l 27e JAARGANG NR. 107 Januari 2005 I Inhoudsopgave De PKN op stap in Gorinchem Impressie Pijpendag Gorcum ........................................................ . Literatuursignalementen ............................................................... . Kleipijpmanufactuur in Gouda, Holland .......................................... . Klei pijpen van het Statenplein te Dordrecht... . . . . . . . . . ......................... . Merken praat. .. ............................................................................... . Mededelingen: Nieuw Museum/ Website I Verzamelbeurs ................ . De gezondheidspijp ... ..................................................................... . Tabaksteelt ll ... ............................................................... . Klei pijpen uit Ierland ............ ........................................................... . De PKN op stap in Gorinchem door Michiel Rutten 1629 1631 1632 1634 1638 1647 1649 1650 1653 1656 Op 16 oktober 2004 werd de jaarlijkse PKN-dag weergehouden. Onder de goede zorg van Theo Grintjes en Andy de Bruijn was een onderhoudend programma samengesteld. In de ochtend bewonderde een 25tal PKN-ers, in twee groepen en onder deskundige begeleiding, de Gorkumse binnenstad en de stadswallen. De organisatie had er zelfs voor gezorgd dat op de wal bij de Waterpoort een aantal pijpfragmenten kon worden gevonden (vooral Lia bleek met een arendsblik gezegend). Vanaf 13.00 uur was de PKN - inmiddels met ruim 45 leden aanwezig - gast van de Werkgroep Archeologie gemeente Gorkum. Het middagprogramma vond plaats onder de straffe leiding van 'conducteur' Theo. - Michiel schetste kort waar Andy, Jan en hij zich met steun van Fred en Hans en actief geadviseerd door Jos de afgelopen tijd zoal mee bezig hadden gehouden. Onder meer speelde de vraag of de PKN zich in de toekomst vooral op het terrein van de kleipijp zou richten of dat ook andere tabacologische voorwerpen onderwerp van aandacht zouden zijn. De meningen lopen erg uiteen. Voorshands zal er, vanuit het primaire perspectief van de kleipijp, voldoende ruimte blijven voor andere dan aan kleipijp gerelateerde onderwerpen. Ook is overwogen om van de kwartaaluitgave over te gaan naar een jaarboek, of alleen nog digitaal te publiceren. Uiteindelijk blijft echter de kwartaaluitgave de voorkeur te houden, ook al om meer dan eens per jaar op deze manier contact met alle PKN-ers te hebben. Voorts wordt nagedacht over het opzetten van een beeldarchief. Daarnaast zal de huidige website door Fred Tijmstra, Aad Kleijwèg en Jan Kwint worden vernieuwd. Zij zullen in het achterhoofd ook de vraag 1629
houden of in de - verdere - toekomst digitale publicaties langzamerhand in de plaats zouden kunnen komen van de papieren uitgave. Enkele ideeên om de doelgroep/het aantal leden - dat door vergrijzing allengs slinkt - weer te vergroten, zullen nader worden onderzocht. En omdat het aantal leden afneemt en de contributie geen gelijke tred heeft gehouden met de inflatie, nemen de financiële reserves af. Een voorzichtige steekproef onder de leden geeft aan dat een eventuele beperkte contributieverhoging niet op onoverkomelijke bezwaren zal leiden. Tijdig voor de volgende PKN-dag volgen nadere berichten over voorgaande gedachtespinsels. - Vervolgens hield Martin Veen van de Werkgroep Archeologie een inleiding over het werk van de groep. Aansluitend mochten alle PKN-ers een uitgebreide kijk nemen in de werkplaatsen en de depots van de werkgroep. Onder de vele voorwerpen bevond zich ook een tweetal pijpenpotten. Deskundige medewerkers legden uit hoe het onderzoek in zijn werk gaat, hoe gedateerd kan worden en geconserveerd, en hoe met monnikenwerk ook versplinterde roemers weer in verband worden gebracht. - In de pauze werd druk en enthousiast gebruik gemaakt van de mogelijkheden tot ruil (en vooral van koop) van pijpen en literatuur. - Het tweede deel van de middag begon met een lezing van Bert Bohnen over de sigarenindustrie vanuit Gouds perspectief bekeken. Nederland liep internationaal niet voorop; de eerste sigarenfabriek werd in Sevilla opgericht in 1717. Beeldend werd het ontstaan van de sigarenindustrie in Nederland rond 1800 uit de doeken gedaan: de ontwikkeling tot een zeer belangrijke nijverheid die zich van het westen geleidelijk naar het zuiden van het land verplaatste, en de neergang in het begin van de vorige eeuw. Ook de kunst van het strippen en het poppen, de kinderarbeid en het doel en nut van door de directies ingeschakelde, stichtelijke voorlezers bleven niet onbelicht. En uiteraard kwam de Goudse sigarennijverheid - alleen al in Gouda zijn al meer dan 100 sigarenfabrikanten werkzaam geweest - uitvoerig aan bod. - Jos Engelen hield als verrassing en voorafje voor zijn lezing over pijpen en religie een flitsende powerpointpresentatie; met deze nieuwe techniek als hulpmiddel kunnen presentaties over tal van tabacologische onderwerpen worden gemaakt. Jos denkt daarbij aan negen modules met elk 90 sheets. Deze zouden ook kunnen worden gebruikt voor een wervingscampagne voor nieuwe PKN-leden, om de PKN meer naamsbekendheid te geven en om extra inkomsten voor de PKN te genereren. Hij heeft inmiddels enkele presentaties gereed en heeft daarmee in de praktijk al goede ervaringen opgedaan. Hij stelt het bestuur voor hier eens verder met hem over na te denken. Aansluitend houdt hij een - verkorte - lezing onder de titel Roken & Religie waarin met tal van afbeeldingen en voorbeelden verbanden worden aangegeven over (ontwikkelingen op het terrein van) religie en roken; boeiend en heel knap. 1630
- Theo houdt vervolgens de dagsluiting en dankt al degenen die deze dag weer tot een succes hebben gemaakt; daarbij ontvangt een aantal aanwezigen weer een fraai boeket, met dank aan Frans de Bloemenman. Tot slot circuleert een grote doos onder de aanwezigen met het verzoek van Theo Grintjes om daarin wat euro's te doen. Uiteindelijk heeft de collecte € 262,26 opgebracht! Veel dank, ook namens penningmeester Hans van der Meulen. Ongeveer de helft van de aanwezigen vertrekt vervolgens naar De Hoofdwacht aan de Grote Markt, waar de dag besloten wordt met een geanimeerde borrel en een geslaagd etentje. Impressie Pijpendag Gorkum Foto's: Rens Hooyenga Jos Engelen hield als verrassing en voorafje voor zijn lezing over pijpen en religie een flitsende powerpointpresentatie .... 1631
.... en Bert Bohnen een lezing over de sigarenindustrie vanuit Gouds perspectief. ... Literatu ursig nalementen door Michiel Rutten > Jacques CARO verzorgde "La Pipe en terre; Wallonie - Bruxelles - Flandre; ldentification et datation". In dit boekje zijn alle tot dusver bekende gegevens over de Belgische pijpenmakerijen, voorzien van afbeeldingen, gebundeld. Het geheel leverde een handig en nuttig naslagwerk op omtrent pijpen en pijpenmakers in België. Een must voor de serieuze verzamelaar en onderzoeker. Het boekje (met 128 pagina's en 150 illustraties) is te bestellen bij CEFAL, 31 Boulevard Frère Orban, 4000 LUIK, België (tel. 04-2542520; fax 04-2542440); prijs€ 20,- incl. verzendkosten. > Don DUCO deed onlangs "Merken en merkenrecht van de pijpenmakers in Gouda" verschijnen. Dit boek van kloeke omvang en gewicht is, uitgebreid en geactualiseerd met honderden merken en pijpenmakersnamen , de opvolger van het oude merkenboekje dat zo makkelijk in de binnenzak was mee te nemen. Dat zal met deze nieuwe, 1632
zeer fraai verzorgde en ruim anderhalve kilogram zware, uitgave minder gemakkelijk gaan. Toch een belangrijk en handzaam hulpmiddel voor het determineren van Goudse pijpen. Uitgave Pijpenkabinet Amsterdam 2003, ISBN 90-70849-21-6; gebonden 259 pagina's met ruim 1700 illustraties; prijs€ 55,- excl. verzendkosten. > Don DUCO schreef eveneens "Een eeuw van verandering, nabloei en verval van de Europese kleipijp", een analyse van de vormontwikkeling in de periode 1830 tot 1940, de periode waarin (aan de hand van een serie West-Europese pijpencatalogi), de vervaardiging van de figurale kleipijp tot grote bloei - en vervolgens verval - komt. Deze . publicatie zou begin november 2004 het licht zien Omvang 192 pagina's; te bestellen bij Pijpenkabinet Amsterdam; prijs (na verschijnen)€ 50,- excl. verzendkosten. > Ralf KLUTTIG-AL TMANN en Martin KÜGLER verzorgden "Tabak und Tonpfeifen im südlichen Ostseeraum in Schlesien", een goed verzorgde catalogus bij de gelijknamige tentoonstelling met overigens veelal uit andere publicaties bekende illustraties. Uitgave Husum, 2004, ISBN 3-89876-187-8; 60 blz.; kosten € 8,95 excl. porto; te bestellen bij Martin Kügler / Knasterkopf. > Jan van OOSTVEEN publiceerde "Havezate Werkeren; klei pijpen", een uitgave in de serie Archeologische Rapporten Zwolle, nr. 18; een gedetailleerde en geïllustreerde beschrijving van de in 2001 en 2002 bij de havezate gevonden pijpen en pijpfragmenten; 87 blz, ISBN 90-8533-018-1. Te bestellen bij internetboekhandel Halos (wvvW.halos.nl); kosten€ 10,- excl. verzendkosten. > Bregje de WIT hield tijdens de PKN-dag in 2003 een boeiende inleiding over de Goudse pijpenmakerij. Inmiddels is haar boek "Op hoop van zaken, de industrialisatie van Gouda 1813-1913" in druk verschenen. Een zeer lezenswaardige bundel over tal van soorten van nijverheid in Gouda en ook vanwege de vele aan kleipijpen gerelateerde onderwerpen lezenswaardig voor elke PKN-er. Uitgave Boekhandel Verkaaik Gouda; ISBN 90 800032 2 O; gebonden 472 blz.; € 44,50 excl. verzendkosten. > S.D. WHITE schreef "The archaeology of the clay pipe XVIII; the dynamics of regionalisation and trade: Yorkshire clay tobacco pipes c 1600-1800"; BAR 374, 2004, ISBN 1 84171 629; € 52,-; vermoedelijke deze zomer verschenen . > Van The ·society for clay pipe research verscheen onlangs nummer 61 met een uitvoerige bijdrage van de hand van Paul CANNON over Pipemakers in the 1851 census. 1633
Kleipijp manufactuur in Gouda, Holland Arjan R. de Haan Op 12 maart 1892 verscheen er in de Britse krant "The Graphic" een artikel over de productie van Goudse kleipijpen in de fabriek van P. van der Want. Het artikel geeft een interessant inzicht in een 19• eeuwse kleipijpenfabriek. De schrijver presenteert een fabriek die klein aandoet met een beperkt aantal arbeiders en open voor het publiek. Hij beschrijft het harde en saaie werk vrij gedetailleerd, maar het valt te betwijfelen of de auteur zelf in de fabriek is geweest aangezien er een aantal onnauwkeurigheden over het productieproces opduiken, bijvoorbeeld bij het kasten van de pijpen. Ook al beschrijft het artikel niets nieuws over de pijpenfabricage, het tijdsbeeld dat geschetst wordt, tezamen met de schrijfstijl van de auteur, maakt het een vermakelijk stuk "oud nieuws" {1}. Hier volgt de vertaling uit het Engels. Kleipijp manufactuur in Gouda, Holland Goudse kleipijpen zijn wereldwijd net zo beroemd als Schotse doedelzakken. Maar er is een belangrijk verschil in het gebruik van beide dingen. De vroege Nederlanders lieten iedereen de mondstukken van hun eersteklas rookgerei uitproberen, terwijl de Schotten niet eens een Sassenach hun instrumenten lieten aanraken [2] . De Nederlandse kleipijp overtreft soortgelijke producten van andere landen door zijn sterkte en elasticiteit: de twee eigenschappen die het de arbeiders mogelijk maakten om de steel lang en recht genoeg te maken om de rook de kans te geven af te koelen voordat het de mond van de roker bereikte zonder zijn narcotische eigenschappen te verliezen. Onze tekeningen laten de mensen aan het werk zien in de fabriek van Dhr. P. van der WantGzn. in Gouda, die tot de beste in de wereld behorende kleipijpen maken, iedere pijp gemerkt op de hiel met een handelsmerk. Sommige van deze merken zijn twee tot drie eeuwen in gebruik geweest Het geheim van het ambacht ligt in het mengen van de klei die, bereid en gemalen in een molen, is verdeeld in stukken groot genoeg voor het maken van steeds één pijp. Vervolgens krijgt het stuk zijn ruwe vorm die een idee geeft van de belangrijkste delen: de kop en de steel. Daarna wordt de steel gerold waardoor de correcte lengte verkregen wordt - Onze eerste tekening laat een arbeider zien die aan het rollen is, een erg saai en vermoeiend werk, ook al lijkt het erg simpel. Maar oudere arbeiders vertellen bezoekers in alle eerlijkheid, dat één leven nauwelijks genoeg is om het rollen in al zijn aspecten goed te leren, en andere arbeiders die deze verklaring horen, zullen de waarheid bevestigen door bedachtzaam te knikken. 1634
,i?t il :: ti ::;/ ~ • t.'·. ... ~~ -~\if_ • ..,, ,.~···---7/..'°:- _.,_ j. -< ···,:j.f -~7/ - Onze tweede tekening laat het perforeren of doorboren van de steel zien door de ene, en het kasten van de pijp door een andere arbeider. Het boren is óverigens een apart beroep, wat een lange training van de arbeider vereist, net als de behandeling van de kop op een zodanige manier dat de punt, die de steel doorboort, in aanraking komt met de opening van de kop. - ~ ··- . .:.:7,""!"--: 7" -~- ,., Het uiteindelijk doel is de steel tot zijn volle lengte te brengen zonder scheur of breuk, iets wat de pijp ongeschikt voor gebruik zou maken. De grootste moeilijkheid wordt veroorzaakt door het stuk klei dat later de kop wordt, hetgeen de arbeiders steeds parten speelt bij het ronddraaien, waardoor dat stuk uiteindelijk kan afbreken op het moment dat de bewerking op z'n einde loopt. Vervolgens wordt de ruwe pijp overgedragen aan andere arbeiders voor het doorboren van de steel en het vormen van de kop, terwijl het geheel krachtig wordt geperst tussen de twee helften van een messing mal, waaruit het tevoorschijn komt als een goedgevormde pijp die alleen nog getrimd, geglaasd en gemerkt dient te worden. • '! ! • ' ---- ~., . \.: \..._ '~- :~f\ ·- • --!!~-';:,.;\ 1635
- Het trimmen, zoals gedaan door de vrouwen in de derde tekening, bestaat uit het verwijderen van de ruwe stukjes klei die uit de zijkant van de mal zijn geperst. Er is ook een vrouw die de gedeeltes polijst die door het voornoemde verwijderen van klei ruw geworden zijn; een ander stempelt de hiel met een merk. Het belangrijkste in het hele productieproces is het rechthouden van de pijp totdat die is gebakken, en dit wordt bewerkstelligd door iedere steel in een aparte groef van een uit oud eikenhout gemaakte bak te laten rusten, een bak die in waarde stijgt naarmate deze ouder is. Het verlies van bakken die verloren gingen tijdens een brand in de voornoemde fabriek, beliep verscheidene honderden ponden. - Nadat de pijpen zolang in de bak gelegen hebben dat de klei droog genoeg is om ze recht te houden, worden ze stuk voor stuk in vuurvaste potten gezet. Dit verpakken moet met de grootste zorg gebeuren, zoals op de tekening te zien is. De pot heeft een centraal stuk waartegen iedere steel rust, terwijl de koppen rondom op de bodem van de pot rusten. Vervolgens wordt een nieuwe set gestapeld op de voorgaande, en zo wordt de pot gevuld totdat de stelen tot boven de rand van de pot reiken. 1636
- Om gebakken te worden moet de pot nu naar de pottenbakkerij gebracht worden, aangezien . er geen oven is in de pijpenfabriek zelf. Op de tekening is te zien hoe de mannen de pot op een speciale manier dragen om schommelen tegen te gaan en te voorkomen dat de rechte stelen schade oplopen. - Nadat de pijpen zijn afgekoeld, worden ze in een oplossing gedompeld om ze helemaal zacht en glad te maken, en om tevens te voorkomen dat de mondstukken aan de lippen van de rokers zouden blijven kleven. - Tenslotte wordt iedere pijp op bruikbaarheid getest en wordt er geen genade getoond voor kromme pijpen of pijpen met een gat: ze worden onmiddellijk in stukken gebroken. Vervolgens worden de goede pijpen verpakt in manden of in kleine dozen waarin ze beter bestand zijn tegen ruwe behandeling van dragers en koeriers. De arbeiders moeten gestaag doorwerken om hun geld te verdienen en, aangezien elk speciaal gedeelte van het werk wordt gedaan door een andere arbeider, vinden ze het erg moeilijk wakker te blijven gedurende hun eenzame arbeid. De remedie is koffie en daarom worden grote hoeveelheden van deze drank constant geconsumeerd in elke pijpenfabriek, waarvan er nog steeds een groot aantal zijn in Gouda, ook al heeft het sigarenroken veel schade toegebracht; zelfs in Holland waar de rokers getrouw als laatste handeling 's avonds hun pijp vullen, zodat ze 'rookklaar' zijn zodra ze opstaan ... Dienen we nog te zeggen dat er in Holland geen belasting op tabak is? [1] Oorspronkelijke Engelse tekst van J.H. van Papendrecht/ Vertaling: A.R. de Haan [2] Letterlijk: Sakser, Engelsman, gezegd door Schotten en leren. 1637
Kleipijpen van het Statenplein te Dordrecht Jan van Oostveen Het is op zijn minst gezegd opzienbarend dat er tot op heden vrijwel geen goede overzichten waren van kleipijpen die in Dordrecht waren gevonden. De mij totnogtoe bekende Dordtse kleipijpvondsten staan in het boek van Bartels [1] en de publicatie van Clevis [2]. Reden temeer om een onderzoek in te stellen naar de kleipijpen die de afgelopen jaren tijdens archeologisch onderzoek in Dordrecht naar voren zijn gekomen. Hierbij is medewerking verkregen van het Dordts Archeologisch Centrum (DAC) en het resultaat staat gepubliceerd op het internet (www.dordrecht.nl/). Aangezien niet iedereen in het bezit is van een internetverbinding die tevens een groot pdf-bestand kan openen/downloaden, heb ik gemeend dat in ons blad deze samenvatting moet worden gepubliceerd. Historisch onderzoek naar pijpenmakers Slechts een beperkt historisch onderzoek naar pijpenmakers in Dordrecht is tot op heden uitgevoerd. De resultaten van dit onderzoek is door Duco gepubliceerd [3]. Uit dit onderzoek zijn de volgende 11 namen van pijpenmakers naar voren gekomen, waarbij het onduidelijk is of elke pijpenmaker ook daadwerkelijk als zelfstandig pijpenmaker actief is geweest. Piipenmaker Jaar vermeldinQ OmschriivinQ Alewiis, Adriaen 19 ianuari 1633 Wordt als pijpenmaker aenoemd bij notaris Eelbo Clase, Jan 2 september 1677 Het kind van Jan Clase is qestorven Jansz., Aert februari 1617 Aert Janse treedt als aetuiae op 3 september 1619 Aert Janse, "tubackpiiPmaecker", treedt als getuige OP Janse, Claes 20 december 1654 Claes Janse is woonachtiQ in de "Sude Sarisgang" Jansz., Dirck 1633 Huurt een huis of een deel van een huis 27 juni Treedt op als getuige omtrent de kwaliteit van geleverde 1640 pijpaarde Jansz. Goesen 1633 Huurt een huis of een deel van een huis Jansz. Herman 1643 Nicolas, Nicolaes 11 oktober 1636 Treedt op als qetuiae Philipsz., Jan 1633 Woonachtig bij het "Houthaeck" en huurt een huis of een deel van een huis Sinde, Nicolaes 19 iuli 1637 Treedt als Qetuioe op bii twee Dordtse arbeiders Wambi, Laurens Huurt een huis of een deel van een huis 1638
1 a. 9802 159 1 1 b. DordrëchCStatenplein; verdiepen sprant 2a. Dubbelconisch 2b. -/- 2c. -/- 2d. Cl 2e. Geglaasd 2f. Gebotterd 2g. Gehele radering 2h. 3a. rondom ketelopening 3b. Geglaasd 3c. 4. 1640-1660 5. Dordrecht 6. Claes Janse 7. 9802 049 Dordrëcht, Statenplein; westen van riool Dubbelconisch -/- -/- f P Geglaasd Gebotterd Gehele radering rondom ketelopening 1620-1640 Dordrecht Jan Philipsz. 9511 87 Dordrëcht, opgraving Wijnstraat Dubbelconisch -/- -/- 8 spakig rad Ongeglaasd Gebotterd Gehele radering rondom ketelopening 9802 377 Dordrëcht, Statenplein; verdiepen sprant Dubbelconisch -/- -/- 1 roos P gekroond Geglaasd Gebotterd Gehele radering rondom ketelopening Raderingen met lelie Geglaasd in ruit in vierpas 1640-1650 Dordrecht? 1620-1650 Dordrecht Jan Philipsz. 1639
Archeologisch onderzoek Zowel in 1997 als in 1998 zijn op het Statenplein een tweetal opgravingscampagnes uitgevoerd Bij het bouwrijp maken van dit terrein heeft tevens een archeologische begeleiding plaatsgevonden. Op deze manier zijn zo circa duizend kleipijpen (i.e. Minimaal Aantal Exemplaren) geborgen. Het merendeel van de kleipijpen werd aangetroffen in de voormalige 'sprank' of afwateringssloot. Bewoners van de huizen die loodrecht op deze sprank stonden, waren in de Middeleeuwen ambachtslieden als leerlooiers en in de 17de eeuw kalkdrager, klapper, straatmaker, wever, twijnder, speldenmaker, linnenwever, messenmaker, lintwerker, kussenmaker en houthakker [5]. Het beroep van pijpenmaker is tijdens het historisch onderzoek naar de bewoners van de archeologisch onderzochte percelen niet aangetroffen. In Dordrecht gefabriceerde klei pijpen Het mag bijzonder worden genoemd, dat er tijdens het archeologisch onderzoek kleipijpen zijn aangetroffen, die op basis van het gevoerde hielmerk aan een Dordtse pijpenmaker konden worden toegewezen. Op deze manier konden producten van de Dordtse pijpenmakers Claes Janse (9802_159_1) en Jan Philipsz. (9802_049 en 9802_377) herkend worden. Opvallend is ook dat er in Dordrecht met grote regelmaat kleipijpen worden aangetroffen met een hielmerk in de vorm van een achtdelig rad (9511_87). Gezien de frequentie waarmee deze vondsten in Dordrecht voorkomen, wordt aangenomen dat hier sprake is van een Dordts product. Een tweede set kleipijpen werd tijdens het verdiepen van een sprank aangetroffen. De kleipijpen zijn verglaasd doordat ze zijn blootgesteld aan een te hoge temperatuur. Het is opmerkelijk dat er tussen deze misbaksels een gemerkt imitatie-product van de Goudse pijpenmaker Thiel Janse Proost gevonden is (9802_ 159_2). De overige verglaasde producten (9802_273_ 1) zijn ongemerkt. Naast deze verglaasde pijpen kwamen er tijdens het uitdiepen van de sprank kleipijpen met loodglazuurvlekken (9701_3_68) op de kop tevoorschijn. Deze loodglazuurvlekken zijn ongelukkigerwijs tijdens het bakken op de pijp terechtgekomen. Vermeldenswaard is nog een steel van een geheel geglazuurde kleipijp die door loodglazuur met koperoxide een groene kleur gekregen heeft. Als laatste wordt vermeld dat er bij de opgraving op het Statenplein een fragment van een pijpenpot is aangetroffen. 1640
q \ 1a. 9802_159_2 9802_273_1 9802_159_3 9701 368_1 - 1b. Dordrecht, Dordrecht, Statenplein: Dordrecht, Statenpiein: Dordrecht, Statenplein; verdiepen verdiepen sprant verdiepen sprant Statenplein, stort sprant 19°0 eeuwse sprant 2a. Dubbelconisch Dubbelconisch Dubbelconisch Dubbelconisch 2b. -/- -/- -/- -/- 2c. -/- -/- A?/A -/- 2d. TIP met 2 sterren 2e. Ongeglaasd Ongeglaasd 2f. Gebotlerd Gebotterd Gebotterd Gebotterd 2g. Gehele radering Geen radering rondom Geen radering rondom Radering voorzijde rondom ketelopening ketelopening ketelopening ketelopening 2h. Ongerookt; Ongerookt; blootgesteld Ongerookt, witbakkende Loodglazu ur op blootgesteld aan te aan te hoge klei op kop en steel pijpenkop hoge temperatuur temperatuur waardoor waardoor verglaasd verglaasd 3a. 3b. Ongeglaasd 3c. Ongebakken witbakkende klei op steel 4. 1640-1670 1640-1670 1670-1700 1640-1670 5. Dordrecht Dordrecht Dordrecht 6. 7. 1641
1a. 9701_369_1 1 b. Dordrecht, Statenplein, Stort 19d• eeuws sprant 2a. 2b. 2c. 2d. 2e. 2f. 2g. 2h. 3a. iOH''/"STE"/"NEB"/" AC" 3b. Ongeglaasd 3c. 9701_368_2 Dordrecht, Statenplein, ruimte FO Rokende indiaan binnen ruit en deze binnen raderingen Geglaasd 4. 1800-1830 1640-1680 5. Höhr, Westerwald 6. Johannes Steinebach 7, 1642 9701_002 Dordrecht, Statenplein, inhoud aspot Dubbelconisch -!- _,_ 9701_335 Dordrecht, Statenplein; stort achter pand D Zijmerk Gekroonde vis boven 3 golfjes met de initialen IVK /- ./- Gekroonde degens met - initialen AA Geglaasd Gebotterd Gehele radering rondom ketelopening 1635-1645 Gouda Anthonie Alijn Ongeglaasd Gebotterd Geen radering rondom ketelopening Ongeglaasd 1770-1810 Gorinchem
(IJ 1a. 9701_369_2 1 b. Dordrecht, Statenplein, stort uit sprant 2a. Dubbelconisch 2b. -/- 2c. -/- 2d. Gekroonde roos met initialen TO 2e. Ongeglaasd 2f. Gebotlerd 2g. Gehele radering rondom ketelopening 2h. 3a. 3b. Oneglaasd 3c. 4, 1620-1650 5. Gorinchem 6. 7. [6, p 94] 9701_721 Dordrecht, Statenplein, Vondst uit laag 4 uit S 236 Gekroonde eiermand met initialen FHN / 9 puntige roos -/- Ongeglaasd Gebotterd Geen radering rondom ketelopening Ongeglaasd 1780-1820 Gorinchem/ Schoonhoven ~,o ·o 0 O 0 9701_1204_48 Dordrecht, Statenplein, stort uit sprant Dubbelconisch -/- -/- MM onder bladertak? Gegeglaasd Gebotterd Gehele radering rondom ketelopening Lelie in ruit in vierpas, 2 stuks, binnen radering Geglaasd 1640-1670 Gouda? 1643
Productiecentra Aan de hand van de vondsten van het Statenplein wordt een beeld verkregen van wat de herkomst is van de in Dordrecht gevonden kleipijpen. In de eerste helft van de 17de eeuw werd zowel uit lokale Dordtse producten als producten uit Gorinchem (9701_369_2), Gouda (9701_002), Rotterdam en Schoonhoven (9802_ 159_5) gerookt. De Rotterdamse en Dordtse producten verdwijnen in de tweede helft van de 17de eeuw. Hun plaats wordt door Goudse producten ingenomen. In de eerste helft van de 18de eeuw zijn de kleipijpen waar in Dordrecht uit wordt gerookt afkomstig uit Gorinchem, Gouda en in mindere mate Schoonhoven. In de tweede helft van de 18de eeuw en het eerste kwart van de 19de eeuw komen incidenteel producten uit het Duitse Westerwald (9701_369_1) voor. De Gorinchemse en Schoonhovense producten verdwijnen in het eerste kwart van de 19de eeuw uit het Dordtse straatbeeld. De Goudse pijpenmakers krijgen op dat moment een monopolie voor wat betreft de Dordtse markt voor kleipijpen. Concurrentie ondervinden zij dan wel van porseleinen pijpen die vanuit Duitsland worden geïmporteerd en door de introductie van de sigaar. Enkele vermeldenswaardige vondsten Op dit moment bestaat een goed beeld van de kleipijpen die in Gorinchem zijn geproduceerd [6]. Van de kleipijpen die in diezelfde tijd in Schoonhoven zijn gefabriceerd, zijn slechts enkele publicaties voorhanden die zeker niet volledig zijn. In de eerste helft van de 18de eeuw onderscheiden de Schoonhovense producten zich door een drietal stippen/punten die op de rechterzijde van de kop als reliêfversiering zijn aangebracht. In de tweede helft van de 18d• eeuw verdwijnt dit karakteristieke Schoonhovense reliëfmerk. Dientengevolge is op basis van de reliëfversiering weinig onderscheid tussen Gorinchemse en Schoonhovense producten te zien. De initialen die meestal boven het reliëfmerk staan kunnen dan vaak uitkomst bieden. Voor sommige pijpenkoppen zijn de op de kop aanwezige initialen echter niet te combineren met namen van pijpenmakers die we uit Gorinchem en Schoonhoven kennen. Een voorbeeld hiervan is het gekroonde zwemmende visje boven drie golfjes waarbij boven de kroon de initialen IVK zijn aangebracht (9701_335). Een ander voorbeeld is een reliëfmerk in de vorm van een eiermand met boven de kroon de initialen FHN (9701_721 ). De vondsten die het moeilijkst te determineren zijn, vormen de kleipijpen uit de 17de eeuw met hielmerken die tot op heden (nog) niet aan een productiecentrum kunnen worden gekoppeld. Enkele afleveringen geleden is in dit blad [8] het merk FS besproken (9802_ 159_5). Dit merk wordt vooralsnog toegewezen aan een Schoonhovense pijpenmaker; vondsten van dit merk zijn inmiddels bekend uit uiteraard Schoonhoven, Rotterdam, Vlaardingen, Maassluis en nu ook Dordrecht. 1644
@) 1 a. 9802_159_4 9802_273_2 9302_159_5 1 b. Dordrecht, Statenplein; Dordrecht, Statenplein: Dordrecht, Statenplein; verdiepen sprant verdiepen sprant verdiepen sprant 2a. Dubbelconisch Trechter Dubbelconisch 2b. -/- -/- -/- 2c. -/- -/- -/- 2d. AVK (monogram) onder een SP gekroond FS vierbladige roos 2e. Geglaasd Geglaasd Geglaasd 2f. Gebotterd Gebotterd Gebotterd 2g. Gehele radering rondom Gehele radering rondom Gehele radering rondom ketelopening ketelopening ketelopening 2h. Ongerookt Ongerookt 3a. Rade ringen 3b. Geglaasd Geglaasd 3c. 4. 1630-1650 1690-1720 1640-1670 5. Schoonhoven 6. 7. 1645
De steelversieringen die voorkomen op pijpen met dit merk zijn: • lelie in ruitversiering zoals afgebeeld door Smiesing [8]; • lelie in ruitversiering afgezoomd met raderingen zoals aangetroffen in Dordrecht; • twee banden welke elk uit 7 raderingen is opgebouwd zoals afgebeeld. Vooralsnog uniek in zijn soort is een steelfragment met daarop een ruit gestempeld, waarin een rokende indiaan staat afgebeeld (9701_368_2). Deze steel moet gedateerd worden in de periode 1640-1680. Andere vooralsnog niet eerder gepubliceerde merken zijn: • het merk MM onder een bladertak (9701_ 1204_ 48), • het monogram AVK onder een vierbladige roos (9802_ 159 _ 4) • en het merk SP gekroond (9802_273_2) Geïnteresseerden in de kleipijpvondsten uit Dordrecht verwijs ik naar de eerder aangehaalde website waar gratis een pdf-file met daarop de gehele rapportage, inclusief catalogus, gedownload kan worden. Literatuur [1] Bartels, M., 1999. Steden in scherven. Zwolle [2] Clevis, H. en H. Sarfatij, 1982. Borden uit een Dordtse beerput (circa 1600). In: Rotterdam papers IV. [3] Duce, D.H., 1981. De Kleipijp in de Zeventiende Eeuwse Nederlanden; een historisch-archeologische studie van de uit witbakkende klei vervaardigde rookpijp. Oxford. [4] Duco, D.H., 1987. De Nederlandse kleipijp; handboek voor dateren en determineren. Leiden. [5] Hendriks, J., 2001. Insignes in context? Pelgriminsignes van het Statenplein in Dordrecht. In: H.J.E. van Beuningen en A.M. Koldeweij en D. Kicken: Heilig en Profaan 2; 1200 laatmiddeleeuwse insignes uit openbare en particuliere collecties. Rotterdam. P.37-53. [6] Meulen, J. van der, J.P. Brinkerink en P. von Hout, 1992. Tabakspijpennijverheid in Gorinchem. Leiden. [7] Oostveen, J. van en A van Oostveen-Bonnema, 2001. Kleipijpen; een statistische analyse. In: Westerheem, 50518 jaargang, nummer 1, p. 13-27. [8] Smiesing, P., 2004. Vraagbaak: reactie op het merk FS. In: Pijpelogische Kring Nederland, 2651e jaargang, nummer 104, p. 1580. 1646
Merken praat door P. Smiesing Bij het ordenen van mijn collectie kwam ik twee figuurmerken tegen die ik nog niet op afbeeldingen ben tegengekomen. Het zijn de merken de 'gekroonde tabaksrol' en zeer waarschijnlijk het merk 'aambeeld'. Gekroonde tabaksrol In het in 2003 verschenen naslagwerk van Hans van der Meulen, Goudse pijpenmakers en hun merken (1), wordt het merk op pag. 51 vermeld, maar niet afgebeeld. Het merk werd vanaf 1679 door de Goudse pijpenmaker Joannis Presser op zijn producten gezet. Gezien de korte periode dat dit merk werd gebruikt, is het waarschijnlijk vrij zeldzaam. Het beeldmerk bestaat uit zeven verticale ribbels die duidelijk een tabaksrol vormen (zie afbeelding). Het merk zal geen verwarring gegeven hebben met bijvoorbeeld het merk de liggende gekroonde wijnton. Hier zijn de hoepels dwars gestreept, de duigen horizontaal en is het merk niet zo langgerekt. Een ander merk dat er ook oplijkt, is de trekzaag, maar dit werktuig heeft een getande onderzijde, een rechte bovenzijde en heeft bovendien handvatten aan de uiteinden. Het gekroonde aambeeld Het volgende merk is volgens mij het beeldmerk het gekroonde aambeeld. Wij kennen het aambeeld als beeldmerk vooral met de smid. Dit miniatuurtje is een kunststukje van graveerwerk. In Goudse pijpenmakers en hun merken [2] wordt het aambeeld in drie verschillende versies vermeld: 1. aambeeld 2. smid 3. man bij het aambeeld De pijpenmaker Jacobus van Holland had zowel het merk man bij het aambeeld als het merk smid. Met deze twee verschillende aanduidingen wordt dus hetzelfde merk bedoeld en is de smid steeds actief bij het aambeeld aanwezig. Maar blijkbaar bestaat er ook een merk zonder smid. Daarom vermoed ik dat het voorwerp op de hiel van de trechtervormige pijpenkop het aambeeld voorstelt. Het blok van het aambeeld eindigt aan de uiteinden in twee poten, leunt op drie poten en is gedekt door een kroon. Verhuurd merk? Een andere opmerkelijke vondst betreft een klein pijpenkopje met een stukje steel, waarop het hielmerk niet overeenkomt met de maker op de steelstempel. Het hielmerk is het klaverblad en de steelstempel geeft de naam 'A. Yserman'. 1647
ij ~ 1a. A 1454 C 3163 C 3828 1 b. Amsterdam, Hoogte Kadijk Amsterdam, Rapenburgerplein Gouda 2a. Trechter Trechter Ovoïde 2b. -/- -/- -/- 2c. -/- -/- - I Gouds wapenschild 2d. Tabaksrol gekroond Aambeeld Klaverblad 2e. Geglaasd Geglaasd Geglaasd 2f. Gebotterd Gebotterd Gebotterd 2g. Gehele radering rondom Gehele radering rondom Gehele radering rondom ketelopening ketel opening ketelopening 2h. 3a. Raderingen afgezoomd met "A.YSERMAN" 3b. Geglaasd 3c. 4. 1679-1690 1689-(1714) 1749- 5. Gouda Gouda Gouda 6. Joannis Janse Presser Lammert Willemse Weldrager Arij IJserman 7. [2, p. 37] [2, p.35 en 43] Volgens de boeken bezat de Goudse pijpenmaker Arij IJserman het merk man in de boot en werkte hij vanaf 1749. Het merk klaverblad was vanaf dat jaar tot 1755 in eigendom van de Goudse pijpenmaker Abraham van der Spelt. 1648
Ferrie Kompier en E. Nijhof [3] maakten in 1980 melding van het feit dat de naamstempels op de stelen soms niet overeenkwamen met de hielmerken. Helbers merkte in het standaardwerk "Goudsche pijpen" reeds eerder op, dat bepaalde Goudse pijpenmakers hun merk ook verhuurden. Blijkbaar is dat ook hier het geval. Het pijpenkopje heeft aan de rechterzijde van de hiel het Goudse wapen als waarborgmerk. Als dit Gouds wapen niet aanwezig was geweest, is men geneigd de pijp met de kleine kop (HBO: 40.19.15½) te vroeg te dateren. Aangezien de naamstempel en de steelversiering dicht bij de steel zijn gebleven, hebben we hier te maken met een korte pijp met kleine kop. Waarschijnlijk mocht Arij IJserman het merk klaverblad alleen op zijn korte pijpen zetten. Literatuur [1] Helbers, G.C., 1942. De merken en het merkenrecht van de pijpmakers te Gouda. In: G.C. Helbers en DA Goedewaagen, Goudsche pijpen, p. 23-35. [2] Meulen, J. van der, 2003. Goudse pijpenmakers en hun merken. Leiden. [3] Kompier, F.F., m.m.v. E. Nijhof, 1980. Dateringsmethoden Friedrich HBO. In: Pijpelogische Kring Nederland, 3de jaargang, nummer 11, p. 7-13. Mededelingen Opening Nieuw Museum Nederland heeft een nieuw tabaksmuseum. Op 13 november 2004 opende de Delftse burgemeester Verkerk onder grote belangstelling het Tabaks Historisch Museum in de Van Bossestraat 2 te Delft. De in 1941 geopende tabakswinkel 't Mannetje is onlangs gesloten. Louis en Reina Bracco Gartner hebben met anderen hard gewerkt om deze winkel om te toveren tot een aangenaam en gastvrij museum op het brede terrein van de tabacologie. De moeite van een bezoek waard, en de uitgebreide bibliotheek staat geïnteresseerden ter beschikking. Bel voor een bezoek met Louis Bracco Gartner, tel 015-2122411 of mail naar [email protected] Websites Foutieve melding in PKN nr. 106, site Aad Kleijweg moet zijn: http://.zonnet.ni/kleijweg1 Verzamelbeurs Op 12/13 februari 2005 wordt in het Beursgebouw te Eindhoven een collectors'_ fair gehouden: www.collectorsfair.nl Tafels en kramen zijn te huur voor respectievelijk€ 75,- en€ 93,75. 1649
De gezondheidspijp Boy Hubee De titel lijkt een paradox. Het gaat om het idee dat roken schadelijk is en dat 'minder' roken gezondheid oplevert. Ook het idee dat schadelijke stoffen onderweg naar het lichaam een omweg met hindernissen maken, geeft het de status van gezondheid. Bekend is de pijp met een steel van ginseng. De pijpen op de afbeeldingen zijn de zogenoemde Duitse gezondheidspijpen. De Duitse pijp was op zich al voorzien van een reservoir om de teer op te vangen, maar de hier afgebeelde pijpen bieden een dubbel reservoir. Het onderste deel van de ketel is hier een soort asla, waar alle kwalijke residu van het roken terecht moest komen. Ook een lange beukenhouten steel (roer) moest voor afkoeling en de afzetting van teerstoffen zorgen. Het beeld van 'kachel' wordt versterkt door de naam Vulcan. Zoals bekend, was Vulcanus in de oude Romeinse mythologie de god van het vuur. Afb. 1 Een drietal Duitse 'gezondheidspijpen' 1650
I) Afb. 2 De stummel, die rechtop in het onderste reservoir wordt gezet 1651
Afb. 3 Het systeem van de 'Vulcan' en 'Germania' De pijp met de ijzeren band was voor mij tot voor kort onbekend. Nu blijkt dat er drie variëteiten zijn: - de stummel, die rechtop in het onderste reservoir wordt gezet; - het principe met de ijzeren band - een soort sok; - het systeem met twee ijzeren banden die, door een scharnier aan de ene kant en een sluiting aan de andere kant, het onderste deel aan het bovenste verbindt. Of dit allemaal aan de gezondheid heeft bijgedragen is voor mij twijfelachtig. Het feit dat er maar weinig van dit soort pijpen bekend is, maakt duidelijk dat deze maar een zeer korte tijd gemaakt en gebruikt zijn. 1652
Tabaksteelt in Nederland deel Il Louis Bracco Gartner Zoals we in het vorige PKN nummer hebben kunnen lezen, kwam er gedurende de Tweede Wereldoorlog een opleving van de tabaksteelt in Nederland. Verschillende boekjes over dit onderwerp werden uitgegeven (zie literatuurlijst), zodat ook de amateur-tabaksteler - met bijvoorbeeld een volkstuintje - na enige studie op een meer of minder deskundige wijze meer rendement kon halen uit het telen van zijn eigen tabak. Ook in Belgiê deed die situatie zich voor. Naast de voor ons bekende plaats Wervik werd er in die tijd ook tabak verbouwd in Harelbeke, Appelterre, Geeraard, Ouburg en Semois. Ook daar nam het aantal tabaksplantages toe en werden beginnelingen door middel van voorlichting gestimuleerd zelf tabak te telen, zodat zij 'hun lust naar een pijp konden bevredigen'. Als voorbeeld werd onze zuiderburen de werkwijze van Vader De Backer voorgehouden, daar hij met zijn 40 jaar lange manier van werken voortreffelijke resultaten behaald had. In Nederland werd de teelt van tabak onderschat. Door ondeskundigheid werd dikwijls ongeschikt zaad verstrekt aan de amateur-tabakker of werden waardeloze plantjes verkocht tegen exorbitant hoge prijzen. Anderen bewerkten hun product verkeerd of lieten zich door weinig bonafide personen ondeskundig voorlichten. Veel werk werd nutteloos verricht; onnodige kosten werden gemaakt en de grond werd oneconomisch benut, iets wat in die tijd eigenlijk het ergste was. Het is ook frappant te constateren dat over het telen van tabak door het Departement van Landbouw en Visscherij op kleine schaal voorlichting gegeven werd, en voor bestellingen van deze speciale uitgave kon men op alle postkantoren terecht. Prijs f 0,32. Het beleid ten aanzien van de consumptie van tabak heeft van regeringswege inmiddels een hele omslag gemaakt. .. In het voorwoord van deze speciale uitgave wordt de amateur-tabakker voorgehouden, dat in de beroepsteelt zonder vergunning geen tabak geteeld mag worden, maar dat dit voor eigen gebruik wel vrij is. Wel werd in ernstige overwegingen meegegeven, dat dit in eigen tuin op slechts bescheiden schaal mocht plaatsvinden en dan alleen wanneer men de zekerheid heeft dat het een gerede kans van slagen heeft en men bereid is alle zorg eraan te besteden welke nu eenmaa"f daarvoor gevraagd wordt. Is dit niet mogelijk, laat men dan liever aardappelen en groentengewassen verbouwen, want de voeding van het gezin is daarbij gebaat. Als regel werd een oppervlakte van 1 are vrijgelaten. Een are tabak kan 20 tot 30 kilogram droge tabak opleveren. In andere literatuur wordt zelfs over een opbrengst van 50 kilogram per are gesproken. Hiervoor zijn dan 500 tot 600 planten nodig. Uit één gram tabakszaad kan men wel 10 000 tabaksplanten winnen. 1653
Hoe moeilijk het is om zelf zijn tabak te telen blijkt wel uit de volgende voorwaarden: Men dient de juiste variëteit te gebruiken als tabakszaad. Na selectieproeven is voor de amateur-teler no. 25 ais beste uit de bus gekomen. Deze Nicotiana tabacum (Virginia tabak) leent zich het beste op onze zand- en kleigronden. Op zeer zware grond zou het een vettige tabak van slechte kwaliteit opleveren die alleen als pruimtabak zou voldoen. Het verdient aanbeveling de planten vrij dicht bij elkaar te zetten waardoor een dunner blad verkregen wordt. Aanbevolen wordt in dubbele rijen die 25 cm van elkaar staan te telen en waarbij de paden 60 cm breed zijn. Het zogenaamde toppen (het wegsnijden van het bovenste deel van de plant) moet beperkt blijven tot het wegsnijden van de bloemen waarmee tevens een dunner blad verkregen wordt. Daar de brandbaarheid van de tabak sterk reageert op het pH-gehalte van de bodem, dient deze op zandgrond tussen de 5, 7 en 6,2 te liggen. Kleigrond dient ook kalkrijk te zijn. Chloorvrije kali, in zeer ruime mate toegediend, bevordert dus de brandbaarheid van de tabak. Voor de bemesting van de grond is stalmest alleen toegestaan wanneer deze één jaar van te voren toegediend wordt. Naar gelang de periode dient men kunstmest toe te dienen in de vorm van kalkammonsalpeter, patentkali en superfosfaat. Tevens dient stikstof in voldoende mate en in een snel werkende vorm toegediend te worden. Het uitzetten in bakken dient gedaan te worden rond 15 maart en zeker voor 1 april. Rond 15 mei dienen de plantjes namelijk uitgezet te worden op de koude grond. Plantjes zijn dan 6 tot 8 cm hoog. Ter bescherming tegen nachtvorst zijn rieten matten nog noodzakelijk. De bladeren moeten in rijpe toestand geplukt worden. In de praktijk betekent dat, wanneer de onderste vier bladeren volgroeid zijn en een geelbruine tint gekregen hebben, zij samen met de 'lompen' (meestal de twee onderste onvolgroeide blaadjes) geplukt dienen te worden. Een aantal dagen later komen de volgende vier bladeren aan de beurt. Tijdstip: voor de middag wanneer eventuele dauw op het blad opgedroogd is. Alles bij elkaar genomen zal iedereen begrijpen dat het telen van tabak geen eenvoudige zaak is. En dan hebben we het nog niet gehad over het steriliseren van de grond dat moet gebeuren met behulp van een aardappelstomer die toentertijd zonodig aangeschaft kon worden door de tabakstelersvereniging Door het stomen van de grond gedurende een half uur werden ziektekiemen en onkruidzaden namelijk gedood. De 'Maas en Waalsche tabakstelersvereeniging' te Druten was zo'n vereniging die ook tabak van amateur-telers in ontvangst nam en tegen een kleine vergoeding voor de arbeid de tabak op een deskundige wijze droogde en fermenteerde. Het op kleine 1654
schaal fermenteren van tabak is niet eenvoudig. Het broeiproces moet plaatsvinden vanuit het binnenste van een stapel tabak onder de juiste temperatuur en vochtigheid. Kleinere stapels lenen zich hier niet voor, omdat het oppervlak in verhouding tot de inhoud te groot is waardoor de afkoeling te snel plaats vindt Dit probleem kan opgelost worden door de tabak in hooi te fermenteren. Omdat bij ondeskundig drogen en fermenteren alle arbeid voor niets gedaan zou kunnen zijn, koos de amateur-teler dus vaak voor een coöperatieve oplossing. Daar in de meeste gevallen de amateur zijn tabak wilde gebruiken voor het maken van pijpshag of pruimtabak, moest de tabak na het fermenteren ook nog gesneden en eventueel gesaust worden. Het Rijksbureau voor Tabak en Tabaksproducten had in het land verschillende tabakskerverijen aangewezen waarbij de amateur zijn eigen geteelde tabak kon inleveren. De amateur kreeg zijn ingeleverde tabak onder rembours teruggestuurd. Kosten voor de amateur waren ten hoogste f 1,20 per½ kg, accijns f 0,60 per½ kg en daarbij was het loon voor het fermenteren van f0,07 per½ kg inbegrepen. Het eventueel zelf snijden was een precisiewerk en het eventueel sausen kon het beste gebeuren met een nevelspuit waarbij dan cognac, rum of een andere sterk alcoholische drank voor gebruikt werd. Als Delftenaar weet ik, dat men bij de fa. Schilte op de Brabantse Turfmarkt in Delft tabak kon inleveren. Bij deze handel in koffie en thee, sigaren, sigaretten en pruim- en kerftabak sinds 1843 en werkend onder hun handelsmerk 'Het Scheepje' kon men er dan in de jaren 1943 - 1945 sigaren voor terugkrijgen. In het Westland werd overigens tijdens de oorlogsjaren door de tuinders heel veel tabak verbouwd. Hoewel het niet mijn bedoeling is met dit artikel geïnteresseerde leden af te houden van het eventueel zelf telen, hoop ik wel dat men een indruk gekregen heeft van wat er allemaal bij komt kijken. Of het met de huidige tabakswet nog toegestaan is zelf tabak te telen, en onder welke voorwaarden dat eventueel mag gebeuren, wil ik desgewenst wel mijn voelhorens uitsteken. Literatuur Slooten, J. van, z.j. Tabaksteelt in eigen tuin. Geïllustreerd handboekje voor den amateur. De Bilt, P. van Belkum Az. Slits, Ir. H.J.A.., 1943. De teelt van tabak. 's-Gravenhage, Departement van Landbouw en Visscherij. Pezarro, D. 1987. De teelt van tabak in Amerongen en omgeving. Amerongen, Heemkundige Stichting. Backer, P. de. 1944. De teelt van tabak in woord en beeld. Tielt, Lannoo, 1944. 1655
Kleipijpen uit Ierland - bij toeval gevonden Theo Grintjes In het voorjaar van 2004 hebben mijn vrouw en ik een boot gehuurd in Ierland en zijn de rivier de Shannon afgevaren. We zijn toen terecht gekomen in Athlone, waar we in een "Gallery" een kleipijp zagen liggen: "The traditional Irish Claypipe". De Gallery-houdster vertelde ons, dat deze pijpen sinds 1997 werden gemaakt door haar zuster Mrs. Ethel Kelly. Deze dame had in de jaren negentig een huis gekocht met een grote schuur. Bij het opruimen van deze schuur was een hoop rommel tevoorschijn gekomen, wat later de vrijwel complete inventaris van een voormalig pijpenfabriekje bleek te zijn! Ze is op zoek gegaan naar gegevens en de geschiedenis ervan - het bleek te gaan om Curley's clay pipe factory - en heeft uiteindelijk besloten dit oude ambacht weer ter hand te nemen. Helaas hebben we haar toentertijd niet kunnen bezoeken, want er gingen maar drie bussen per dag naar het dorpje toe waar ze woonde. Het dorpje Knockcroghery in county Roscommon was gedurende de 17de / 18de en 19de eeuw beroemd als centrum voor de vervaardiging van kleipijpen, of zoals ze hier genoemd werden: "düidins". Op het hoogtepunt van de kleipijpenproductie - van zeven families met ieder hun eigen oven - was het hele dorp betrokken bij de vervaardiging van deze pijpen, want de dliidins waren zeer geliefd in het gehele land. Deze pijpen waren namelijk populair bij het waken van overledenen. Het was een goede gewoonte dat voor de wakers of "mourners" bladen met gevulde tabakspijpen werden klaargezet, en vooral niet te vergeten kannen en flessen Whiskey (met een e) en Guinness. Traditioneel werd - voor het roken van de pijpen - de steel in de Whiskey en Guinness gedoopt. Behalve dat daardoor het plakken van de lippen aan het mondstuk werd voorkomen, was het nog lekker ook ... Wie zijn pijp had leeggerookt, vertrok weer met de bede: "Lord have mercy'', vandaar dat de pijp bekend stond onder de naam: "Lord ha' mercy'' Helaas werd de pijpenindustrie in Knockcroghery op 19 juni 1921 abrupt beëindigd, toen het dorp tijdens de War of lndependence vrijwel geheel door de Black & Tans werd platgebrand. 1656 Voor wie in de buurt mocht zijn, is hier het adres: The Claypipe Visitor Centre and Workshop Knockcroghery Village Co. Roscommon, lreland Tel. +(353)090 66 61923
l 2-r JAARGANG NR. 108 APRIL2005I Inhoudsopgave PKN website vernieuwd! ......................................................................................... 1657 Assortiment Trumm•Bergmans te Weert (deel 1) ................................................. 1658 Pijpencuriosa; het verhaal achter de pijp ............................................................. 1677 Rectificaties ............................................................................................................. 1680 PKN website vernieuwd! Wet1<groep website Op 1 januari 2000 ging de eerste site van de PKN de lucht in. Toen nog onder de naam welcome.to/pkn. Later hebben we de naam ·tabakspijp" laten registreren en sindsdien zijn we te vinden onder www.tabakspijp.nl. Door gemis aan kennis binnen onze vereniging werd de site gedurende al die jaren belangeloos onderhouden door Jeroen Arends. Hij heeft Fred geleerd om te muteren, maar bij problemen (en die waren er talrijk) vond hij telkens de oplossing. Jeroen gaf te kennen dat hij door tijdgebrek zich niet meer voor 100% kan inzetten en vindt het beter om er nu mee te stoppen. Namens de PKN hartelijk dank voor de jarenlange steun! Even dreigde de site in de versukkeling te raken maar gelukkig kwam de reddende engel in de persoon van ons nieuwe lid Aad Kleijweg. Aad had voor zichzelf al een heel mooie site opgebouwd (http://home.versatel.nl/kleijweg1/) en op de PKN-dag stemde hij toe ons te willen helpen. Sinds die dag is alles in een stroomversnelling geraakt. De oorspronkelijke werkgroep (Jan Kwint, Maurice Bergmans en Fred Tijmstra), werd vrij snel overbodig. De kennis en het enthousiasme van Aad hebben geleid tot de vernieuwde site. Precies 5 jaar na het verschijnen van de eerste website ging op 1 januari 2005 de vernieuwde site in de lucht. Er zijn wat veranderingen gekomen. De link NIEUWS zal voortaan ook aanverwante beurzen vermelden. Bij LINKS staan lijsten van musea, verenigingen en privé-initiatieven. De PIJP VAN DE MAAND heeft nu haar eigen archief, zodat vorige pijpen ook nog bekeken kunnen worden. De nieuwe rubriek WETENSWAARDIG is er o.a. voor de nieuwe site-bezoeker om de interesse voor de pijp te.wekken. We gebruiken daarvoor vaak bestaande artikelen in een nieuw jasje. Ook voor PKN-leden beslist een bezoekje waard. Bij LINKS is vast nog het een en ander aan toe te voegen. We nodigen u uit om nieuwe sites aan ons te mailen via [email protected]. Na ontvangst overleggen Fred en Aad of /hoe het op de site komt. Heeft u NIEUWS, een leuke PIJP VAN DE MAAND of iets voor WETENSWAARDIG, schroom niet het ons te berichten. Zo blijven we met z'n allen werken aan een aantrekkelijke site. Het is ·zeker de moeite waard om minimaal 1x per maand de site te bezoeken. 1657
Assortiment Trumm-Bergmans te Weert (deel 1) Jos Engelen Leden van de archeologische afdeling Weert en van de Pijpelogische Kring Nederland zijn op 25 en 26 mei 2004 op het oude fabrieksterrein van Trumm-Bergmans in Weert in de weer geweest om afgegraven grond te onderzoeken. Hierbij werden 5 bergen van elk circa 20 m lang, 10 m breed en 5 m hoog, met behulp van een graafmachine onderzocht. Gehoopt werd dat er in de afgegraven grond restanten van tabakspijpen, pijpaarden figuren en (gipsen) vormen zouden worden aangetroffen. _Op basis van deze vondsten zou het tot dan toe bekende beeld van het assortiment van deze fabriek aangevuld kunnen worden. Over het assortiment dat door de firma Trumm-Bergmans in de periode 1846 - 1923 werd gevoerd is incidenteel gepubliceerd. In dit artikel en de daaropvolgende delen, zal geprobeerd worden om alle bekende gegevens van deze firma te combineren. Dit met als doel om een representatief beeld van het assortiment van deze fabriek te schetsen zonder te pretenderen volledig te zijn. Bij dit onderzoek is gebruik gemaakt van de volgende bronnen: • orderboek van Trumm-Bergmans betreffende de periode 1846 - 1868; • orderboek van Trumm-Bergmans betreffende de periode 1880 - 1883; • orderboek van T rumm-Bergmans betreffende de periode 1893 - 1921; • prijscalculaties naar grossiers en klanten; • twee catalogusbladen die in 1918 - 1919 ten behoeve van de firma Wortelboer in Groningen zijn geproduceerd; • de overgeleverde monsterkoffer van Jo Bergmans; • de overgeleverde tabakspijpen uit de collectie van Jacqu~s Bergmans; • de overgeleverde koperen en ijzeren persvormen. De meer dan honderd nog aanwezige vormen in het archief van Jo en Jacques Bergmans, waarvan een groot aantal in bruikleen zijn gegeven aan Musea en particulieren; • de bodemvondsten die tevoorschijn kwamen bij de verplaatsing van de pijpenoven in 1989; • de losse vondsten die op het fabrieksterrein zijn gedaan in de periode 1989 - 2004; • de bodemvondsten die bij de afgraving van het fabrieksterrein in 2004 zijn gedaan. In eerste instantie wordt aandacht besteedt aan enkele niet eerder gepubliceerde prijslijsten. Op basis van deze archivalische bronnen wordt een assortimentssamenstelling voor de periode 1914-1922 gegeven. Na deze archivalische benadering volgt een beschouwing van de overgeleverde modellen. Op basis van deze modellen wordt een overzicht van de assortimentssamenstelling van Trumm-Bergmans gepresenteerd. 1658
Prijscalculaties Alvorens in te gaan op het assortiment van Trumm-Bergmans worden prijscalculaties voor Wortelboer en Franssen behandeld. Deze afnemers/grossiers hadden een voorkeursbehandeling boven andere afnemer/grossiers. Prijscalculaties voor de firma Wortelboer uit Groningen In 1918-1919 maakte Trumm-Bergmans voor één van zijn grootste afnemers/grossier Wortelboer uit Groningen twee catalogusbladen. Deze catalogusbladen gaan vergezeld van modelnummers met bijbehorende benamingen. Afbeelding 1: Catalogusbladen ten behoeve van Wortelboer in Groningen. Bij deze catalogusbladen horen de volgende prijslijsten waarbij tevens een indruk wordt verkregen hoe het model geleverd kon worden. Hierbij dient opgemerkt te worden dat 2_9. __ genoemde e~ijzen netto per gros zijn. Cat. nr. Modelnaam 1 Delft Portretpijp Marbé , Parel : Witte • • • ½ i Roode ; t-----'----- .. !.Po~~el!j,.;..:n-'-----~--- _:_~-~~~r~ker idoorroker i tabakspije_j • ' i , 50 Sportpijp ____ Jl. 8,00 j FI. 9,40 FI. 7,80 ! • 1 60 Korte dikke i F/. 8,00 ; F/. 9,40 i F/. 4,50 --1:..:..N.:.:eog:.::...._e==· ne.:::...._-'------ _______ . 61 : Comet __ _...:_F_/.-'8-'--',00'-'-____,_i-'--F-'-J.--'-9,_,4--'-0---'-----'------è----~' '---Flc.... -'-'4,--'-50-'-----; 66 i Gramma- : FI. 8,00 ; FI. 9,40 Fl. 7,80 , J pho!"le --------'-----'---'----- ·····-·········-·····-···--···-···-··--· ··---·········-···--··-···-··- , 67 i Paul __ Krü!}er _....:! Fc..:I:.... 8::.c,:::..00=---'--': F....:.1-:...:9:.,_,4..:..:0=--_.c..:F:...:I.:... :...,7,.::8.::....0 ... -··---~---~---- 1659
; Cal nr. : Modelnaam / Delft I Portretpijp • Marbé i Parel I Witte ! Roode i , , ____ 1_Porcelijn ! ~-~- ___ 4oorroker .: doorroker I tabakspijp~ ~ ; Po~es ____ ,,,_F_l._7..,__,8_0_ , FI. 6,~ , FI. 4,20 , - - l ' 1 1 ' ' ,--··-··· ...... 72 ' .... -r··-·· ' Doorntje ... ,··-···-... 1 •·--···-··-··-······ r , FI. _ 7, 80 __ ----t-··•· ...... t···- ...... _ , l..- 75 __J_Qegan_t_ ,_F_l._8~,oo ___ l_F_l._9~,4_0 __ l F/, 7,80 __ l _ __ .... '_F_l._4,50 ! -. _!...~--- 1 Groot_e_1_7 _______ _ 1 , __ 80 -!Bei_ l ., iF/. 7l80 .. : F/. 7 80 ; FI. 6,30 ______ _____ 1 i 1 _, _81 ; Waldhoorn 1 1 i Fotskont F/. 8,00 , FI. 9,40 i F/. 7,80 ___ ....._! platsteel J --~- _________ i_ , ,___9_0~_:,_P_o_rt_o_rioo_1_7_ 1 _ --...-..-- __ ...,.l ____ ~ 1 ____ 1 FI. 4.00 :, --~:;...3'--...l,.~~:~o.l~----{'· 8,00 _ t FI. 9,40 ;_;:_~-=- 1 F/. 6,30 ('· 4,20_. _!F/. 4,50 ___ '. - 1 ____ ,___ -~-- ~ ~-~ • 102 ; Kromme i FI. 7,80 ; j ' 'leeuw , , I 1 1 103 i Leeuw recht_ '____ . +---- .... t_F_/._7~80-~i _____ .. [ _--_---_--_---_--_··· 1···--···-----• ··1 118 ! Vlieg op FI. 7,80 1 1 ; neus __ ..... 1 ___ _,_ 1 ----+------- , ___________ --, t L __ 120 __ : Haantje _1 FI. 7,80 .______ L ___ ----~-- 121 t Nella FI. 7,80 ! 1 84 R.4,50 ! , r , ! 7 123 : Aap I F/. 7,80 1 : Spitsbaard ·· f--- ___,_ _ 125 Grote F/. 7, 80 i i 121··-·! ~::~l:~---:-F-/.-7-,2-0--+! ______ [_,,-------;,------ +-----· i , , ___ , recht : .... _- ; ---c-~1- 128 j Marseillaise j FI. 7,20 )krom __ ! ___ , L ___ J '--. ~~-~_:_:_:e_~~-oo-r--~F-1._a_,oo _____ F_, __ 9_.4_o_~!-F_l._7,B_o __ i F_I. 6,30_-+I _FI_.4.20 ·1 213 j Langsteel j F/. 7,80 i Piet i -----:-,----,-----~. -----,,-- ---+-----+-- r 3_1_1_;,...Aa_,ro1!_ _____ f ----. ----------~FJ. 7,80 ···----! ___ __.. ________ ___, ;.-. ..... 3.2.c..O __ , K_Qgel FI. 8,00 ! F/. 7 80 ' 1 F/. 4,20 L __ 32.:..5_,.._i T.o.cuc;.f.-'-T-=uf'----1---- Î------ ___ ) FI. 7_,_80 _ _,__ _______ -+,,1------! ,--··}29 i Doedels I j ____ r F/. 4,20 ·j ----< , 332 i Vierkant FI. 8,00 1 FI. 9 40 lf..L!,80 ;- ___ . FI. 4,20 LFI. 4,50 _, : 340 l Auto I F/ 8 00 i FI 9 40 1_FJ. 7,80 ___ _! _____ ~' Fl. __ t20 i FI 4 50 1 r 413 jJa~~k;-·-,F,:1~.00-1···' 1 1 • • .......... !i_ i groot ; 1660
! Cat nr. Modelnaam Delft Portretpijp Marbé Parel Witte ;-l ----1-----;-cP-eo:..c.n::!!.Jijc:.n____;_ ___ --;.. ___ ---+--"dc.:coo-=rroker doorroker 414 Jacobkop FI. 11,40 f-------- __ ,.:.:m.;:.:id::..::d:.:::eo.:.:__--'-_ Roode J taba~ijp_) ; ! ! 416 i Jac:obkop F/. 7,20 i -~---1 ! i klein 417 ! Garibaldikop FI. 11,40 430 i Bokkekop FI. 5,76 L_ .. 1 i 1··· 460 ! Vischke ! FI. 1, 70 464 i Sultan 1 .! Ff_ 1,70 Tabel 1: Prijscalculatie firma Wortelboer Groningen, 1918-1919 Prijscalculatie voor de finna Franssen uit Maastricht Franssen uit Maastricht was één van de grotere klanten/grossiers van TrummBergmans, die op de prijzen nog een extra korting van 2% zonder rabat ontvingen. Onderstaand is een prijslijst aan Franssen overgenomen. In de eerste kolom staat een beschrijving van het soort pijp. De tweede kolom beschrijft de prijzen per gros zoals deze voor 1 februari 1917 voor grotere klanten zoals Fransen en Wortelboer gelden. De derde kolom beschrijft de prijs per 1 februari 1917 zoals deze voor grotere klanten geldt. De vierde kolom geeft de prijs die voor de detailhandel in rekening werd gebracht. De vijfde kolom geeft de prijs per gros die bij grossiers in rekening werd gebracht. Om onduidelijke redenen zrjn aan dit archiefstuk ook kolom 6 en 7 toegevoegd. Hierin staan berekend de prijzen per gros en per dozijn pijpen. De genoemde prijzen uit kolom 6 en 7 zijn gebaseerd op de prijzen voor de detailhandel per 1 februari 1917. ' 1 ! > 01-02-1917 _,,,. - Soort ' < 01-02-1917 ! > 01-02-1917 i >01-02-1917 Gros : Dozijn 1 1 ! Grote klanten i i i Grote klanten I Detailhandel : Grossier ! 1 ; ·-·-.. •.. ·-·-----t Delfts F/. 4,32 F/. 4,80 i FI. 5, 76 per 1 1 ! porcelijnen i kistje van !_1. __ ',l__fOS i 1 -·">••~ Portretpijpen FI. 5,40 l F/. 6, 60 per ; i kistje van j 1 1 , 1 gros ; Stompen of FI. 0, 85-0, 90 FI. 1,25 FI. 3,00per i FI. 2,60 FI. 1,50 FI. 0, 13 1 ' gewone rechte 1 kistje van ' oiir...n 2oros Platstelen FI. 0,85- 0,90 1 FI. 1,25 F/. 3.00per i FI. 2,60 FI. 1,50 FI. 0, 13 1 ; i i kistje van j l 2 g_ros ; j ' __ Kromkoppen _________ FI. 0,90 LFt. 1,25 t F/.- 3, 00 per -~-~ j F/. 2,60 _Et. 1,50 ) F/. 0, 13 _ 1661 i '
Soort 1 i < 01--02-1917 j > 01--02-1917 ! > 01--02-1917 >01--02-1917 . Gros Dozijn 1 : Grote klanten ! Grote klanten I Detailhandel Grossier Î ;.-m_et_rond_e_s_teel_-,..! ..c._-'- j I kistje van i • -t---1 1 • •h;0 I .... s• 1 2 -~~=~=-=---___c-----+!- gros _________ ~-- -----; Akener Mutzen j FI. 0,90 I F/. 1,25 1 F/. 3,00per , R. 2,60 ; FI. 1,50 FI. 0, 13 of kleine ' j kitje van kromkoppen I J 2 gros Groote Mutzen F/_ 0,90 1 F/. 1,35 FI. 3,20 per of groote kistje van kromko 2 ros j Halve lange i F/. 0,90 j F/. 1,35 1 F/. 3.20 per j ~te dun of i kistje van 1 d1kstelen 2 ros J Figuurpijpen [ F/. 0,85-0,90 FI. 1,25 FI. 3,20per 1 1 ki . ; gesorteerd 1 1 stje van ;;...-------;,-------,'r------ .... !·.? gros-"--'--- ! Witte F/. 0, 85-0, 90 FI. 1, 00 FI. 3, 60 per 1 sigarenpijpjes kistje van ! gesorteerd 3 gros 1 •_rte ~,;jpeo 1.; FI. 0, 90-1, 00 : FI. 1, 50 l F/. 3, 60 per 1 1 kistje van ____ j ______ L2 gros Pnma zwarte ' ! F/ 2 00 l FI 2 75 per 1 pijpen rood ! kistje van ' etiket j 1g~ l Prima roode i FI. 1,50-2,00 FI. 1,75 FI. 2,40per ! pijpen rood kistje van i i etiket 1 gros Prima witte FI. 1,39-2,00 j F/. 1,80 FI. 2,75per doorr9kers j rood kistje van etiket 1 1 gros i Portoricopijpen ! F/. 2,6Q-3,60 1 FI. 3,00 FI. 4, 00 per 1 ! 1 (groote koppen) ! kistje van ' l 1 g_ros Doorrokers met FI. 2,75 . FI. 3, 60 per porceleinen kistje van ·rand 1 1 gros 1 - Doorrokers met , FI. 2,6o-3,60 1 FI. 3,50 FI. 4,50per porceleinen ' kistje van ~~reis 1 1 aros Geele doorokers i FI. 2,50 FI. 3,00per 1 kistie per 1662 Fl.2,70 . FI. 2, 70 i F/. 2,70 FI. 3, 10 FI. 3, 10 i i ' i ' l l ' ' 'FI. 1,60 FI. 0, 14 ' 1 1 1 • FI. 1,60 FI. 0, 14 l F/. 1,60 1 FI. 0, 14 ' 1 FI. 1,20 , FI. 0, 11 Fl. 1,80 FI. 0, 15 1 1 : i 1 1 1 i •• - 'FI 024 j J 1 F/. 0,24 i ! 1 i ' 1 F/. 0,24 1 - 1 R 0,36 1 1 F/. 0,36 1 1 1 F/. 0,40 1 1 1 1 F/. 0,27
Soort < 01-02-1917 > 01-02-1917 > 01-02-1917 >01-02-1917 Gros Dozijn Grote klanten Grote klanten Detailhandel Grossier 1 gros_ -··--"i ' i f 1 Primageele FI. 3,20 Fl. 4, 00 per FI. 0,36 ' ; ! 1 !doorrokers kistje van ! 1 1 g_ros i Geel gekleurde FI. 2,88 FI. 3,20 j FI. 4, 00 per FI. 0,36 Figuurpijpen j kistje van ! i -- :-1 gros Gekleurde , FI. 2,88 1 FI. 3,00 i FI. 3, 90 per :::~ ! Haantjespijpen l kistje van ! ! 1 ros ; Marbré ! F/. 2,40 ! F/. 2,50 1 F/. 3,00per sigarenpijpen kistje van 1 _g_ros Marbré FI. 4,32 i FI. 4,80 FI. 5,76per FI. 0,50 Tabakspijpen i 1 j kistje van 1 ! 1 gros Tabel 2: Prijscalculatie firma Franssen, 1917 Nog enkele prijscalculaties Om de sterk gestegen kosten ten gevolge van de algehele malaise in de eerste wereldoorlog nog eens te illustreren volgt een prijslijst/prijscourant van februari 1917 respectievelijk februari 19231 . Bij de prijzen uit 1917 is de emballage inbegrepen. Levering vindt plaats per spoor als vrachtgoed franco station bij minstens 3 kistjes tegelijk. Betaling dient te geschieden tegen rembours met 2 % korting. Bij de prijzen uit 1923 geldt dat bij verpakking in dozen de buitenkisten worden berekend. Bij verpakking in kistjes van één of twee gros is de emballage onder de prijzen begrepen. Levering geschiedt franco station van bestemming bij afname van minstens tien kistjes.· Betaling dient binnen 30 dagen te geschieden om voor 2 % korting in aanmerking te komen. i De verkoopprijs per stuk is voor het jaar 1923 in dit archiefstuk niet beschreven en ontbreekt daarom in deze tabel. 1663
Soort Verpakking in Prijs per gros Verkoopprijs Verpakking In Prijs per gros , ___ 1_917 in 1917 -~k 1917 1923 in 1923 , Gewone rechte Per kistje van 2 FI. 3, 00 Verkoop 1 ½ à Per kistje van 2 FI. 4, 00 j of ~ompe ! gros ----+-- 12 cent per $.k .. ~ g!P.._s__ .1. ____ _ Platstelen Per kistje van 2 FI. 3,00 Verkoop 1½ à Per kistje van 2 1 FI. 4,00 L- gros , 2 cent per stuk gros 1 ... ( 1 Akener Muizen Per kistje van 2 FI. 3, 00 Verkoop 1 ½ à • Per kistje van 2 ! Ft. 4,00 of kleine gros 2 cent per stuk gros Lkro.!!.1koe-pen ___ 1 _____ .,_ _____ +-'------1.--------i-------1 i Groote Muizen 'Per kistje van 2' Ft. 3,30 'Verkoop 2 cent I Per kistje van 2 FI. 4,00 1 of groote gros per stuk I gros 1 Kromkoppen Figuurpijpen gesorteerd 1 Per kistje van 2 FI. 3, 20 gros i Velkoop 1 à Per kistje van 2 R. 4,00 1 ½ cent per gros ! , 1 ____ 1 stuk ---:- ' 'Mtte -;;,. ;;tje van 3 ; FI. 3, 60 Verkoop 2 cent ____________ ,, __ ! 1 sigarenpijpjes : gros 1 · per stuk gesorteerd 1 1 1 Zwarte pijpen Per kistje van 2 FI. 3, 60 Verkoop 2 cent ' 1 gros 1 Per kistje van 1 I FI. 2,40 _____ ,,1 peJSfllk ... _L _____ ..._1 ------1 Roode Verkoop 3 cent i In doozen van I FI. 3, 60 1 Tabakspijpen l gros 1 1 1 Prima witte 1 doorrokers Per kistje van 1 FI. 2, 75 gros gesorteerd 1 •· .......... -- ... i .. _ .. - -···I 1 Portoricopijpen Per kistje van 1 FI. 4,00 l ______ gros'-'------ 1 Doorrokers met Per kistje van 1 FI. 4, 50 porceleinen gros reis •.. -· - 1-·- Doorrokers met : Per kistje van 1 j FI. 3, 60 porceleinen gros rand ----- 1 Geel doorokers Per kistje van 1 Pottemanneke ros 1 per stuk ; 3 dozijn of in 1 1 kistje van 1 ! gros 1 Verkoop 3 cent In doozen van 1 per stuk i 3 dozijn of in ' kistje van 1 h~~rl<~ 4 cent i f}f?..5_ __ ,, per stuk , Verkoop 4 à 5 cent per stuk j Verkoop 4 cent 1 per stuk ' 1 Prima geele Per kistje van 1 1 FI. 4, 00 1 Verkoop 4 cent ~ doorokers ----1J.!E~ __ J_ ---' per stuk FI. 3,60 , Gekleurde Perkistje van 1 1 Ft. 4,(_)() ____ V,_e_rk_oo_p_4_ce_n_t ______ ~------' 1664
i Soort : Verpakking in Prijs per gros ; Verkoopprijs i Verpakking in ; Prijs per gros '. 1 1 1 ! ; i 1917 in 1917 ; per stuk 19_1!_ i 1923 _______________ , in 1923 • ! Figuurpijpen en j gros i per stuk : Haantje ________ ;_: ------'------------+-- ··-···--··-··--------·--·--------- i Mart>ré l Per kistje van 1 FI. 3,00 1 Verkoop 3 cent 1 L..§_igarenpijpen ____ : gros !per stuk_ __ _ i Marbré i Per kistje van 1 FI. 5, 76 , Verkoop 5 à 6 Per gros l F/. 6, 60 ' ; ! ; Tabak~pijpeJl _ .. /.Jzros --~! ..::ce.::.:n.:..:l..c:.P..::er=--s=tu=k-'-------'--------'Îf--- -----···--·-·----- 1 ' Delfts ! Per kistje van 1 FI. 5, 76 i_ Verkoop 5 à 6 i Per gros 1 FI. 6, 60 1 Porceleinen i gros , cent per stuk i _pijpe:::n.;__ __ __;_____ __,____ ---'-------+------!-------- Portretpijpen ! Per kistje van 1 FI. 7,20 [ ros • 1 Verkoop 6 à 7 cent er stuk ! Per gros FI. 6,60 ,.J~t:>pij,LPJ~·e~s-~------- --------1----------'--'-....:::..==--;..:...:.:.....:.,.=-=--- Perdozïn FI. 1,20 1 ~ ... , ! Kleine , L Jacobkopjes ---'-------'------ Tabel 3: Prijscourant voor de jaren 1917 en 1923 EE TRUMM & BERGMANS ---- WEERT. ---- PIJPEN- EN OVENTEOELl'ABRIEK. Afbeelding 2: Herbereking verkoopprijzen van rond 1920 Per gros FI. 5,76 ' ! rn 1665
JACQUES BEROMANS WEERT (HOLI.ANC) PriJ•l1j t Tan eteenen Pijpen. C..wone kwaliteit, g:roote rechtkoppen of etOillp...,_ groote lt:romlconen of mut:um kleine k:romkoppen of aker mutekee plat.teelen figuurpijpen.gesorteerd Prim& kwaliteit, per t1•tle 'f'an twee g:r:• fl, 4,00 1 1 1 1 4.00 • 4,00 • • 4.00 " • 4.00 witte door:roolte:re 1n doo.zen TM IS do&lju of 1n lcbtjea Tan esn g:roa J'e:r g:roe tl. 5 ,Go :roode pijpen, ln doe.zen Tan 5 do.zijn of 1n lc1etjee Tan een g:roe pe:r gros fl. 5 ,GO veëmailleerde piJfen. ma.rb:ré pijpen geao:rteerde modellen -i;•r gros fl. S.60 delft -Pijpen • • • . G.60 po:rt:re-t pijpen • 6,60 Ja.ooopij'pjes pe:r doUjn :tl. l,30 Kleine Jacobltopjee per g:roe n. C,76 i lr1at es T&n e • 1• de ab&l. • onder de esobiedt f a:ioo at&tion Tan be•t-1n b1 a!nllllle Tan mlnatene Betal.ing op 50 dagen met 3 1, korting. Afbeelding 3: Verkoopprijzen Trumm-Bergmans 1 februari 1923 Bij de bovenvermelde modellen en prijzen behoren de volgende calculaties voor _9.ewone wi~_~_pijpen per g,r~s, afkorl!.~~g uit het prii~!:!...~.k~_1916-1920 1916 ~januari 1918 4 november 1920 Aarde FI. 0,10 : Aarde FI. 0,25 Klei FI. 0,50 Rollen FI. 0,10 : Rollen Fl. 0, 10 Rollen FI. 0,20 Kasten F1. 0,25 Kasten FI. 0,35 Kasten FI. 0,80 Trummen FI. 0,15 Trummen FI. 0,15 Trummen FI. 0,30 Inleggen/drogen FI. 0,20 Bakken FI. 0,20 Bakken FI. 0,35 Bakken FI. 0,60 Uithalen oven FI. 0,20 FI. 0,80 FI. 1,20 FI. 2,80 Onkosten 10 % FI. 0,08 Onkosten 20 % FI. 0,24 Alg. onkosten 10 % FI. 0,56 FI. 0,88 FI. 1,44 FI. 3,36 , Verdiensten 30 % FI. 0,26 Verdiensten 30 % FI. 0,43 Verdiensten 30 % Fl.1,00 i i FI. 1,14 FI. 1,87 FI. 4,36 1666
Assortiment uit de periode 1914-1922 op basis van archivalische bronnen Vanuit de archivalische bronnen; is het onderstaande overzicht verkregen van het _.?ssortiment zoals deze .. door Trumm-B~_r.gmans in de periode 1914-1922 werd gevoerd. • i ' !_Benaming~--- ! Model···---·-· _ __ .j ; ~na!!)ing _(Model _____ ___, i Ast>estos i ; Dooroker I Lang,_s_tee_l ___ ___, ! . Beweegbare _ : Crème Flamande i Dublin i Bekertje i Groote Hoorn i----·· ••... -·--·-···-..•...•... i.Klein.e_H~-·-····--·· ·J ~-------~'· Rechte Marseillaise .. ! i Kromme Marseillaise i 1 : Pottemanneke i i i ----- L •. ·--·-·---- ..! i f : Marmer r·----- : Doorrokers i Gewoone 17 1 Kleine 17 i Potjes ! -"·--------1 ,--------~'-K~~~------- 1 Bie 1 i Grote olatsteel -------+-! :c..:cc~ccs'""::=~-m-î-dd_e_n __ • ·······; : Gambier ! Jeannicos i Kleine ruit i ,__----------+------··---·-j ! Groote ruit ' 1. i Pottemanneke ! Lange : Sneldoorroker ; Gekleurde gezichten I Garibaldi i Bokkenkop 1 ! Neil~-·-- _ . ~-------~!_Vl_i~ .. o.~p_ne_u_s_ _., lAaP [ Spit~;,,rcl ; Haantje : Gesorteerde ! Anker ............ ······-······-··--····· __ lc-D_ru~iv_e._n_b_lad___ ._! l Ballon --------~f_R_ood __ e, p_ijp~----; : Groote ! heidebloempje ' . -----, 1 Handje ! Knots i Doorntje ' , Gewoone ··- ___ i_R_ech ___ te_o_f _st_o_m~p_e __ i ~-------~·_K_ro_m_k~~-----, i Platselen of Akener l i Mutzen ! Ha~!}_tjes i 1 ' lsabè"'·------':~M_CJZ~s.en Aaron i ,_i J_a_cob __ sk_o~p ____ +i __ ,,,. _____ ,,_._. __ ···-...... · : Portorico Î ! Sigarenpij_p ___ ___,i_Vi_1s _____ ~ i Sultan , .. sneldoorroker .. __ . 1 i , Waterzake{i.~pe_n __ ~! ____ ------1 i ~-------~'-------······' Tabel 4: assortiment op basis van archivalische gegevens. ; De bronnen die hieraan ten grondslag hebben gelegen zijn de prijscalculaties voor Wortelboer/Franssen, orderboeken die de periode 1914-1922 beslaan, correspondentieboeken, prijscalculaties per soort en niet in dit artikel opgenomen prijscalculaties voor Franssen en derden. 1667
Voor wat betreft de uitvoering konden de kleipijpen in ambré, bruingebrande, half porselein, delftsporselein, gevernist, marbré bruin, zwart, wit en geëmailleerd worden geleverd. Sigarenpijpen werden geleverd in de kleuren wit, rood en marbré. Doorrokers werden geleverd in wit, geel, groen, parel, porceleinen rand wit en gekleurd tip-top. Naast dit assortiment werden er door Trumm-Bergmans in deze periode ook Koekoeksfluiten in de vorm van een kleine haan, grote haan en hen geleverd. Tabakspijpen en pijpenvormen Een tweede insteek om het assortiment van Trumm-Bergmans te bepalen zijn de bekende vormen en de tabakspijpen die aan deze firma worden toegerekend. Bij de beschrijving van de bekende tabakspijpen en pijpenvormen wordt een onderscheidt gemaakt in de volgende categorieên: 1. Modellen met ronde ketel; 2. Modellen met spoor, hiel of decoratie als hiel/spoor; 3. Zijdecoratie modellen; 4. Figuur- en afbeeldingmodellen; 5. Sigaren- en sigarettenpijpjes; 6. Pijpaarden artikelen als koekoeksfluiten, beeldjes en spaarpotten; Achtereenvolgens zullen de pijpenvormen gevolgd door de tabakspijpen per categorie worden afgebeeld. De modellen met ronde. ketel en de modellen met spoor, hiel of decoratie als hiel/spoor zullen de hoofdmoot van de omzet van Trumm-Bergmans hebben gevormd. Van de pijpenvormen is één helft van de vorm afgebeeld. Pijpenvormen met ronde ketel 1668
0 • • • Afbeelding 4: Pijpenvormen voor pijpen met een ronde ketel 1669
0 - 0 - ~=:=D=I i ~Il ~ ~I il 111 11 'lJ.-..:==~=c::,~ \-~~-·-·"' ·-, '. . •···-·····~--·-•-·~·/' \l ~ ,, '"' "" = 'hts:, 3llrncmm::i•ë21:0 ::::r,n:" ::JJ1F------=!l•î 1670
~ ~ Q___J...'-----------r--...J-------"-----n Afbeelding ~~ 5: Tabakspijpen met een ronde ketel Vanuit een prijscalculatie uit het begin van de 20st8 eeuw kennen we de prijs per gros _'!9~pen met een ronde ketel: ! Marbé I Marbé i Halfporseleinen rand 1 [ 2januari 1916 '4 n ...c.o_ve"-m-"-"'be-"-'---r-'-19.cc2=-c0c__ _____ .,_: 1~3_a~p~n_·r_1-e9_18-'------ j Witte pijpen FI. 1,50 Witte pijpen FI. 2,80 ! Witte gewone pijpen FI. 1,60 : Verf/arbeidsloon ! Kolen ! Email i Verslijt oven ; i i i Arbeidsloon l i 1 Onkosten 10% l Verdienste 30% i i i [ Emballage, 2 dozen ! of kisten t Verpakking ! Vracht FI. 0,25 FI. 0,80 Kleuren FI. 0,20 , Email FI. 0, 10 : Emailleren/oven FI. 0,28 j Werkloon FI. 2,83 FI. 0,28 i Onkosten 20% FI. 3, 11 FI. 0,90 1 Verdienste 30% FI. 4,01 FI. 0, 15 Kistjes FI. 0, 10 Pakken FI. 0, 05 Vracht _FI. 4,31 -'- .. FI. 0,40 FI. 0,50 FI. 1,75 FI. 1,00 FI. 6,45 FI. 1,20 FI. 7,65 : Porselein l ; Emailleren Dopen en plakken : etiket Soppen werkloon Onkosten 10% FI. 2,30 Verdienste 30% FI. 9,95 FI. 0,30 j Emballage FI. 0,30 FI. 0,25 _ Fl._10,8O_,_ FI. 0,25 ! ! i FI. 0,90 1 FI. 0,20 FI. 0,20. ' FI. 3,15 i FI. 0,30 FI. 3,45 FL 1,05 FI. 4,50 FI. 0,60 1671
Modellen met spoor, hiel of decoratie als hiel/spoor n Jo'-. fo\ ~~~~~~~~;~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~-~~~~~~ a§§g;r,:....~o~§§~-lö'~§§§§~~~. ~~§\.1/~~3, Os=~~~~~o ~~~~~<Il ~~~X?a~o 3 ~~---~-GZ)~~ ~--~~-ra-~--~--- (;? ~ ~~~~~~~~~~~3 -(15\c ~ • ~~CJd=§ ~~.~~-·---~-&P~--- 1672
--- ... -- --·-~-------- • Afbeelding 6: Pijpenvormen voor pijpen met hiel, knop of spoor 1673
~ n r'\ ~=3~~~>- 0 \ ~ ~ Q ~ 1674 . . .· .· . :• . : : Q
~========:===:::::DD ~ S Z,\ 11,1 'I A e ::J Afbeelding 7: Tabakspijpen met hiel, knop of spoor Voor een indicatie van de gehanteerde prijzen geldt onderstaande calculatie voor gladde modellen met/zonder :iiel of spoor in_andere uitvoering_: _________ _ Portret per gros 1 Portret per gros l Portret no. 631 per 1917 i Januari 1918 i dozijn : 16-november 1919 Witten pijpen FI. 1,20 i Witten pijpen FI. 1,50 i Koppen FI. 0,65 Î Arbeidsloon FI. 0,25 Arbeidsloon FI. 0,28 ! Busjes FI. 0,10 I Email FI. 0,25 Email FI. 0,45 ! Monteren FI. 0,10 Prenljes FI. 0,75 Prenljes F1. 1,20 ! Spitsjes FI. 0,50 Verslijt oven FI. 0,50 Kolen/verslijt FI. 1,00 Doozen/verpakken Fl.0,10 Werkloon FI. 0,20 ! Kolen/verslijt oven FI. 0,50 Kolen/verslijt oven FI. 1,00 ! Arbeidsloon FI. 0, 125 , Arbeidsloon FI. 0,15 FI. 3,825 FI. 5,83 FI. 1,45 l Onkosten 10% FI. 0,38 Onkosten 10% FI. 0,58 Onkosten 50% FI. 0,70 i FI. 4,20 FI. 6,41 7 Verdienste 20% Fl. 0,80 Verdienste 20% FI. 1,92 FI. 8,33 Emballage/vracht FI. 0,50 FI. 5 00 FI. 883 FI. 2,15 ! 1675
Afbeelding 8: Pijpenvonnen met decoratie als hiel of spoor 1676
n ~~ _____ ,-,,.----,,,.;=~-------no Afbeelding 9: Tabakspijpen met decoratie als hiel of spoor In het volgende PKN nummer wordt een vervolg gegeven op de beschrijving van de bekende tabakspijpen uit het assortiment Trumm-Bergmans. Pijpencuriosa; het verhaal achter de pijp Piet Smiesing ([email protected]) Gelegenheidspijp Verzamelingen bevatten vaak stukken die niet direct verzameld worden om de uiterlijke schoonheid maar vooral om het verhaal dat aan zo een voorwerp vastkleeft. Zo bezit ik een pijp met een verhaal, die wel tot één van de lelijkste objecten van mijn verzameling behoort. Ik kocht de pijp, die is samengesteld uit afval (stort?) van een pijpenfabriek, in 1990 op het Waterlooplein in Amsterdam. Bij het bekijken van deze pijp kan ik het me moeilijk voorstellen dat een pijpenfabriek , die een naam heeft hoog te houden, zo een monsterlijk gedrocht op de markt brengt. Lees en overtuig u zelf. 1677
De kop is een dubbelwandig gegoten rondbodem en is een halfproduct (biscuit) dat normaal na de eerste keer bakken werd overdekt met glazuur om nog eens in de oven gebakken te worden. Deze laatste handeling is niet gebeurd. In de kop is een ruim 30 centimeter lange, licht gebogen steef van een gegoten fakpunt gekit, Met 19 oranje steelstukjes van miniatuurpijpjes werd het getal 100 gevormd, dat slordig op de achterkant van de kop vlekkerig is vastgelijmd. Op de steel is, mogelijk met viltstift, de nu geheel verbleekte tekst "ROLFF RUITERHUIS 1879-1979" aangebracht. Het mondstuk werd niet gelakt. Deze pijp werd dus in 1979 ter gelegenheid van het eeuwfeest van het Ruiterhuis amateuristisch in elkaar geprutst, waarna de firma de pijp aan klanten cadeau deed. Evenals de tekst op de steel van de pijp is het Ruiterhuis uit de Amsterdamse Vijzelstraat verdwenen. Dit wanproduct is gebleven en behoort tot de opmerkelijkste stukken in mijn verzameling. Een pijpenkop als boekenlegger Een andere bijzondere pijp kreeg ik op een uiterst curieuze manier in mijn bezit. In 1992 bezocht ik de verzamelaarsbeurs in de Utrechtse Veemarkthallen. Hier ontmoette ik een verzamelaar die bij een kraam naar rijwielplaatjes informeerde. Ik vertelde hem dat ik ooit uit een oude vuilnisbelt een rijwielplaatje, uit 1927, had opgegraven, die ik wel met hem wilde ruilen. Hij had voor mij een pijpje afkomstig van de heer Witteveen, die dit pijpje had gebruikt als boekenlegger. De heer A. Witteveen was conservator van de Pijpenkamer, Koffie- en Theekabinet van Do uwe Egberts. Toen ik in 197 4 trots mijn eerste, op een akker gevonden, pijpenkopjes aan hem liet zien, gaf hij mij met zijn enthousiasme de eerste impuls voor het verzamelen van pijpen. Het museum leende mij de eerste, toen nog schaarse, literatuur over de pijpenfabricage. Ook liet hij mij zien hoe je oude 1r eeuwse pijpenstelen kon gebruiken als boekenlegger. Deze boekenlegger bestaat uit een pijpenkopje met steelrest dat door middel van een dubbel zijden koord is verbonden met een dik stukje pijpensteel. Knoopjes en kraaltjes houden steeltje en pijpenkop aan de uiteinden van de draad zodat deze in een opengeslagen boek gelegd kon worden. Bij het dichtslaan van het boek bungelen kopje en steeltje ieder aan een kant buiten het boek. Het bewuste pijpenkopje is in het begin van de 17e eeuw vervaardigd en is, gezien de afgesneden, ongebotterde koprand, van Engelse makelij. Op de stoeploze hiel vinden we het merk, een ongekroonde roos ingedrukt (intaglio). In het midden van het draadje is een papiertje bevestigd met aan weerszijden een opschrift "Origineel pijpje uit de 17e eeuw/ Tabakscuriosa G.A. Brongers Jr". De heer Brongers was toen conservator van het Niemeyer Nederlands Tabacologisch museum, dat vanaf 1963 gehuisvest was in een fraai herenhuis aan de Amstel 57 te Amsterdam. Dit museum was het enige museum in Nederland waar gerookt mocht worden! Later verhuisde het museum naar Groningen. 1678