PKN bladen nrs 81-100

STRIKT PERSOONLIJK

EJ

Adre s : ......Perklaan ...35.,...Bi.lt h o1;1en.......................... .

SIG A REN M A G A Z IJN H. J. G. VA N D E BI L T

Maart Ma.art Ma.art Maart Maart Maart
5-7 9-11
2-4 12-14 16---18 19-21
Maart I1
Maart Mrt.~Apdl April I April April
26---28 7---8
23-25 1 30-1 2-4 9-11
Ä.pril I April
April I April ApriJ 27-29 April- Mei
16---18 1 20-22
13--15 23--25 30-2

Md Md I Md Md 1 Md M~

~ t 1.5-:--16 1 18-20 21-23
, Juni
Md .funl 1 11-13
• ;~~r~ ··17-9 : 11-13
26-%7 8--10 1 Juli
~ 1 2-4
Juni I !,---
15-17 lJuni Juni Juni JunJ-Jali ~
22-24 25-21 29-1 23-25
Juli 18--20
S-8 ~
~ 1~ 1~ 1 ~
)dil 9-11 13-15 1 16---18 20-22 1

27-29 u-a! ~ ~- '_:~o:_1__· -~'l"'--~Augu-st-3--5_

~ 1\ ngustua ~ Aagustua Aag. ,Sept.

17-19 20-22 U-26 27---%9 31-!

N.B. Deze kaart moet bij elken aankoop van Rookartikelen worden
overgelegd, opda t de leverancier 't bepaalde hokje ongeldig kan maken.

ZONDER KAART WORDT NIET VERKOCHT.

DE PRIJ S DEZER KAART BEDRAA GT TWEE CENT .

Afb . 4 'Rooke rskaart ' Siga renmagaz ijn H.J.G. van d e Bilt

1495

·lQ C113Feb1r9~491-4:Jan.1950

: 903 voor ·vrouwe~ &eboren ;ln

: ' 1931 or:'l!roeaer .:., '

!-t·'·J· ...-.'

1QC 8081 4 JULI 1819o4i8c.- 19_4Ls
•

TABAENKVERSNAPERINGEN

Afb. 5b,c, Afb. e
d,

Mannen en vrouwen
In een groot deel va n de oorlogse en na -oorlogse periode waren er twee
verschillende typen tabaksbonkaarten gelijktijdig geldig.
Het ene type was uitsluitend geldig voor mannen en het andere voor
vrouwen (afb. Se). Daarnaast waren er ook versnaperingskaarten.
Het systeem stak als volgt in elkaar.

1496

Het idee was dat de tabakskaarten alleen aan rokers ten goede moesten
komen, anders zou de grondslag van het distributiesysteem van een eerllj-
ke verdeling zeer onwaarschijnlijk worden. Als immers iedereen een ta-
baksbonkaart kon krijgen, zouden ook de niet-rokers, waaronder veel
vrouwen en Jeugdigen, ook een bonkaart nemen en de nietgebru ikte
bonnen/bonkaarten aan anderen doorgeven of doorverkopen en zo de
zwarte markt voorzien, waar alleen het koopkrachtige deel van de bevol -
king zich van kon bedienen.

De oplossing was dat de uitgifte van tabaksbonnen gekoppeld was aan
versnaperingsbonnen en dat vrouwen alleen een sigarettenkaart konden
krijgen. In het begin van de distributie hadden mannen van 18Jaar en ou-
der de keuze tussen een tabakskaart of een versnaperingskaart, en vrou-
wen van 25 jaar en ouder de keuze tussen een sigarettenkaart en een ver-
snaperingskaart.
Alle overigen hadden geen keuze, zij konden alleen gebruik maken va n de
versnaperlngskaart .
Behalve wat betreft de hogere leeftijd en de kleinere keuze werden vrou-
wen nog op een derde manier gediscrimineerd: zij hadden namelijk een
kleinere bonkaart en kregen dus minder rantsoenen dan mannen. Op die
manier wilde men vermoed Ik vrouwen ontmoedigen om voor hun man
een bonkaart te nemen.

Vanwege de koppeling tussen tabaks- en versnaperlngskaarten zijn beide
in het overzicht van bonkaarten hieronder qehandeld. De set bonkaarten
van tabak en versnaperingen die in éên periode geldig was, wordt hier als
een serie aangeduid.

Drukken van de kaart
De bonkaarten werden gedrukt door de firma Enschedê in Haarlem. Het is
niet zo verwonderlijk dat deze firma die ook het geld en de postzegels
drukt, opdracht kreeg voor het drukken van de bonkaarten, want deze
konden In zekere zin als waardevolle papieren beschouwd worden.

De bonkaarten waren dan ook zo ontworpen dat ze niet gemakkelijk na te
maken waren. Voor vervalsers waren ze ook moeilljk na te maken , omdat
Iedere periode - meestal 8 of 16 weken - een nièuwe kaart werd uitgege-
ven met telkens wisselende uitvoering. In elke periode verschilde het pa-
troon van de ondergrond, maar ook lettertype, kleur, aantal bonnen,
nummering van de bonnen en het opschrift waren vaak verschillend.
Toch zijn er bonkaarten nagemaakt en het zal niet verwonderlijk zijn, dat
dit naast boter- en suiker-vooral tabaksbonkaarten waren.
Omdat de ondergrond van leder serie steeds verschillend Is,Is herkenbaar
tot welke serie lossebonnen behoren.

1497

Voorlopers
Reeds voor de offlciêle Ingeb ruikname van tabaksbonkaarten waren er al
bonkaarten in geb ruik. De aanvoer van tabaksproducten naar detaillisten
was in begin 1942 al zo gering, dat sommige tabakshandelaren aan hun
klanten bonkaarten uitreikten. Alle handelaren uit Bilthoven voerden onder
toezicht van de politie voor hun klanten de bonkaart in, waarop tweemaal
per week bij een aankoop een vakje door de winkelier ongeldig gemaakt
kon worden.
De '"Rookerskaart ~ van Sigarenmagazljn H.J.G. van de Bilt voor de heer

J. de Groot uit BIithoven Is hier een voorbeeld van (afb. 4). Ook het siga-
renmagazijn d'HOLLANDSCHEDAMPERuit 's-Gravenhage had een eigen
distributiekaart met de medede ling:

'Zaterdags wordt er uffsluitend één doosje sigaretten verstrekt'

In hoeverre dit soort bonkaarten algemeen voorkwam, Isniet bekend . Wa-
terdicht was dit systeem allerminst, want men kon van meerdere winkels
zo'n kaart bezitten. Al zal de sigarenwinkelier vooral trachten zijn vaste
klonten tevreden te stellen en daarmee aan zich binden .

Voorschot
Voordat de eerste officiêle bonkaarten uitgereikt konden worden, moest
het CDK weten hoeveel mannen en vrouwen voor een rokerskoart hadden
gekozen , om op basis daarvan de grootte van het rantsoen vast te -stellen
en de verdeling van de tabaksproducten over alle detaillisten.

Mannen van 18jaar en ouder moesten daarom bon T van textielkaart DA
bij de tabakshandelaar inleveren van 11 tot en met 18 april en bon P van
de textielkaart bij de plaatselijke distributiedienst van 26 april tot en met 16
mei 1942. Bij Inlevering hiervan en op vertoon van de dlstributiestamkaart
ontving men zijn eerste tabaksbonkaart,

Vrouwen van 25 Jaar en ouder moesten om een sigarettenkaart te krijgen
in dezelfde perioden bon T van de textielkaart DB inleveren bij de tabaks-
handelaar en bon P van dezelfde textielkaart bij de distributiedienst. Voor
versnaperingen gold hetzelfde , al moest men dan bon T Inleveren bij de
handelaa r In chocolade en suikerwerken. Op basis van deze Ingeleverde
textielbonnen ontving de detaillist een voorschot.

Kenmerken op de bonkaart
Op een bonkaart staan in het algemeen de volgende zaken:
• · de genummerde bonnen (of een letter met een nummer); soms zijn er
dubbe le nummers op de bonkaart (betekenis onbekend), sommige num-
mers zijn onderstreept;

1498

• reservebonnen, meestal met een afwijkende nummering ;
• op de bon het distributieartikel: tabak, cigaretten, versnaperinge n of di-
versen;
• in het vakje linksboven de code van de bonkaart, bijv. Ql-1 l;
• in datzelfde vakje: het distributieartikel (niet op alle bonkaarten);
• en voor wie de kaart bestemd was, zoals mannen, vrouwen of alle leef-
tijden (niet op alle bonkaarten) ;
• en soms de geldigheidsduur , die altijd op een -zondag begon en op een
zaterdag eindigde.

Rantsoenen
Voor die bonnen ontving men tegen betaling een of meer rantsoenen ta-
bak. Een rantsoen bestond bijna altijd uit 5 sigaren, 10 kleinere sigaren
(cigarillo's), 20 sigaretten of 25 gram tabak.
Dit rantsoen Ismet een kleine wijziging gedurende de oorlog en erna nau-
welijks gewijzigd. De vermindering van het rantsoen zat In het aantal rant-
soenen dat men In een bepaalde periode ontving. Ook was niet altijd de
juiste keuze voorradig. Deze keuze was er sowieso al niet voor de sigaret-
tenkaart. Dit rantsoen bevatte onveranderd 20 sigaretten.

Hoe Ingewikkeld en uitgebreid de regels waren, blijkt utt de omschrijving
van wat bijvoorbeeld precies onder versnaperingen verstaan werd:
"borstplaat, fondants, bruldsuikers, ulevellen, caramels, toffee's, drups,
nougat, boterhamstrooisels zoals hagelslag, muisjes e.d., drageé 's, hoest-
bonbons, z.g. Engelsche drop, kauwgumml, .schuimpjes, pepermunt, alle
soorten bonbons en chocolade In alle vormen, zoals tabletten, reepen ,
stoven enz. ".

Aantal series
In de oorlog zijn vanaf het begin van de distributie op 17 mei 1942tien se-
ries bonkaarten uitgegeven.
In het bevrijde zuiden is in 1944ten minste één (nood)bonkaart uitgegeven
door het Militaire Gezag (M.G.). Het Mllttaire Gezag heeft van 14 septem-
ber 1944 tot 4 maart 1946 gefunctioneerd als het hoogste gezag in het
bevrijde gebied.
Na de bevrijding van heel Nederland werd de distributie op 3 juni 1945her-
vat en werd die op 1 Juni 1949 beêindlgd. In deze periode zijn 14 series
bonkaarten uitgegeven. Voor heel Nederland zijn dat dus In totaal 25 se-
ries.

Een tabel met de codes van de tabaksbonkaarten en een globaal over-
zicht van alle uitgegeven series zult u aantreffen in het volgende nummer.
Helaas zijn van sommige kaarten geen overgebleven bonkaarten bekend;
deze zijn dan gereconstrueerd uit andere bronnen.

1499

STICHTINGNEDERLANDSTEABAKSHISTORIE

door Louis Bracco Gartner

Eens moest het gaan gebeuren. Binnen het sigarenwereldje werd al geschreven
en gefluisterd dat een nationaal tabaksmuseum cq. documentatiecentrum in een
behoefte zou voorzien. Het museum Isnog een eind weg , maar aan een Instantie
waar verzamelaars, onderzoekers e.o. informatie kunnen uitwisselen op het gebied
van de Nederlandse tabakshistorie blijkt behoefte te zijn. Veel documentatie en
materiaal goot verloren door het opheffen van sigarenfabrieken (onlangs Codeno
en Schimmelpenninck), sigarenwinkels en collecties van verzamelaars op leeftijd
die geen raad meer weten met hun kostbaarheden. Dot waren voor ons redenen
om de Stichting Nederlandse Tabakshistorie (SNT)op te richten.
Peter Lingg , Bert Bohnen en ik vormen het dagelijks bestuur en hebben onlangs de
volgende doelstelling bij de notaris in Delft gedeponeerd.
De Stichting heeft ten doel: het bestuderen en documenteren van de historie van
de Nederlandse tabaksindustrie .
Zij tracht dit te bereiken door:
1. een databank op te zetten en te (doen) vullen met relevante gegevens voor
alle verzamelaars van sigarenbanden, verpakkingen, reclame , tabaksvoorwerpen ,
literatuur, documentatie etc.
2. een bibliotheek van boeken , brochures, tijdschr iften, krantenknipsels, adverten -
ties etc. in eigen beheer op te zetteh, moor ook bij een openbare instelling bijv.
een archief of museum, betreffende het groeiproces, productie, fabr icatie, groot-
en kleinhandel en consumptie van alle in Nederland verhandelde tabak.
(:Ne proberen handel en industrie bewust te maken van het feit, dat er veel
documentatiemateriaal zoals oude facturen , aandelen, prijscouranten etc., bij
bedrijfssluiting weggegooid wordt , waardoor dit historische erfgoed helaas
verloren gaat voor het nageslacht.)
3. samenwerking te zoeken met verzamelaars, onderzoekers, archiefdiensten,
musea, handel en industrie.
4 . een vraagbaak te zijn voor verzamelaars, onderzoekers, schrijvers of journalisten.
Door uitwisseling van gegevens en documentatie kunnen we dezxe mensen , voor
zover gewenst, bij elkaar brengen of hen wellicht vollediger informeren over hun
hobby, studie of publicatie over tabak .
5. stimuleren en coördineren van historisch wetenschappelijk onderzoek van
(ontbrekende) gegevens en aspecten over de Nederlandse tabakshistorie.
Wanneer we maar genoeg donateurs of andere geïnteresseerden _kunnen mot ive-
ren in hun eigen plaats of streek onderzoek te doen, (met een zekere spreiding in
Neder land) kunnen we veel fabrieken wellich t in kaart brengen.
6. via de website, www.stichling-nederlandse-tabakshistorie.n(hl opelijk vanaf be-
gin april te bereiken) donateurs en andere geïnteresseerden informeren over het
doen en loten van onze stichting.
Verder ligt het in de bedoeling een Jaarboek uit te geven met artikelen betreffen-
de de Nederlandse tabakshistorie. Een E-mailadres iser al: [email protected]
Als actief PKN-lid en als voorzitter van deze nieuwe stichting hoop en verwacht ik
dat menig PKN-lid, gezien de veelzijdige kennis die veel PKN-leden bezitten, in de
toekomst zijn medewerking aan ons wil verlenen. U hoort nog van ons.

1500