สานฝัน 60 ปี อาจารย์แหวว ผู้สานฝันคนไร้สัญชาติ

และพืน้ ท่ชี ายแดน บทรำ�ลกึ   51
รกั และเคารพอย่างสงู
นพ.ธวัชชยั ยง่ิ ทวีศักดิ์
ผูอ้ ำ�นวยการโรงพยาบาลทา่ สองยาง

เมื่อปี 2557 ผมได้พบอาจารย์แหววเป็นคร้ังแรก ในตอนน้ันอาจารย์
ขอนัดสัมภาษณ์ผมท่ีโรงพยาบาลแม่สอด เรื่องชาวบ้านท่ีมีปัญหาสถานะและ
สทิ ธใิ นพนื้ ทอ่ี �ำ เภอพบพระ แตผ่ มไดต้ อบปฏเิ สธไป เนอ่ื งจากผมเคยรว่ มประชมุ
เร่อื งนีก้ บั NGO หลาย ๆ องค์กร ในหลายครั้งแลว้ แต่ไม่พบทางออก และไม่มี
การแกไ้ ขปญั หาอยา่ งเปน็ รปู ธรรม ผมอย่ใู นพน้ื ทมี่ าเปน็ 10 ปี กย็ งั ไม่เหน็ ความ
เปลีย่ นแปลงใด ๆ เมื่ออาจารยท์ ราบว่าผมปฏเิ สธ อาจารย์จงึ ตอบกลบั มาว่าจะ
มาหาผมด้วยตนเองที่โรงพยาบาลพบพระ ด้วยความเกรงใจพ่ีตุ่ย (นายแพทย์
วรวิทย์ ตันติวัฒนทรัพย์) ซึ่งในตอนน้ันเป็นผู้คอยประสานเร่ืองนัดสัมภาษณ์
ผมจงึ ตอบตกลงและไปพบอาจารยท์ ีโ่ รงพยาบาลแมส่ อด

วนั ทพี่ บกัน อาจารยไ์ ด้เปลย่ี นความคดิ ของผมไปอยา่ งสน้ิ เชิง ก่อนหน้า
น้ี แม้ผมจะทราบดีว่าในพ้ืนท่ีอำ�เภอพบพระนั้นเต็มไปด้วยชาวบ้านที่ประสบ
ปัญหาสถานะและสิทธิ แต่ผมก็คิดอยู่เสมอว่าเป็นปัญหาท่ีผมไม่สามารถแก้ไข
ได้ เนอื่ งจากผมเองไมม่ คี วามรเู้ กยี่ วกบั เรอ่ื งดงั กลา่ วเลย อาจารยเ์ รม่ิ สรา้ งความ
เข้าใจกับผมโดยการให้ความรู้เร่ืองสถานะและสิทธิ แม้ไม่เคยรู้จักกันมาก่อน
แต่ด้วยท่าทีเอาจริงเอาจัง ทำ�ให้ผมเชื่อม่ันว่าหากมีปัญหาติดขัดอาจารย์คงไม่
ดาวปนโ์ลหอ่ลดยจผามกรทะงิ้ บไบว้ TหUลDCงั จโาดกยไนดา้พยอูดรคา่ มุยกดวับงอจนัาทจรา์ รย์ ผมกเ็ ชื่อมัน่ ว่าจะทำ�งานใหค้ วาม

52  60 ปี รศ.ดร.พันธทุ์ ิพย์ กาญจนะจติ รา สายสุนทร

ช่วยเหลือทางกฎหมายแก่ชาวบ้านได้ จึงเป็นท่ีมาของการตั้งคลินิกกฎหมาย
ในโรงพยาบาลพบพระ เพอื่ ใหค้ วามชว่ ยเหลอื ทางกฎหมายแกช่ าวบา้ นทม่ี ปี ญั หา
สถานะและสทิ ธิ

จากวันท่ีพบกันจนถึงวันน้ีอาจารย์ได้ทำ�อย่างท่ีผมได้ให้เชื่อมั่นในตัว
อาจารย์ต้ังแต่วันแรก พื้นท่ีอำ�เภอพบพระเคยเป็นพ้ืนที่ที่มีผู้ประสบปัญหา
สถานะและสิทธิอยู่มาก แต่ปัจจุบันเราสามารถให้ความเหลือทางกฎหมายแก่
ชาวบ้านเหล่านไี้ ด้ มบี างกรณที ีเ่ รามีปญั หา อาจารยก์ เ็ ข้ามาชว่ ยคิดหาทางออก
และลงมาเยย่ี มในพนื้ ทอ่ี ยเู่ สมอ สง่ิ เหลา่ นเ้ี ปน็ เครอ่ื งยนื ยนั วา่ อาจารยไ์ มเ่ คยทอด
ท้ิงพวกเรา อาจารย์ยังคงเป็นเหมือนกับวันแรก และเป็นเช่นนี้เร่ือยมาจนถึง
ปัจจบุ ัน

ส�ำ หรับผมอาจารย์แหววเปน็ เหมือนแม่คนหน่ึง อาจารยท์ ัง้ ดแุ ละอบอุ่น
ไปในตวั ผมมภี าระงานทจี่ ะตอ้ งตรวจคนไขม้ ากบางครง้ั กข็ เ้ี กยี จไปบา้ ง อาจารย์
ก็จะคอยดุ คอยปราม คอยดึงให้กลับมาเอาใจใส่งานให้ความช่วยเหลือทาง
กฎหมายด้วย แม้งานการรักษาพยาบาลจะเป็นงานที่ช่วยชาวบ้านอยู่แล้ว แต่
งานทางกฎหมายก็เป็นงานช่วยเหลือชาวบ้านเช่นกัน ผมจึงเช่ือว่าเป็นส่ิงท่ีจะ
ตอ้ งท�ำ เพราะเปน็ งานทีเ่ กิดประโยชน์ ทุกครั้งทอ่ี าจารยด์ ุผมจงึ กลับมาเอาใสใ่ จ
และจรงิ จงั กบั งานกฎหมายมากขึน้

ผมขอขอบพระคณุ อาจารยท์ ใ่ี หค้ วามรู้ คอยชว่ ยเหลอื และเปน็ ทป่ี รกึ ษา
ใหผ้ มเสมอมา ผมอยากใหอ้ าจารยว์ างใจเรอ่ื งงานในพนื้ ทอ่ี �ำ เภอพบพระ ตอนน้ี
เดก็ เกดิ ใหมไ่ มม่ ใี ครไรร้ ฐั แลว้ เดก็ ทเ่ี กดิ กอ่ นมคี ลนิ กิ กฎหมายพบพระ เจา้ หนา้ ที่
คลนิ กิ กฎหมายก็ไดพ้ ยายามตามไปใหค้ วามช่วยเหลือ กรณที ่ียืน่ คำ�ร้องไปแล้ว
กค็ อยติดตามอยูเ่ สมอ งานในพนื้ ท่เี ปน็ ไปอย่างมีประสิทธิภาพมาก

ดาวนโ์ หลดจากระบบ TUDC โดย นายอรา่ ม ดวงจันทร์

บทรำ�ลกึ   53
สุดท้ายนี้ผมขอให้อาจารย์ดูรักษาสุขภาพ ผมเป็นห่วงอาจารย์เร่ือง
สุขภาพมาก โดยเฉพาะเร่ืองการรับประทานของหวาน ผมอยากให้อาจารย์
มสี ขุ ภาพแขง็ แรง อาจารยจ์ ะไดม้ ีก�ำ ลงั แวะมาเยยี่ มพวกเราในพนื้ ท่อี ีกนาน ๆ

นพ.ศักด์บิ ัญชา สมชยั มงคล
ผอู้ ำ�นวยการโรงพยาบาลพบพระ

ดาวนโ์ หลดจากระบบ TUDC โดย นายอร่าม ดวงจันทร์

54  60 ปี รศ.ดร.พันธ์ุทพิ ย์ กาญจนะจิตรา สายสุนทร

บทรำ�ลึกอาจารย์แหวว



รู้จักอาจารย์แหววตอนเรียนวิชากฎหมายระหว่างประเทศแผนกคดี
บุคคลชั้นปริญญาตรีในปี 2548 ท่ีคณะนิติศาสตร์ มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์
ตอนนน้ั พวกเราเรยี นชนั้ ปที ี่ 4 ทท่ี า่ พระจนั ทร์ เพอ่ื นกลมุ่ ผมและตวั ผมเองตง้ั ใจ
เลอื ก Section ของอาจารยเ์ พราะรนุ่ พเี่ ลา่ กนั วา่ อาจารยส์ อนสงิ่ ทเี่ กดิ ขนึ้ ในโลก
ของความเป็นจริง และเหนือส่ิงอืน่ ใดพวกเราสนใจท่จี ะสงั เกตวิธกี ารท่อี าจารย์
ใชใ้ นการชว่ ยเหลอื ประชาชน หลงั จากผมจบการศกึ ษาระดบั ปรญิ ญาตรี ผมกไ็ ด้
เจอกับอาจารย์แหววอีกคร้ังท่ีคณะนิติศาสตร์ มหาวิทยาลัยกรุงเทพ แต่ใน
ฐานะอาจารย์สัมมนาท่ีน่ัน และพอสอบบรรจุเป็นอาจารย์ท่ีคณะนิติศาสตร์
มหาวิทยาลัยธรรมศาสตรไ์ ด้ ก็ชว่ ยอาจารยแ์ หววสอนในฐานะอาจารย์สัมมนา
อีกครั้ง ก่อนที่ผมจะได้ทุนรัฐบาลเยอรมัน (DAAD) ไปเรียนต่อด้านกฎหมาย
ระหว่างประเทศแผนกคดีบุคคลท่เี ยอรมนั

จากการท่ีได้ร่วมงานกับอาจารย์สิ่งท่ีอาจารย์มักสอนพวกเราเสมอก็คือ
ความรับผดิ ชอบตอ่ สังคม การปรับใชก้ ฎหมายในทางท่ีจะชว่ ยเหลอื ประชาชน
และการเลือกประเด็นกฎหมายมาสอนนักศึกษาในเร่ืองที่นักศึกษาจะนำ�ไปใช้
งานไดจ้ รงิ ซง่ึ อย่างหลังน้ีผมชอบมากท่ีสดุ และก็ได้น�ำ ไปประยกุ ตใ์ ชจ้ ริงในการ
เรียนการสอนในรูปแบบของผมเอง แม้วา่ แนวทางอาจจะแตกต่างกัน แตแ่ ก่น
และเจตนารมณ์ในการสอนหนังสือของอาจารย์แหววและผมไม่น่าท่ีจะต่างกัน
ดาวเนทโ์ หา่ ลไรดจนากอรกะจบาบกTกUาDรCสอโดนยในนาหยอ้อรง่าเมรยี ดนวงกจันาทรรพ์ ฒั นาแนวทางในการประกอบวชิ าชพี

บทรำ�ลึก  55

นักกฎหมายของผม ก็ได้รับแรงบันดาลใจอย่างมากจากอาจารย์เช่นเดียวกัน
ที่ว่า นักวิชาการทางด้านนิติศาสตร์ไม่ควรหมกตัวเองอยู่แต่ในห้องสมุดหรือ
มหาวทิ ยาลัย หากควรทจ่ี ะหาโอกาสทำ�งานในทางปฏบิ ัติ ตราบเท่าท่รี ะเบียบ
กฎเกณฑ์จะเปิดช่องให้เราทำ�ได้ ผมคิดว่าอาจารย์แหววอาจจะไม่ทราบว่า
แนวทางท่ีอาจารย์ทำ�ให้ผมดู ได้กลายเป็นแนวทางที่ผมใช้ในการทำ�งานจริง
และการจัดสรรเวลาระหว่างการทำ�งานเพื่อมหาวิทยาลัยและการให้บริการ
ประชาชน

อย่างไรก็ตาม ผมกล้าท้าว่า ในบรรดาอาจารย์สัมมนาและบรรดา
ผชู้ ่วยของอาจารย์ ผมเปน็ คนท่ีดื้อ ซนทส่ี ดุ และทำ�ให้อาจารย์ปวดหวั บอ่ ยที่สดุ
มากท่ีสุดคนหนึง่ โดยเฉพาะอยา่ งย่งิ ตอนทีเ่ รายังเด็กไม่ประสีประสา 555+ แต่
ในความด้ือ ความซน และความไม่กลัวที่จะท้าทาย ผมคิดว่าผมก็รักอาจารย์
แหววไมแ่ พ้ใครท้ังหมดเลย ดังทผี่ มอยากจะกลา่ วจากใจจรงิ วา่ “อาจารยแ์ หวว
เปน็ อาจารยใ์ นประเทศไทยทา่ นหนง่ึ ทเี่ ปน็ ตน้ แบบอนั ทรงอทิ ธพิ ลในการ design
ชวี ติ นักวชิ าการของผมมากทส่ี ดุ คนหนงึ่ ”

รกั เสมอครบั
อาจารย์โจ้ (อัครวฒั น์ เลาวัณย์ศริ )ิ

คณะนิติศาสตร์ มธ.
30 พ.ค. 2562

ดาวนโ์ หลดจากระบบ TUDC โดย นายอรา่ ม ดวงจนั ทร์

56  60 ปี รศ.ดร.พนั ธุท์ พิ ย์ กาญจนะจติ รา สายสนุ ทร

อาจารย์แหววของข้าพเจา้ ...


เชอื่ วา่ ทกุ ทา่ นทม่ี โี อกาสไดเ้ รยี นวชิ ากฎหมายระหวา่ งประเทศแผนกคดี
บุคคลกับ รองศาสตราจารย์ ดร. พันธุ์ทิพย์ กาญจนจิตรา สายสุนทร หรือ
อาจารย์แหวว คงจะคุ้นเคยกบั คำ�ว่า “จดุ เกาะเกย่ี ว” “สัญชาต”ิ “คนไรร้ ฐั
ไร้สัญชาติ” เพราะเป็นถ้อยคำ�สำ�คัญท่ีอาจารย์แหววใช้ส่ือสารกับนักศึกษาใน
ช้ันเรียนเป็นอยา่ งมาก แต่ถา้ สำ�หรับกลุ่มนกั ศกึ ษาทท่ี ำ�วิทยานพิ นธ์กับอาจารย์
แลว้ นัน้ คงจะคุ้นเคยกับถอ้ ยค�ำ เหลา่ นม้ี ากกวา่ เชน่ “โจทย์วิจยั คืออะไรคะ”
“เรามกี ้อนความคดิ ท่ีเป็น Basic Concept อยกู่ ่ีกอ้ นคะ” “มันต้องเปน็ งาน
วิจยั ท่ีกินไดค้ ่ะ” ไปจนถึงประโยคทวี่ ่า “อาจารย์วา่ มนั ยงั ไมใ่ ชค่ ่ะ...” หรือใน
ปัจจุบันอาจจะเป็น “ขอสามคำ�สำ�หรับงานวันน้ีค่ะ” แต่สำ�หรับผู้เขียนแล้ว
ผมคุ้นเคยกบั ค�ำ นีม้ ากทเี ดียว “อาจารย์จะเป็นทพั หลังแล้วนะคะ!”

การที่อาจารย์แหววรับเป็นท่ีปรึกษาวิทยานิพนธ์ให้กับผู้เขียน จึงทำ�ให้
ผู้เขียนได้ใกล้ชิด และได้ทำ�งานร่วมกับอาจารย์แหววมาโดยตลอด โดยเฉพาะ
อย่างย่ิงในช่วงที่อาจารย์แหววเร่ิมจะเปล่ียนตัวเองจากทัพหน้านำ�ทีมลูกศิษย์
ออกไปจัดการกบั ความอยตุ ิธรรมตา่ ง ๆที่เกดิ ข้นึ ในสงั คม มาเป็นทพั หลงั ท่คี อย
สร้างและผลักดันนโยบาย สร้างยุทธศาสตร์ และช้ีแนะ แนะนำ�คนทำ�งานให้
เข้าใจในปญั หา เพอื่ นำ�ไปสูท่ างออกท่ดี ีท่ีสุดใหก้ ับคนทำ�งานรว่ มกันกบั เจ้าของ
ปัญหา จึงเป็นท่มี าของการเกิดทัพหลงั อยา่ งอาจารย์แหวว

ดาวน์โหลดจากระบบ TUDC โดย นายอร่าม ดวงจนั ทร์

บทรำ�ลึก  57

คร้ังหนึ่งเม่ือเกือบ 10 ปีที่แล้ว ภายหลังจากงานสัมมนา ผู้เขียนได้มี
โอกาสไดน้ ง่ั อยใู่ นวงเสวนาเพอื่ หารอื ทบทวนขอ้ ผดิ พลาดทเ่ี กดิ ขน้ึ ในงานสมั มนา
ดังกล่าว ซึ่งอาจารย์แหววได้ส่งต่อแนวคิดสำ�คัญเร่ืองหนึ่ง อันเกี่ยวกับการนำ�
เสนอถึงแนวคิดของตนเองเพ่ือให้เกิดการรับรู้ในวงกว้าง ความน่าสนใจของ
การพูดในคร้ังนั้นคือ อาจารย์แหววไม่ได้มีบทพูดที่ได้เตรียมไว้ล่วงหน้า แต่
อาจารย์กลับสามารถสร้างแนวคิด หรือกรั่นแนวคิด ออกมาเป็นหลักการได้
อยา่ งนา่ สนใจ โดยกลา่ วถงึ การน�ำ เสนอถงึ แนวคดิ ของตนเองเพอ่ื ใหผ้ อู้ น่ื “รบั ร”ู้
และ “ยอมรับ” หรือ “เขา้ ใจ” ไปจนถึง “คล้อยตาม” แนวคดิ ของตน ภายใต้
แนวทางสำ�คญั 2 ประการ

1. สรา้ งโจทย์รว่ มกนั ใหส้ ำ�เรจ็

การใหบ้ คุ คลอน่ื รบั ทราบหรอื เขา้ ใจในแนวคดิ ทผี่ เู้ สนอตอ้ งการน�ำ เสนอ
การสร้างโจทย์รว่ มกันเพ่ือให้ชัดเจนท้งั สองฝา่ ยจงึ เปน็ สิ่งท่จี �ำ เป็น ซ่งึ วธิ ีการนั้น
อาจกระทำ�ได้หลายวิธี เช่น ส่งจดหมายหรืออีเมล์แจ้งไปยังบุคคลเหล่าน้ันใน
เบอ้ื งแรกกอ่ น เพอื่ บอกเหตผุ ลรวมถงึ ชแ้ี จงแนวคดิ และความตอ้ งการของผเู้ สนอ
ทีม่ ตี อ่ บุคคลนั้น ๆ หลังจากน้นั จึงโทรศพั ท์หรือเข้าพดู คยุ หารือ เพือ่ ช้แี จงและ
ยืนยันถึงแนวคิดของผู้เสนออีกคร้ังหนึ่ง เพ่ือป้องกันปัญหาความเข้าใจที่อาจ
คลาดเคลอื่ นจากการสอ่ื สารในครงั้ แรก และอกี สง่ิ หนงึ่ ทขี่ าดไมไ่ ดก้ ค็ อื “การสง่
สินค้าตัวอย่าง” ไปยังบุคคลดังกล่าว เพ่ือให้เข้าใจและเห็นคล้อยตามในแนว
ความคดิ ของผูเ้ สนอ

2. วเิ คราะห์โจทย์ร่วมกนั ให้ส�ำ เร็จ

ดาวนโ์ หลดจาผกนู้ระ�ำ บเสบนTอUแDCนวโดคยดิ นาจยะอตร่า้อมงเดขว้างจในัจทโจร์ทย์ใหไ้ ดอ้ ย่างถ่องแท้ เพอื่ ให้แนวคดิ

58  60 ปี รศ.ดร.พันธทุ์ พิ ย์ กาญจนะจิตรา สายสุนทร

ดงั กลา่ วสมั ฤทธผิ ล โดยอาศยั ความเขา้ ใจทตี่ รงกนั ระหวา่ งผนู้ �ำ เสนอและบคุ คล
อ่ืน ๆ เพ่ือนำ�ไปสู่การสร้างความรับรู้และความเข้าใจในแนวคิดของผู้นำ�เสนอ
ในวงทก่ี วา้ งออกไป โดยอาศยั บคุ คลเหลา่ นน้ั เปน็ ผเู้ ผยแพรแ่ นวคดิ ดงั กลา่ วออก
ไป หรือการสร้างเครือข่ายในการเผยแพร่แนวความคิดของผู้นำ�เสนอออกไป
ไปจนถงึ สรา้ งบคุ คลตน้ แบบในการแกไ้ ขปญั หาภายใตแ้ นวทางแกไ้ ขปญั หาตาม
แนวความคิดของผู้น�ำ เสนอเอง

การส่งผ่านแนวคิดของทัพหน้ามาสู่ทัพหลังของอาจารย์แหวว จึงเป็น
การส่งไม้ต่อทั้งในเชิงแนวคิด ทฤษฎี วิธีการ และหลักการมากมาย เพ่ือให้
สามารถปฏิบัติงานใด ๆก็ตามได้สัมฤทธิผล บนฐานของตนเองและสังคมไป
พรอ้ มกนั เหมอื นทท่ี พั หลงั แบบอาจารยแ์ หววคอยพดู อยเู่ สมอวา่ “มนั ตอ้ งเปน็
งานวจิ ัยทีก่ ินได้คะ่ ”

แต่ในท้ายที่สุดแล้ว ไม่ว่าจะเป็นคำ�ว่า “จุดเกาะเกี่ยว” “คนไร้รัฐไร้
สัญชาต”ิ “โจทย์วจิ ัย” “งานวจิ ยั ทีก่ ินได”้ ไปจนถงึ การเป็นทพั หลังในการ
ทำ�งาน ความสำ�คญั ไมไ่ ด้อยทู่ ถ่ี ้อยค�ำ หรอื สง่ิ ที่อาจารยแ์ หวว ได้กลา่ วไดส้ ื่อออก
มา ความสำ�คัญปรากฏชัดในรูปของการสรา้ งหลักคดิ หรือการสร้างแนวคดิ พื้น
ฐานที่สำ�คัญให้กับนักกฎหมายทุกท่าน โดยเฉพาะนักกฎหมายท่ีกำ�ลังจะก้าว
ออกจากรวั้ ของมหาวทิ ยาลยั อนั กลา่ วไดว้ า่ เปน็ วถิ ที างของการสรา้ งนกั กฎหมาย
ใหม้ ที ง้ั หลกั การในเชงิ วิชาการและหลกั คดิ ในเชิงวชิ าชีพไปพรอ้ มกนั

ดาวนโ์ หลดจากระบบ TUDC โดย นายอรา่ ม ดวงจนั ทร์ ดว้ ยความเคารพอย่างสูง
ปรากรณ์ สริ พิ รโอภาส
30 พฤษภาคม 2562

บทรำ�ลึก  59

…รำ�ลึกในคณุ งามและความดี…



รองศาสตราจารย์ ดร. พันธุ์ทพิ ย์ กาญจนะจิตรา สายสนุ ทร หรือทร่ี ู้จัก
ในแวดวงวิชาการและในกลมุ่ ของลกู ศษิ ยว์ ่าอาจารย์แหวว ขา้ พเจา้ เปน็ หน่งึ ใน
ลกู ศษิ ยข์ องทา่ นอาจารยแ์ หววซงึ่ ไดม้ โี อกาสเรยี นหนงั สอื กบั ทา่ นในวชิ ากฎหมาย
ระหว่างประเทศ แผนกคดีบุคคล ตอนท่ีกำ�ลังศึกษาอยู่ในชั้นปีที่ 3 คณะ
นิติศาสตร์ มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์ ท่าพระจันทร์ ข้าพเจ้าจำ�ได้ว่าชั่วโมง
บรรยายของท่านอาจารย์มักจะมีนักศึกษาเข้ามาน่ังเรียนกันอยู่จนเต็มห้อง
ซึ่งตอนน้ันพวกเราน่ังเรียนกันท่ีห้อง LT.1 (ห้องจี๊ด เศรษฐบุตร ในปัจจุบัน)
ระบบการเรียนการสอนของคณะนิติศาสตร์ มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์น้ันเป็น
ระบบทไ่ี มม่ กี ารเชค็ ชอื่ นกั ศกึ ษาในชน้ั เรยี น ดงั นน้ั ในแตล่ ะวชิ าและในแตล่ ะคาบ
เรียนจึงมีจำ�นวนนักศึกษามากน้อยแตกต่างกันไป ทั้งน้ีแล้วแต่ความสมัครใจ
ความสนใจของนกั ศึกษา และความนา่ สนใจในเนอ้ื หาวชิ านั้น ๆ

วิชากฎหมายระหว่างประเทศ แผนกคดีบุคคลน้ันนับได้ว่าเป็นหนึ่งใน
กฎหมายท่ีมีเนื้อหาน่าสนใจและเป็นประโยชน์ทั้งต่อบุคคลในแวดวงกฎหมาย
และบคุ คลทวั่ ไปเปน็ อยา่ งยง่ิ ประกอบกบั วธิ กี ารสอนหรอื การบรรยายของทา่ น
อาจารย์แหววก็ดึงดูดความสนใจของนักศึกษาซ่ึงเป็นผู้ฟังเป็นอย่างมาก จำ�ได้
ว่าในสมัยที่ข้าพเจ้ายังเป็นนักศึกษาท่านอาจารย์แหววได้น�ำ เอาเทคโนโลยีทาง
ดาวดน์โ้าหนลโดปจารกแรกะรบมบคTอUมDCพิวโดเตยอนราย์เขอรา้ า่มมาดใชวงเ้ จปัน็นทสร์่วนหน่ึงของสอ่ื การสอน มีการนำ�เอา

60  60 ปี รศ.ดร.พันธ์ุทพิ ย์ กาญจนะจติ รา สายสุนทร

โปรแกรม powerpoint มาใชป้ ระกอบในการบรรยาย ซึ่งเมื่อย่ีสิบกว่าปีกอ่ น
นบั ไดว้ า่ เปน็ สอื่ การสอนทที่ นั สมยั มาก เนอ่ื งจากในยคุ นนั้ มกี ารน�ำ powerpoint
มาใช้ประกอบการเรียนการสอนไม่มากนัก ท่านใช้โปรแกรมคอมพิวเตอร์
ดงั กลา่ วในชัว่ โมงบรรยาย ซงึ่ ชว่ ยดงึ นกั ศึกษาให้หนั มาสนใจในเนือ้ หาวชิ าและ
ตั้งใจฟังท่านบรรยาย โปรแกรมประกอบไปด้วยข้อความ ภาพ และเสียง จึง
เปน็ การนง่ั ฟงั บรรยายทต่ี น่ื ตาตน่ื ใจเพราะมที งั้ ภาพและเสยี งประกอบอยตู่ ลอด
เวลา บรรยากาศการเรียนการสอนในวิชานี้จึงแตกต่างจากการฟังบรรยายใน
รายวิชาอนื่ ๆ มากพอสมควร นับได้ว่าท่านอาจารยแ์ หววเปน็ หน่ึงในผ้นู ำ�และ
มคี วามกา้ วหนา้ ในการน�ำ เทคโนโลยสี ารสนเทศมาใชป้ ระกอบการเรยี นการสอน
เปน็ อย่างย่งิ

ท่านอาจารย์แหววมีความวิริยะอุตสาหะและทุ่มเทให้กับการเรียน
การสอนในชั้นเรียนของนักศึกษามาอย่างต่อเน่ืองเป็นระยะเวลาหลายสิบปี
ท่านอาจารย์ได้เสียสละเวลาและทุ่มเทการสอนให้กับนักศึกษาในทุกศูนย์
การศึกษาอย่างเต็มที่ ไม่ว่าจะเป็นท่าพระจันทร์และศูนย์รังสิต ที่ตั้งอยู่ใน
กรุงเทพมหานคร รวมทงั้ ทศ่ี นู ยล์ ำ�ปาง ซ่งึ ต้ังอยู่ตา่ งจังหวดั และใชเ้ วลาเดินทาง
หลายชว่ั โมง คณุ ความดแี ละความทมุ่ เทตลอดชวี ติ ราชการของทา่ นตอ่ การเรยี น
การสอน ตลอดจนการเป็นแบบอยา่ งที่ดใี หก้ บั นักศกึ ษา จงึ ทำ�ให้ทา่ นอาจารย์
แหววไดร้ บั การยกยอ่ งเปน็ ครดู เี ดน่ สาขาสงั คมศาสตร์ มหาวทิ ยาลยั ธรรมศาสตร์
ประจำ�ปีการศึกษา 2560 ตามมติของสภามหาวิทยาลัย ครั้งท่ี 4/2561 เม่ือ
วันที่ 30 เมษายน 2561 นับได้ว่าท่านอาจารย์แหววเป็นบุคคลท่ีมีความ
เหมาะสมทุกประการท่ีได้รับการยกย่องในคร้ังนี้และถือเป็นหน่ึงในบุคคล
ตน้ แบบในความเป็นครทู ี่ดสี �ำ หรบั ขา้ พเจ้าเช่นกัน
ดาวนโ์ หลดจาเกนรือ้ ะบหบาใTนUกDาCรโบดรยรนยาายยอรขา่ อมงดทว่างจนนั อทารจ์ ารย์แหววนั้นจะแตกต่างกบั รายวิชา

บทรำ�ลึก  61

อ่ืนอยู่บ้าง เนื่องจากท่านจะนำ�ข้อเท็จจริงหรือข้อมูลที่เกิดขึ้นจริงจากการลง
พ้ืนท่ีของท่านในการให้คำ�ปรึกษาและความช่วยเหลือแก่ประชาชนมาเป็นส่วน
หนงึ่ ของการบรรยายด้วย ทา่ นอาจารยแ์ หววจงึ มิใช่เปน็ เพียงครูท่ีเป็นท่ีเคารพ
นับถือของนักศึกษาท่ีน่ังเรียนอยู่ในมหาวิทยาลัยเท่าน้ัน แต่ท่านยังเป็นที่รู้จัก
และเป็นที่ยอมรับโดยทั่วไปในวงกว้างของสังคมในฐานะท่ีเป็นนักวิชาการท่ีมี
ความเชย่ี วชาญทางดา้ นกฎหมายเกย่ี วกบั สญั ชาตแิ ละสถานะของบคุ คลอกี ดว้ ย
ความรทู้ ที่ า่ นน�ำ มาใชส้ อนนกั ศกึ ษานนั้ เปน็ สง่ิ ทเ่ี กดิ ขน้ึ จรงิ และเปน็ ปญั หาสงั คม
ทห่ี ลายภาคสว่ นตระหนักและร่วมกนั หาทางแกไ้ ข

ครั้งหนึ่งข้าพเจ้าได้มีโอกาสติดตามท่านอาจารย์แหววพร้อมด้วยคณะ
เพ่ือไปลงพ้ืนที่รับทราบปัญหาและหาทางแก้ไขให้แก่บุคคลที่มีปัญหาสัญชาติ
และสถานะในทางกฎหมายซงึ่ อาศยั อย่บู รเิ วณพืน้ ที่จังหวดั ตาก ในอำ�เภอทต่ี ดิ
กบั ชายแดนทางตอนเหนอื ของประเทศไทย การเปน็ บคุ คลทมี่ ปี ญั หาสถานะทาง
กฎหมาย รวมถึงการเป็นบุคคลไร้สัญชาตินั้นทำ�ให้บุคคลกลุ่มน้ีกลายเป็นผู้ท่ี
ขาดไร้ซ่ึงสิทธิและสวสั ดกิ ารต่าง ๆ ที่รัฐบาลได้จัดไวใ้ หส้ ำ�หรับผ้ทู ีม่ ีสัญชาตไิ ทย
เชน่ ขาดไรซ้ งึ่ สทิ ธใิ นการเขา้ ถงึ การศกึ ษา ขาดไรซ้ งึ่ สทิ ธใิ นการเขา้ ถงึ บรกิ ารทาง
ด้านสุขภาพและสาธารณสุข เป็นต้น จากการลงพื้นท่ีในครั้งนั้นทำ�ให้ข้าพเจ้า
ได้รู้จัก สัมผัส และรับรู้ถึงความตั้งใจและปณิธานอันแรงกล้าของท่าน ท่าน
อาจารย์แหววเป็นบุคคลที่มีความเมตตาต่อเพื่อนมนุษย์อย่างแท้จริง เพราะ
สิ่งที่อาจารย์ทำ�น้ันเป็นการให้เปล่า ไม่มีเงินเดือน ไม่ได้รับค่าตอบแทนอะไร
มากมาย มีเพียงเงินบริจาคและเงินสนับสนุนในการดำ�เนินโครงการเท่าน้ัน
ถา้ เทียบกับสิ่งทีท่ ่านต้องทุม่ เททั้งเวลา แรงกาย แรงใจ และสติปัญญาแล้ว นับ
ได้ว่าท่านเป็นผู้ท่ีมีความเสียสละ วิริยะ อดทนอดกล้ัน และมีเมตตาธรรมต่อ
ดาวเนพ์โห่ือลนดมจานกษุระยบอ์ บยTา่ UงDแCท้จโดรยงิ นายอรา่ ม ดวงจนั ทร์

62  60 ปี รศ.ดร.พนั ธ์ทุ พิ ย์ กาญจนะจิตรา สายสนุ ทร
ผลงานและคุณความดีที่ท่านได้ให้ความช่วยเหลือทางด้านกฎหมายแก่

เพื่อนมนุษย์ที่ได้รับความเดือดร้อนน้ี ตลอดจนการสร้างความเปลี่ยนแปลงใน
วงการกฎหมายไทยหลายประการโดยเฉพาะท่ีเกี่ยวข้องกับกฎหมายว่าด้วย
สถานะของบุคคลและการได้มาซ่ึงสญั ชาติตลอดระยะเวลาหลายสบิ ปที ่ผี า่ นมา
ทำ�ให้ท่านได้รับการยกย่องเป็นนักกฎหมายท่ีมีทั้งความรู้ในทางหลักวิชาการ
และความเชี่ยวชาญในทางปฏิบัติเป็นอย่างยิ่ง อีกท้ังยังได้รับรางวัลเกียรติยศ
“ผู้อุทิศตนเพื่อสิทธิมนุษยชน” เป็นกรณีพิเศษเนื่องในวันสิทธิมนุษยชน เม่ือ
วันที่ 14 ธันวาคม พ.ศ. 2552 โดยคณะกรรมการสิทธมิ นษุ ยชนแหง่ ชาตอิ กี ด้วย

สำ�หรับข้าพเจ้าซึ่งมีโอกาสได้พบและพูดคุยกับท่านอาจารย์แหววท้ังที่
กรงุ เทพมหานครและทจี่ งั หวดั ล�ำ ปาง ทกุ ครงั้ ทพ่ี บกนั ทา่ นมกั จะไตถ่ ามสารทกุ ข์
สุขดิบ ความเป็นอยู่ และให้เวลาในการซักถามพูดคุยกันอยู่เสมอ นอกจากนี้
ท่านยังให้กำ�ลังใจและมอบความรัก ความปรารถนาดีให้แก่ข้าพเจ้าและ
ครอบครวั ในยามที่ข้าพเจ้ามีความทุกข์ใจ ข้าพเจา้ รูส้ กึ ซาบซงึ้ ในความมีน้ําใจที่
ท่านอาจารย์มอบให้เสมอ อีกท้ังยังรู้สึกประทับใจในอัธยาศัยไมตรที ท่ี ่านกรุณา
ต่อข้าพเจา้ อีกด้วย

ในคราวท่ที ่านอายุครบรอบ 60 ปี ใน พ.ศ. 2562 นี้ ข้าพเจ้าจงึ ขอกราบ
ขอบพระคณุ ทา่ นอาจารยแ์ หววและขอสดดุ ใี นคณุ ความดแี ละความทมุ่ เททท่ี า่ น
ได้กระทำ�ตลอดอายุราชการและการทำ�งานที่ผ่านมาผ่านบทความรำ�ลึกช้ินน้ี
และขอใหส้ ง่ิ ดี ๆ ทีท่ ่านได้ทมุ่ เทแรงกาย แรงใจท�ำ เพอ่ื สังคมและประเทศชาติ
ตลอดจนโครงการอนั มปี ระโยชนท์ ที่ า่ นไดร้ เิ รม่ิ กระท�ำ ไวใ้ หม้ คี วามเจรญิ งอกงาม
สมดง่ั ความตง้ั ใจ อกี ทง้ั ขอใหม้ ผี สู้ บื สานอดุ มการณแ์ ละปณธิ านของทา่ นสบื เนอ่ื ง
ตลอดไป
ดาวน์โหลดจากระบบ TUDC โดย นายอร่าม ดวงจันทร์ ผศ.ดร. นิรมัย พิศแข มน่ั จิตร

บทร�ำ ลึก  63

อาจารย์แหวว
ครกู ฎหมายระหว่างประเทศสายปฏิบัติ



ผูช้ ว่ ยศาสตราจารย์ ดร. ดวงเดน่ นาคสหี ราช1

“หลักพ้ืนฐานของเร่ืองน้ีก็คือว่า ถ้ามนุษย์เกิดในประเทศไหน…
ประเทศนั้นตอ้ งบันทึกคนน้นั

เพราะฉะน้นั วันนใี้ นสว่ นของกฎหมายมันไมม่ อี ะไรทีต่ อ้ งแกไ้ ขมาก
…เหลือแคท่ ำ�อย่างไรใหค้ นไมร่ ไู้ ด้รู้ …คนท่ีมีอคติเขาเลกิ ใชอ้ คติ”2

(บทสมั ภาษณ์ตอนหนงึ่ ของอาจารย์แหววกับกรงุ เทพธรุ กิจ 18 สงิ หาคม 2558)

ในวงการนักกฎหมายและภาคประชาสังคม ถ้ากล่าวถึงเรื่องกฎหมาย
ระหว่างประเทศแผนกคดีบุคคล โดยเฉพาะเร่ือง “คนไร้รัฐ คนไร้สัญชาติ”
การผลักดันกฎหมายหมายไทยเกี่ยวกับการรับรองและแก้ปัญหาสถานะทาง
กฎหมายของบุคคลให้เกิดขึ้นอยู่เป็นรูปธรรม จะเป็นใครไปเสียมิได้ หากมิใช่
“รองศาสตราจารย์ ดร. พนั ธทุ์ พิ ย์ กาญจนะจติ รา สายสนุ ทร” อาจารยป์ ระจ�ำ

1 ผู้ช่วยศาสตราจารย์ ประจำ�ภาควิชากฎหมายมหาชน คณะนิติศาสตร์ มหาวิทยาลัย
มหาสารคาม
2 กรุงเทพธรุ กจิ . นกั กฎหมายสายปฏิบัติ ‘พนั ธุ์ทิพย์ กาญจนะจิตรา สายสนุ ทร’, from
ดาวhนtโ์ tหpลsด:/จ/าwกwระwบ.bบanTUgkDoCkbโiดzยneนwายs.อcรo่าmม/ดnวeงwจsัน/ทdรe์tail/661478 (Retrieved on July31, 2019)

64  60 ปี รศ.ดร.พันธุ์ทพิ ย์ กาญจนะจิตรา สายสนุ ทร

ภาควิชากฎหมายระหว่างประเทศ คณะนิติศาสตร์ มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์
หรือลูกศิษย์ทุกคนเรียกจนติดปากว่า “อาจารย์แหวว” อาจารย์แหววมี
ความเชี่ยวชาญมากความสามารถด้านกฎหมายระหว่างประเทศหลายสาขา
เช่น กฎหมายระหว่างประเทศแผนกคดีบุคคล กฎหมายระหว่างประเทศ
แผนกเมือง สิทธิมนุษยชน กฎหมายเศรษฐกิจระหว่างประเทศ นิติปรัชญา
และกฎหมายเกยี่ วกบั นวตั กรรม เปน็ ตน้ จงึ ท�ำ ใหอ้ าจารยแ์ หววมโี อกาสถา่ ยทอด
ภมู คิ วามรทู้ ท่ี า่ นสงั่ สมมาตลอดหลายสบิ ปเี สมอมา โดยเฉพาะกฎหมายระหวา่ ง
ประเทศแผนกคดีบุคคล แก่ลูกศิษย์มากมายท้ังในและนอกคณะนิติศาสตร์
มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์อย่างต่อเนื่อง และแนวทางที่ชัดเจนและมั่นคงของ
อาจารย์แหววเน้นย้ําต่อลูกศิษย์สายกฎหมายระหว่างประเทศเสมอมาคือ
“การลงมอื ปฏบิ ตั จิ รงิ ” และเกง่ กฎหมายอยา่ งเดยี วยงั ไมพ่ อ ตอ้ งรบู้ รบิ ทของ
สงั คมดว้ ยวา่ คอื อะไร

ดังนั้น หอ้ งเรียนของอาจารยแ์ หววนน้ั จงึ ไมไ่ ด้อย่ใู นห้องสี่เหล่ียม แตอ่ ยู่
ในพื้นที่ต่าง ๆ ของประเทศท่ีมีปัญหาและต้องการความช่วยเหลือเกี่ยวกับ
เรื่องสัญชาติและการรับรองสถานะของบุคคล หรืออาจกล่าวได้ว่า ท่านเป็น
“นักกฎหมายระหว่างประเทศสายปฏิบัติ” ซ่ึงแตกต่างจากการทำ�งานของ
นกั กฎหมายในยุคเดียวกนั

ท่ีสำ�คัญวิธีการในการส่ือสารองค์ความรู้และข้อความคิดของอาจารย์
แหววตอ่ สงั คมใหต้ ระหนกั ถงึ ความส�ำ คญั ของการไรร้ ฐั ไรส้ ญั ชาตแิ ละการรบั รอง
สถานะของบคุ คล กค็ อื การเปน็ ผรู้ เิ รมิ่ หอ้ งเรยี นกฎหมายระหวา่ งประเทศแผนก
คดบี ุคคลผา่ นเครือข่ายอินเทอรเ์ น็ตหรอื ส่ือสังคมออนไลน์ และเผยแพรค่ วามรู้
เกีย่ วกับกฎหมายวา่ ดว้ ยสัญชาติให้ประชาชนทวั่ ไปได้รจู้ กั และเหน็ ความสำ�คัญ
ดาวขนโ์อหงลกดาจราเกประน็ บคบนTไUรร้DฐัCไรโดส้ ยญั นชาายตอรผิ า่ า่มนดเวคงรจอืันขทาร่ ์ยอนิ เทอรเ์ นต็ ท�ำ ใหจ้ ากทค่ี นในสงั คม

บทร�ำ ลกึ   65

ไมร่ ไู้ มเ่ ขา้ ใจเกย่ี วกบั คนตา่ งดา้ ว คนไรร้ ฐั ไรส้ ญั ชาตมิ คี วามรแู้ ละความเขา้ ใจมาก
ขน้ึ เรอื่ ย ๆ

จดุ นเ้ี องทผี่ เู้ ขยี นอยากจะกลา่ วถงึ อาจารยแ์ หววผา่ นมมุ มอง ครกู ฎหมาย
สายปฏิบตั ิทีไ่ มไ่ ด้สอนพวกเราแตเ่ พยี งตำ�รา แต่ทา่ นสอนให้พวกเราไดเ้ หน็ สงิ่ ที่
ท่านท�ำ อยู่ ผลทเ่ี กดิ ขนึ้ และลงมอื ทำ� เชน่ การต้งั บางกอกคลินิก เปน็ ตน้

ผู้เขียนได้มีโอกาสเรียนกับอาจารย์แหววครั้งแรกตอนเรียนปริญญาโท
สาขากฎหมายระหว่างประเทศ คณะนิติศาสตร์ มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์
เมื่อปี พ.ศ. 2549 ในรายวิชากฎหมายระหว่างประเทศแผนกคดีบุคคลและ
กฎหมายเศรษฐกิจระหว่างประเทศ และในวิชากฎหมายเศรษฐกิจระหว่าง
ประเทศ ทา่ นไดใ้ หน้ กั ศกึ ษาในรนุ่ สรา้ ง blog ท�ำ รายงานและเผยแพรใ่ นสอ่ื สงั คม
ออนไลน์ (ในตอนน้ันคือ gotoknow.org) ท้ังน้ี อาจารย์แหววได้ปูพื้นฐานที่
สำ�คัญในพวกเรานักศึกษาปรญิ ญา รวมถงึ นกั วชิ าการหน้าใหมก่ ล้าคดิ และกล้า
ที่จะเขียนบทความเพื่อแลกเปล่ียน และเผยแพร่ต่อสังคมซ่ึงพลังของส่ือสังคม
ออนไลน์สามารถนำ�มาช่วยสงั คมได้มากมาย นอกจากนี้ กอ่ นเขียนงานทกุ คร้ัง
อาจารยแ์ หววสอนใหล้ กู ศษิ ยข์ องทา่ นรวมทง้ั ผเู้ ขยี น ตงั้ ชอ่ื หวั ขอ้ รวบรวมขอ้ มลู
และเขยี นบทความผา่ นอนิ เทอรเ์ นต็ หรอื สอ่ื สงั คมออนไลน์ โดยตง้ั ปญั หารากฐาน
ทางนิตปิ รัชญากับปญั หากฎหมายวา่

- ประเด็นกฎหมายที่เลือกท่ีจะศึกษาอยคู่ อื อะไร
- จะร้กู ฎหมายทีศ่ กึ ษาอยู่น้ันได้อยา่ งไร
- ความยตุ ธิ รรมคอื อะไร
วธิ กี ารเรมิ่ ตน้ ฝกึ เขยี นบทความลงบนบลอ็ กขา้ งตน้ ท�ำ ใหข้ า้ พเจา้ เรม่ิ รจู้ กั
คำ�วา่ “นกั เขยี น” คอื อะไร เรมิ่ รกั การเขยี นมากขึน้ เรอื่ ย ๆ และยังคงได้น�ำ มา
ดาวปนโ์รหับลดใชจา้เกรร่ือะยบมบาTใUนDกCาโรดเยขียนานยหอรนา่ ังมสดือวแงจลนั ะทบร์ทความวิจัยต่าง ๆ จนสามารถตอบ

66  60 ปี รศ.ดร.พันธุ์ทิพย์ กาญจนะจติ รา สายสนุ ทร

คำ�ถามงานวิจัยและตอบสมมติฐานท่ีตั้งไว้ในงานวิจัยได้อย่างชัดเจนย่ิงขึ้น
อีกทง้ั ยังไดแ้ ลกเปลีย่ นเกย่ี วกับประเดน็ ปัญหากับทางสังคมด้วย

คุณูปการของอาจารย์แหววไม่สามารถกล่าวได้จบภายในบทความน้ี
เพราะท่านยังคงทำ�หน้าท่ีของท่านอย่างต่อเน่ืองเร่ือยมาในการขจัดความเป็น
คนไร้รัฐไร้สัญชาติ และเป็นตัวอย่างท่ีดีงามในฐานะนักกฎหมายระหว่าง
ประเทศสายปฏิบัติ โดยพยายามที่จะทลายคำ�ว่า อคติในใจมนุษย์ต่อคำ�ว่า
คนตา่ งดา้ ว คนไรร้ ฐั และคนไรส้ ญั ชาติ และสรา้ งขอ้ ความคดิ ทวี่ า่ “แทจ้ รงิ แลว้
เราอยรู่ ว่ มกนั บนพ้นื ฐานของความเปน็ มนษุ ยห์ รือสิทธิมนุษยชนนนั่ เอง”

สุดท้ายแต่ไม่ท้ายสุด สำ�หรับความรู้สึกของข้าพเจ้าที่มีต่ออาจารย์
แหววน้ัน ก็คือ ขอกราบที่หัวใจของอาจารย์แหววครูผู้ให้ด้วยจิตคารวะ
ในฐานะทท่ี า่ นชว่ ยชแี้ นะแนวทางอนั ใสสวา่ ง จากทไ่ี มร่ กู้ ลายเปน็ รู้ จากไมเ่ ขา้ ใจ
กลายเป็นเข้าใจ ด้วยการทำ�ให้เห็นเป็นแบบอย่างว่า ซึ่งในตอนน้ีส่ิงที่อาจารย์
แหววได้อบรมสั่งสอนศิษย์ ผลักดันและช่วยเหลือสังคมน้ัน หาได้สูญเปล่าไม่
กลับสร้างเมล็ดพันธ์ุมากมายออกช่วยเหลือภาคประชาสังคมจากรุ่นสู่รุ่น และ
เมล็ดพันธ์ุท่ีอาจารย์แหววได้หว่านลงและบ่มเพาะนั้นกำ�ลังงอกเงยอย่าง
งดงาม

ดาวน์โหลดจากระบบ TUDC โดย นายอร่าม ดวงจนั ทร์

บทร�ำ ลกึ   67

ห้องเรียน “คดบี ุคคล” ของอาจารย์พันธท์ุ ิพย์
และแรงกระเพอ่ื มทางวชิ าการ
ท่ีสรา้ งความเปล่ียนแปลง


ดรุณี ไพศาลพาณชิ ยก์ ลุ

คณะนติ ศิ าสตร์ มหาวิทยาลัยเชยี งใหม1่

1. บทนำ�

“คดีบุคคล” หรือกฎหมายระหว่างประเทศแผนกคดีบุคคล (Private
International Law) เป็นวิชาในระดับปริญญาตรีของคณะนิติศาสตร์ทุก
มหาวิทยาลัยในประเทศไทย จากจุดเริ่มต้นของการสร้างฐานความรู้ต่อ
การจัดการนิติสัมพันธ์ท่ีมีองค์ประกอบต่างประเทศ ผ่านการศึกษาหลักเกณฑ์
ของกฎหมายองั กฤษ จนเกดิ เปน็ ต�ำ ราเลม่ แรกของวชิ าคดบี คุ คลในปี พ.ศ. 2460
เขียนโดยพระยานิติศาสตร์ไพศาล เน้ือหาของตำ�ราอธิบายถึงหลักเกณฑ์ของ
กฎหมายอังกฤษอันว่าด้วยกฎหมายระหว่างประเทศแผนกคดีบุคคล หรือที่
อาจารย์หยดุ แสงอทุ ัยเรยี กว่าเปน็ “ต�ำ ราท่ีอาศยั กฎหมายอังกฤษเปน็ ฐาน”2

1 ขอบคุณอัจฉรา สุทธิสุนทรินทร์ เจ้าหน้าที่ปกครอง กรมการปกครอง กระทรวง
มหาดไทยทช่ี ว่ ยตรวจสอบข้อมูลท่เี กี่ยวข้องทงั้ หมด
2 หยดุ แสงอทุ ยั , กฎหมายระหวา่ งประเทศแผนกคดบี คุ คลวา่ ดว้ ยการขดั กนั แหง่ กฎหมาย
กฎหมายสัญชาติ (แก้ไขเพิ่มเติมครั้งที่ 9 : พ.ศ. 2516) พร้อมด้วยพระราชบัญญัติสัญชาติ
ดาวหพนนโ์รหะา้ ลร4าดชจบากัญรญะัตบิวบ่าดT้วUยDกCารโขดัดยกนันาแยหอ่งรก่าฎมหดมวางยจ,ันสทำ�รน์ กั พมิ พ์มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร,์ พ.ศ. 2524,

68  60 ปี รศ.ดร.พันธ์ุทิพย์ กาญจนะจิตรา สายสุนทร

ในเวลาตอ่ มากม็ ี “ต�ำ ราทอ่ี าศยั กฎหมายภาคพนื้ ยโุ รปเปน็ พนื้ ฐาน” อกี 4 เลม่ 3
ทกี่ ลา่ วไดว้ า่ เปน็ กลมุ่ ต�ำ ราทวี่ างรากฐานใหก้ บั เนอ้ื หาการเรยี นการสอนของวชิ า
คดบี คุ คลมาจนถงึ ปจั จบุ นั โดยเนอ้ื หาของต�ำ ราทงั้ 4 เลม่ ไดก้ ลา่ วถงึ สาระส�ำ คญั
ใน 4 เรื่องคือ สัญชาติ ฐานะคนต่างด้าวในประเทศไทย การใช้กฎหมาย
เน่ืองแต่กฎหมายเอกชนระหว่างประเทศขัดกัน โดยอธิบายถึงหลักเกณฑ์ของ
กฎหมายในภาคพื้นยุโรป และวิธีพิจารณาการแผนกเอกชนระหว่างประเทศ
จนกระทัง่ มกี ารบังคบั ใช้ พ.ร.บ. วา่ ด้วยการขดั กนั แห่งกฎหมาย พ.ศ. 2481 จงึ
มีค�ำ อธบิ ายกฎหมายฉบับนี้เพม่ิ เตมิ ในเนือ้ หาของต�ำ ราดว้ ย4

นบั จากนัน้ ตำ�ราอธิบายวิชาคดีบคุ คลสว่ นใหญ่จะเดนิ รอยตามเค้าโครง
ต�ำ รากอ่ นหนา้ 5 มตี �ำ ราค�ำ อธบิ ายกฎหมายสญั ชาตแิ ยกออกมาเปน็ เลม่ ตา่ งหาก6
ตำ�ราอธิบายกฎหมายขัดกันของไทยโดยเฉพาะ7 ในขณะเดียวกันก็มีตำ�ราท่ี

3 พระยาศรวี ศิ าลวาจา (พ.ศ. 2473 : ค�ำ สอนทแี่ สดงในโรงเรยี นกฎหมายกระทรวงยตุ ธิ รรม
พมิ พแ์ จกในงานปลงศพ นางค�ำ ฮนุ ตระกลุ ), หลวงประดิษฐ์มนธู รรม (พ.ศ. 2474 : ค�ำ สอนที่แสดง
ในโรงเรียนกฎหมายกระทรวงยุติธรรม พ.ศ. 2474, พิมพ์แจกในงานฌาปนกิจศพ นายเลียง
พนมยงค์), ทวี ตะเวทกี ลุ (พ.ศ. 2477) และหลวงสิทธิสยามการ (พ.ศ. 2479) , ดู หยุด แสงอุทยั ,
อ้างแล้ว, หน้า 4
4 หยุด แสงอุทยั , อา้ งแลว้ , หนา้ 4-6
5 อาทิ หลวงวิเทศจรรยารักษ์ (พ.ศ. 2495) บุณย์ เจรญิ ไชย วเิ ชียร วฒั นคณุ (พ.ศ. 2508)
กมล สนธิเกษตริน (พ.ศ. 2514) หยุด แสงอทุ ัย (พ.ศ. 2506 พิมพค์ รัง้ ท่ี 7) และทกุ คร้งั ทมี่ ีการแก้ไข
เพิ่มเติมกฎหมายสัญชาติของไทย คำ�อธิบายกฎหมายสัญชาติที่ใช้บังคับอยู่ ณ เวลานั้น ก็จะถูก
เพ่มิ เตมิ ลงในเนอื้ หาของต�ำ ราดว้ ย อาทิ กมล สนธิเกษตรนิ (พ.ศ. 2521 และพมิ พซ์ าํ้ หลายครั้ง)
สพุ จน์ กมู้ านะชัย (พ.ศ. 2545)
6 อาทิ พจน์ อาคมวฒั นะ (พ.ศ. 2504) พนั ธุท์ พิ ย์ กาญจนะจิตรา สายสุนทร (พ.ศ. 2535,
2538, 2548, 2554), ชมุ พร ปจั จุสานนท์ (พ.ศ. 2549 พมิ พ์คร้งั ที่ 2)
ดาว นโ์ หลดจ7า กอราะทบิ บคนTึงUฦDาCไชโยดย(พน.ศา.ย2อ5ร4่า9ม)ดวงจนั ทร์

บทรำ�ลึก  69

ชวนใหย้ ้อนกลับไปทบทวนเนน้ เฉพาะแนวคิด ทฤษฎอี กี ครัง้ 8 หลังจากน้ัน นบั
จากทศวรรษ 2550 เป็นต้นมา ก็มีตำ�ราที่เขียนโดยนักวิชาการรุ่นใหม่ ๆ อีก
หลายเลม่ 9

จนถงึ ปจั จุบัน อาจกลา่ วได้ว่า เคา้ โครงการเรียนการสอนวิชากฎหมาย
ระหวา่ งประเทศแผนกคดบี คุ คลในคณะนติ ศิ าสตรห์ ลายแหง่ ในประเทศไทยตา่ ง
ก็ยึดถือเอาเค้าโครงของ “ตำ�ราที่อาศัยกฎหมายภาคพื้นยุโรปเป็นพ้ืนฐาน”
มาเปน็ กรอบในการวางเนอ้ื หาของกระบวนวชิ า โดยก�ำ หนดเนอื้ หาใหค้ รอบคลมุ
ใน 4 เรอื่ งใหญ่ คอื สว่ นทหี่ นึง่ -แนวคดิ ในการจดั สรรเอกชน สว่ นทส่ี อง-สญั ชาติ
สว่ นทส่ี าม-นติ ฐิ านะของคนตา่ งดา้ วในประเทศไทย (หรอื สถานภาพของเอกชน
ในทางระหวา่ งประเทศ หรอื สถานะทางกฎหมายของคนตา่ งดา้ วในประเทศไทย)
ส่วนที่ส่ี-การขัดกันของกฎหมาย และการรับรองคำ�พิพากษาศาลของศาล
ต่างประเทศ (ในบางตำ�รามีเนื้อหาพูดถึงการขัดกันของเขตอำ�นาจศาลด้วย)
อย่างไรก็ดีในแง่การพัฒนาหลักสูตรแต่ละมหาวิทยาลัยของแต่ละประเทศย่อม
มเี สรภี าพทางวชิ าการในการก�ำ หนดเนอ้ื หาและขอบเขตเหมอื นหรอื แตกตา่ งกนั
ได้ ย่ิงไปกว่าน้ันแม้จะใช้เค้าโครงการสอนคล้าย-เหมือนกัน แต่ในทางปฏิบัติ
ของการเรียนการสอนแล้ว ย่อมปฏิเสธไม่ได้ว่าผู้สอนแต่ละคนมีพ้ืนฐาน
ความเชี่ยวชาญ ประสบการณ์แตกต่างกัน ดังน้ันในเบื้องต้นนักเรียนกฎหมาย

8 พนั ธท์ุ พิ ย์ กาญจนะจิตรา สายสุนทร, กฎหมายระหว่างประเทศแผนกคดีบคุ คล ภาค
ท่ี 1 การจดั สรรเอกชนในทางระหวา่ งประเทศ (พ.ศ. 2538), กฎหมายระหว่างประเทศแผนก
คดบี คุ คล ภาคน�ำ : แนวความคดิ ทว่ั ไปเกยี่ วกบั นติ สิ มั พนั ธข์ องเอกชนทม่ี ลี กั ษณะระหวา่ งประเทศ
(พ.ศ. 2541 พมิ พ์คร้ังท่ี 2, พ.ศ. 2548 พมิ พ์ครั้งที่ 6)
9 อาทิ ประสิทธ์ิ ปิวาวัฒนพานิช (พ.ศ. 2551) สญชัย นินนาท (พ.ศ. 2551) ดวงเด่น
ดาวนอนาา์โหทคลิสนดีหฤจรมาาลกชรฐะ(าพบน.บศิส.โTร2U(5Dพ5C.9ศ).โด2ทย5่ีเ6ขน1ียา)นยคอำ�รอา่ มธิบดาวยงทจั้งนั วทิชรา์ หรือเป็นตำ�ราที่อธิบายเฉพาะหัวข้อสัญชาติ

70  60 ปี รศ.ดร.พนั ธุ์ทพิ ย์ กาญจนะจติ รา สายสุนทร

ของโรงเรียนกฎหมายทุกแห่งในประเทศไทยจะได้เรียนรู้หลักกฎหมายของ
แตล่ ะหวั ขอ้ ไมแ่ ตกตา่ งกนั ทวา่ ความรหู้ รอื ทกั ษะทเี่ พม่ิ เตมิ ลงลกึ ใหก้ บั นกั ศกึ ษา
ในแต่ละห้องเรียนย่อมแตกต่างกันไปข้ึนกับผู้สอนว่าจะมีความเชี่ยวชาญใน
ประเด็นใดเปน็ พิเศษ

จากการทบทวนโดยคร่าวตามที่ได้กล่าวมาข้างต้น กล่าวได้ว่า ในด้าน
หน่ึงก็สะท้อนถึงการแผ่ขยายก่ิงก้านความรู้ว่าด้วยคดีบุคคลในแวดวงวิชาการ
นิติศาสตร์ไทย แต่การเดินทางผ่านกาลเวลาร่วมร้อยปีของวิชาน้ี ย่อมมิได้
มีคุณค่าความหมายเพียงแค่การทบทวน อธิบายซํ้าถึงแนวคิดทฤษฎีแห่ง
วิชา และการปรับใช้กับข้อเท็จจริง ทว่ายังได้ก่อเกิดข้ึนซ่ึงความรู้ใหม่ ๆ ที่
ตอ่ ยอดจากความรเู้ ดมิ ณ วนั ท่ีวิชาน้ีได้เร่ิมตน้ ข้ึน อีกท้งั คุณคา่ และความหมาย
ใหม่ที่เกิดข้ึนมิได้ดำ�รงอยู่อย่างจำ�กัดเพียงในห้องเรียนส่ีเหลี่ยม ทว่าแผ่ขยาย
ออกไปยังพนื้ ที่ตา่ ง ๆ ในประเทศไทย ดว้ ยเพราะมคี รสู อนกฎหมายทา่ นหน่ึงท่ี
เหน็ วา่ ความรคู้ วรจกั ตอ้ งเคลอ่ื นไหวอยา่ งตอ่ เนอื่ งเพอื่ เชอ่ื มโยงระหวา่ งแนวคดิ
ทฤษฎี กับข้อเท็จจริงทางสังคม และย่ิงไปกว่านั้นความรู้ของครูสอนกฎหมาย
ท่านน้ี ยังสามารถสร้างแรงกระเพ่ือมท่ีนำ�ไปสู่การเปลี่ยนแปลงของหลายชีวิต
รวมถึงการสร้างความเปล่ียนแปลงในระดับประเทศผ่านกฎหมาย นโยบาย
หลายฉบบั

ครูสอนกฎหมายท่านน้ันก็คือ รศ.ดร. พันธ์ุทิพย์ กาญจนะจิตรา
สายสุนทร ซ่ึงสอนวิชากฎหมายระหว่างประเทศแผนกคดีบุคคลอยู่ที่คณะ
นิตศิ าสตร์ มหาวิทยาลยั ธรรมศาสตร์

ดาวน์โหลดจากระบบ TUDC โดย นายอร่าม ดวงจันทร์

บทร�ำ ลกึ   71

2. ในห้องเรียนคดบี คุ คลของอาจารยพ์ ันธุ์ทพิ ย์

อาจด้วยความท่ีเป็นนักเรียนกฎหมายจากประเทศฝร่ังเศส ตำ�ราและ
เค้าโครงการเรียนการสอนของอาจารย์พันธ์ุทิพย์จึงไม่แตกต่างไปจากเค้าโครง
ต�ำ ราทอ่ี าศยั กฎหมายภาคพนื้ ยโุ รปเปน็ พน้ื ฐาน ทวา่ กรอบดงั กลา่ ว ไมถ่ กู ยดึ ตดิ
และถูกใช้เป็นฐานสำ�หรับการต่อยอด พัฒนาเน้ือหาความรู้ใหม่ ๆ อาจสรุป
โดยยอ่ ถงึ ความร้ใู นห้องเรยี นคดีบคุ คลของอาจารยพ์ นั ธ์ทุ พิ ยไ์ ดเ้ ป็นดังตอ่ ไปน้ี

1) นติ สิ มั พนั ธท์ อี่ ยภู่ ายใตส้ ถานการณก์ ารขดั กนั แหง่ กฎหมาย
และกรณีศึกษาท่ีเกดิ ข้ึนจริง

“เพราะเรียนกับอาจารย์แหวว กรณีศึกษาที่อาจารย์นำ�มาสอน
จุดประกายให้อยากไปทำ�งานช่วยเหลือคนไร้รัฐไร้สัญชาติ ตอนทำ�งาน
ก็ใช้ท้ังกฎหมายสัญชาติ กฎหมายสิทธิมนุษยชนเพื่อสนับสนุนให้เคส
เขา้ ถงึ สทิ ธิ ตอ่ มาตอ้ งมาท�ำ งานในประเดน็ ผลกระทบจากการลงทนุ ของ
นักลงทุนไทยในต่างประเทศ ที่อาจต้องฟ้องร้องเป็นคดีละเมิดข้าม
พรมแดน หรอื ในประเด็นของ Extra-territorial Obligation (ETOs)
กย็ งั ตอ้ งกลบั ไปคน้ กฎหมายขดั กนั ทเ่ี คยเรยี นมา เพอื่ วเิ คราะหว์ า่ จะตอ้ ง
เลือกใช้กฎหมายประเทศไหนบงั คบั ..”

กรกนก วัฒนภูมิ รหัส 4801680754 คณะนิติศาสตร์ มหาวิทยาลัย
ธรรมศาสตร์ อดีตเจ้าหน้าที่กฎหมาย Stateless Watch, Bertha
Fellow-Earth Rights International ปจั จบุ ันกำ�ลังศกึ ษาปรญิ ญาโท
สาขา International Human Rights Law, University of ESSEX
ดาวนโ์ หลดจา(กCรhะeบบveTnUiDnCgโSดcยhนoายlaอrรา่ 2ม0ด1ว8งจ-2ัน0ทร1์ 9)

72  60 ปี รศ.ดร.พันธท์ุ ิพย์ กาญจนะจติ รา สายสนุ ทร

กฎหมายระหวา่ งประเทศแผนกคดบี คุ คล มเี นอ้ื หาเกย่ี วกบั การท�ำ ความ
เข้าใจถึงหลักซึ่งใช้บังคับกับความเก่ียวพันระหว่างประเทศในข้อพิพาท10 หรือ
นติ สิ มั พนั ธท์ มี่ คี วามเกย่ี วพนั ระหวา่ งประเทศ11 หรอื เกยี่ วพนั กบั ตา่ งประเทศใน
ทางใดทางหนงึ่ 12 หรอื มขี อ้ เทจ็ จรงิ อนั เกยี่ วเนอื่ งกบั ตา่ งประเทศ13 หรอื มลี กั ษณะ
ระหว่างประเทศ14 หรือเกี่ยวพันกับข้อเท็จจริงของต่างประเทศ15 ซ่ึงถ้อยคำ�ที่
คลา้ ย-ตา่ งนี้ ตา่ งสอ่ื ถงึ ความหมายเดยี วกนั คอื นติ สิ มั พนั ธด์ งั กลา่ วมอี งคป์ ระกอบ
ตา่ งประเทศ (foreign element) โดยใช้สัญชาติ (nationality) และภูมลิ ำ�เนา
(domicile) เป็นเครื่องมือในการแบ่งสรร16 หรือจัดสรรบุคคลตามกฎหมาย
เอกชนในทางระหวา่ งประเทศ (classification of private persons) หรอื ท่ี

10 หลวงประดิษฐ์มนูธรรม, คำ�อธิบายกฎหมายระหว่างประเทศแผนกคดีบุคคล, ซึ่งได้
แสดงท่ีโรงเรียนกฎหมาย กระทรวงยุติธรรม เม่ือ พ.ศ. 2474 พิมพ์แจกในงานฌาปนกิจศพ
นายเลียง พนมยงค์ วนั ท่ี 2 พฤศจิกายน 2479, หนา้ 318-320
11 หลวงประดษิ ฐ์มนูธรรม, อ้างแลว้ , หนา้ 326
12 หยดุ แสงอทุ ัย, อ้างแลว้ , หน้า 12
13 กมล สนธิเกษตริน, กฎหมายระหว่างประเทศแผนกคดีบุคคล, จัดพิมพ์โดยคณะ
รัฐศาสตร์ จุฬาลงกรณ์มหาวทิ ยาลยั , พ.ศ. 2514, หนา้ 28
14 พนั ธทุ์ ิพย์ กาญจนะจิตรา สายสุนทร, กฎหมายระหวา่ งประเทศแผนกคดบี ุคคล ภาค
ที่ 1 การจดั สรรเอกชนในทางระหวา่ งประเทศ, สำ�นักพมิ พว์ ิญญูชน, 2538, หนา้ 11-37 และ
กรณีตวั อย่าง เชน่ “กรณีศกึ ษาสัญญาระหว่างบรษิ ัท สม้ ฝาง จำ�กดั และ บริษทั เจเจจจี ี จำ�กัด :
การก�ำ หนดจดุ เกาะเกย่ี วของสญั ญาระหวา่ งรฐั และนติ สิ มั พนั ธท์ ที่ �ำ ระหวา่ งบรษิ ทั ตามกฎหมายไทย
และบริษัทตามกฎหมายต่างประเทศ”, เอกสารประกอบการสอนวิชากฎหมายระหว่างประเทศ
แผนกคดบี คุ คล, 17 กุมภาพันธ์ 2553 ปรบั ปรงุ 17 เมษายน 2562, ดู https://docs.google.
com/document/d/15FcCeCma0BujHV9W9t_lNwEk4Msxn2EpwSy_Trn1v0o/edit?fbcl
id=IwAR2YppHu0Xlaa0AAkf4xSx7aDtzqNTCfNHLdwKZ_8n_dDJzM83jUWnHWWa4,
สืบค้นเมือ่ วนั ท่ี 14 เมษายน 2562
15 คนึง ฦาไชย, คำ�อธบิ ายว่าด้วยการขดั กันแหง่ กฎหมาย : วทิ ยา ฟองวาสนาส่งและคณะ
ดาวบ นร์โหรณลดาจ1ธ6าิก กาหรรยะ, ุดบสบ�ำ แนสTกั งUพอDุทมิ Cพัย,์วโอิญดา้ยญงแนูชลนา้วย,,อพหริมา่นพม้า์คด1รว1้ังงทจี่ ัน2ทพร.์ศ. 2551, หนา้ 19

บทร�ำ ลกึ   73

เรียกกันว่า “การจัดสรรเอกชน”17 เพ่ือสื่อถึงสถานะทางกฎหมายของแต่ละ
ฝ่ายในนติ สิ มั พันธ์วา่ เปน็ คนชาติ (national) หรือคนต่างประเทศ (foreigner,
alien) รวมถงึ ว่าคนต่างประเทศน้ันมีรฐั ใดเปน็ รฐั เจ้าของตวั บุคคล (Personal
State)

ในเบ้ืองต้น อาจารย์พันธ์ุทิพย์ได้เสนอแนวคิดในการแบ่งลักษณะของ
นิติสัมพันธ์ท่ีมีองค์ประกอบต่างประเทศออกเป็น 5 ลักษณะคือ (1) ฝ่ายใน
นติ สิ มั พันธ์มสี ญั ชาติของรฐั ตา่ งประเทศ (2) ฝา่ ยในนิติสัมพนั ธม์ ีภมู ลิ ำ�เนาในรฐั
ต่างประเทศ (3) นิติสัมพันธ์เกิดขึ้นในอีกรัฐหนึ่ง (4) นิติสัมพันธ์มีผลในอีกรัฐ
หน่ึง และ (5) วัตถุแห่งนิติสัมพันธ์ตั้งอยู่ในอีกรัฐหน่ึง และการท่ีนิติสัมพันธ์มี
ความเกี่ยวข้องมากกว่ารัฐหนึ่งรัฐข้ึนไป หรือมีจุดเกาะเกี่ยว (Connecting
points) กับรัฐมากกว่าหนึ่งรัฐข้ึนไปน้ีเอง ที่ทำ�ให้เกิดการนำ�ไปสู่สถานการณ์
ปัญหา “การขดั กันแหง่ กฎหมาย” (Conflict of Law)18 หรือเกดิ เปน็ ประเดน็
ปัญหาวา่ ควรจะต้องใช้กฎหมายภายใน (domestic law) ของรฐั ใดมาใชบ้ งั คบั
กบั กรณพี พิ าท หรอื การศกึ ษาถงึ หลกั การเลอื กกฎหมาย (Choice of Applicable
Law) นน่ั เอง ประการส�ำ คญั นกั ศกึ ษาจะตอ้ งเขา้ ใจและแยกแยะไดถ้ งึ นติ สิ มั พนั ธ์
ท่ีมีองคป์ ระกอบระหวา่ งประเทศ “โดยแท”้ หรือ “แบบเทยี ม”19 ในประเดน็

17 พนั ธทุ์ พิ ย์ กาญจนะจติ รา สายสนุ ทร, กฎหมายระหว่างประเทศแผนกคดีบุคคล ภาค
ท่ี 1ฯ, อ้างแล้ว, และลา่ สดุ เอกสารประกอบการสอนวิชากฎหมายระหว่างประเทศแผนกคดบี ุคคล
จดั ท�ำ ขึน้ เมือ่ 19 เมษายน 2562 และดู “การจดั สรรเอกชนระหว่างประเทศในบริบทอาเซยี น : จะ
ตอ้ งสอนเร่ืองนีห้ รือไม่ ? อยา่ งไร ?”, ดู https://www.gotoknow.org/posts/521951 , สบื ค้น
เมื่อวันท่ี 14 เมษายน 2562
18 พนั ธท์ุ พิ ย์ กาญจนะจิตรา สายสนุ ทร, กฎหมายระหวา่ งประเทศแผนกคดบี คุ คล ภาค
ที่ 1ฯ, อ้างแล้ว, หนา้ 24
ดาวท นโ์ี่ 1ห,ลอดา้จ19งา แกพลร้วันะ,บธห์ทุบนิพT้ายU์1กD1าCญ- โ1จด0นย8ะนจติายรอารส่าามยดสวนุ งทจรัน,ทกรฎ์ หมายระหวา่ งประเทศแผนกคดีบุคคล ภาค

74  60 ปี รศ.ดร.พันธ์ทุ พิ ย์ กาญจนะจิตรา สายสุนทร

การเลอื กกฎหมายทจี่ ะปรบั ใชแ้ กก่ รณปี ญั หาบคุ คล หน้ี ทรพั ย์ ครอบครวั มรดก
นั้น การศึกษาเปรียบเทียบถึงแนวคิดพื้นฐานของกลุ่มประเทศ Civil Law
และ Common Law ยงั เปน็ หวั ขอ้ ทอ่ี าจารยพ์ นั ธท์ุ พิ ยใ์ หค้ วามส�ำ คญั เพอื่ ความ
ต่อเนื่องถงึ ทฤษฎแี นวคดิ ในการเลอื กกฎหมาย และเนอื้ หาแหง่ พ.ร.บ. วา่ ดว้ ย
การขัดกนั แห่งกฎหมาย พ.ศ. 248120 รวมถงึ การปฐู านเก่ียวกับเขตอำ�นาจศาล
และการรับรองค�ำ พพิ ากษาของศาลต่างประเทศ21

ความนา่ สนใจของหอ้ งเรยี นคดบี คุ คลของอาจารยพ์ นั ธทุ์ พิ ยก์ ค็ อื ภายใต้
บริบทการเคล่ือนย้ายของคนในระดับระหว่างประเทศ ระดับอาเซียน ใน
ห้องเรียนของอาจารย์พันธ์ุทิพย์จึงมีกรณีศึกษามากมายท่ีเป็นตัวอย่างให้
นักศึกษาได้เรียนรู้ถึงการขัดกันแห่งกฎหมาย โดยเฉพาะในส่วนของกฎหมาย
ครอบครัว

20 พนั ธุท์ ิพย์ กาญจนะจติ รา สายสุนทร, เอกสารประกอบการสอนวชิ ากฎหมายระหวา่ ง
ประเทศแผนกคดบี คุ คล : 2562, อา้ งแลว้ และดู กฎหมายระหว่างประเทศแผนกคดีบคุ คล : สิทธิ
ของเอกชนในความยุตธิ รรมระหวา่ งประเทศ เมื่อวนั ที่ 1 พฤศจิกายน 2546 ปรบั ปรงุ ลา่ สดุ เมอื่ วัน
ที่ 23 เมษายน 2562, ดู https://docs.google.com/presentation/d/1mAC-UxGHg7Udn
Kdydga9Xhiu4n2UbjjLzLMi0c6p828/edit?fbclid=IwAR0WZyzfCUQ56jrHexwC8FP-ygG-
023buEE1LxnXMqU3RYm0Ga_o9qqRoRDg#slide=id.p10, สืบค้นเม่ือวันท่ี 14 เมษายน
2562
21 พนั ธ์ุทพิ ย์ กาญจนะจิตรา สายสนุ ทร, รวมงานเขยี นวา่ ด้วยสทิ ธใิ นความยตุ ิธรรม/การ
ขดั กนั ของอ�ำ นาจรฐั ในทางตลุ าการ/การระงบั ขอ้ พพิ าทของเอกชนทมี่ ลี กั ษณะระหวา่ งประเทศ,
เม่อื วันท่ี 19 พฤศจกิ ายน 2560 ปรบั ปรุงเมอ่ื วนั ท่ี 24 เมษายน 2562, ดู https://docs.google.
com/document/d/1FDJd0mjVt0v5b6J3AIzFSjyb8GW83_n93-DZ5uMRyGY/edit?fbclid=
IwAR06TDVgZpMBjyTlb7Gqrps8Zi3LCNk1zhp5Bc1hXFksPOtWWRlQ85C-3pQ, สืบค้น
ดาวเนม์โอ่ืหวลนั ดทจี่า1ก4ระเมบษบาTยนUD2C56โ2ดย นายอรา่ ม ดวงจันทร์

บทร�ำ ลกึ   75

2) แตล่ ะสทิ ธใิ นชวี ติ ประจ�ำ วนั ของคนทไี่ มม่ สี ญั ชาตไิ ทย (นติ ิ
ฐานะของคนตา่ งด้าว)

“..ผมท�ำ งานดา้ นสถานะบคุ คลตงั้ แตเ่ รยี นจบ จนถงึ ปจั จบุ นั กวา่
20 ปแี ลว้ ..กฎหมายสญั ชาตเิ ปน็ เรอ่ื งทม่ี คี วามซบั ซอ้ น แตอ่ าจารยแ์ หวว
สามารถอธบิ ายไดอ้ ยา่ งชดั เจน เปน็ ระบบ จนท�ำ ใหผ้ มมฐี านความรทู้ ่ดี ี
และมปี ระโยชน์ตอ่ การน�ำ ไปใช้ชว่ ยเหลอื ผู้อน่ื ...”
ชุติ งามอุรุเลิศ รหัส 3801611157 คณะนิติศาสตร์ มหาวิทยาลัย
ธรรมศาสตร์
ทนายความ สำ�นักงานกฎหมายธรรมสติ, ผู้เชี่ยวชาญกฎหมายด้าน
สถานะบุคคลและสิทธิ ในทำ�เนียบผู้เช่ียวชาญโดยสำ�นักงานคณะ
กรรมการสิทธมิ นุษยชนแหง่ ชาติ
ในหัวข้อการเรียนการสอนเร่ือง “ฐานะคนต่างด้าว” หรือท่ีเรียกว่า
“ฐานะคนตา่ งดา้ วในสทิ ธเิ อกชน และสทิ ธมิ หาชน”22 หรอื “การถอื สทิ ธขิ องคน
ต่างด้าวตามกฎหมายเอกชนและกฎหมายมหาชน”23 หรือ “นิติฐานะของคน

22 โดยแบง่ ฐานะของคนตา่ งดา้ วออกเปน็ ฐานะของคนต่างด้าวในสิทธิมหาชน ไดแ้ ก่ การ
เข้ามาในอาณาเขต การเนรเทศ และการส่งผู้ร้ายข้ามแดน และฐานในสิทธิเอกชน ได้แก่ สิทธิ
ในสภาพบุคคล สทิ ธิในเร่อื งหน้ี และสิทธใิ นทรัพย์สนิ , ดู หลวงประดษิ ฐม์ นธู รรม, อา้ งแลว้ , หนา้
361-368
23 การถือสิทธิตามกฎหมายมหาชน ได้แก่ การถือสิทธิตามกฎหมายรัฐธรรมนูญ การถือ
สิทธติ ามกฎหมายปกครอง สทิ ธทิ จ่ี ะรับถิ่นฐานบา้ นเรือน สทิ ธิทีจ่ ะประกอบอาชีพและการท�ำ งาน
ของคนต่างดา้ ว สทิ ธิทจี่ ะมีเสรภี าพส่วนตัว สทิ ธิทีจ่ ะได้รับความคุม้ ครองในรา่ งกายและทรพั ย์จาก
ดาวครนัฐน์โหตกล่าฎดงดหจ้าามวการยแะพลบะิเบศกษาTรเUกเน่ีDยรวCเกทโับศดคคยนนนตตา่าา่ ยงงอดดร้าา้ า่ววม, คดดือู วหงยกจดุฎันหทแมรส์างอยทุคนยั ,เขอ้า้าเงมแือลงว้ ,กหฎนห้าม1า3ย1ว-่า1ด4้ว6ยการทะเบียน

76  60 ปี รศ.ดร.พันธ์ุทิพย์ กาญจนะจิตรา สายสนุ ทร

ต่างดา้ ว”24 ในขณะทอ่ี าจารย์พนั ธุ์ทพิ ย์เรยี ก “สถานภาพทางกฎหมาย”25 และ
นับจากประมาณ 2547-2548 เปน็ ต้นมา อาจารยพ์ ันธุ์ทิพยใ์ ช้คำ�ว่า “สถานะ
ทางกฎหมายของคนตา่ งดา้ ว” แทน ดว้ ยเหตผุ ลทว่ี า่ “ใช้ภาษาเดียวกับ สมช.”
(สำ�นักงานสภาความม่ันคงแห่งชาติ) ท่ีอาจารย์พันธุ์ทิพย์นับเป็นเครือข่าย
วิชาการเพื่อผลกั ดนั การพฒั นาปรับปรุงกฎหมาย นโยบายด้านสถานะบุคคล

ลักษณะร่วมกนั ของชอ่ื เรียกทแ่ี ตกตา่ งในการเรียนการสอนหัวข้อน้ี คอื
เป็นการศึกษาเพ่ือทำ�ความเข้าใจของสิทธิของคนต่างประเทศที่ปรากฏตัวใน
ประเทศไทยว่าจะมีสิทธิอะไรได้บ้าง โดยตำ�ราทุกเล่มจะกล่าวถึงสิทธิคน
ต่างประเทศใน 2 กลุ่มใหญ่คือสิทธิในทางกฎหมายเอกชน (แพ่ง) และสิทธิ
ในทางกฎหมายมหาชน อยา่ งไรกด็ ี ในหอ้ งเรยี นคดบี คุ คลของอาจารยพ์ นั ธทุ์ พิ ย์
จะมคี วามแตกต่างออกไปเฉพาะในส่วนของสิทธิในทางกฎหมายมหาชน กล่าว
ให้เข้าใจง่าย อาจารย์พันธุ์ทิพย์ชวนทำ�ความเข้าใจสิทธิของคนต่างประเทศ
ผา่ นสายตาของมนษุ ยค์ นหนง่ึ ทเ่ี กดิ เตบิ โต และหากวา่ ไดเ้ สยี ชวี ติ ลงในประเทศไทย

24 ประกอบไปด้วยการเข้าเมอื ง การท�ำ งาน การประกอบธุรกิจ การถือครองท่ีดนิ การถือ
กรรมสิทธ์ิในห้องชุด การเป็นผู้ประกอบธุรกิจบางประเภท การดำ�รงตำ�แหน่งทางการเมืองและ
ตำ�แหน่งอื่น ๆ และเร่ืองอื่น อาทิ การส่งผู้ร้ายข้ามแดน การเนรเทศ การได้รับการคุ้มครองทาง
การทูต, ดู ประสิทธ์ิ ปวิ าวฒั นพานชิ , อ้างแล้ว, หนา้ 45-87
25 พนั ธุ์ทิพย์ กาญจนะจิตรา สายสุนทร, ขอบเขตวชิ ากฎหมายระหว่างประเทศแผนกคดี
บคุ คล : เอกสารประกอบการสอนวชิ ากฎหมายระหวา่ งประเทศแผนกคดบี คุ คล, คณะนติ ศิ าสตร์
มหาวทิ ยาลัยธรรมศาสตร์, (ม.ป.ป.) หนา้ 2-3, พนั ธ์ทุ ิพย์ กาญจนะจติ รา สายสุนทร, รายงานวจิ ัย
การเขา้ มาในประเทศไทยของคนตา่ งดา้ วเพอื่ ทำ�งาน : ขอ้ สำ�รวจทางกฎหมาย ปญั หา และทาง
เลือกนโยบาย,  สถาบันวิจัยประชากรและสังคมมหาวิทยาลัยมหิดล สนับสนุนโดยสำ�นักงาน
กองทนุ สนับสนนุ การวิจยั (สกว.), 2540, พนั ธท์ุ พิ ย์ กาญจนะจติ รา สายสุนทร, สถานภาพของชน
กลมุ่ นอ้ ยในประเทศไทย, รายงานวจิ ยั หมายเลข 1 ในชดุ โครงการวจิ ยั ประเมนิ สถานภาพความรู้
ดาวเสนรนโ์อ่ื หบั งลสสดนถจาุนานกกภารราะวพบจิ แบยั ล,Tะ2Uก5าD4รC1ด,�ำโหดรนงยช้านวี 4าติ ยขออรง่าชมาดวเวขงาจแันลทะรช์ นกลมุ่ นอ้ ยในประเทศไทย, ส�ำ นกั งานกองทนุ

บทร�ำ ลึก  77

รวมถงึ สทิ ธอิ น่ื ๆ ในระหวา่ งทางชวี ติ ประจำ�วนั กลา่ วคอื หากมเี ดก็ ตา่ งประเทศ
คนหนึ่งเกิด (คลอด) ในประเทศไทย เด็ก (หรอื พ่อแม่ของเด็ก) จะมสี ทิ ธิได้รับ
เอกสารรับรองการเกิดในประเทศไทย สามารถเรียนหนังสือ สามารถเข้าถึง
บริการสาธารณสุขได้ หากถูกละเมิดสิทธิก็สามารถเข้าสู่กระบวนการยุติธรรม
ได้ หากเสียชีวิต ย่อมมีสิทธิได้รับเอกสารรับรองการเสียชีวิต (มรณบัตร) แต่
ส�ำ หรับสิทธิบางประการคนตา่ งประเทศจะสามารถมสี ทิ ธหิ รอื ไม่ อยา่ งไร อาจ
ต้องพิจารณาข้อเท็จจริงของแต่ละบุคคลตามที่กฎหมาย นโยบายได้กำ�หนด
หลักเกณฑ์เงื่อนไขไว้ อาทิ การเขา้ ถึงหลักประกันสุขภาพ การประกอบอาชีพ
และการเขา้ ถงึ สวสั ดกิ ารในการท�ำ งาน การประกอบธรุ กจิ การมสี ทิ ธใิ นสญั ชาติ
ไทย การถอื ครองอสงั หาริมทรัพย์ หรอื หากประสงคจ์ ะมสี ่วนร่วมทางการเมอื ง
อาทิ เลอื กตงั้ หรอื ลงรบั สมคั รเลอื กตง้ั จะสามารถท�ำ ไดห้ รอื ไม่ เพยี งใด หรอื หาก
เปน็ กรณคี นตา่ งประเทศเขา้ เมอื งมา สามารถเขา้ เมอื งมาในลกั ษณะใดไดบ้ า้ ง มี
สิทธิอาศัยในประเทศไทยลักษณะใด ระยะเวลาเท่าไร สามารถทำ�งานหรือ
ประกอบธรุ กจิ อะไรไดบ้ ้าง ฯลฯ

ค�ำ ถามถงึ สทิ ธติ า่ ง ๆ ในชวี ติ ประจ�ำ วนั ของคนตา่ งประเทศ จะส�ำ คญั มาก
ยิ่งขึ้น หากเขาหรือเธอ หรือเด็กคนดังกล่าว เป็นคนที่ไม่มีสัญชาติของรัฐใด
ในโลก หรือเป็นคนไร้สัญชาติ (Statelessness, Lack of Nationality)
หรือเป็นคนไร้รัฐ เน่ืองจากไม่มีเอกสารแสดงตนที่ออกให้โดยรัฐใดรัฐหนึ่ง
(Undocumented Stateless person, Lacking of a State by which one
is recognized) แต่บุคคลดงั กลา่ วเกดิ หรอื ปรากฏตัวในประเทศไทย

อาจมคี ำ�ถามว่า เหตุใดในหอ้ งเรียนคดบี ุคคลของอาจารย์พันธท์ุ พิ ย์ จะ
ต้องสอนลงลึกถงึ สิทธิตา่ ง ๆ รวมถงึ ชวนใหน้ กั เรียนกฎหมายรจู้ ัก-เขา้ ใจคนตา่ ง
ดาวปนโ์รหะลเดทจศากกรละบุ่มบทเ่ีTปU็นDCคนโดไยรร้นฐั าไยรอส้ร่าญั มชดาวตงจิ นั โทดรย์ เฉพาะหากเปรยี บเทียบกบั หลักสตู ร

78  60 ปี รศ.ดร.พนั ธุท์ พิ ย์ กาญจนะจิตรา สายสุนทร

ของนานาประเทศทไี่ มไ่ ดใ้ หค้ วามส�ำ คญั กบั หวั ขอ้ สทิ ธขิ องคนตา่ งประเทศเทา่ ใด
นัก ค�ำ ตอบนั้นเรยี บง่าย ทวา่ มคี วามหมาย คอื การเรียนการสอนของอาจารย์
พันธุ์ทิพย์ไม่ได้จำ�กัดความรู้ให้แก่นักเรียนกฎหมายเพียงแค่หลักทฤษฎีและ
ตวั บท แต่อาจารยพ์ นั ธุ์ทิพยพ์ ยายามเช่อื มโยงหลักกฎหมายกับไปสทู่ างปฏบิ ตั ิ
หรอื ปญั หาในทางขอ้ เทจ็ จรงิ ทเ่ี กดิ ขนึ้ จรงิ ในสงั คมไทย โดยอาจารยพ์ นั ธทุ์ พิ ยไ์ ด้
มสี ว่ นอยา่ งส�ำ คญั ในการ “ทดลองการปรบั ใชก้ ฎหมาย” หลายฉบบั ทเี่ กย่ี วขอ้ ง
กับสิทธิของคนต่างประเทศ และนำ�กรณีศึกษาเหล่าน้ันกลับเข้ามาใช้เป็น
“ตุ๊กตา” ในการทำ�ความเข้าใจทฤษฎีและตัวบท กล่าวได้ว่าเป็นแนวทางการ
สอนที่มาก่อนแนวคิดการจัดการเรียนการสอนท่ีใช้ปัญหาเป็นฐานการเรียนรู้ที่
สำ�คัญ (Inquiry- and Problem-Based Approach) ทว่ี งการการศกึ ษาบา้ น
เรากำ�ลงั นยิ มในปจั จบุ ัน

ผลจากการปฏบิ ตั ิการในย่อหนา้ ข้างตน้ ท�ำ ให้เกดิ องค์ความร้ใู หม่ และ
อาจารย์พันธ์ุทิพย์ได้จัดกลุ่มสิทธิในสถานะทางกฎหมายของคนท่ีไม่มีสัญชาติ
ไทย โดยแยกเปน็ (1) สทิ ธใิ นการรบั รองสถานะบคุ คลในสถานการณท์ ว่ั ไป ไดแ้ ก่
สิทธิท่ีจะได้รับการรับรองสถานะบุคคลตามกฎหมายเอกชน และกฎหมาย
มหาชน (Right to be recognition) (2) สิทธิมนุษยชนขั้นพ้ืนฐาน ได้แก่
สิทธิในศักดศ์ิ รคี วามเปน็ มนษุ ย์ สทิ ธิในสขุ ภาพ สทิ ธทิ างการศึกษา สทิ ธใิ นการ
เดินทาง สิทธใิ นครอบครวั (3) สทิ ธใิ นคณุ ภาพชีวิต ได้แก่ สทิ ธใิ นการท�ำ งาน
สิทธิในการลงทุน/ประกอบธุรกิจ การถอื ครองทรัพยส์ ิน สวัสดกิ ารสงั คม สทิ ธิ
ในสญั ชาติ (4) สทิ ธใิ นการมสี ว่ นรว่ มทางการเมอื ง และ (5) สทิ ธใิ นความยตุ ธิ รรม
ได้แก่ สิทธิก่อนเข้าสู่กระบวนการทางศาล สิทธิในกระบวนการทางศาล และ
สิทธใิ นระดบั ระหว่างประเทศ26

ดาว นโ์ หลดจ26า กเรคะ้าบโคบรTงUกDารCสโอดนยวนิชาายกอฎรห่ามมาดยวรงจะนัหทวร่า์งประเทศแผนกคดีบุคคล คณะนิติศาสตร์

บทรำ�ลึก  79

สญั ชาติ ในความรูท้ ่ีชัดเจน

สิทธิในสัญชาติของคนที่ไม่มีสัญชาติไทย แม้จะเป็นหัวข้อหนึ่ง
ของสิทธิในสถานะบุคคลตามกฎหมายของคนที่ไม่มีสัญชาติไทย แต่
สำ�หรับการตอบคำ�ถามว่าคนต่างประเทศจะมีสิทธิในสัญชาติหรือไม่
อยา่ งไร เป็นหัวขอ้ ท่สี �ำ คัญ ทง้ั ยังซับซอ้ น

พ.ร.บ.สัญชาติ พ.ศ. 2508 ได้รับการแก้ไขเพิ่มเติมโดย
พ.ร.บ.สญั ชาติ ฉบับที่ 2 และฉบบั ที่ 3 ในพ.ศ. 2535 ซึ่งเปน็ อกี คร้งั ของ
การเปลย่ี นแปลงทสี่ �ำ คญั นบั จากการมกี ารบงั คบั ใชป้ ระกาศคณะปฏวิ ตั ิ
ฉบับท่ี 337 ในพ.ศ. 2515 โดยเฉพาะอย่างย่ิงในประเด็นการได้มาซ่ึง
สิทธใิ นสญั ชาติไทยโดยหลักดินแดน ในพ.ศ. 2535 อาจารยพ์ นั ธุท์ ิพย์ได้
เขียนหนังสอื เพื่ออธบิ าย “สัญชาติตามกฎหมายไทย27 โดยวางหลักคำ�
อธิบายแนวคิดเรื่องสัญชาติ บ่อเกิดของกฎหมายสัญชาติตามกฎหมาย
ระหว่างประเทศ หากจะเอย่ ถงึ คดีส�ำ คญั ๆ คดี Nationality Decrees
in Tunis and Morocco หรอื คดี Nottebohm เป็นกรณีตวั อย่างท่ี

มหาวทิ ยาลัยธรรมศาสตร์ (ลำ�ปาง), ปกี ารศกึ ษา 2561, ดู https://www.facebook.com/Arch-
anWellKa/photos/a.285825611488864/2110111105726963/?type=3&theater และ
https://www.facebook.com/ArchanWellKa/photos/p.2656392987765436/26563929
87765436/?type=1&theater, สบื ค้นเม่อื วันที่ 14 เมษายน 2562
27 พนั ธท์ุ พิ ย์ กาญจนะจติ รา สายสนุ ทร, ค�ำ อธบิ ายกฎหมายสญั ชาตไิ ทย พรอ้ มดว้ ย พ.ร.บ.
สญั ชาติ พ.ศ. 2508 แกไ้ ขเพิม่ เตมิ โดย พ.ร.บ. สัญชาติ พ.ศ. 2535, สำ�นักพิมพ์นติ ธิ รรม, พิมพ์
ดาวคตน่อร์โห้งัมทลาี่ดม2จกี าาพกร.พรศะ.มิ บพ2บ5เ์ พ3T8มิ่ Uจ(DเนปCถ็นโงึกดคายรรงั้ ปนทราี่ ับย4อปใรรนาุ่งปมเพี พดิม่ .วเศตง.จิม2ันจ5ทา4กร8เ์ ล่ม “สญั ชาตไิ ทยตามกฎหมายสัญชาติใหม”่ )

80  60 ปี รศ.ดร.พันธทุ์ ิพย์ กาญจนะจิตรา สายสุนทร

นักเรียนกฎหมายทุกคนจะต้องร้จู กั รวมถึงคำ�ส�ำ คัญ (key word) อย่าง
ข้อเท็จจรงิ ทีแ่ สดงถงึ ความสมั พันธ์อยา่ งแท้จริง (genuine link)28

ในแง่วิวัฒนาการของกฎหมายสัญชาติไทย อาจารย์พันธุ์ทิพย์
อธบิ ายวา่ กฎหมายสญั ชาตไิ ทยเพงิ่ จะถกู เขยี นเปน็ ลายลกั ษณอ์ กั ษรอยา่ ง
เฉพาะเจาะจงในระหว่างปี 2456-2495 จึงถูกนับเป็นกฎหมายลาย
ลกั ษณอ์ กั ษรของไทยชดุ แรก29 และชดุ ทส่ี องในระหวา่ งปี 2495-250730
และชุดที่สามคือ กฎหมายสัญชาติฉบับปัจจุบัน คือ พ.ร.บ. สัญชาติ
พ.ศ. 2508 ท่ีมีการแก้ไขเพ่มิ เตมิ ฉบับที่ 2 และฉบับที่ 3 ในปี พ.ศ. 2535
ฉบับท่ี 4 พ.ศ. 2551 และฉบบั ที่ 5 พ.ศ. 255531

ในส่วนขององค์ประกอบของเน้ือหากฎหมายสัญชาติ แม้ผู้สอน
คดีบุคคลในคณะนิติศาสตร์จะเข้าใจดีว่า กฎหมายสัญชาติจะกล่าวถึง
ใน 3 เรอ่ื งใหญ่คือ “การได้มา การเสียไป และการกลับคืนซ่งึ สญั ชาติ”
และมงุ่ อธบิ ายตวั บทแตล่ ะมาตรา แตก่ บั หอ้ งเรยี นคดบี คุ คลของอาจารย์

28 พันธุ์ทิพย์ กาญจนะจิตรา สายสุนทร, คำ�อธิบายกฎหมายสัญชาติไทย, พ.ศ. 2538,
อา้ งแลว้ , หน้า 1-17
29 พ.ร.บ. สญั ชาติ พ.ศ. 2456 และอีกฉบบั ที่เกย่ี วขอ้ งในช่วงเวลานก้ี ค็ ือ พ.ร.บ. แปลงชาติ
ร.ศ. 130
30 พ.ร.บ. สัญชาติ พ.ศ. 2465 และฉบับแก้ไขเพ่มิ เตมิ (ฉบับที่ 2) พ.ศ. 2496, (ฉบบั ท่ี 3)
พ.ศ. 2499 และ (ฉบบั ท่ี 4) พ.ศ. 2503
31 พันธ์ุทิพย์ กาญจนะจิตรา สายสุนทร, ตารางแสดงวิวัฒนาการของกฎหมายท่ีมีผล
กำ�หนดความเป็นไทยโดยสัญชาติของบุคคลธรรมดา, จดั ทำ�เมอ่ื 16 ตุลาคม 2550 ปรับปรุงเมอื่
วนั ท่ี 16 เมษายน 2562, ดู https://docs.google.com/document/d/1fDIHENvaNnu-1rQ-
ดาวhTนmp์โหd6ลpOดd2จPlา5Nก_jรR5ะ2jSบoLบ_vkFTrBtUplDtwCCC9Tโ4ดrv7ยGsJนVadาhยXtอXfoรm่า/eมedYดiUtว?งf,bจสันcบื lทiคdร้น=์ เIwมอื่ AวRนั 3ทbี่m146XเมXษXา0ยLนwt2H5K6R2R3kT_6snuXBr

บทรำ�ลึก  81

พนั ธท์ุ พิ ยแ์ ลว้ สทิ ธทิ จี่ ะมสี ญั ชาตแิ ละสทิ ธทิ จี่ ะใชส้ ญั ชาตเิ ปน็ สทิ ธทิ เี่ กดิ
ขนึ้ ในขน้ั ตอนทต่ี ่างกัน และเปน็ คนละสิทธิ โดยทีม่ าของสิทธใิ นสัญชาติ
ไทยนั้นอาจแบ่งได้ 5 ลักษณะคือ สิทธิในสัญชาติไทยโดยหลักสืบสาย
โลหิต สทิ ธิในสัญชาตโิ ดยหลักดนิ แดน โดยการเกดิ สทิ ธใิ นสญั ชาติไทย
โดยหลกั ความเปน็ เอกภาพของครอบครวั สทิ ธใิ นสญั ชาตโิ ดยหลกั ความ
จงรักภกั ดีต่อดนิ แดน32

แนน่ อนวา่ การเรยี นการสอนในแตล่ ะภาคการศกึ ษายอ่ มไมส่ ามารถท�ำ ได้
ครอบคลุมสิทธิทุกเรื่อง ทว่าพ้ืนฐานท่ีสำ�คัญที่ท่ีอาจารย์พันธ์ุทิพย์ต้องการให้
นกั เรยี นกฎหมายเขา้ ใจกค็ อื การมองเหน็ ภาพรวมของสทิ ธขิ องคนตา่ งประเทศ-
หากว่าเขาหรือเธอปรากฏตัวในประเทศไทย และการยกตัวอย่างเพื่อศึกษาลง
ลึกในสทิ ธิบางเร่ือง กจ็ ะถกู หมุนเวียนไปในแตล่ ะภาคการศึกษา

3. ความรทู้ ล่ี น่ื ไหลเขา้ นอก-ออกหอ้ งสเ่ี หลย่ี ม และแรงกระเพอ่ื ม
ทางวชิ าการ

“อาจารย์แหวว ไดร้ ับเชิญมาเป็นอาจารย์พิเศษในวิชาคดีบคุ คล
ท่ีคณะนิติศาสตร์ มหาวิทยาลัยนเรศวร ตั้งแตป่ ี พ.ศ. 2548 ทา่ นชว่ ย
แนะนำ�แนวทางการจัดการเรียนการสอนซ่ึงเน้นผู้เรียนเป็นศูนย์กลาง
และน�ำ เรอื่ งจรงิ (true stories) ของบุคคลธรรมดารวมถึงนติ ิบุคคลที่มี

32 พนั ธ์ทุ ิพย์ กาญจนะจิตรา สายสุนทร, เอกสารประกอบการสอน วชิ ากฎหมายระหวา่ ง
ประเทศแผนกคดบี ุคคล, คณะนติ ิศาสตร์ มหาวทิ ยาลัยธรรมศาสตร์, และดูเพ่มิ เตมิ ใน พันธุ์ทพิ ย์
ดาวกนนา์โติ หญิศลจาดสนจตะาจรก์ติ มรระหาบาสบวาิทยTยสUานุ DลทCยั รน,โดมเรยาศยนวาราค,ยตปอิแรที หา่ ่ี ่งม4สิทดฉบวธงใิับนจทนัสี่ ัญท1รช(์2า5ต5ิ :4ม)ุมหมนอา้ งจ5า-2ก4ทฤษฎีแหง่ เรื่องจริง, วารสาร

82  60 ปี รศ.ดร.พันธุท์ พิ ย์ กาญจนะจิตรา สายสนุ ทร

จุดเกาะเกี่ยวกับพิษณุโลกมาเป็นวัตถุดิบในการศึกษา มีกิจกรรมเปิด
“ห้องเรียนเคลื่อนท่ี” เพ่ือให้นิสิตได้มีโอกาสเรียนรู้ปัญหาที่เกิดข้ึนจริง
ควบคู่กับการนำ�ทฤษฎีกฎหมายในชั้นเรียนไปสู่การใช้งานจริงนอก
หอ้ งเรียน นอกจากน้ี อาจารย์ยังไดส้ อนทกั ษะนกั กฎหมายท่ดี ี สอนให้
ช่างสังเกต มีความละเอียดรอบคอบในการรวบรวมข้อเท็จจริง ให้รู้จัก
คิดวิเคราะห์ และนำ�กฎหมายมาปรับใช้อย่างยุติธรรม สิ่งเหล่าน้ีไม่ได้
สอนผ่านการบอกกล่าว แตส่ อนโดย “ท�ำ ให้เห็น” เพ่อื ให้เราท�ำ ใหเ้ ป็น

ดงั นนั้ หอ้ งเรยี นคดบี คุ คลทนี่ เรศวรจงึ เปน็ หอ้ งเรยี นนอกกรอบที่
มีพลวัต (dynamic) อยู่เสมอตามสถานการณ์เด่นประเด็นร้อน (hot
issues) หรอื ตามความตอ้ งการของสงั คม (social need) ท่ีเราพบเจอ
ในพิษณุโลก เราขอเรียกคดีบุคคลแบบนี้ว่า “Awell Style” เป็นคดี
บคุ คลทกี่ นิ ได้ จบั ต้องได้ และใชป้ ระโยชนไ์ ดใ้ นชวี ติ จรงิ ”
ผศ. กิตวิ รญา รัตนมณี (รหสั 4301610947 และ4801034127)
ปจั จบุ ัน อาจารย์ประจำ�คณะนิติศาสตร์ มหาวิทยาลยั นเรศวร

“การสอนของอาจารยค์ อื การถา่ ยทอดองคค์ วามรทู้ ง้ั เชงิ เนอ้ื หา
และวิธีการจากเร่ืองจริง ซ่ึงสามารถนำ�ไปใช้ให้เกิดประโยชน์ได้จริงต่อ
ชีวิตมนุษย์ตัวเล็กตัวน้อยในสังคม อาจารย์เคยพูดไว้ว่า ...คนจน หรือ
คนรวย กใ็ ชก้ ฎหมายฉบบั เดยี วกนั ความรเู้ ทา่ นนั้ ทจี่ ะสรา้ งความยตุ ธิ รรม
ในการใช้กฎหมายให้เกิดขึ้นได้ ...อาจารยพ์ ันธุท์ พิ ย์เป็นผ้จู ดุ ประกายให้
ข้าพเจ้าทำ�งานในประเด็นสถานะบุคคลมาจนถึงปัจจุบัน และคำ�สอน
ของอาจารยก์ เ็ ป็นหลกั คิดท่ีขา้ พเจา้ ระลกึ ไว้โดยตลอด...”

ดาวนโ์ หลดจากระบบ TUDC โดย นายอรา่ ม ดวงจนั ทร์

บทรำ�ลึก  83

การเรยี นรู้การทำ�งานจากอาจารย์พันธ์ทุ ิพยแ์ บบไมต่ อ้ งเก็บหนว่ ยกิต
บงกช นภาอมั พร รัฐศาสตร์บัณฑิต มหาวทิ ยาลยั ธรรมศาสตร์
เจา้ หนา้ ทฝ่ี า่ ยความคมุ้ ครองคนไรส้ ญั ชาติ ส�ำ นกั งานขา้ หลวงใหญผ่ ลู้ ภ้ี ยั
แหง่ สหประชาชาติ สำ�นกั งานสว่ นภมู ภิ าคเอเชยี ตะวนั ออกเฉยี งใต้ (UN-
HCR Regional Office for South-East Asia)

“มีโอกาสได้สัมผัสกับเรื่องราวของคนและความไร้รัฐไร้สัญชาติ
ครงั้ แรกในชวี ติ ดว้ ยการเรยี นรนู้ อกหอ้ งเรยี น ผา่ นการปฏบิ ตั จิ รงิ กบั กรณี
ศึกษาตา่ ง ๆ ใน “กรณีแม่อาย” สู่ “กรณีบา้ นหาดทรายทอง เชยี งของ”
เร่ือยมาจนถึง “กรณีต่าง ๆ ในพื้นที่อำ�เภออุ้มผาง จังหวัดตาก โดยมี
อาจารย์แหวว คอยให้ความรูแ้ ละใหก้ ำ�ลงั ใจทุกการท�ำ งาน”

จนั ทราภา จินดาทอง
นกั จดั การงานทว่ั ไป ปฏิบตั งิ านสงั คมสงเคราะห์ โรงพยาบาลอุ้มผาง

ความแปลก และโดดเด่นของเน้ือหาคดีบุคคล ในห้องเรียนอาจารย์
พนั ธทุ์ พิ ยก์ ค็ อื เนอื้ หาการเรยี นการสอนทมี่ ชี วี ติ เพราะตวั บทลายลกั ษณอ์ กั ษร
ต่าง ๆ จะไดร้ บั การอธิบาย ผ่านกรณีศึกษาท่เี กิดขึ้นจรงิ (True Stories) หรือ
การใช้ปัญหาที่เกิดขึ้นจริงในสังคมไทยเป็นฐานการเรียนรู้ (Problem-Based
Approach) ซงึ่ เปน็ แนวทางการเรยี นการสอนทคี่ ร-ู อาจารยห์ ลายคนอยากท�ำ ได้
ทวา่ วตั ถดุ บิ ในการเรยี นการสอนหรอื กรณศี กึ ษาตา่ ง ๆ แมห้ ลายกรณจี ะเกดิ ขน้ึ
ด้วยตวั ของ “เจา้ ของปัญหา” เอง แตไ่ ม่ใชเ่ รื่องงา่ ย ๆ ท่ใี ครจะสามารถเขา้ ถึง
เจา้ ของปญั หาได้ และใชค้ วามรู้ ประสบการณใ์ นฐานะครคู ดบี คุ คลเพอ่ื สนบั สนนุ
ดาวในหโ์ ห้ปลัญดจหาการคะลบ่ีคบลTาUยDCแโลดะยตน้อายงอกรลา่ ่ามวดดว้วงจยันวท่ารม์ ีกรณีศึกษาจำ�นวนอีกไม่น้อยเช่นกัน

84  60 ปี รศ.ดร.พันธ์ุทพิ ย์ กาญจนะจติ รา สายสนุ ทร

ทอี่ าจารยพ์ นั ธทุ์ พิ ยม์ สี ว่ นผลกั ดนั ใหเ้ กดิ ขน้ึ ดว้ ยความมงุ่ หมายวา่ ทกุ กรณศี กึ ษา
จะสามารถน�ำ ไปสู่การเปลย่ี นแปลงท้ังในระดบั ปัจเจก (เจ้าของปญั หา) และใน
เชิงภาพรวมระดบั กฎหมายนโยบาย33

ในกลมุ่ ลกู ศษิ ย์ (บางสว่ น) ทที่ �ำ งานดา้ นสถานะบคุ คลจนถงึ ปจั จบุ นั เหน็
ตรงกนั วา่ ภาพจ�ำ ทมี่ อี าจารยพ์ นั ธท์ุ พิ ยน์ น้ั เหน็ จะไดแ้ ก่ การเปน็ ครสู อนคดบี คุ คล
ทสี่ อนใหล้ กู ศษิ ยเ์ รยี นรตู้ วั บทผา่ นกรณศี กึ ษา และกรณศี กึ ษาตา่ ง ๆ กไ็ ดม้ าดว้ ย
การเปลี่ยนบทบาทครูในห้องเรียนเป็นนักปฏิบัติการทดลองบังคับใช้กฎหมาย
แน่นอนว่าบางกรณีปัญหาสามารถแก้ไขได้ด้วยกฎหมายท่ีมีอยู่ แต่บางกรณีก็
ตกอยู่ในช่องว่างของตัวบทที่ไม่ครอบคลุมทางปฏิบัติในชีวิตจริง ครูสอนคดี
บุคคลคนนี้จึงนำ�เร่ืองจริง และหลักคิดทางกฎหมายพัฒนาเป็นองค์ความรู้
ใหม่ ๆ เพือ่ เสนอใหม้ กี ารแกไ้ ขปรบั ปรุงกฎหมาย นโยบาย

นบั จากปี 2535 ท่คี ณะนติ ศิ าสตร์ มหาวทิ ยาลัยธรรมศาสตร์ไดแ้ ตง่ ตง้ั
อาจารย์พันธุ์ทิพย์เป็นประธาน “คณะกรรมการดำ�เนินงานโครงการอบรม
กฎหมายและช่วยเหลือประชาชนชาวไทยบนพ้ืนที่สูงทางด้านกฎหมาย” อัน
เป็นงานท่ีมีส่วนอย่างสำ�คัญในการเกิดข้ึนของชุดวิจัย 12 เร่ืองในปี 254134
ซึ่งกล่าวได้ว่าเป็นโครงการวิจัยท่ีสามารถคล่ีสภาพปัญหาของชาวเขาและ
ชนกลุ่มน้อยได้อย่างรอบด้านและเป็นฐานสำ�คัญของการพัฒนาต่อยอดความรู้
ของการแก้ไขปญั หาความไรร้ ฐั ไรส้ ัญชาติ รวมถงึ ปัญหาความไรส้ ิทธิของคนทมี่ ี

33 อาทิ กรณี หมอ่ ง ทองด,ี ดู https://www.facebook.com/timelinemcot9/videos/
578735319280445/UzpfSTczOTAzMTQyNDoxMDE1NzE0ODM4NTgwNjQyNQ/, สืบค้น
เมอ่ื วันที่ 14 เมษายน 2562
34 ชดุ โครงการวจิ ยั ประเมนิ สถานภาพความรู้ เรอ่ื งสถานภาพและการด�ำ รงชวี ติ ของชาวเขา
ดาวแtนrล์โf.หะoลชr.ดนthจก/าลsกมุ่eรนaะrอ้ บcยบhใ_นTaปUbรD4ะ.Cเaทsโศpดไ,ยทสยนบื ,าคสย้น�ำอเนมรกั่า่ือมงวาันดนทวก่ีงอ1จง4นั ททเนุ มรสษ์ นาบัยสนน2นุ 5ก6า2รวิจัย, 2541, ดู https://elibrary.

บทร�ำ ลึก  85

ปัญหาสถานะบุคคลตามกฎหมายในเวลาต่อมา ในช่วงเวลาเดียวกัน สืบ
เนื่องจากสถานการณ์การชุมนุมเรียกร้องสิทธิของชาวเขา โดยกลุ่มเกษตรกร
ภาคเหนือและสมัชชาชนเผ่าแห่งประเทศไทย จากผลของงานลงพ้ืนที่ศึกษา
ปญั หาจรงิ และพฒั นาเปน็ องคค์ วามรทู้ างวชิ าการดงั กลา่ ว ไดไ้ ปสขู่ อ้ เสนอแนะ
ในการแก้ไขกฎหมายลำ�ดับรองโดยพัฒนาเป็น “ระเบียบสำ�นักทะเบียนกลาง
วา่ ดว้ ยการพจิ ารณาลงรายการสถานะบคุ คลในทะเบยี นราษฎร ใหแ้ กบ่ คุ คลบน
พน้ื ทสี่ งู พ.ศ. 2543” เพอื่ แกไ้ ขปญั หาสญั ชาตใิ หก้ บั ชาวไทยภเู ขาและบคุ คลบน
พ้ืนท่ีสูง35 นอกจากน้ียังมีโอกาสได้ทำ�งานเพ่ือสื่อสารถึงประเด็นสิทธิมนุษยชน
ใหก้ ับนกั การเมืองในสภานิติบัญญัตใิ นชว่ งปี 2542-254336

ตลอดระยะเวลาทผ่ี า่ นมา มเี จา้ ของปญั หาจ�ำ นวนมากมายตดิ ตอ่ อาจารย์
พนั ธท์ุ ิพย์เพอื่ ขอค�ำ แนะน�ำ -ความชว่ ยเหลอื ทางกฎหมาย “กรณีศกึ ษา” เหล่า
น้ไี ดก้ ลายเปน็ ข้อมูลส�ำ คัญ (evidence-based) ทสี่ ะท้อนถงึ ปัญหาการบังคับ
ใช้กฎหมาย นโยบาย รวมถึงการตกหล่นจากการรับรองและคุ้มครองสิทธิโดย
กฎหมาย นโยบาย และอาจารย์พันธุ์ทิพย์ได้อาศัยกรณีศึกษาเหล่านี้ในการ
ผลักดันให้เกิดการแก้ไขปรับปรุงกฎหมาย นโยบายต่าง ๆ กับหน่วยงานรัฐท่ี
เกี่ยวข้อง อาทิ กรมการปกครอง กระทรวงมหาดไทย กรมคุ้มครองสิทธิและ

35 อาจารยพ์ นั ธทุ์ พิ ยไ์ ดร้ บั การแตง่ ตง้ั ใหเ้ ปน็ กรรมการการศกึ ษาปญั หาเกยี่ วกบั การพจิ ารณา
ใหส้ ถานภาพบุคคลบนพนื้ ที่สูง ตามมติคณะรฐั มนตรีเมื่อวันที่ 11 พฤษภาคม 2542, ค�ำ สั่งส�ำ นกั
นายกรัฐมนตรที ี่ 89/2542 (ชวน หลกี ภัย) ลงวันที่ 5 กรกฎาคม 2542, ดู https://drive.google.
com/file/d/1IQf9y2FQFaJjpAymeWhqXP_ts2a5l2hq/view?fbclid=IwAR2TXfMgGUGkb
Z8buLDrEC5QQvQ_aQ3a22YBItZyHehMXaUrGLLM2pCfYWU, สบื คน้ เมอ่ื วนั ท่ี 14 เมษายน
2562
36 อาจารย์พันธุ์ทิพย์ได้รับการแต่งตั้งให้เป็นรองเลขานุการ คณะกรรมการวิสามัญศึกษา
ดาวปเนมัโ์ญือ่หหวลันาดสทจิท่ีา5กธิมรกะนุมบุษภบายพชTันนUธD์ว2Cุฒ5โิส4ดภ2ยา(5นแามตยีน่งอาตรค้ัง่ามโมด2ยด5มว4งตจ2ิขนั อ–ทง3รท0์ ี่ปมระนี ชาุมควมุฒ2ิส5ภ4า3ค) รั้งที่ 10 (สมัยสามัญทั่วไป)

86  60 ปี รศ.ดร.พันธ์ทุ พิ ย์ กาญจนะจติ รา สายสนุ ทร

เสรีภาพ กระทรวงยุติธรรม กระทรวงสาธารณสุข สำ�นักงานสภาความม่ันคง
แหง่ ชาติ (สมช.) ซ่ึงอาจารยพ์ นั ธท์ุ พิ ยเ์ ลง็ เหน็ วา่ “เป็นโอกาสทีด่ ที ่ีได้สรา้ งพนื้ ที่
แลกเปลย่ี นความรทู้ างวชิ าการ ไปพรอ้ ม ๆ กบั การผลกั ดนั ใหเ้ กดิ การแกไ้ ขปญั หา
ในระดับกฎหมาย นโยบาย” หรือทอี่ าจารย์พันธุ์ทพิ ย์เรียกวา่ “มวลมิตรทาง
วชิ าการ”

มวลมิตรที่สำ�คัญและจะละเว้นไม่กล่าวถึงไม่ได้ ก็คือ การมีโอกาสที่ได้
ทำ�งานทางวิชาการกับทา่ นจิราพร บนุ นาค อดีตรองเลขาธกิ าร สมช. และร่วม
กันผลักดันให้เกิดมติคณะรัฐมนตรีเม่ือวันท่ี 18 มกราคม 2548 ซึ่งนับว่าเป็น
หมุดหมายส�ำ คญั ของการรบั รองและคุ้มครองสถานะบุคคลตามกฎหมายให้กับ
คนท่ีไม่มีสัญชาติไทย โดยเฉพาะการแก้ไขปัญหาบุคคลท่ีไร้เอกสารแสดงตน
(Undocumented person) ท่ีปรากฏตัวในประเทศไทย และการรับรอง
สิทธิข้ันพื้นฐานให้กับคนกลุ่มนี้ นอกจากนี้ยังมีงานพัฒนาหัวข้อวิจัยเพื่อ
สนับสนุนการเข้าถึงสิทธิในหลักประกันของคนไร้รัฐไร้สัญชาติในปี 255137
ซึ่งในเวลาต่อมาถูกใช้เป็นข้อมูลส่วนหนึ่งในการผลักดันให้เกิดเป็น “กองทุน
ประกันสุขภาพของผมู้ ปี ญั หาสถานะและสทิ ธิ” โดยมติคณะรฐั มนตรี (วนั ท่ี 23
มีนาคม 2553)

37 ดรุณี ไพศาลพาณิชย์กุล หัวหน้าโครงการ (นักวิจัย : ป่ินแก้ว อุ่นแก้ว, ชลฤทัย แก้ว
รงุ่ เรอื ง, กติ วิ รญา รตั นมณ,ี บงกช นภาอมั พร, พนั ต�ำ รวจตรหี ญงิ สภุ าพรรณ ขวญั ทอง และเอกสทิ ธ์ิ
วนิ จิ กลุ ), “ขอ้ เสนอแนะเชงิ นโยบายตอ่ สทิ ธใิ นหลกั ประกนั สขุ ภาพถว้ นหนา้ ของคนไรร้ ฐั ไรส้ ญั ชาต”ิ ,
โครงการเฝา้ ระวงั สภาวะไรร้ ฐั , สนบั สนนุ โดย ส�ำ นกั งานวจิ ยั เพอ่ื การพฒั นาหลกั ประกนั สขุ ภาพไทย
(เพื่อสถานบันวิจัยระบบสาธารณสุข) (สวปก.), 2551, ดู http://kb.hsri.or.th/dspace/
ดาวhtนaaโ์ cหnhลdidดleeจ/oา1กl1oร2gะ2yบ8/บ1/24T96U5/FD2u?Csllhโ-ดtoeยwx=tน.fpาuยdlอlf,,รสh่ามืบttคpด้น:ว/เง/มจw่อื นั wวทันwรท.์ hี่ 1is4roเ.มoษr.าtยhน/m2a5i6n2/modules/research/at-

บทร�ำ ลึก  87

ในปี 2551 ท่มี ีการประกาศใช้ พ.ร.บ. สญั ชาติ (ฉบับท่ี 4) พ.ศ. 2551
อาจารยพ์ นั ธทุ์ พิ ยม์ สี ว่ นส�ำ คญั ในการผลกั ดนั ใหเ้ กดิ การเปลยี่ นแปลงทส่ี �ำ คญั ๆ
ร่วมกับมวลมติ รทางวิชาการ อาทิ อาจารยว์ นี สั สสี ุข38 จากกรมการปกครอง
กระทรวงมหาดไทย อย่างน้อย 4 เรื่อง ได้แก่ เร่ืองแรก-การสร้างความ
เปลี่ยนแปลงต่อการรับรองสิทธิในสัญชาติไทยตามหลักสืบสายโลหิตจากบิดา
แม้บิดาของเดก็ คนดงั กล่าวจะไมใ่ ช่บิดาโดยชอบดว้ ยกฎหมาย หากพสิ ูจนไ์ ด้วา่
มีความสัมพนั ธเ์ ปน็ บิดา-บตุ รกันจริง กจ็ ะไดร้ ับการรับรองวา่ มสี ัญชาตติ ามบดิ า
(มาตรา 7 วรรคสอง) เร่ืองที่สอง-จะต้องไม่มีกรณี “เด็กท่ีมีความผิดฐานเข้า
เมอื งผดิ กฎหมาย เพยี งเพราะเกดิ ในประเทศไทยจากบดิ ามารดาทม่ี กี ารเขา้ เมอื ง
ทไี่ มถ่ ูกต้องตามมาตรา 7 ทวิ วรรคแรกฯ” อกี ตอ่ ไป (มาตรา 7 ทวิ วรรคสาม)39
เร่ืองที่สาม-การคำ�นึงถึงการคุ้มครองประโยชน์สูงสุดของเด็ก โดยแก้ไข
ปัญหาความไร้สัญชาติให้กับเด็กไร้สัญชาติท่ีอยู่ในความอนุบาล เด็กที่อยู่ใน
ความดูแลของสถานสงเคราะห์ และเด็กที่ได้รับการจดทะเบียนเป็นบุตร
บุญธรรมแล้ว โดยการแปลงสัญชาติ (มาตรา 12/1) และเรื่องที่ส่ี-การคืน
สญั ชาติโดยหลักดนิ แดนให้กบั คนท่ถี ูกถอนสัญชาติ และไม่ไดม้ าซงึ่ สัญชาติไทย
ตามหลักดินแดน โดยผลของ ปว. 33740 (มาตรา 23 แห่ง พ.ร.บ. สัญชาติ

38 ผ้อู ำ�นวยการส�ำ นักบรหิ ารการทะเบียน กรมการปกครอง กระทรวงมหาดไทย
39 กรณีศกึ ษากฎกระทรวงมาตรา 7 ทวิ วรรค 3 ใหม่ : ตน้ กำ�เนดิ เปา้ หมาย มายาคติ และ
กรอบความคิด, ดู https://www.gotoknow.org/posts/520750 และ “มาตรา 7 ทวิ วรรค 3
ใหม่ : แนวคิดมนุษย์นิยมในการกำ�หนดฐานะและเง่ือนไขการอยู่ของคนต่างด้าวในประเทศไทย,
ดู https://www.gotoknow.org/posts/521085 , สบื คน้ เม่ือวันท่ี 14 เมษายน 2562
40 บุตรของคนท่ีได้รับผลกระทบของ ปว.337 ซึ่งเกิดระหว่างวันท่ี 26 กุมภาพันธ์ 2535
จนถงึ วันท่ี 27 กุมภาพนั ธ์ 2551 มสี ิทธิในสญั ชาตไิ ทยโดยผลของมาตรา 23 แหง่ พ.ร.บ.สญั ชาติ
ดาวว(นฉัน์โบหทับลี่ 1ทด4่ีจ4าเ)มกพรษะ.าศบย.บน2T25U5561D2Cหรโือดไยมน่ ?า,ยดอูรhา่ tมtpดsว:/ง/จwนั wทwร์ .gotoknow.org/posts/505500, สืบคน้ เมื่อ

88  60 ปี รศ.ดร.พันธุท์ ิพย์ กาญจนะจติ รา สายสนุ ทร

ฉบบั ท่ี 4 ฯ)41 ซงึ่ ประเดน็ ทา้ ยนสี้ รา้ งความเปลยี่ นแปลงดา้ นสถานะบคุ คลใหก้ บั
คนมากกวา่ แสนคน

รวมถึงการผลักดันให้กฎหมายของประเทศไทยรับรองสิทธิที่จะได้รับ
การจดทะเบยี นการเกดิ ของเดก็ ทกุ คนทเี่ กดิ ในประเทศไทย (Birth Registration
For ALL) ไม่ว่าจะมีสถานะตามกฎหมายคนเข้าเมือง กฎหมายสัญชาติ
ลักษณะใด (ปรากฏใน พ.ร.บ. การทะเบียนราษฎร แก้ไขเพ่ิมเติม ฉบับท่ี 2
พ.ศ. 2551)

การสร้างความเปล่ียนแปลงในระดับกฎหมายนโยบายอีกประการหน่ึง
ท่ีสำ�คัญก็คือ การมีส่วนร่วมในการผลักดันให้คืนสัญชาติไทยโดยหลักสืบ
สายโลหิตให้กับคนไทยพลัดถ่ิน ซ่ึงต่อมาได้เกิดเป็นพ.ร.บ.สัญชาติ (ฉบับท่ี 5)
พ.ศ. 255542

กลุ่มชาติพันธ์ุดั้งเดิมอย่างมานิ อาจารย์พันธ์ุทิพย์ก็มีส่วนในการแก้ไข
ปัญหาความไร้สัญชาติของคนดั้งเดิมกลุ่มน้ี ด้วยการทำ�งานร่วมกับคณะ
อนุกรรมการดา้ นสทิ ธแิ ละสถานะบคุ คลของผู้ไร้สัญชาติ ไทยพลัดถ่นิ ผู้อพยพ
และชนพ้ืนเมือง สำ�นักงานคณะกรรมการสิทธิมนุษยชนแห่งชาติ จนเกิดเป็น
ข้อเสนอท่ีส่งผลให้กลุ่มมานิสามารถเข้าถึงสิทธิที่จะได้รับการรับรองว่าเป็นผู้มี

41 “รวมงานเขียนของอาจารย์แหววเกี่ยวกับสิทธิในสัญชาติโดยหลักดินแดนโดยผลของ
มาตรา 23 แหง่ พ.ร.บ. สญั ชาติ (ฉบบั ท่ี 4) พ.ศ. 2551” รวบรวมเมอ่ื วนั ที่ 9 ตลุ าคม 2553, ปรบั ปรงุ
เม่ือวันท่ี 22 ตุลาคม 2544 และ 13 ตุลาคม 2555, ดู https://www.gotoknow.org/posts/
505513, สบื คน้ เมือ่ วนั ท่ี 14 เมษายน 2562
42 ท�ำ ไมตอ้ งจดั เวทเี สวนาวชิ าการเพอ่ื แสวงหาองคค์ วามรเู้ พอื่ การคนื สทิ ธใิ นสญั ชาตไิ ทยแก่
คนพลัดถิ่นที่มีเช้อื สายไทย ? ดู https://www.gotoknow.org/posts/495786 และองคค์ วามรู้
เรื่องคนไทยพลัดถ่ิน : ความจำ�เป็นที่สังคมไทยต้องมี จึงต้องนิยมทุกฝ่ายที่เก่ียวข้อง, คำ�นิยม
ดาวคgนoู่ม์โหtอื oลk“ดnคจoนาwกไทร.oะยrบพgบ/ลpดั ToถUsน่ิ tDs”/C,5ป2โดน่ิ1ย1แ2กน0ว้ าย,ออสุน่ รบื แา่ คกมน้ว้ ดเม(วบ่อื งรวจรันนั ณททา่ีรธ1์ ิก5าเรม),ษสาำ�ยนนกั 2พ5มิ 6พ2ว์ ิญญูชน, ดู https://www.

บทรำ�ลกึ   89
สญั ชาตไิ ทย43

“คลนิ กิ กฎหมาย”
รักษาโรคไร้รฐั ไรส้ ญั ชาติ และไร้สิทธิ

“...อาจารยแ์ หววตระหนกั วา่ ปญั หา (ทค่ี นไรร้ ฐั ไรส้ ญั ชาตเิ ผชญิ )
เปน็ ปญั หาทสี่ ามารถแกไ้ ขไดโ้ ดยใชก้ ฎหมาย เพยี งแตช่ าวบา้ นทป่ี ระสบ
ปัญหาไม่มีความรู้ทางด้านกฎหมาย เพราะฉะนั้นส่ิงที่จะแก้ปัญหาได้
อยา่ งยั่งยนื ที่สดุ คอื “การสรา้ งความรู้ให้แกช่ าวบา้ น” และตวั อาจารย์
เองกเ็ ปน็ ผมู้ คี วามรทู้ างดา้ นกฎหมายทจี่ ะสามารถใชแ้ กป้ ญั หาเหลา่ นอี้ ยู่
แล้ว อาจารย์จึงไม่สามารถน่ิงเฉยได้ ...อาจารย์แหววยังเคยพูดไว้ว่า
“เมอื่ รู้ตวั อีกที กท็ ิ้งงานนีไ้ ม่ได้แล้ว”44

43 งานเขียนเพื่อเสนอเป็นรายงานการศึกษาเพ่ือคณะอนุกรรมการด้านสิทธิและ
สถานะบุคคลของผู้ไร้สัญชาติ ไทยพลัดถิ่น ผู้อพยพ และชนพื้นเมือง ตามคำ�สั่งคณะกรรมการ
สิทธิมนุษยชนแห่งชาติท่ี 46/2552 และกรมการปกครอง ในการประชุมสัมมนาการแก้ไขปัญหา
สถานะละสทิ ธขิ องบุคคลให้แก่ชนเผา่ ซาไก ซึง่ จะจัดข้นึ ในวนั ที่ 27-28 มิถนุ ายน 2553 ณ โรงแรม
ปรนิ ซพ์ าเลซ กทม., ดู https://www.gotoknow.org/posts/369994 ซง่ึ กรมการปกครองไดอ้ อก
หนงั สอื ท่ี มท.0309.1ว/16756 เรอื่ งการจดั การปญั หาสถานะและสทิ ธขิ องบคุ คลใหแ้ กช่ นเผา่ ซาไก
หรือมานิหรือเงาะป่า เม่ือวันที่ 29 กรกฎาคม 2553 ดู https://drive.google.com/file/
d/1QcFl7LNViuGW2- xUD0UrMS-gql4kjLa3/view?usp=sharing และต่อมามี หนงั สอื ท่ี มท.
0309/ว24900 เรือ่ งการจัดท�ำ ทะเบยี นราษฎรเพอื่ แกไ้ ขปญั หาเร่ืองสถานะบคุ คลของชนเผา่ ซาไก
หรอื มานิ เมือ่ วนั ที่ 21 ธันวาคม 2560 ดู https://drive.google.com/file/d/1VMvqD8xrRiY9_
ZgfoND6OHtTO3aJIIqV/view?usp=sharing , สืบค้นเม่ือวันที่ 15 เมษายน 2562
ดาว (นภโ์ าหคลด1จ)4”4า ,กบดรงูะhกบชtบtpนTsภ:U/า/อDwมั Cwพโรwด,ย.“g“oนอtาoายจkอาnรรoา่ยwมเ์ ต.oดอื rวนgงม/จpอันoงทผstรา่ sน์ /อ5า4จ7า2ร7ยแ์, หสวบื วคถน้ งึ เCม-่อื Cว-นัLท: จี่ 1ดุ 5เรเมิ่ มตษน้ าสยอู่นน2าค56ต2”

90  60 ปี รศ.ดร.พนั ธุท์ ิพย์ กาญจนะจติ รา สายสนุ ทร
แนวคิดในการใหค้ วามชว่ ยเหลอื ทางกฎหมาย (Legal Aid) ของ

อาจารย์พันธ์ุทิพย์ทำ�ให้เกิดการเร่ิมต้นของงาน CCL ในช่วงปีปลาย
ทศวรรษ 2540 ไดแ้ กก่ ารสรา้ งห้องเรียน (Classroom) เพอื่ “เจ้าของ
ปญั หา” (คนไร้รฐั ไรส้ ัญชาต)ิ โดยเคล่ือนทไ่ี ปตามพนื้ ทต่ี า่ ง ๆ45, มคี ลินกิ
(Clinic) ท�ำ หนา้ ทีใ่ หค้ �ำ ปรึกษาทางกฎหมายแก่ “เจ้าของปัญหา” รวม
ถึงหากจำ�เป็นต้องพ่ึงกระบวนการยุติธรรมทางศาล ก็จะมีการส่งต่อให้
(refer) หน่วยงานหรือองค์กรท่ีให้ความช่วยเหลือทางคดี46 และห้อง
ปฏิรูปกฎหมาย (Law Reform Firm/Forum)

แนวคิด CCL ของอาจารย์พันธ์ุทิพย์ได้รับการสนับสนุนจาก
องคก์ ารเพอื่ เดก็ แห่งสหประชาชาติ (UNICEF) เพอ่ื น�ำ ไปปฏิบัติการจริง
ในพ้นื ท่ีอำ�เภอแมอ่ าย จงั หวดั เชยี งใหม่ (ภายหลังจากทีม่ ีกรณีที่อ�ำ เภอ
แมอ่ ายมคี �ำ สงั่ เพกิ ถอนรายชอื่ ชาวบา้ น 1,243 คนออกจากทะเบยี นบา้ น
จนนำ�ไปสู่การฟ้องเป็นคดีปกครอง) เกิดเป็นคลินิกกฎหมายแม่อาย
เพ่ือให้ความช่วยเหลือแก่ชาวบ้านแม่อาย โดยเร่ิมต้นงานในเดือน
ตุลาคม 254947

45 หอ้ งเรยี นส�ำ หรบั คนไรร้ ฐั ไรส้ ญั ชาติ เรมิ่ ตน้ ครง้ั แรกเมอื่ 29 กรกฎาคม 2549, ดู https://
www.gotoknow.org/posts/43197 , สบื ค้นเมอ่ื วนั ที่ 15 เมษายน 2562
46 อาทิ ในปี 2557 กรณหี มอ่ ง ทองดี ทาง CCL ไดส้ ง่ ตอ่ กรณนี ใี้ หก้ บั คณะอนกุ รรมการดา้ น
ชนชาติ ผไู้ ร้สญั ชาติ แรงงานข้ามชาติ และผพู้ ลัดถิ่น สภาทนายความ เพอ่ื ฟอ้ งคดีตอ่ ศาลปกครอง
47 รับผดิ ชอบโดย อาจารย์วรรทนี รุ่งเรืองสภากลุ คณะนติ ิศาสตร์ มหาวทิ ยาลยั พายัพ, ดู คลนิ คิ
กฎหมายแมอ่ าย  : สำ�นกั งานกฎหมายเพื่อช่วยเหลอื ประชาชนไรร้ ฐั ไรส้ ญั ชาติโดยทนายความตีน
เปล่า คำ�นำ�สำ�หรับหนังสือทำ�มือเพ่ือสรุปประสบการณ์แม่อายศึกษา, 4 พฤศจิกายน 2550,
ดูhttps://docs.google.com/document/d/1gtLqcdJSMTDUCr9inQjXeKe86zrkULBBi
ดาวF4น-y์โOหzDลmดas7จVfาQsกzEร5OะบMfXบ/ueTLdUNiDut?vCfAbโ,ดcสยlืบidนค=า้นยIเwมอื่อAรา่วRมนั 3ทดyี่fว1Jง5Rจxันเม-ท2ษร6า์ iยJนGL2n56i52DFrlpx56XW1-9HV5ddgtB4g

บทร�ำ ลกึ   91

และเกิดเป็น บางกอกคลนิ ิก ในคณะนิตศิ าสตร์ มหาวิทยาลัย
ธรรมศาสตร์48 ในปี 2550 เพอื่ เป็นพ้ืนที่สำ�หรับฝึกงานของนักศกึ ษา
กฎหมาย แหง่ คณะนติ ิศาสตร์ มหาวิทยาลยั ธรรมศาสตร์ รวมถงึ บคุ คล
จากท่ตี า่ งๆ ท่สี นใจร่วมทำ�งานใหค้ วามช่วยเหลือทางกฎหมาย รวมถงึ
การปักหมุดแนวคิดนีใ้ นคณะนติ ิศาสตร์ มหาวิทยาลยั นเรศวร เกดิ เปน็
คลนิ กิ กฎหมายนเรศวรเพ่ือสทิ ธิมนุษยชน ในปี 2553

นอกจากนี้ อาจารยพ์ นั ธท์ุ พิ ยย์ งั ไดส้ นบั สนนุ ใหน้ ายแพทยว์ รวทิ ย์
ตนั ตวิ ฒั นทรพั ย์ ผอู้ �ำ นวยการโรงพยาบาลอมุ้ ผาง ด�ำ เนนิ การแกไ้ ขปญั หา
ความไร้รฐั ไรส้ ญั ชาตขิ องผู้ปว่ ย โดยรว่ มกบั มวลมิตรทางวชิ าการพฒั นา
เปน็ คลินกิ กฎหมายอ้มุ ผางเพือ่ สทิ ธิมนุษยชน49 และต่อมาได้พฒั นาเป็น
คลินิกกฎหมายในโรงพยาบาลชายแดนอีก 3 แห่ง คือโรงพยาบาล
ท่าสองยาง โรงพยาบาลแม่ระมาด และโรงพยาบาลพบพระ ภายใต้
โครงการสีห่ มอชายแดน50

48 การเกิดข้ึนของบางกอกคลินิก, ดู https://docs.google.com/file/d/0B7umma
GfFLZSOG1ibUNNWE5jc0k/edit?fbclid=IwAR3euspsFeC_NDzlsWjsJY-PnUyRogzb-
U5ac7UWs_O0_b4kWbSY8EWDhiVo , สืบค้นเมือ่ วันที่ 15 เมษายน 2562
49 โดยมีจันทราภา จินดาทอง เป็นผู้จัดการคลินิก ภายใต้ความร่วมมือกับโครงการเฝ้า
ระวังสภาวะไร้รัฐ (รับผิดชอบโดยปิ่นแก้ว อุ่นแก้ว และกรกนก วัฒนภูมิ) และคณะนิติศาสตร์
มหาวิทยาลัยนเรศวร (รับผิดชอบโดยอาจารย์ ดรุณี ไพศาลพาณชิ ย์กลุ อาจารยก์ ิตวิ รญา รตั นมณี
และอาจารย์ฉัตราพร หาระบตุ ร)
50 โครงการใหค้ วามชว่ ยเหลอื ทางกฎหมายแกผ่ มู้ ปี ญั หาสถานะบคุ คลตามกฎหมายเพอ่ื ตอ่ ย
อดการส�ำ รวจสถานการณ์ดา้ นสุขภาวะของคนชายแดน ณ จังหวดั ตาก วนั ท่ี 10 สิงหาคม 2557,
ดู https://drive.google.com/file/d/1QzZqXuXzhQEb0UJ4NQi9jk7O0wbjOEsb/
ดาวสvนiบืโ์eหคwล้น?ดfเbมจcื่อาlกวidรัน=ะทบIw่ี 1บA5TRเ0UมRDษ7Cา7ยHโนดcย_2r5น76Tา2jยeอnรPา่ JมwดS2วOงจ7ัน4ทiYรl์tAdibbH_Ev9sqpBIr3SaeJMP29TIQMgPU,

92  60 ปี รศ.ดร.พนั ธ์ุทพิ ย์ กาญจนะจติ รา สายสนุ ทร

4. ข้อท้าทายจาก “ห้องเรียนคดีบุคคล” ของอาจารย์
พนั ธทุ์ พิ ย์

“ ก่อนหนา้ ร้จู กั อ.แหวว กฎหมายเปน็ เรอื่ งยากที่จะเข้าใจ และ
คดิ ว่าถ้าไม่ใช่นักกฎหมายก็คงใชป้ ระโยชน์จากกฎหมายไมไ่ ด้ แต่เมอ่ื ได้
เรียนรู้ (นอกห้องเรยี น) กบั อาจารย์ กเ็ ปล่ยี นความคิด กฎหมายสัญชาติ
คนเข้าเมือง ทะเบียนราษฎร การทำ�งานหรือการประกอบธุรกิจ ฯลฯ
...เป็นเรอ่ื งทีส่ ามารถเรียนรูก้ ันได้ เม่ือเขา้ ใจ ใช้มันเปน็ เราก็จะมเี คร่ือง
มือในการทำ�งานมากข้ึนในการทำ�งานให้ความช่วยเหลือแรงงาน กลุ่ม
ชาตพิ ันธุ์ หรือผลู้ ภ้ี ัย...”

อดิศร เกิดมงคล นกั มานษุ ยวิทยา, เชย่ี วชาญดา้ นแรงงานข้ามชาติ
ผู้ประสานงาน Migrant Working Group

การเคล่ือนย้ายของคนและทนุ ในระดบั ระหวา่ งประเทศ หรอื แมก้ ระท่งั
ในระดบั ภมู ภิ าคเปน็ บรบิ ทและมเี นอ้ื หาทก่ี ลายเปน็ โจทยใ์ หม่ ๆ ใหน้ กั กฎหมาย
ไมว่ า่ สาขาใดวชิ าใดอยตู่ ลอดเวลา วชิ า “คดบี คุ คล” ทปี่ จั จบุ นั เดนิ ทางผา่ นกาล
เวลามารว่ มรอ้ ยปี กบั ระยะเวลาการท�ำ งานเปน็ ครสู อนกฎหมายจนครบหา้ กรอบ
ของอายุของอาจารย์พันธุ์ทิพย์ ผลงานทางวิชาการและ “กรณีศึกษา” จาก
เจ้าของปัญหาตลอดระยะเวลานับจากปี 2535 ยืนยันได้ดีถึงความรู้ต่อการ
อธิบายและการปรับใช้แนวคิด และตัวบทต่าง ๆ ในวิชากฎหมายระหว่าง
ประเทศแผนกคดีบุคคล โดยเฉพาะอย่างยิ่ง ในเร่ืองของ “สถานะบุคคลตาม
กฎหมาย” (นิติฐานะของคนตา่ งประเทศ) อาจารยพ์ นั ธ์ทุ ิพยไ์ ดต้ อ่ ยอดพฒั นา
องค์ความรู้ รวมไปถึงทางปฏิบัติใหม่ ๆ ท่ีเป็นคุณูปการที่ไม่ได้จำ�กัดเฉพาะใน
ดาวแนโ์วหดลวดงจวากิชราะกบาบรTแUตDC่ควโดายมพนายยาอยร่าามมดสวรงา้จงนั คทวร์ามเปล่ยี นแปลงให้เกดิ ขึน้ ทั้งในระดับ

บทรำ�ลกึ   93

กฎหมาย นโยบายและทางปฏบิ ตั เิ พอ่ื ตอบค�ำ ถามใหญแ่ หง่ วตั ถปุ ระสงคข์ องการ
มีอยู่ของกฎหมาย ผ่านการทำ�งานอย่างหนักอย่างต่อเนื่องกับเครือข่ายนัก
วิชาการ ผู้ปฏบิ ัตงิ านทงั้ ในภาครฐั ภาคประชาสงั คม ภาคองค์กรพัฒนาเอกชน
ทั้งในประเทศและระหว่างประเทศ ต้องกล่าวว่า น่ีคือแนวทางการทำ�งานที่
ท้าทายบทบาทนักวิชาการในร้ัวมหาวิทยาลัย และเป็นข้อท้าทายสำ�หรับ
ห้องเรียนวิชากฎหมายระหว่างประเทศแผนกคดีบุคคลในแต่ละมหาวิทยาลัย
ในแต่ละช่วงเวลาต่อไป

ในวนั ท่อี าจารย์พันธุท์ พิ ยเ์ ริม่ ตน้ รอบอายุรอบทีห่ ก ลูกศิษยท์ ั้งในและ
นอกห้องเรียนคดีบุคคล รวมถึงมวลมิตรทางวิชาการของอาจารย์พันธ์ุทิพย์
เช่ือว่า อาจารย์จะยังคงเบิกบานกับการสอนหนังสือ และทำ�งานในฐานะครู
นกั กฎหมายตอ่ ไปอยา่ งแนน่ อน พรอ้ ม ๆ กบั อกี หนง่ึ ค�ำ ถามทบทวนทส่ี �ำ คญั เมอื่
นึกตามสุภาษิตท่ีเป็นรู้จักกันดีในแวดวงวิชาการท่ีว่า  “Standing on the
shoulders of giants” (nanos gigantum humeris insidentes) อนั หมาย
ถึงการค้นหาสัจจะด้วยการยืนอยู่บน “ไหล่ของยักษ์” หรือการค้นพบที่มีมา
กอ่ นหนา้ แล้ว ถงึ ตอนน้ีมีใครบ้างที่ก�ำ ลงั ยนื อย่บู นบ่าของยักษต์ ัวน้ี

ดาวนโ์ หลดจากระบบ TUDC โดย นายอรา่ ม ดวงจันทร์

94  60 ปี รศ.ดร.พนั ธุท์ พิ ย์ กาญจนะจติ รา สายสนุ ทร

อ.พันธุ์ทพิ ย์ กบั การสอนและ
การใหค้ วามชว่ ยเหลือทางกฎหมาย
รว่ มกบั คณะนติ ศิ าสตร์ มหาวทิ ยาลัยนเรศวร



อาจารยฉ์ ตั รพร หาระบตุ ร ผ้ชู ว่ ยศาสตราจารยก์ ติ วิ รญา รัตนมณี
คณะนิติศาสตร์ มหาวทิ ยาลยั นเรศวร

บทน�ำ

รศ.ดร. พนั ธท์ุ พิ ย์ กาญจนะจิตรา สายสนุ ทร หรอื “อ.แหวว” ใหค้ วาม
กรุณามาสอนรายวิชากฎหมายระหว่างประเทศแผนกคดีบุคคลให้กับนิสิต
นติ ศิ าสตร์ มหาวทิ ยาลัยนเรศวร ช้นั ปที ่ี 4 รนุ่ ทห่ี น่งึ ตง้ั แตป่ ี พ.ศ. 2548 จนถึง
ปจั จบุ นั อาจารยไ์ ดว้ างรากฐานการสอนรายวชิ ากฎหมายระหวา่ งประเทศแผนก
คดบี คุ คลและการใหค้ วามชว่ ยเหลอื ทางกฎหมายดา้ นสทิ ธสิ ถานะบคุ คลรว่ มกบั
คณะนิติศาสตร์ มหาวทิ ยาลยั นเรศวร จนปจั จุบนั ทางคณะนิตศิ าสตร์ไดด้ ำ�เนิน
การให้ความช่วยเหลือทางกฎหมายโดยผ่านคลินิกกฎหมายนเรศวรเพ่ือสิทธิ
มนุษยชน คณะนิติศาสตร์ โดยได้รับความคำ�แนะนำ�และความช่วยเหลือจาก
อาจารยม์ าโดยตลอด

อ.พันธท์ุ พิ ยฯ์ กบั การสอน ‘คดีบคุ คล’ และสิทธมิ นษุ ยชน

ในสว่ นการจดั การเรยี นการสอนรายวชิ ากฎหมายระหวา่ งประเทศแผนก
ดาวคนโ์ดหีบลดุคจคาลกระอบ.พบันTUธ์ุทDCพิ โยด์ฯย นไาดยแ้ อยร่ากมแดยวกงจเนัน้ือทรห์ ารายวชิ าออกเปน็ 4 ส่วน กล่าวคือ

บทร�ำ ลกึ   95

กฎเกณฑ์ว่าด้วยการจัดสรรเอกชนระหว่างประเทศ สถานภาพของเอกชนใน
ทางระหว่างประเทศ การขัดกันแห่งกฎหมายเอกชน และการระงับข้อพิพาท
ของเอกชนท่ีมีลักณะระหว่างประเทศ โดยแบ่งแยกนิติสัมพันธ์ของเอกชนใน
ทางระหว่างประเทศออกเป็น นิติสัมพันธ์ของเอกชนตามกฎหมายเอกชน
ตามกฎหมายขัดกันของรัฐทีม่ีการกล่าวอ้างนิติสัมพันธ์ และนิติสัมพันธ์ของ
เอกชนตามกฎหมายมหาชนตามกฎหมายมหาชนภายในประเทศคู่กรณี

ทั้งนี้ ในการศึกษากฎหมายคดีบุคคล อาจารย์สอนเน้ือหากฎหมาย
ไปพรอ้ มกบั การยกตวั อยา่ ง “กรณีศกึ ษา” (cases study) ท่ีเกดิ ขึ้นจรงิ ใน
สังคมไทย ซ่ึงเป็นผลจากการให้คำ�ปรึกษาทางกฎหมายของอาจารย์แก่บุคคล
ท่ีประสบปัญหาสิทธิและสถานะบุคคลทั่วประเทศไทย อันเป็นส่วนสำ�คัญที่
ท�ำ ใหน้ สิ ติ ไดเ้ รยี นรแู้ นวทางในการปรบั ใชก้ ฎหมายจากเรอ่ื งจรงิ ซง่ึ เปน็ ประโยชน์
ส�ำ หรบั การท�ำ งานในอนาคต

นับต้ังแต่ปี พ.ศ. 2558 การจัดการเรียนการสอนวิชากฎหมายสิทธิ
มนุษยชน ของคณะนิติศาสตร์ ได้รับแนวคิดในการจัดการองค์ความรู้จาก
‘หอ้ งเรยี นสทิ ธมิ นุษยชนของ อ.แหวว’ ที่มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์ โดยเน้น
การเปิดโอกาสให้ผู้เรียนมีส่วนร่วมท้ังในและนอกช้ันเรียน โดยเรียนรู้
ผ่านประสบการณ์ของตนเองรวมถึงแลกเปลี่ยนแสดงความคิดเห็นเกี่ยวกับ
สถานการณ์ปัญหาที่เป็น hot issues ทำ�ให้ห้องเรียนมีสีสัน น่าสนใจและ
มพี ลวัตอยูเ่ สมอ

จากมีประสบการณส์ อนมากกวา่ 30 ปี อาจารยเ์ ลือกเผยแพร่งานเขียน
ออนไลนบ์ น Facebook page “Archanwell’s Law School” โดยให้
เหตุผลว่างานเขียนลักษณะน้ีเป็นตำ�ราออนไลน์ มีชีวิต อัพเดทอยู่เสมอ ฟรี
ดาวปน์โรหะลชดาจาชกนรทะบว่ั บไปTสUาDมCาโรดถยเนขาา้ ยถองึรไ่าดมง้ ดา่ วยงจกนั วทา่ รห์ นงั สอื ทมี่ รี าคาแพง และไมต่ อ้ งกงั วล

96  60 ปี รศ.ดร.พนั ธุท์ ิพย์ กาญจนะจิตรา สายสุนทร

วา่ จะมกี ารละเมิดลขิ สิทธิ์ นอกจากน้ีอาจารย์ยงั เหน็ ว่าย่ิงประชาชนรูก้ ฎหมาย
มากข้ึนคนเหล่านั้นก็จะมีองค์ความรู้เพ่ือเอาไปใช้แก้ปัญหาของตนเองได้
เทา่ กับนกั กฎหมายไดท้ �ำ หนา้ ท่ี “วศิ วกรสงั คม” ชว่ ยแก้ปัญหาใหป้ ระเทศชาติ
ด้วย ท่านจึงภูมิใจในตำ�รามีชีวิตมาก และพยายามผลักดันให้ลูกศิษย์ผลิต
และเผยแพร่งานสสู่ ายตาสาธารณชน

จากที่กล่าวมาข้างต้น จะเห็นได้ว่าการสอนของอาจารย์เน้นเรียนรู้
จากกรณีปัญหา (Problem-based Learning : PBL) โดยผู้เรียนเป็น
ศูนย์กลาง (Students center) มีวิธีการเรียนที่ทันสมัยผ่านส่ือโซเชียล
ทำ�ให้เรียนรู้ได้ทุกท่ีทุกเวลา เน้นองค์ความรู้ที่ทันต่อเหตุการณ์บ้านเมืองและ
สามารถนำ�ไปใชป้ ระโยชน์ได้จรงิ อาจารยเ์ รียกวธิ กี ารเรียนรูป้ ระเภทนว้ี า่ “กิน
ได้-ปรับใช้เป็น” ไม่ใช่ความรู้ประเภท “เอาขึ้นหิ้ง” หรือ “อยู่บนหอคอย
งาชา้ ง”

อ.พนั ธทุ์ พิ ย์ฯ กบั การใหค้ วามช่วยเหลือทางกฎหมาย

นอกเหนอื จากงานสอนแลว้ งานใหค้ วามชว่ ยเหลือทางกฎหมายถอื เป็น
งานหลกั ท่ีอาจารยใ์ ห้ความส�ำ คัญในล�ำ ดบั ต้น ๆ เสมอมา สามารถจำ�แนกงาน
ท่อี าจารยท์ �ำ ร่วมกับคณะนติ ศิ าสตร์ มหาวิทยาลยั นเรศวร ได้ 3 ช่วง ดงั น้ี

ช่วงแรก ตั้งแต่ พ.ศ. 2548-2552 เมื่อ พ.ศ. 2548 นางสาวลืนหอม
สายฟ้า นิสิตไร้สัญชาติ เชื้อสายไทยใหญ่ท่ีเกิดในประเทศไทย ซ่ึงเป็นนิสิต
หลักสูตรคู่ขนานนิติศาสตร์และวิทยาศาสตร์เทคโนโลยีสารสนเทศ ได้ติดต่อ
ขอความชว่ ยเหลอื ในการแกไ้ ขปญั หาความไรส้ ญั ชาตแิ ละสทิ ธอิ น่ื ๆ ทเี่ กยี่ วขอ้ ง
อาจารยร์ ว่ มกบั คณะนติ ศิ าสตรไ์ ดใ้ หค้ �ำ แนะน�ำ ในการแกป้ ญั หาความไรส้ ญั ชาติ
ดาวโนด์โหยลแดนจาะกนระำ�บใหบ้ลTืนUDหCอโมดเยขนียานยจอรด่าหมมดาวยงจถันึงทรรัฐ์ มนตรีว่าการกระทรวงมหาดไทยใน

บทรำ�ลกึ   97

ขณะน้ัน เพ่ือบอกเล่าเรื่องราวข้อเท็จจริงและข้อกฎหมาย อีกทั้งติดตาม
ความคืบหนา้ ในคำ�รอ้ งขอมสี ญั ชาตไิ ทยตามมาตรา 7 ทวิ แหง่ พระราชบัญญัติ
สัญชาติ พ.ศ. 2508 ซึ่งแก้ไขเพ่ิมเติมโดยพระราชบัญญัติสัญชาติ (ฉบับท่ี 2)
พ.ศ. 2535 ทีไ่ ดย้ น่ื ไปเพือ่ ใหม้ ีการอนุมตั ิคำ�ร้อง นอกจากน้ันทางคณะนติ ศิ าตร์
ได้ออกหนังสือรับรองความเป็นนิสิตเป็นหลักฐานประกอบการยื่นคำ�ร้องขอ
อนุญาตออกนอกพื้นท่ีเพ่ือมาศึกษาท่ีมหาวิทยาลัยนเรศวรตลอดหลักสูตร1
จนในปี พ.ศ. 2549 ลืนหอมได้รับไดร้ ับการอนุมตั ใิ หไ้ ด้สัญชาติไทย และได้รับ
การถา่ ยบตั รประชาชนไทย โดยความชว่ ยเหลอื ดงั กลา่ ว ปจั จบุ นั ลนื หอมท�ำ งาน
เป็นนกั กฎหมายประจำ� Shan State Refugee Committee และไดน้ �ำ
ความรู้และประสบการณข์ องตนเองไปใชช้ ว่ ยเหลือผู้อ่ืน

นอกจากนั้น อาจารย์ยังได้วางรากฐานของงานให้ความช่วยเหลือทาง
กฎหมายโดยให้โอกาสคณาจารย์และนิสิต ร่วมลงพื้นที่เก็บข้อมูลและให้ความ
ช่วยเหลือทางกฎหมายแก่ชาวบ้าน ในช่วงปี พ.ศ. 2550-2552 ภายใตโ้ ครงการ
คลินิกกฎหมายชาวบ้านแม่อาย อ.แม่อาย จ.เชียงใหม่ โดยคณะนิติศาสตร์
มหาวิทยาลัยพายัพ โดยการสนับสนุนจากองค์การกองทุนเพ่ือเด็กแห่ง
สหประชาชาติ (United Nations Children’s Fund : UNICEF)

ช่วงท่ีสอง ต้ังแต่ พ.ศ. 2553-2557 สืบเน่ืองจากนโยบายของคณะ
นิติศาสตร์ในการบูรณาการงานให้ความช่วยเหลือทางกฎหมายและการวิจัย
เข้ากับการเรียนการสอน ประกอบกับแนวคิดการจัดการศึกษานอกชั้นเรียน

1 พันธ์ุทิพย์ กาญจนจิตรา สายสุนทร, “กรณีศึกษา ลืนหอม สายฟ้า คนไร้สัญชาติถือ
บัตรสีฟ้าแห่งเวียงแหง : เธอมีสิทธิที่จะได้รับอนุญาตเพ่ือออกมาศึกษาต่อท่ีคณะนิติศาสตร์
ดาวมมนิหถ์โหนุาลวาดิทยจนยาา2กล5รยั 6ะน2บเ)รบศTวรUหDรCือไโมด่ย?”นาhยtอtpร่าs:ม//ดwวwงจwัน.gทoรt์ oknow.org/posts/506610 (สบื ค้นเมอ่ื 20

98  60 ปี รศ.ดร.พันธทุ์ ิพย์ กาญจนะจิตรา สายสนุ ทร

ของ อ.พนั ธ์ุทิพย์ ซ่ึงเห็นว่าทุกท่ี ทกุ เวลา ทุกสถานการณ์ เปน็ โอกาสใหล้ ูกศษิ ย์
ไดเ้ รยี นรผู้ า่ นประสบการณต์ รง เม่ือกลางปี พ.ศ. 2553 อาจารย์ไดแ้ นะน�ำ ให้
รจู้ ักกับ นพ.วรวทิ ย์ ตันติวัฒนทรพั ย์ หรือ “หมอตยุ่ ” ผูอ้ ำ�นวยการโรงพยาบาล
อมุ้ ผาง จ.ตาก นบั ตง้ั แต่น้นั พ้ืนทช่ี ายแดนจังหวัดตากจึงเปน็ แหลง่ ศกึ ษาเรยี น
รใู้ หแ้ กค่ ณาจารยแ์ ละนสิ ติ ภายใตก้ จิ กรรม “หอ้ งเรยี นสทิ ธมิ นษุ ยชนเคลอ่ื นท”่ี
ต่อมาเมื่อโรงพยาบาลอุ้มผางก่อต้ังคลินิกกฎหมายอุ้มผางเพ่ือสิทธิมนุษยชน
ศษิ ย์เกา่ คือ นายเวช ว่องไวพาณชิ ย์ ได้สมคั รเป็นนกั กฎหมายประจ�ำ คลนิ กิ ฯ
โดยได้ศึกษาและนำ�เอาองค์ความรู้ของอาจารย์ไปใช้ในการให้ความช่วยเหลือ
ประชาชนไรร้ ัฐไร้สญั ชาติในพื้นทชี่ ายแดน

ตอ่ มาปลายปี พ.ศ. 2553 คณะนติ ศิ าสตร์เรมิ่ โครงการคลนิ ิกกฎหมาย
นเรศวรเพื่อสิทธิมนุษยชน เพื่อให้ความช่วยเหลือทางกฎหมายในการจัดการ
ปัญหาสถานะและสิทธิของบุคคลที่อยู่ในพ้ืนท่ีภาคเหนือตอนล่างซึ่งยังประสบ
ความไร้รัฐไร้สัญชาติและเข้าไม่ถึงสิทธิต่าง ๆ อาจารย์ได้กรุณาเป็นท่ีปรึกษา
โครงการ และในฐานะผู้เชี่ยวชาญด้านสถานะบุคคล อาจารย์ได้ช่วยช้ีแนะ
แนวทางการทำ�งาน การทำ�ความเหน็ ทางกฎหมาย รวมถงึ กระบวนการในการ
จดั การปญั หาสำ�หรับคนกลุ่มต่าง ๆ2

2 ปัจจุบัน รศ.ดร. พันธ์ุทิพย์ กาญจนะจิตรา สายสุนทร ได้จำ�แนกผู้มีปัญหาสถานะ
บคุ คลในประเทศไทย เป็น 10 สถานการณ์ ดังนี้
1. คนไร้รัฐโดยสิ้นเชิง/ไร้การรับรองทางทะเบียนราษฎร/คนไร้เอกสารรับรองตัวบุคคล
2. คนท่ีมรี ฐั +สถานทางทะเบียนเป็นคนต่างด้าว แตม่ สี ทิ ธิในสญั ชาติไทยโดยการเกิด แบบ “ไม่มี”
เงือ่ นไข 3. คนทมี่ ีรัฐ+สถานทางทะเบียนเปน็ คนตา่ งดา้ วทเี่ กิดในไทย แต่มสี ทิ ธใิ นสญั ชาติไทยโดย
การเกิด แบบ “มี” เงื่อนไข 4. คนทีม่ ีรฐั +สถานทางทะเบียนเป็นคนตา่ งดา้ วที่เกดิ นอกไทย แตม่ ี
สิทธิในสญั ชาตไิ ทยภายหลังการเกดิ แบบ “มี” เงื่อนไข หรอื ไมม่ สี ิทธนิ ีเ้ ลย เพราะอาศัยอยูใ่ นไทย
ดาวคไนมน์โน่หตาลา่ นดงดจแา้าลวกะรทไะมแี่ บเ่สปบดน็ งTสตUมนDาเปชCน็ิกโคขดนอยงทคนม่ี รสาี อยทิ บอธครหิ รา่ รมวั อื ทสด่มี ถวีสางิทนจธะนั ิอคทานรศส์ ยั ญั ในชาไทตขิยอ5ง.รคฐั นตทา่ งมี่ ปีรรฐั ะ+เทสถศาแนตทม่ าสี งทิทธะใิ เนบสยี ญันชเปาน็ติ

บทร�ำ ลึก  99

ชว่ งทส่ี าม ตง้ั แต่ พ.ศ. 2558 ถงึ ปจั จบุ นั เม่อื พ.ศ. 2558 ขณะอาจารย์
เข้าไปทำ�งานในสภาปฏิรูปแห่งชาติ (สปช.) โครงการคลินิกกฎหมายนเรศวร
มคี วามรว่ มมอื ทางวชิ าการภายใตก้ จิ กรรม “พษิ ณโุ ลกศกึ ษา” โดยมจี ดุ มงุ่ หมาย
เพ่ือศึกษาสถานการณ์ปัญหาความไร้รัฐไร้สัญชาติ รวมถึงแนวทางการจัดการ
ปญั หาทเี่ หมาะสมใหแ้ กผ่ มู้ ปี ญั หาสถานะบคุ คลและสทิ ธใิ นพนื้ ทจ่ี งั หวดั พษิ ณโุ ลก
โดยมีมวลมิตรทางวิชาการที่อาจารย์กล่าวชื่นชมเสมอในฐานะ Effective
Team คอื คณุ กัญญ์ฐญาณ์ ภู่สวาสด์ิ หรือ “พ่ีเฟื่องฟ้า” อดีตสมาชิกสภาปฏริ ปู
แห่งชาติเป็นหลักในการประสานความร่วมมือระหว่างภาครัฐ ภาควิชาการ
รวมถึงภาคเอกชนในพ้ืนที่พิษณุโลก จนกระท่ังพัฒนาเป็นเวทีวิชาการ คือ
“โครงการแลกเปล่ียนเรียนรู้เพื่อทบทวนและพัฒนาองค์ความรู้ในการจัดการ
ปญั หาคนไรร้ ากเหง้าในจงั หวดั พิษณุโลก” เมื่อวันท่ี 2 มีนาคม 25613 และใน
กจิ กรรมพษิ ณโุ ลกศกึ ษาน้ี องคค์ วามรขู้ องอาจารยถ์ กู น�ำ ไปใชแ้ กป้ ญั หาความไร้

ไทยแบบมีเงื่อนไข หรือไม่มีเงื่อนไข หรือไม่มีเลย 6. คนที่มีรัฐ+สถานทางทะเบียน อาจเป็นคน
สัญชาติไทยหรือคนต่างด้าว แต่ถูกเพิกถอนทางทะเบียน หรือแก้ไขรายการจนตกเป็นคนไร้รัฐ
ไร้สัญชาติ หรอื ดอ้ ยสิทธิในสัญชาติ 7. คนท่ีมรี ฐั +สถานทางทะเบยี นเป็นคนต่างด้าว ซึง่ ตกในความ
ไร้รากเหง้า จนไร้รัฐไร้สัญชาติ อาจเกิดในไทย หรือนอกไทย หรือไม่ทราบสถานท่ีเกิด ตลอดจน
ตอ้ งการการตคี วามแบบพเิ ศษ 8. คนทม่ี รี ฐั +สถานทางทะเบยี นเปน็ คนตา่ งดา้ ว ซงึ่ มคี วามเกย่ี วขอ้ ง
กับความผดิ อาญา จนตกเป็นคนไรร้ ัฐไร้สัญชาติ 9. คนตา่ งดา้ วท่อี าจมีรฐั หรอื ไม่มีรฐั จึงมสี ถานทาง
ทะเบียนหรือไม่ ก็ได้ แต่หนีภัยต่อความปลอดภัยต่อชีวิตเข้ามาในไทย 10. คนท่ีมีรัฐ+สถานทาง
ทะเบียนเป็นราษฎรไทยแบบคนอยู่ถาวร แต่อาศัยอยู่จริงบนดินแดนของรัฐต่างประเทศ, จาก
แผนภาพเรอ่ื ง 10 สถานการณ์ ด้านการรับรองสถานะบคุ คลตามกฎหมายทีม่ ักเกดิ แกม่ นุษยท์ ม่ี ีจุด
เกาะเกย่ี วกบั รฐั ไทย โดย รศ.ดร. พนั ธท์ุ พิ ย์ กาญจนะจติ รา สายสนุ ทร เมอ่ื วนั ที่ 18 พฤษภาคม พ.ศ.
2562 เผยแพร่ทาง https://docs.google.com/presentation/d/1xmjw_KzdgHuzn6e-
BXJvMgmCEcY0xYrjKXwUZbFAhSYk/edit?usp=sharing (สืบคน้ เมอ่ื 10 มถิ นุ ายน 2562)
3 http://www.law.nu.ac.th/PR/02032018/02032018.html (สบื คน้ เมอ่ื 10 มถิ นุ ายน
ดาว2น5์โห62ล)ดจากระบบ TUDC โดย นายอรา่ ม ดวงจันทร์

100  60 ปี รศ.ดร.พันธทุ์ พิ ย์ กาญจนะจติ รา สายสุนทร

รฐั ไรส้ ญั ชาตใิ หบ้ คุ คลหลายกลมุ่ อาทิ พระไรร้ ฐั , คนไรร้ ฐั ไรส้ ญั ชาตกิ วา่ 90 ชวี ติ
ในอำ�เภอวงั ทอง, คนในสถานคุม้ ครองคนไรท้ พี่ งึ่ วงั ทองกวา่ 200 ชีวิต รวมถงึ
บุคคลไร้รากเหง้า เช่น น้องเบนซ์ น้องอ้น น้องนิติภูมิ เป็นต้น ถือเป็นความ
ภูมิใจของชาวนิติศาสตร์ ที่ได้มีโอกาสทำ�งานร่วมกับอาจารย์และต่อยอด
องค์ความรู้ที่อาจารย์ได้ศึกษาไว้ ทุกคร้ังท่ีลงพื้นท่ีหรือทำ�กิจกรรมร่วมกัน
อาจารย์มักให้กำ�ลังใจคนทำ�งานเสมอด้วยแนวคิดที่ว่า “หากมีนิสิตท่ีได้รับแรง
บนั ดาลใจจากกจิ กรรมนเ้ี พยี งคนเดยี ว แลว้ คดิ ชว่ ยเหลอื คนอน่ื ในสงั คม กจิ กรรม
น้ีก็ไม่เสียเปล่าแล้ว” กิจกรรมซึ่งทำ�ร่วมกับอาจารย์ไม่เพียงมุ่งช่วยเหลือคน
แต่มุ่งสร้างคนดีเพื่อช่วยเหลือคนอื่น และมุ่งสร้างความเข้มแข็งให้เจ้าของ
ปญั หาลุกข้นึ มาตอ่ สู้เพือ่ จัดการปญั หาของตนเอง

สุดท้ายนี้ ในโอกาสท่ี รศ.ดร. พันธุ์ทิพย์ กาญจนะจิตรา สายสุนทร
เกษียณอายุราชการในปี 2562 คณาจารย์ ศิษย์เก่า และศิษย์ปัจจุบัน ของ
คณะนติ ิศาสตร์ มหาวิทยาลัยนเรศวร ขอใหอ้ าจารย์มสี ุขภาพแขง็ แรง พวกเรา
จะขอนอ้ มน�ำ แนวทางการสอนรวมถงึ การท�ำ งานใหค้ วามชว่ ยเหลอื ทางกฎหมาย
ของอาจารยไ์ ปใช้ให้เกิดประโยชน์สงู สดุ แก่ประชาชนและประเทศชาติตอ่ ไป

ดว้ ยจิตคาระวะ...แด่ รศ.ดร. พนั ธ์ทุ พิ ยฯ์ “ตน้ แบบครูเพอ่ื ศิษย์ ครูเพื่อ
สังคม”

ดาวน์โหลดจากระบบ TUDC โดย นายอรา่ ม ดวงจันทร์