen lopen van 14 augustus 1886 tot 3 oktober 1886.
Helaas is de herkomst van het kistje pijpen onbekend, doch de
namen op de ketels (o.a. Abbring, Hofma, Mulder, Hoekstra, Boe-
rema en Jorna) doet vermoeden dat zij gebruikt zijn op het Gro-
ninger of Friese platteland.
In welk verband de pijpen tesamen in het kistje zijn bewaard
is mij voorshands nog onduidelijk. Mogelijk betreft het de ex-
emplaren die tijdens vergaderingen van één of andere boeren-
coöperatie zijn gebruikt of van leden van een pijprokersgezel-
schap.
Naast de 17 halve meterpijpen bevond zich, zoals reeds gezegd,
ook nog een uitzonderlijk grote kleipijp van het ovoÏde model,
waarvan de steel weelderig versierd was met linten, strikken
en stoffen bloempjes. Op het eerste gezicht lijkt het op de zo
bekende bruidegomspijp, doch een blik op de ketel leert ons
dat het hier om een feest- of herinneringspijp gaat.
In schoonschrift lezen we:

Ter gedachtenis

van

J.J.Spruijt

18 ~ 85

2

Waarschijnlijk is de piJp indertijd door voornoemde J.J.Spruijt
aan het betreffende gezelschap ten geschenke aangeboden.

De gekaste pijp (0 4,7 cm, ketelhoogte ca. 10 cm, steellengte

ca. 50 cm) is in het laatste kwart van de negentiende eeuw ver-
vaardigd door de firma van der Want te Gouda, waar men de vorm
van deze "giant" nog schijnt te bezitten.

96

Foto ' s: G.Oosterveen, Assen.
97

Index van de artikelen , die verschenen z1Jn in de P. K.N. nr. 1
tot en met nr.20. Achter het artikel staat het P . K. N. nummer.

Bakker,P.-Achttiende eeuwse pijpen met vismotief als zijmer k .
20

Berg , L.v .d.-De aap en tabak.2
- De historie van een ora njep1Jp in 1795.6
- De tabakswinkels in de 17e eeuw . 8
- Het compagnieswapen V.O . C.(Verenigde Oostindische
Compagnie).12
- Een lastig volkje, die Goudse pijpmakers . 14
-Pi jpambachtelijke koppen.20

Boe l sma , J .-De I.A. hielmerken, mogelijk gezet door Jan At-
voort. 19

- Merken en bandstempels van Jan Jacobsz . van Aerden.

21

- Enkele vondsten uit Edam . 20
Br oniers , G. A. - Protect i oni sche maatrege len t en gunste van de

Goudse pijpemakers in 179 1. 2
Carmigge lt, A.-Pijpen vondsten b i j de stadsmuur te Zwolle.5

-Een pijpmaker als auteur.18
Duco , D.-Acht tiend e eeuwse zijmer ken met initialen . 5
Dulfer, A. -Hoe vindt men pijpen met een metaaldetec t or? 12
Engelen, J .-Een grafvondst.3

-Kleipijpen opgegraven in Sittard,1979.12
- Een onverwachte ontmoeting in Lausanne.17
-Het pijpmaker sges l acht Holzenspies te Stevensweert.

17
Esveld,A.v. - Een wonderlijke Engelse pijpmaker.7
Haan .J. d. - Een rookverbod te Haarlem en zijn gevolgen 1n 1690.

3

Haan,R . J .d . - Vondsten van het Waterlooplein.19
Haquebord,L.-Pijpvondsten op Amsterdameiland (Spitsbergen).12
Huveneers,H.-Over wandelstokken en tabaksgenot.5

-Enige rustieke houten snuif- en tabaksdozen.6
- Over fosforlucifers en pyrogènes . 7
- De rokersstoel.9
Jong,A.C.d.-De Jong ' s pijpen- en aardewerkfabriek . 6
Kompier,F.F.-Pijpenfabricage in Noorwegen.7
-He t pijpmakers geslacht van der Want I.9
- Het pijpmakersgeslacht van der Want II.JO

- s . 0. S . 10

-Pij penfab ricage 1n Venlo I. 16
- Pijp enfabricage 1n Venlo II. 16
- Pi jpenfabr icage 1n Venlo II I . 16 •

98

Maat,G.J.R.-Slijtkanalen in het gebit door het roken van ste-
nen pijpen.13

Meulen,J.v.d.-Merkenregistratie.l
-Methode om pijpekoppen met versiering af te
beelden.3
-Pijpen met vissebek.4
-Het Leidse pijpmakersgilde.S
-Pijpe uyt brander s.?
-Pijpvondsten op Amsterdameiland(Spitsbergen). 12
- Het Goudse pijpmakersgeslacht Verzijl. 15
- De pijpmakerijen in de Franse tijd .17
-Sir Walter Ralegh en Elizabeth-pijpen? 17
-P ijpenvondst te Alphen aan de Rijn . 18

Most,E.v.d.-Pijpenvondst te Alphen aan de Rijn. 18
Nijhof ,E.-Westerwaldpijpen uit de achttiende eeuw . 13
Puister,E.-Een curieuze vondst in Middelburg.12
Ritmeester,P.-Pijpenvondst in het observantenklooster te A-

mersfoort.19
Roosingh,J.W. -Symbolen van de vrijmetselarij op pijpen.20
Smiesing,P.K.-Utrechtse pijpmakers . l

-De Bhielpijp(Chillum).3
-Pijpaarden krulstaafjes.6
- Een bijzondere pijp.8
-Pijpekoppen uit een late vuilnisbelt. 9
-Achttiende eeuwse Duitse pijpestelen uit Utrecht-

se bodem. 11
- Achttiende eeuwse Du itse pijpestelen uit Utrecht-

se bodem (naschrift) . 12
- De Utrechtse pijpenindustrie 1n de Lauwerecht.14
-Een rechtszaak rond het merk DW.14
- De Vrede van Aken. 17
- Pijpen uit Hamburg.18
- Vervolg "Pijpen uit Aken". 19
Steendijk,T. -Archiefdocumenten over een 17e eeuwse Hoornse
pijpmaker en het tabaksverbruik in West-Fri esland
in die tijd.19
-Tabaksbelastingen en pijpmakers in de 17e eeuw te
Hoorn.20
Tengnage l,P.J.G .-The Bragge collection of claypipes.6
Tupan,H.-De bruidegomspijp.2
-Het Leidse pijpmakersgilde.5
-Pijpe uyt branders.?
-Wouter Jans, een Amersfoortse pijpmaker.7
-De Groninger tabakspijpmakers in de 17e en 18e eeuw.

8

99

Tupan,H .-Een presentatiep1Jp van de firma Gamb ier . 17
- Een uitzonderlijk gro te ovoÏde pijp uit Gouda.20

Tymstra,F.-Stempel 'Pypefabriekeur'.l
- Gedichtpijpen. 1
-Over 'Haus Seefahrt' en 'Felix Meritus'.3
-Pijpen met kijkglaasjes.4
-Pijpen met vissebek.4
-Pij pen met afbeelding Mercurius /Neptunus .JO
- Misbaksel s uit een p1Jpenstort te Gorinchem. I l
-De pijpenstad St.Omer . 14
-Eric Ayto . 17
- Over de l engt e van 17e en 18e eeuwse kleipi j p en . 18
-Amateurtabak en amateurssi garetten . 19
-Symbo len van de vrijmetselarij op pi jpen. 20

Nieuwe literatuur.
P.Davey The Archaeology of the Clay Tobacco Pipe. VII More
Pip es and Kilns in England. BAR Brit ish Series 100 , 1982
Prijs: EIS Engelse pond.
L.S eig Tobac co , Pea ce Pipes , and Indi ans . Filter Press .
Te verkrijgen bij: Museum voor Volkenkunde, Leiden.
Prijs: !4,50

100

6e JAARGANG f\R. . '2..\ JUNI, 1983

Van de redactie ..•.

Met ingang van de 6e jaargang heeft het uiterlijk van het blad
enige veranderingen ondergaan. Afgezien van een andere kleur
kaft is ook het embleem gewijzigd. Wij menen dat het niet
juist is om Westerwaldpijpen in het embleem te voeren van een
hoofdzakelijk op Nederland georienteerd blad. Door de welwil-
lende medewerking van de Stedelijke Musea van Gouda was het
mogelijk het reclame-vignet van Leendert de Jong, uit het boek
van G.C.Helbers en ID.A.Goedewaagen getiteld "Goudsche Pijpen",
voor ons nieuwe embleem te gebruiken. Wij hopen dat dit her-
kenningsteken nog lang ons blad zal sieren.

De pijpenmiddag zal in de eerste helft van oktober worden ge-
houden in Assen. Wij kunnen u een zeer interessant programma
aanbieden met een lezing, film en een fantastische t entoon-
stelling. Bijzonderheden zullen in het volgende P.K. N. nummer
gepubliceerd worden.

Alle leden die over, informatie beschikken van komende tentoon-
stellingen, nieuwe boeken of andere wetenswaardigheden worden
verzocht dit aan de redaktie te melden.

Wij willen Toon Steendijk hartelijk bedanken voor de donatie
aan de P.K.N. Bij een opstelwedstrijd, uitgeschreven door
Mars, heeft hij een prijs gewonnen en hiervan !50,- gestort
voor de kas. Wij willen deze geste graag doorgeven aan alle
leden.

Voor u gelezen....

In het tekstboekje van de tentoonstelling "Tussen neus en l ip-
pen",in het Afrika Museum (Berg en Dal), s taat de volgende
anekdote.

De antropoloog Hambley in 1930: ... ik werkte bij de 0vimbundu
in Angola. Ik zag eens een meisj e met een mooie pijp, die ik
graag wilde hebben. Ik vroeg aan het meisje of zij de pijp
wilde afstaan voor mijn collectie . Toen zij mij de pijp aan-
bood, pakte mijn tolk de pijp bliksemsnel voor mijn ne us weg
en maakte mij duidelijk dat ik volgens plaatselijk gebruik, om
het meisje zèlf had gevraagd. Had ik de pi jp uit haar handen
aangenomen , .dan was dat een t eken dat ik haar aanvaardde.

AA.i.1VULLING•

Op het artikel van J.W.Roosingh
en F.Tymstra, "Symbolen van de
vrijmetselarij op pijpen" in
P.K.N. nr.20, kwam een reaktie
binnen van F.Maayenburg en
L.v.d,Berg. Het eerste pijpje
(A) is een Nederlands produkt
met in zeer fraai reliëf de
symbolen van de vrijmetselarij.
Het hielmerk is de gekroonde 46
en als bijmerken staat op de
ene zijde het Goudse wapen en
op de andere kant een cirkel
met een stip.
h et t~eede exemplaar (B) is vermoedelijk van Engelse origine.

HERHAALDE OPROEP.

Willen alle leden, die in het bezit ziJn van pijpjes met het
zijmerk de gekroonde Mof de gekroonde N, ook wel Napoleon-
pijpen genaamd, omschrijvingen of tekeningen maken van aanwe-
zige variaties en de verschillende initialen. Gaarne deze zo
spoedig mogelijk opsturen naar Peter Bakker, Jan Cramershof 6,
2202 VT Noordwijk . Tel. 01719-10970

-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-

Gee f een man een pijp die hij roken kan

Geef een man een boek dat hij lezen kan

ge loo f me m'n vriend

Ge hebt dan aan een man geen kind i

Nico laas Beets

2

EEN PIJPENFABRIEK TE WEERT.

door Jos Engelen.

Volgens het boek 'De Fabrieken en Werkplaatsen vallende onder
de veiligheidswet', samengesteld uit het Centrale Kaartregis-
ter der Arbeidsinspectie in 1912 en uitgegeven voor rekening
van het Departement van Landbouw, Nijverheid en Handel te
's-Gravenhage (druk: Gebrs. J&H. van Langenhuysen, 19 12), zou
er in Weert in 1912 een pijpenfabriek hebben gestaan waar 12
knechten werkzaam waren. Het natrekken van dit summiere gege-
ven leve rde de navolgende resultaten op.
Opnieuw bleek dat t al van afstammelingen van de pijpenmakers
uit HÖhr-Grenzhausen,die rond 1800 over België, Nederland,
Frankrijk en Duitsland zijn uitgezwermd in grote familiege-
meenschappen, hun oude vak weer oppakten (I). De reden van hun
verhuizing was tweeledig: a. Te veel arbeidskrachten voor deze
nijverheid in HÖhr. b. Terugval van de pijpenindustrie in HÖhr

vooral vanwege een sterke concurrentie uit Holland ar).

Een van deze afstammelingen was Jacob Trum (ook wel geschreven
Trurrnn of Trom). Hij werd geboren in 1817 in HÖhr (Nassau) en
sticht in 1846 in Wijk-Maastricht een pijpenfabriek, welke in
1855 overgebracht wordt naar Weert. In 1856 verkrij gt hij van-
uit HÖhr toestemming om te huwen met Maria Ida Bergmans uit
Bree (België)(III). Samen met zijn compagnon Johan Knoedgen
krijgt hij in 1856 van de Gedeputeerde Staten van het Eertog-
dom Limburg toestemming tot het "oprigten ener pijpenbakkerij
te fileert in den boomgaard behoorende tot en ge legen terzijde
van het huis, genaamd bij Schonken in de nabijheid der Zuid -
rviUemsvaart en achter de Bie"f.t 11• Het betreft hier een perceel
gelegen te Weert, op Laar, kadastraal bekend onder Sectie C
no. 1314 (IV). Zijn compagnon Johan Knoedgen is waar schijnli jk
dezelfde ofwel naaste familie van J.J.Knoedgen uit HÖhr-Co-
blenz die in 1846 een pijpenmakersbedrijf sticht in Bree , die
tot 1928 aarden pijpen heeft vervaardigd (V) . Hoelang deze
samenwe rking exact heeft geduurd is niet met zekerheid te ach-
terhalen, maar vast s t aat wel dat hieraan in 188 1 zeker een
einde was gekomen, want op dat moment betaalt ene Louis Berg-
mans de huur voor de oven en gebouwen (VI) .
Henricus Ludovicus Bergmans, wonend in Bladel- Eersel en van
beroep onderwijzer , huwde op I oktober 1878 de doch t e r Anna
Catharina Trum en zette het bedrijf van zi jn schoonouders voo rt.
Hij wordt in een nieuwe huur overeenkomst van 1888 pijpenfabri-
kant genoemd en betaalt f 145,- per jaar huur voor huis , boom-
z~ard en gebouwen (VII). Op het er f bevindt zich de pijpenfa-

3

briek en in de boomgaard de oven , waarvoor jaarlijks drie gul-
den brandassurantiepremie betaald wordt. De benaming Trum-
Bergmans blijft echter gehandhaafd, zeker tot 1915, gezien de
briefhoofden op het postpapier.

Trumm 8t Bergmans Trumm & Bergmarn:i

~ TK U M/'\ & Bt K GMANS. FABRIKANTEN

fabrikanten van Aarden Pijpen :-,,OCJ "'\t'At:l<. I ~ ,<, \ ,\-., A.:. ~::>E~ l'IJn - -.. t:-. Ordina irr- en fij ne wille pijpen.
Roodc- en zwam: pijpi: n.
Oventegels en Vuurvaste Artikelen Ov1 :.. : :.o:· :, :t:,;i-:....,
Gelak1c - en geel gevcrn1s1e pijp\·n
\..'êf.KT "'· " 1g · Pijpenkoppen en Siga rt'npiJpen.

Tl.:!l ? OOJl!TII.Ll:s"'1 't 110,_(:II 11109 5pe<:1• 1iicit IR
HALF f'ORCELÈIN EN- EN

GE E!•\AJLL EERDE l'IJl'EN.

OVENVLOERTEGF.L S "
OVENSTEENEN.

WETSTEEN El'.

Ocs1ichl Maastricht IK46.
Ovcrgebrachl n ,l :\r Weer! 11<'15.

1$ê

Briefhoofden van 191 1 tot 1913

Op 1 april 1903 eindigt de huurovereenkomst en krijgt Louis
Bergmans het perceel in eigendom. In 1910 wordt de benaming
Stoomfabriek gebruikt omdat er dan een stoommachine gebruikt
wordt voor de behandeling van de klei. In 1911 vermeldt Louis
in een brief aan zijn zuster , dat hij herstellende, van een
been amputatie ten gevolge van suikerziekte, zijn oude metier
in de fabriek weer oppakt om de ongebakken pijpen in potten en
kistjes te leggen. In 1912 sterft Louis en in 1913 verzoekt
z1.Jn weduwe aan Burgemeester en Wethouders van Weert vergun-
ning te verlenen voor het verbouwen van een werkplaats op per-
ceel C nr. 476 en het plaatsen van een 4 P.K. motor (zie deel
II: Een pijpenfabriek te Weert) .

Haar zoon Jacobus (Jacques) neemt dan het bedrijf over. Zij
vervaardigen dan niet alleen pijpen doch ook tal van andere
aardewerkprodukten als tegels, ovenstenen, vuurvaste artike-
len, spaarpotten en fluitjes. Zoals bekend liep de afzet van
de kleipijp door tal van oorzaken in deze periode sterk terug
en Jacques richtte zijn aandacht mede op de fabricage van de
houten bruyère pijp. Daartoe was hij al in 1910 in opleiding
gegaan in St.Claude bij het huis Grappin, waarvan zijn vader
Louis reeds d e agentuur verzorgde (Grappin-Terminus) en be-
reisde om die r edenen geheel Europa. In de jaren twintig liep
de afzet van de kleipijp steeds verder terug en richtte men
zich vooral op souveniers- en pelgrimspijpen, waarvan onder-
staand een voorbeeld te zien is uit de pijpenfabriek Bergmans.
In 19 33 beeindigde hij de f initief de produktie van kleipijpen
en richtte zich geheel op de bruyèrepijp.

4.

0

~~----'---'---...__jscm

Driedelige vorm met als afbeelding de kapel van O.L.Vrouw in
't Zand in Roermond. Voorzijde: Maria met Kind. De pijp is van
witbakkende klei. Maria werd na het bakken geel ingekleurd en
de Kapel blauw. Een zeer grove en goedkope pijp.

In 1958 stierf Jaques en zijn zoons Jacobus en Johannes zetten
het bedrijf voort. Zij waren vooral toeleveranciers van Goe-
dewaagen, v.d.Want en GÖbbels, tot 1972, toen sloot ook dit
bedrijf zijn poorten.

Jacob Trum, geb.4-5 1817 Johannes Cornelis Bergmans
overl . 18-11 1890

X 1856 X

Maria Ida Bergmans, geb .6-12 1833 Wilhelmina v. Dun

, ove rl. 3-1 1917 '
Maria Cath~rina Trum118~8 Henricus Ludovi cus Bergmans

geb. 1- 1 1860 geb.22-8 1851

overl .23-12 1928 16 ki.nde1ren, waaronder

Henricus Antonius Jacobus, geb.23-7 1884

overl.28-3 1958

X 1923
Ernestine Elise Justina Maria Agnes Antonia
Schlatman, geb .22-8 1895, overl . 26-12 1979

'jacobus ' Antonius Johannes Franciscus + 4rkinderen
Johannes Maria, geb.23-5 1925
Josephus Maria, geb .20-11 1930

Genealogie van de familie Trum-Bergmans.

In de archieven van de familie berust ook een tweetal kasboe-
ken, lopend van 19 nov. 1847 tot en met sept. 1878 . Zij bevat-
ten een volledig overzicht van de namen van hun grote klan-
ten, hun woonplaats, de te leveren goederen en de daarvoor be-
rekende prijzen. De eerste jaren is het boek waarschijnlijk
bijgehouden door Jacob Trum zelf en later door zijn vrouw Ida
Maria Trum-Bergmans. Jacob, zoals vermeld komend uit HÖhr,
schrijft in een combinatie van Duits dialect, Franse woorden,
waaraan het verblij f in Maastricht wel niet vreemd zal zijn
geweest en Nederland s . Met dien verstande dat de Nederlandse
woorden op Duitse wijze geschreven werden. Zoals ze hem in de

5

oren klonken , zo werden ze opgeschreven. Ook de invloed van de
Limburgse dialec t en is duidelijk terug te vinden . Enige voor-
bee l den: gros wordt gr oss, met kleine kop wordt klein kÖp,
Weert wordt Werth, Schimmert wordt Ch i mert. De bij de boekin-
gen vermelde data staan echter weer in het Frans geschreven,
totdat Maria Ida rond 1855 de boekhouding overneemt en over-
schakelt op Nederlandse data.

_,,!:: .<' g /-,:,;__,,. , ,&~.,.;. ./- ~ -?z, / ~ -7'77./4 ~-V/ ,I .(
,?' 4✓' -<-- --..J - ---
·t .z,,~ .>~
;/ ~,?_,___.,.. / , , ~ ,,_..,__.,_, - /
1PJ1!/ .A'-1;

~/ 1 =7-~

,A'/. ~tJ j

rX i"j

4 .4

3,1.d

1"1jj

4'-iC

- -- ' - - - -...u.....,.·._,_ __ - - - - =·~··=· · _ '1:~:....-·1,' .• ··~• ...J·•

J

Gedeelte van een pagina uit het kasboek uit 1848.

6

// l /

,:::_,t ~ ; ; ; ;( / ~/{

9t? ~.;!__,-= // ;<?..;

Gedeelte van een pagina uit het kasboek uit 1878 .

Uit deze register s zijn tal van gegevens te halen d i e voo r een
goed ove r zicht van de toenmalige pijpenindustrie belangrijk
zijn. Allereerst de produktie, voor zover dit uit deze regis-
t ers te halen is aangezien hier slechts de leveringen van gro-
t e aanta l len vermeld staan en niet de plaatselijke omzet . To-
taliseren wi j de genoemde aanta ll en, da n zou d i t betekenen dat
184 7 een produktie oplevert van rond de 20 . 000 p ijp en , alle
soort en bevatte nde . In 1849 is dit aant a l praktisch gelijk,
dit betekend in geld uitgedrukt een omzet van !1007,66. In dit
bedrag zitten t evens de kosten van de ver pakk ingen zoals een
mand (!0,05) , een kist (f0,24), grote kist (fl,50) en wi jn,
die hij eveneens verhande lde. Dit laatste i s niet zo vreemd
daar zijn potentiële klantenkring veelal bes t ond uit herber-

7

giers . Verder staan genoemd: koopman, winkelier, hotelier, ta-
bakshandelaren en partculieren. In 1871 is zijn omzet gestegen
tot !3500,00 gulden per jaar. Een drietal grote klanten die
herhaaldelijk genoemd worden zijn: tabakshandelaar W.v.d.Berg
en Zonen op het Rapenburg (Rotterdam), P.Dehue in Maastricht
en de weduwe Eras in Den Bosch. Zijn afzetgebied, dat zich in
1847 voornamenlijk beperkte tot Zuid-Limburg, breidde zich al-
lengs uit naar Midden Limburg (Weert in IS 56) en Noord-Brabant
tot aan de lijn Den Bosch - Nijmegen, In lf 68 komen zelfs de
steden Amsterdam, Groningen, Rotterdam, Dordrecht, Gouda en
Gorinchem voor. Vandaar dat aan deze pijpenfabriek niet alleen
regionale betekenis mag worden toegekend. De aflevering van
de pijpen buiten Weert geschiedde door een vervoerder, hetgeen
bevestigd wordt door een tweetal nota's uit resp. 1862 en 1880.

/ ' 14--- V-. 1-~--, i:,_ h-v-, .a-,, t ,/,-, ,),..... /;?i :,_

/,:,. CJ0 _,1.- . / ,/,f•

/ .Jz,_

.,t,/ ,, 4 . l u.

tó

f tl " /_ V?,

)!t " tt 0
/t r
f111 917....- - ,.
9n ---{/ Jo.
'_2;- .,
.J. w
.,zg ~
4,-
'1· r),JU.:., ,, Jt1
~
~.-I. .¼
1t ~
/J,,
l Y--7 1 iJ,.,

(1/ I ó r-.

J to

rt

Vrachtnota uit 1862 (eerste gedeelte).

8

26. ,, ,.tr_ /1"..

h "f~. ~t,
,f il{~
/ Jl)
~1/l~
/ .Jr
/ () .Jt.J

1"

.l, ç--p

t,(J ç-t.,

//r

) )V

( 1,-L,

X,

r~

rj ~ { ï-

fJ,Ll. ,,...- 1.- s-;_u Lk 1.. ...__..._ ; 1·. d-,. 1. h

# =r,~ ,7; /,'I, r·--t.- !Lu ·

,

~, - , , 4 , , , _ , . .- .,,~

/-UJ

J, }'z,,
.!. Lv

q ,t~

J , Lo
1 ., /r

. ,171·rr/. .1 . L,,

Vrachtnota uit 1862 (tweede gedeelte).

9

~///a4'l. •:_ _______ - ~ ~ L L __ ______ _ _ __

u Jee--& ·~ .ÁL7;✓~ ri1 zp_g v{# -

- - - - - -- - .. 'f_L_(/_ __.f.dLL!!..~Cd-.l ..~'.'. ..i.._-__:'.k_f_i_e ______ .. --- -··· . ....

I{_ . .• •./ _LÁ7--;~j"/L .:W.À/--;,.:.-:1:-iJd~,-~

.d____ " .... ~L____ _ _ _ .,._ ___Z'.L.dL __,, ____L.. ;?'~.,.,..s.;....

,/.. /.__ _,._--- _ ,,____:zw,2. ___,.,__,.,_~.:..,/<__;?(_' _du~ .......___ .

/,
_ _ _ .. _______L,Z,r.Le.k~A...É.. . . __

,,).fL___,_._,- --··· ~ ---- J_, __ ·- -...!.!.-__ z"..,2__~f!.. ._~•~ - - h , , ~"____ . .. .2.i' __

- ✓.. / · ~ · ·· . . . ·- · - - - ''ë •__i_'v _,. " /,/04,;,.,-~/ _

. r------ :.-?uî'u1_?..J:ér_ ,.ç_~_li.e_/-- - - --

· · ·· ·· .ll · _!!._!::..f-r ··-- ··· -

1;,:s/__,,_ ·-------- - ---- --- - ... -·- - ---- ---·-- -

-z--/4,,»7 w,,.. f ~:; ~ v~,, ~~:z·-; ,s

- - -- - - - - · · - - - - - -- - -- ·· - - - - ----- - - -·····-- -· .....✓ l.Q._.

Vrachtnota uit 1880.

Uit deze registers is eveneens een duidelijk beeld te verkrij-
gen van het brede assortiment pijpen dat Trum-Bergmans toen-
dertijds leverde en de prijzen die hij zijn klanten berekende.
In de navolgende tabellen is de omschrijving van de pijpen
weergegeven op de schrijfwijze zoals ze in de registers zijn
opgenomen. Vermakelijk is wederom het vertalen in het Lim-
burgs-Duits dialect. Wij zien bijvoorbeeld de beroemde Jacob-
pijp vermeld staan als Kobuspijp! En Maria w0rdt vermeld als
Lefrau en voor Gerenkten moet U lezen met ranken.

10

De opsonnning (90 soorten) is bij lange na niet volledig doch
geeft wel een goede indruk van het assortiment uit de jaren
1847 - 1878.

Soort aantal prijsxSoort aantal prijs

1847 gros 84 Grossen kop stuk 4
Korzen stuk 3
Glate kop gros 144 Klein kop stuk 2,5
Korte kromen gros 75
Zigarenpijp stuk 1, 15 Losse koppen groot dozijn 36
Half lange dozijn 24
Offizier stuk Lange stuk 2,5
Kwaartzen stuk 2,5
Losse kop klein gros 50 Jagtkop stuk 3
Auschoss
1852 Stompe kop stuk 2
Ordinaire
Kop mit augen Noir stuk l

1857 Glattspitzen dozijn 8
Amerikaner
Turkenkop Neuen 100 70
Hersch
Geyte Pok 100 50 Hollandsche gros 84
Emalierten dozijn 5 Motzen

1858 gros 72 Stomger gros 50
Stevel stuk 3 Gesichter dozijn 36
St.Roch dozijn 48 Klasurten stuk 6
Berger dozijn 48 Dominee stuk 2
Tambur stuk 5
Tiroler
1859 stuk 8 Aberham stuk 8
Weissen stuk Damen stuk
Kater stuk 8 Kop Tiroler Dame stuk 6
Hendger stuk 5 stuk 9
Groute repen stuk 5 Eiserban 8
1868 5

Gekleurten 100 50 Jacht gros 288
Gelen dozijn 24 Koronen dozijn i2
Franzen 50 25 Lefrau dozijn 60
Hilger l 00 150 Hanepo ten dozijn 18
Morinen
Arendkop 100 150 Vos gen-Honden stuk 3
Beren gros 300 Klein repen gros
Mouren gros 200 Gebloumten gros 100
gros 50 Gerenkten gros 60
Locomotief gros 110 Kobus gros 110
gros 60 Potlefel gros l 10
gros l 10 Perlen Hil gros l 10
gros 110 Trouventros gros 50
50
100 150

11

. .... . / I Il

- -;, r

/i-J

·----~

Salari sstaten van de weeklonen (1875- 1878) .

12

Soort aantal prijs Soort aantal prijs

1869 stuk 4 General gros 72
Sporen

Nazen gros 90 Adler gros 60
Teufger gros 90 Engelscher gros 144

Haterloo gros 144

1871 gros 100 Kliever Blat gros 84
Faietie gros 144 Perrels gros 55
Holand Wapen

Gerepten gros 55 Granedier gros 100

Hond op de stel gros 100 Menger mit Bein gros 100

Kneyn gros 72 Arabiers gros 72

Horen gros 100

1873 gros 72 Mandje op de steel gros 100
J>.untj es

Friezinnen gros 84 Kurusziers gros 100

Gebloemde sigaren gros 60 Willem III gros 125

Koningspijpen gros 200

1877 gros 120 Beierse So ldaten gros 100
Bijenkorven

Holle gros 200

1878 gros 200 Groote ribben gros 250
Klein ribben

x De prijzen zijn opgegeven in centen.

Tussen de boekhouding door treffen wij berekingen aan van het
betaalde loon per knecht. Tussen 1875 en 1878 worden er steeds
een tiental genoemd, buiten de eigenaar, zijn vrouw en kinde-
ren, die ongetwijfeld ook mee hebben gewerkt in de fabriek .
Waarschijnlijk betreft het hier een berekening van de weeklo-
nen . Op de vol gende pagina staat een voorbee ld uit deze perio-

de.

Bronnen:
I-II Dr.Franz Eaaden. Nachforschur.g HÖltzenspies-Rembs,

Ransbach 1982.
III Archief fam . 3ergmans.
IV Archief G~meente Weer t.
V Bokrijkse Berichten XVII. Pijp e n To ebak 1979 .
VI·-VII Archief f aI:J.. Bergnans.

-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-

Werft U ook een nieuw Uà voor àe P. K.N?

13

MERKEN EN BANDSTEHPELS VAN JAN JACOBSZ; VAN DER AERDEN.

door Jos Boelsma.

Door de aankoop, op een antiekbeurs, kwam ik voor weinig geld
in het bezit van een pijpfragment , gemaakt door de pijpmaker
Jan Jacob sz . van der Aerden. Dit is een van de weinige zeven-
tiende eeuwse pijpen met een bandstempel. Op de steel staa t:
IAN IACOBSZ 'IA •
In zijn boek"De kleipijp in de 17e eeuwse Nederlanden'1, heeft
DÜco over deze pijp het volgend e geschreven: "Hoewel het ni et
zeker i s , zal deze pijp toch gemaakt zijn door Jan Jacobsz.
van der Aerden, een Goudse pijpmaker, bekend uit de periode
1668 - 1670 . De l etters V en A z ijn de afkorting voor zijn
acht ernaam Van der Aerden , die hij op zijn pijpestelen ge-
stempeld heeft ter onderscheiding van de pijpmaker Jan Jonas-
sen (Jan Jonasz. de Vrien t, 1669 - 1669, pi jpmakersbaas), die
met het gekroonde II merk merkte , da t ech t er zonder stippen
op de letters weer duidelijk te onderscheiden was van de pro-
dukten van Jan Jacobsz. die zijn initialen van een stip voor-
zag" .
Bij nadere bestudering bleek echter het vol gende. Het hielmerk
van mijn exemplaar heeft geen stippen op de II's, echt er wel
het bandstempel van Jan Jacobsz., waaruit bli jkt dat hij met
twee merken merkte, zoals hieronder i s weergegeven.

Jan Jacobsz . van der Aerden Jan Jacobsz. van der Ae fden
Jan Jonasz . de Vr ient

Overigens zijn er ook kl eine verschillen in de bandversiering.

:g·~=·-·- umetee h ewt •• tz
, ___, e ette t
MWiWfillhiP ■ I ■ ~C4ilMI

kOdM tN•t• "tPlth ttet•tM""ttPtt- ute
hhlUC.CI wawu - PC:hii•

w-:uou - - -

HGW . . . . . . . . .wcUUA

14

HET IS NIET ALLEMAAL GOUDS WAT ER BLINKT!

door J.P .Brinkerink.

Dat het namaken van goede produkten en zelfs het vervalsen van
bekende merken geen verschijnsel is van onze tijd, wordt door
allerlei vondsten telkens weer aangetoond en is waarschijnlijk
net zo oud als de dag dat mensen produkten gingen maken voor
de handel. Dat dit ook gebeurde in de pijpmakerswereld, zal
vele van u niet onbekend zijn. Helaas is het vaak erg moeil ijk
om aan te tonen of men te maken heeft met een echt produk t of
met een vervalsing of imitatie. Ik wil duidelijk een verschi l
maken tussen vervalsen of imiteren, want men heeft natuurlij k
niet altijd vervalsen voor ogen gehad. Mode was en is nog a l-
t ijd bepalend voor het uiterlijk van produkten die mensen ma-
ken. Pas als men opzettelijk een produkt gaat voorzien van on-
eigenlijke merken of merktekens, met als doel de afnemer te
misleiden, dan pas kan men spreken van vervalsen.
Wat was nu de reden voor sonnnige pijpmakers om over te gaan
tot het gebruiken van bestaande merken? Laten we ons even ver-
plaat sen naar het einde van de 18e eeuw. De Holland se pijpen-
industrie is dan ne t over z'n grote bloeiperiode heen, het
t oonaangevende Gouda, wiens pijpmakers hun produkten over de
hele wereld exporteerden, worden steeds meer geconfronteerd
met beperkende maatregels in de exportlanden en t oenemende
concurrentie van buitenlandse collega's. Ze zien zich gedwon-
gen steeds meer produkten in eigen land te gaan afzetten . Had-
den voordien andere pijpmakers in den lande nog een redelijk
afzetgebied, zagen ze zich nu bed reigd. Naarstig probeerde men
door maatregels via gilden of s t adsb estuur het onheil te keren
(1), maar in een politiek toch a l zo'n rumo e rige tijd hielpe n
al deze maatrege l s weinig en ve len moes t en dan ook met lede
ogen toezien hoe hun bedrijf t en gronde ging.
Veel kleine pijpmakersbedrijfjes buiten Gouda konden niet veel
meer do en dan proberen veel gevraagde Goudse modellen en mer-
ken te imiteren in de hoop, dat de kopers ook hun produkten
zouden afnemen. Dat sommigen hierbij niet schroomden om he t
Goudse wapen als bijmerk te zet t en ging men in Gouda toch t e
ver, er werden dan ook in 179 1 protecti onistische maatrege ls
genomen. Het werd op straffe van boetes, verbe urdverklaring en
arbit a ire straffen, voor pijpmakers van buiten de stad , ve rbo-
den het Goudse wapen op hun pijpen te zetten, of zelfs iets
dat er maar op l eek (2). Helaas voor Gouda, l apten vel e binnen
en buitenlandse pijpmakers deze verordeningen aan hun laars ,
get ui ge o . m. een grote hoeveelheid fragment en van namaak Gou-
wenaars, gevonden in Brabant.

l5

Het zal zo'n tien jaar geleden ziJn dat de heer E.Cousin, toen

nog woonachtig in St. Michielsgestel, op een akker bij die

p l aats in de buur t, enkele honderden fragmenten vond van klei-

pijpen . Toen hij in oktober 1982 een doos met deze fragmenten

op m'n bureau zette, was mijn eerste reaktie : "Wat moet ik met

al die kapotte ovoide pijpen". Toen ik echter de merken bekeek

viel het me al meteen op dat ze nogal slordig gegraveerd waren,

ook de bijmerken bleken afwijkend van de mij bekende Goudse

ovoide pijpen. Ik raakte steeds meer overtuigd met vervalsin-

gen te doen te hebben.

Na alle merken bekeken en genoteerd te hebben bleek dat het om

100 verschillende merken ging . Enkele kwamen veelvuldig voor,

van anderen waren slechts I à 2 exemplaren aanwezig . Het meest

voorkomend waren de merken 77 - 66 - H - B - AB en KIP. Bij

nadere beschouwing bleek dat veel bij merken geen Gouds wapen

voorstelde , maar een wapen met een boom

(zie afb.) . Nu zou je kunnen zeggen dat

strikt genomen dit geen vervalsingen

zijn, ware het niet dat op pijpen van

hetzelfde merk, b . v . gekr . H, zowel het

Goudse wapen, als het wapen met de boom

gezet werden . De maker heeft hier dui-

delijk de bedoeling gehad de consument

te doen geloven dat het Goudse pijpen

waren. Maar waarom is in het ene geval

een Gouds wapen en in een ander geval

het wapen met de boom gebrui kt? Ik ben

geneigd te denken dat het in het eerste

geval om export of op z'n minst om af-

zet buiten de direkte omgeving van de

fabriek gaat en in het tweede geval om Het \.Japen van Esch
afzet in de direkte omgeving.

Nu is het niet zo dat a ll e 100 merken deze verschijnselen ver-

tonen, vele dragen het Goudse wapen, al dan niet met een S er-

boven. Alleen op grond van de slechte afwerking van de gravure

van het merk, denk ik dat het in de meeste gevallen om verval-

singen gaat . Als u de afgebeelde bijmerken bekijkt zult u zien

dat ook in sommige gevallen het Goudse wapen niet is gegra-

veerd op de wijze zoals men dat in Gouda gewoon is. Geen Goud-

se produkten dus, maar waar zijn ze dan wel gemaakt?

Gezien de grote verscheidenheid van merken moet het toch een

plaats of stad zijn geweest waar meerdere pijpmakers werkten.

Allereerst ben ik nagegaan welke stad een boom in z'n wapen

had. Dit was in Brabant o . a . het plaatsje Eséh (3) . Wat bleek

nu, toen ik de heer Cousin om nadere vindplaatsgegevens vroeg,

16

dat de akker ± 5 km van Esch lag op het punt waar de Essche-

stroom en de Donunel bijeen komen. Ook kon hij me vertellen,

dat in de tijd dat h ij materiaal verzamelde, iemand hem ver-

t elde dat er in de buurt een pijpenfabriek gestaan had. Nu

wordt dit a l gauw beweerd als er ergens veel pijpfragmenten

gevonden worden , maar in dit geval zou het best mogelijk ge-

weest kunnen zijn.

Een ander aspect waaraan ik niet voorbij wil gaan is dat naast

de ovoide pijpen er ook een aantal fragmenten gevonden zijn

van pijpen met het merk op de voorzijde van de ketel en aan de

onder zijde, waar normaal de hiel zit . Deze pijpen waren , voor

zover nog te zien, goed afgewerkt en geglaasd . De merken wa-

ren hoofdzakelijk de gekr oonde Ben de slang, enkele andere

waren IGH, K, 35, 6 , rVs, het scheepje en de weegschaal. Of

het hier ook om niet Goudse pijpen gaat kan ik niet zeggen,

hoewel het merk de Ben de slang ook bij de "valse" ovoide

pijpen voorkomt .

Verder waren er een aantal fragmenten van pijpen met zijmerken

bij, die vrijwel allemaal uit Gorinchem en Schoonhoven kwamen .

Tot slot zaten er nog een aantal fragmenten van Duitse produk-

ten tussen, zoals de zgn . Peter Dorni pijpi met het merk de W
t~,en merken a l s D, W.Dorn , m, LETZERT, HD, GH, PD, lf! en

LD . (4).

Hieruit zou men kunnen concluderen dat de concurrentiedruk erg

groot was, zodat men min of meer gedwongen was over te gaan

tot dubieuze praktijken.

Conclusie.
Uit voorgaande mag b lijken dat lang niet alle zgn . Goudse pij-
pen ook echt uit Gouda komen. Natuurlijk moet ik de nodige
voorzichtigheid betrachten omtr ent de onechtheid van alle 100
merken, daarover zal pas zekerheid bestaan als uit de archie-
ven of gildeb oeken blijkt dat men die merken ook gezet heeft.
Dit zal nu de volgende stap moeten zijn.' Het archief-onderzoek.
Mocht dit in de toekomst wat opleveren dan kom ik hier zeker
op terug. Voorlopig kan ik alleen maar zeggen dat e r zeker 19
merken nagemaakt zijn, met de bedoeling dat de afnemer zou
denken dat h et om een Gouds produkt ging, maar in werkelijk-
heid hoogstwaarschijnlijk in het plaatsje Esch in Brabant ge-
maakt zijn.
Tenslotte dit: als u zich voor deze materie interesseert raad
ik u aan uw verzameling eens letterlijk en figuurlijk onder de
loupe te nemen, het kan leuke verrassingen opleveren.

17

Enkele van de bij merken zoals deze voorkomen op de namaak
Goudse pijpen .
Andere pag i na: En i ge voorbee l den van hi el rnerken die veel aan-
wezi g waren.

18

19

In de hiernavolgende tabel wordt aangegeven welke merken en
hoeveelheden daarvan gevonden zijn, tevens is aan gegeven welke

bijmerken gebruik t zij n .
In deze tabel komt nie t tot uiting of bij de wapentj es de l et-
ter S, cirkeltjes of stippen gebruikt zijn en of de Goudse wa-

pentjes echt of nagebootst zijn.

+ Gouds wapentj e Sterren of s tippen
= Wapentje met boom
? = Gouds wapentje zonder sterren
0 = Geen bijmerk

aan t a 1 merk b1'. .1 m e r k

4 de molen +

15 de schaatsrijder +

8 de both +

2 de slang +0

17 de wijn t on - 01

2 de hond +-

2 3 klaverblaadjes +

4 he t kromzwaard 01

1 de theet afel +

1 de 6 punt ige s t er +

1 de l i ggende l eeuw +

4 de Franse l ely +-

5 de brandemmer + 01

2 de I er se harp 0

2 de pijproker op de stoel +0

3 de trekpot +

5 de krijgsman + 01

3 het wapen van Amsterdam 01

1 de l eeuw in Hollandse tuin 1

1 de sleutel +

1 de 7 pr ovincieën 0

2 de man in de boot +

1 de zon +

1 het scheepje +

1 de tulp +

1 de ooievaar +

1 de trompet 0

1 het vrouwtje met de karnton +

2 Bacchus op het vat +

1 de man op het paard +

1 Koning David +

1 de arreslee +3
1 het melk meisje +

20

aan ta l me rk bijmerk aant al merk bij merk
+
1 jip + E· 1 s
+
44 AB + - 0 3 svo +
1 AH + +
1 TD +-
1 AVR + TM +
5 TS
14 B +- 0 3 VB 0 (Duits?)
6
9 BS + 2 W) +-
9 +0
3 BWB + 0 1 2 ws
3 +- ?
2 BVB + 2
2 +
1 BVE 0 6 +
1 9 +
3D -0 17 +
1 24 +
1 EAG + - 26 +
1 28 +
1 ES 30 +
1 31 +-
1 EP + 3 33 +
3 36 +
1 GN + +
1 37 +
1 G~ + 38 +
2 39 +
84 H +- 0 46 +
11 55 +- ?
1 HB + 1 56 +
+-
1 H~ + 1 64 +
3 IDM + 66 +- 0
4 68 +
1 1~ + 1 69 +
73 +
1 IVB ? 1
2 1B + 77 +0
4
2 IWI + 48 78
8 79
1 I HD 0 (Duit s?) 4 93
1
23 K1P + - 1 35 96

2 KVD + ? 1

1 LS + - 2
1
1N 5

1 PB +

1 P1B 0

1 PS +

1 PVS +

21

Noten.

1. A.Carmiggelt, "Zwolse Tabakspijpmakers", pag. Il
2. Helbers en Goedewaagen, "Goudse pijpen", pag. 6
3. Kl. Sierksma, "De Gemeentewapens van Nederland", pag. 53
4. E.Nijhof, "Westerwaldpijpen uit de achttiende eeuw", P.K.N.

no . 13, pag. 8 - 23

Geraadpleegde literatuur.

A.Carmiggelt, Zwolse Tabakspijpmakers, eigen uitgave.
D.Duco, Pijpmakers in s'Hertogenbosch, Pijpelijntje, jrg. IV,

nr.3.
D.Duco, Achttiende eeuwse pijpen uit Gorinchem, Pijpelijntje

jrg.IV, nr.4.
Helbers en Goedewaagen, Goudse pijpen, Atlantic, Amsterdam.
F.F.Compier, Pijpenfabricage in Venlo, P.K.N. nr.16.
S.Laansma, Pijpmakers en pijpmerken, uitgave Zenith, Firma

P.J.van der Want.
G.J.de Lange van Wijngaerden, Geschiedenis en beschrijving der

stad der Goude, 1817, 2e deel.
J.van der Meulen en H.Tupan, De Leidse Tabakspijpmakers in de

17e en 18e eeuw, uitgeverij Stubeg, Hoogezand.
E.Nijhof, Westerwaldpijpen uit de achttiende eeuw, P.K.N.,

nr. 13.
Kl.Sierksma, De gemeentewapens van Nederland, Prismaboek, uit-

geverij Het Spectrum.
P.Smiesing, De Utrechtse pijpenindustrie in de Lauwerecht,

maandblad Oud Utrecht jrg. 53 nr.6 en 7/8.

Met dank aan de heer E.Cousin voor het afstaan van het mate-
riaal en aan de heer K.den Dood voor het maken van de foto's.

-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-

De irnkerpijp, of Dathepijp, i s geen rook- ·1
pijp maar een blaaspijp. Hij wordt gebruikt
om de bijen rustig te maken. Ook ter be-
strijding van de gevreesde bijenziekte,
varoatose, maakt men gebruik van deze pijp.
Door rook in de korf te blazen gaat de va-
roa-mijt dood. Meestal wordt de pijp niet
met t abak gestopt maar met golfkarton, wat
een flinke rookontwikkeling geeft .

J .v.d. H.

22

Mi.1\JVULLING.

Naa r aanleiding van het artikel "Achttiende eeuwse p1.Jpen met

vismotief als zijmerk" (P. K. N. nr . 20) , heb i k de volgende

aanvul lingen mogen ontvangen.

Initialen ~ Bijzonderheden

AVB 6

GH 1

HVDO + IVA 3 I VA boven HVDO (zonder b l oemen)

IHVS t ekening A

IS

IV

JVG t ekening B

NICOLAES BAKKER A en E nu los van elkaar .

SLD

WVM? 4e letter H, B of P

Verder nog enige aanvullingen omtr ent ver moedelijke pi jpenma-
kers en plaats van herkomst .
AKL Andries Kul inck, Schoonhoven.
AVH maker onbekend , Alphen aan de Rijn.
CHN, CHVN Cornel i s Huivenaar, Schoonhoven .
IHN Jacobus Huivenaar , Schoonhoven .
IS Jan Sch ipp er s , Gorinchem.

Jan Set on of Jan Stokman, Schoonhoven.
maker onbelend, Alphen aan de Rijn.
JVG Jan of Jacobus van Genderen, Schoonhoven .
LHN Louwerens Huivenaar, Schoonhoven.
Nicolaes Bakke r Nicolaes Bakker, Schoonhoven
PVR Pieter van Rijk, Alphen aan de Rijn .
WVDH maker onbekend , Alphen aan de Rijn.

Met dank aan de inzenders A. Ligthart, B. v.L ingen (tek . ) , J . v .
d.Meul en, P.Moree , J.v.d . Rhoer en M. Ver meer.

Peter Bakker

A
23

NIEUWE LITERATUUR.
Fresco-Corbu,R. European Pipes, Antique collectors pocket gui-
des. Lutterworth Press, Guildford, Surrey, England 19e2.
ISBN 07188--2535-7 Prijs !12,75 ~let 100 illustraties.
1 Coolen,1~1. Tabakspijpjes 1600--1900. Pijpvondsten uit Grave ,
Velp en Escharen. Uitgegeven door de Stichting i;Graeft \1oort'",
Achter de Kerk 8, 5361 GG Grave. Prijs !15,-.
KÜgler,M. Zur Geschichte des Pfeifenbäckerhandwerks im Unter-
westerwald. In: Rheinisches Jahrbuch fÜr Volkskunde, TÖpfer-
handwerk. ed. B.Kerkhoff-Hader. Band 24, 1982. Prijs± !50,-.
TEHTOONSTELLINGEN.
Willemstad, Galerie Icon, Voormalig Raadhuis, Raadhuistraat 2.
400 jaar geschiedenis op Goudse pijpekoppen. Duur: tot 31 de-
cember. Openingstijden: woensèag t/m zaterdag 10-12 en 13-17
uur.
Gouda. Het Catharina Gasthuis in de gasthuiskapel, Achter de
Kerk 14. De geschiedenis van de kleipijp. Duur: 9 juli t/m 4
september.
Berg en Dal (bij Nijmegen). Afrika Museum. "Tussen neus en
lippen'; pijpen en tabaksgebruik in Afrika. Duur: 1 februari
t/m 19 september. Openingstijden: èagelijks 10-17 uur en op
zon- en feestdagen 11-17 uur.
Bij deze tentoonstelling is tevens een tekstboekje te verkrij-
gen à !3,-.

24

6e JAARGANG nK' 'L<- SEPTEMBER, 1983

Van de redaktie .. . .

Onze jaarlijkse pijpenmiddag zal op 22 oktober gehouden worden
in het Provinciaal Museum van Drenthe, Brink 1 en 5, te Assen.
Vavaf 13.30 uur wordt een rondleiding over de tentoonstelling
gegeven door Harry Tupan . Verder zal Ron de Haan een lezing
houden over de opgravingen van het Waterlooplein in Amsterdam,
en e r i s gelegenheid tot ruil en uitwisselen van gegev~ns .
Het belooft een interessante en leerzame middag te worden,
een "mustn voor iedere kleipijp- en tabacologieverzamelaar.
Voor deelname aan deze middag moet men zich schriftelijk opge-
ven bij: J.v.d.Meulen, Utrechtse Jaagpad 115, 23 14 AT Leiden.
Tot ziens in Assen.

Hieronder volgt een opsomming van de vele aktiviteiten , die
voor de komende periode op het programma staan.

TENTOONSTELLINGEN, DEMONSTRATIES, VERZAMELAARSMARKTEN

Maassluis . Gemeente Museum, Zuiddijk 16. Pijpen gevonden in
Maassluis, uit de collectie van Ron Mansveld. Duur: 10 sept. -
2 oktober. Openingstijden : dagelijks van 14.00 - 17 . 00 uur,
's maandags gesloten . Catalogus verkrijgbaar à!],-

Leiden . Het Pijpenkabinet organiseert op 24 sept . tussen 12 -
16 . 30 uur haar open dag. Verzamelaars en gelnteresseerden kun-
nen het museum bezoeken en tevens een demonstratie pijpmaken
bijwonen. Om half 5 volgt de uitreiking van het eerste exem-
plaar van een nieuwe publicatie. Daarna is er voor donat~urs
gelegenheid tot borrelen en napraten. U bent van harte welkom
in het Pijpenkabinet, Oude Vest 159a, Leiden .

Assen . Drents Museum. "Wolken van genot" Grote expositie over
tabaksgebruik en rokersattributen, met voorwerpen uit vel e
musea en verzamelingen . Duur: 15 okt . - 5 jan. 1984 .

Utrecht. Jaarbeurshallen . Nationale Verzamelaars Jaarmarkt.
Op deze beurs staat de PKN met een een stand . Gehouden op 19
en 20 november, van 10 - 17 uur.

ADVERTENTIE

Te koop gevraagd : oude reklames van tabak, sigaren en sigaret-
ten. Liefst email le, maar ook ander reclamemateriaal is van
harte welkom. Reacties naar: John van Zetten, Couwenhoven 6 1-
27, Zeist . Tel . 03404 - 60144

25

EEN PIJPENFABRIEK TE WEERT (II)

door Jos Engelen

Moe ten wij ons bij de reconstructies van de pijpennijverheid
in vorige eeuwen meestal behelpen met archief gegevens en spo-
rad i sch met afbeeldingen van ovens en fabr ieken, ditmaal was
Vrouwe Fortuna ons beter gez ind en toverde voor mijn verbaasd e
ogen een vrijwel geheel intacte pijpenoven tevoorschijn, ter-
wijl ook de daarbij behorende bedrijfsruimtes nog zeer goed te
herkennen waren!
In de ontwikkeling van de pijpenfabriek Trumm en Bergmans zijn
drie stadia te onderscheiden: 1. Periode 1855 tot 1913. 2. Pe-
riode 19 13 t ot 1949 . 3. Periode 1949 t o t 197 2.

1. Periode 1855 tot 19 13 . Lopend van de stichting van de p1J-
penfabriek te Weert in 1855 en de oprichting van de oven 1n
1856 , tot 19 13, het jaar waarin de weduwe L.Bergmans van Bur-
gemeester en Wethouders van Weert toestemming krij g t tot uit-
brei ding van de pijpenfabriek en tot plaatsing van een petro-
leummotor van 4 P.K. op het perceel , kadastraal bekend Sectie
C nr. 1314, gelegen op Laar (afb. 1).
Zoals vermeld in het artikel "Een pijpenfabriek te Weert", in
P.K.N. 6e jrg. nr. 2 1, werd de oven opgericht in 18 56 in de

Ryl<S WéG vv'é€RT

Z .W. VAART

5/TUAT!l/lA.N

afb. 1 Situatieplan van het per>aeel

26

in de boomga ard, gele-

gen ter zijde van het

huis genaamd bij

Schonken. Uit het ar-

"~ chief van de familie
Bergmans kwam een
~ werktekening (afb.2)
'\ tevoorschijn we l ke ge-
~~ bruikt is bij de bo uw
~ van de oven .
De ovendeur was ge-

richt op de zuidzijde.
De oven is opgetrokken
uit baksteen en wordt
bij elkaar gehouden
door zware muurankers.
Qua vorm en afmeting

~ -0 ~~~~ toont deze oven veel
overeenkomst met de
::::---- '\ u oven, in drie etages,
met schoorsteen, zoals
1/ ,/, vernoemd en getoond
door Jean Fraikin,
in zijn boek 11 La fa -
brication de la pipe
en terre" van 1978
(pg.34) . Het vullen
van de kamer op de be-
gane grond gebeurde

aan de noordzijde en

afb . 2 Werktekening van de oven van de kamers op de

eerste en tweede e t a-

ge, via de zijkant van de oven, te bereiken via een stenen

trap, die reikte tot de eerste etage. De tweede etage werd ge-

vuld middels een takelinstallatie, waarvan het touw over een

uitstekende metalen balk liep, boven het vulgat . Achter de

oven bevond zich de pijpenmakerij.

2. Periode 19 13 tot 1949. Bij de verbouwing, in 1913, wordt
er aan de bestaande fabriek een werklokaal toegevoegd van
10 x 5 meter, voorzien van daklicht, met een oppervlakte van
13 rn2. De inrichting diende voor het maken en bewerken van de
grondstoffen voor de pijpen (afb.3). Een petroleummotor van
4 P.K. werd als energiebr on aangewend , voor dP kleigang en de
mengmachine (afb.9).

27

afb. 3 Huidige toestand werklokaal afb.4 Interieur werklokaal

afb. 7 Takelhaak (noordzijde) afb. 8 Vloer tweede etage

28

afb. 9 Opstelling 4 P.K. motor

Onderstaande foto (afb,10) uit 1915 toont op de voorgrond,
half verborgen achter opgetast stookhout, de oven met een
schuin afdak boven de ovendeur. Duidelijk is de stenen trap
aan de zijkant te herkennen. Daarachter onderscheiden wij de
pijpenmakerij en in de verte het nieuwe werklokaal. De boerde-
rij (rechts) is het woonhuis van de familie Bergrnans.

afb. 10 Pijpenfabriek van de fam. Bergmans, omstreeks 1915
29