7Zhezkazgan entsiklopediyalik aniktama

"ақтаңдақтар" (1997), "Әйелдер Министрлер кеңесінің 1978 ж. 10
образын жасаудағы алғашқы мамырдағы N198 қаулысы бойынша
тәжірибелер" (1998), "Реалистік Жезқазған облыстық тарихи-өлкета-
образ Жасау жолындағы ізденістер" ну мұражайы болып құрылды. 1986
(1998) оқу құралдарының, 30-ға ж. жәдігерлерді жинастыру жұмысы
жуық ғылыми-әдістемелік жария- басталып, 1988 ж. ашылды. 1997
ланымның авторы. ж. бастап тарихи-археологиялық
мұражай болып аталды. М.-да
ТАРАДАЙ Виктор Иванович (1960 қор сақтау, археология, экспо-
зиция, экскурсиялық-бұқаралық
ж.т. -1980ж.ө.) Жезқазғанда туған. бөлімдер жұмыс істейді. М. қорында
21674 жәдігер бар. М. 2 қабатты,
1978 ж. СПТУ-6 бітіріп, әскер жертөлелі ғимаратта орналасқан.
Жалпы көлемі - 940.3 шаршы метр.
қатарына шақырылды. Ауғанстан М.-дың ашылуына өлкетанушы
Бүкіров С.Т. ерекше еңбек сіңірді.
Демократиялық Республикасын- Жәдігерлермен жабдықтауда, дамы-
туда Лобас А.Д., Сәдуақасов Қ.И.,
да әскери борышын өтеді. Та- Исаева К.Н., Березикова Л.Д., Усма-
нова Э.Р., Байсартов Е.Ж., Өтжанов
радай В.И. 1980 ж. 26 мамырда А.Р., Төлегенова Ш.Т. үлкен үлес
қосты. М. археологиялық, ғылыми
интернационалдық борышын өтеу зерттеулер жүргізу, экспедициялар
ұйымдастыру барысында ҚР ҰҒА
кезінде ерлікпен қаза тапты. 1981 ж. археология институтымен, "Ұлытау"
қоғамдық қозғалысымен байла-
КСРО Жоғ. Кеңесі Президиумының ныс орнатқан. 1991 ж. "Отырар -
Ұлытау" кіші Жібек жолы, 1999-2002
Жарлығымен кіші сержант Тарадай ж.ж. "Алтай - Дунай" халықаралық
архео-этнологиялық экспедиция-
Виктор (қаза тапқан соң) Қызыл Ту лары ұйымдастырылды. Директоры
- А.Құсайынов.
орденімен марапатталды. Жезқазған
ТАСТАНОВ Шафагат Жүсіпүлы
қаласының бір көшесі Тарадай аты- (1927 ж.т.) - тарих ғылымдарының
докторы (1977), профессор (1980).
мен аталады. Орал мемлекеттік педагогикалық
институтының тарих факультетін
ТАРАДАЙ көшесі-қаланың шығысын- (1949), КСРО ҒА Шығыстану инс-
титутының аспирантурасын (1952)
да орналасқан шағын көше. Жастар бітірген. Қазақ КСР ҒА тарих, архе-
ология және этнография институ-
көшесінен басталып, солтүстігі Лазо тында кіші, аға ғылыми қызметкер
(1953-1956), Қырғыз дене тәрбиесі
көшесімен аяқталады. Көше бойын- институтының марксизм-ленинизм
кафедрасында аға оқытушы (1956-
да екі қабатты үйлер мен "Қалалық 1960), ҚарПТИ-ның марксизм-
ленинизм кафедрасында доцент
әділет басқармасы", "Төтенше (1960-1961), ҚазПТИ-ның СОКП
тарихы және ғылыми коммунизм
жағдайлар жөніндегі басқарма" кафедрасында доцент (1961-1967),

мекемелері және Жезқазған

медициналық колледжі орналасқан.

ТАРИХИ-АРХЕОЛОГИЯЛЫҚ МҰРА-
ЖАЙ (Алашахан д.) - Қазақ КСР

ЖЕЗҚАЗҒАН энциклопедиялық анықтама 401

Қазақ КСР жоғары және арнаулы ТАУ-КЕН - ИНЖЕНЁРЛІК ИНСТИ-
орта білім министрлігінің қоғамдық ТУТЫ 2000 ж. желтоқсан айында
ғылымдарды оқыту бөлімінде аға Ө.А.Байқоңыров ат. ЖезУ-інің
инспектор (1967-1972), Алматы тау-кен, инженер-механикалық
шет тілдері институтында ғылыми және сырттай оқыту факультеттері
коммунизм кафедрасының доценті негізінде құрылды. 1996ж. ЖезУ.
(1972-1977), ЖезПИ-ның ректоры бірінші рет "Пайдалы қазбалар ор-
(1978-1980), С.М.Киров атындағы нын жер астында игеру" мамандығы
ҚазМУ жанындағы қоғамдық ғылым- бойынша күндізгі және сырттай оқу
дар оқытушыларының біліктілін арт- бөлімдерінде аспирантура ашылды.
тыру институты ғылыми коммунизм Мұнда қазір 7 аспирант күндізгі
кафедрасының меңгерушісі (1980- бөлімде, 8 аспирант сырттай оқыту
1985), Алматы сәулет-құрылыс бөлімінде білім алуда. 2000ж. 23
институтында ғылыми коммунизм ақпанында осы мамандық бойынша
кафедрасының меңгерушісі (1985 ж. кандидаттық диссертация қорғайтын
бастап). "Қазақ кеңес интеллигенци- диссертациялық Кеңес ашылды.
ясының қалыптасуы" тақырыбында Тау-кен инженерлік инстит. дирек-
канд. дисс. (1953), "Бұрын артта торы - т.ғ.д., проф. Әуезов М.Т.
қалған халықтардың интеллигенци- Қазіргі таңда инстит. 139 оқытушы
ясын қалыптастыру мен дамытудың жұмыс істейді, оның ішінде: ҚР МРА-
кеңестік тәжірибесі. (Қазақстан ның академигі - 1, ҚР ЖТҒА (АЕН)
үлгісінде)" тақырыбында докт. дисс. корр. мүшесі - 1, ҚР ИҒА (АИН)
(1977) қорғаған. 5 ғылым кандида- корр. мүшесі - 2, доктор - 5, ғылым
тын даярлаған. Т. - бірнеше ғылыми кандидаттары - 26. Конкурстық -
кітаптар мен жарияланымдардың келісім-шарт жүйесі негізінде білікті
авторы. профессор оқытушы кадрларды ірік-
теудің тиімділігі үшін ЖезУ-дің ғылы-
ТАСБАҚА (Agrionemus һоrsfieldі)- ми Кеңесіне және ректоратқа ұсы-
тасбақа отрядына жататын түсі ныс-пікірлерді жеткізу мақсатында
сарғыш қызғылт, кейде жасылдау аттестациялық комиссия қүрылған.
келетін бауырымен жорғалаушы. Де- Инстит. республикаға белгілі ғалым-
несінің ұзындығы 20 см-дей, мүйіз дар мен оқытушылар қызмет етеді:
сауытпен қапталған, салмағы 2,5 кг- академиктер мен салалық Ғылым
дай, ұрғашысы еркегінен ірі. Қорегі: академияларының корреспондент
өсімдіктер, көп жылдық шөппен, - мүшелері: Иманғалиев Ә.И. - ҚР
бұта өркендерімен қоректенеді. АМР академигі, т.ғ.д., проф; Жәкенов
Сауыттың болуымен байланысты Ғ.Қ., - ҚР ИҒА-ның (АИН) корр.
тасбақалардың тұлға еттері нашар мүшесі, т.ғ.к., проф; Әуезов М.Т.
жетілген. Керісінше, мойын, аяқ, -ҚР ЖТА-ның (АЕН) корр. мүшесі,
құйрық еттері өте күшті болады. т.ғ.д., проф, ғылыми жұмыстар мен
Тыныс алуында өзіндік ерекшелігі халықаралық байланыс жөніндегі
бар. Ауыз қуысының бір жағы біресе проректор; Қишауов Қ.С. - ҚР ИҒА
көтеріліп, біресе төмен түсіп, насо- (АИН) корр. мүшесі, т.ғ.к., проф, оқу
стың қызметін атқарады. Осы кезде жүмыстары жөніндегі проректор;
танау тесіктері арқылы ауыз қуысына қүрметті профессорлар: Ломоносов
ауа еніп, одан өкпеге өтеді, тыныс Г.Г. - т.ғ.д., Москва мемлекеттік тау-
алуға мойын мен иықтың қозғалысы кен университетінің профессоры;
да әсер етеді. Өкпесі күрделі, губка Жәркенов М.И. - ҚР МРА акаде-
тәрізді болады. мигі, т.ғ.д., ҚазҰТУ-дың профессо-
ры; Салықов К.С. -ақын, академик
Қ.И.Сәтбаев атындағы халықаралық

қордың президенті, қоғам қайраткері астында игеру", "Шахталық жер
Төрегелдин М.М. - профессор., тау- асты құрылысы" (1997ж. бері), "Пай-
кен ісі жөніңцегі мұражайдың ди- далы қазбалар орнын ашық игеру"
ректоры (Жезді қалашығы). Тау-кен (2001ж. бері). Бүгінгі таңда кафедра-
институтында күндізгі және сырттай да 22 адам жұмыс істейді, оның 3-уі
оқу бөлімдері бойынша 16 түрлі техника ғылымдарының докторы,
мамындықта мамандар даярлап 7-уі техника ғылымдарының канд.
шығаратын 10 кафедра бар: "Пай- кафедра меңгерушісі т.ғ.к., Лян О.В.
далы қазбалар орнын ашық және "Тау-кен машиналары және
шахта құрылысы", "Тау-кен маши- жабдықтар" мамандығы Бойынша
налары және жабдықтары", "Пай- алғашқы қабылдау 1961 ж. ҚарПТИ-
далы қазбаларды байыту", "Еңбек ның Жезқазған жалпытехникалық
және тіршілік кауіпсіздігі", "Тіршілік факультетінде жүзеге асты. 1996
қауіпсіздігі" (бакалавр), "Электрмен ж. "Тау-кен көлік машиналары
жабдықтау" (сала бойынша), "Ма- және электромеханика" кафед-
шина жасау технологиясы, темір расынан "Тау-кен машиналары
жасау технологиясы, темір кесуші және жабдықтар" және "Электр-
станоктар және құрал-жабдықтар", мен жабдықтау" кафедралары
"Автомобильдер және автомобиль жеке бөлініп шықты. "Электр-
шаруашылығы", "Электржетегі және мен жабдықтау" кафедрасының
техникалық кешендерді автоматтан- меңгерушісі болып т.ғ.к, профессор
дыру" (сала бойынша), "Өнеркәсіптік С.Ш.Асанов, "Тау-кен машиналары
және азаматтық құрылыс пен қала және жабдықтар" кафедрасының
шаруашылығы", Газбен жылумен меңгерушісі болып т.ғ.к., доцент
қамтамасыз ету, желтету және ауа А.З.Жалғасбеков тағайындалды.
бассейінін қорғау", "Стандарттау, "Пайдалы қазбаларды байыту" ка-
сертификаттау және метрология, федрасы - университетегі маман-
"Стандарттау, сертификаттау және дар даярлап шығаратын алдыңғы
метрология" (бакалавр), "Тасымал- қатарлы кафедралардың бірі. Түсті
дау және жол қозғалысын ұйымдас- металлургияның маңызды аймағы
тыу" (көлік түрлеріне қарай). Инс- саналатын Жезқазғанның 1973ж. об-
титутта 33 зертхана жұмыс істейді: лыс болып құрылдуына байланысты
олардың 4-уі проблемалық, 2-уі тау-кен инженерлері мен байытушы
ғылыми салалық және 28 оқу зерт- мамандарын даярлау қажеттілігі күн
ханасы. Бүгінгі таңда барлығы 2509 тәртібіне қойылды. Сөйтіп, 1978
студенттің күндізгі оқу бөлімінде ж. ҚарПТИ-ның Жезқазғандағы
- 1455-і, оның ішінде мемлекеттік филилалының күндізгі және кешкі
білім грантымен - 301 адам; мем- бөлімдеріне студенттерді қабылдау
лекеттік несие мен 397 адам; мем- жүзеге асты және кафедра құрылды.
лекеттік бюджет есебінен- 381 адам; Бүгінде құрамында 14 адам бар ка-
сырттай оқыту бөлімінде мыңнан аса федраны А.Т.Мұстахимов басқарып
студент білім алуда. отыр. "Материалдар кедергісі және
"Пайдалы қазбалар кен орнын қолданбалы механика" кафедра-
жер астында игеру" кафедрасы сы - Жезқазған университетіндегі
1978 жылы құрылды, алғашқы алдыңғы қатарлы кафедралардың
меңгерушісі т.ғ.к., доцент Медоев бірі. 1973 ж. қыркүйек айында "Жал-
В.К. болды. 2001 ж. кафедраның пы инженерлік пәндер" кафедра-
атауы "Пайдалы қазбалар орнын сы ұйымдастырылған. Профессор
игеру" болып ауыстырылды. Ка- - оқытушылар құрамының ғылы-
федра мына мамандықтар бойынша ми әлеуеттігін және кафедраның
так-кен инженерлерін даярлайды: материалдық - техникалық оқу ба-
"Пайдалы қазбалар кен орнын жер засын одан әрі нығайту мақсатында

ЖЕЗҚАЗҒАН энциклопедиялық анықтама 403

1975ж. "Жалпы инженерлік пәндер" "Тау-кен кәсіпорындарын электрмен
кафедрасының негізінде "Мате- жабдықтау" мамандығы а ш ы л ы п ,
риалдар кедергісі және машина алғашқы студенттер қабылданды.
белшектері" кафедрасы құрылды. "Электрмен жабдықтау" кафедра-
Кафедра меңгерушісі болып т.ғ.к., сының меңгерушісі болып техника
Қ.С.Қишауов сайланды, бүгінде ғылымдарының кандидаты профес-
кафедраны т.ғ.д., профессор сор С.Ш.Асанов тағайындалып, 1997
Ә.А.Тәкішов басқарып отыр. Құрылыс ж. кафедрада "Электржетегі және
өндірісі кафедрасы 1961ж. құрылды. технологиялық кешендерді авто-
Алғашқы кафедра меңгеруішісі маттандыру" мамандығы ашылды.
- т.ғ.к, доцент Н.Г.Урумова болды. Қазіргі кафедраның меңгерушісі
1995 ж. осы уақытқа дейін кафед- т.ғ.к. профессор Төлеков Е.Ж.
ра жетекшісі қызметін т.ғ.к., доцент "Машина жасау технологиясы мен
Б.Қ.Әбиев атқарады. Кафедра тау-кен машиналарын жөндеу" ка-
құрылған күннен "Өнеркәсіптік федрасы 1993 ж. қыркүйек айында
және азаматтық құрылыс пен қала құрылды да, меңгерушісі болып
шаруашылығы" мамандығы бойынша техн. ғыл.кандидаты, профессор,
инженер-құрылысшыларды даярла- ғылыми жұмыс жөніндегі проректор
ды да, 2001 ж. "Жылумен, газбен К.М.Рысбеков тағайындалды. Қазіргі
жабдықтау, ауа бассейінін желде- кезде кафедраға техника ғылым-
ту" және қорғау" жаңа мамандығы дарының кандидаты, профессор
ашылды. "Автокөлік" кафедрасы Қишауов Қ.С. жетекшілік етеді. 2001
1973ж. ҚарПТИ-ның Жезқазғандағы ж. бастап "Стандарттау және серти-
жалпытехникалық факультетінің ба- фикаттау" мамандығы бойынша ин-
засында құрылды. Алғашқы кафед- женер-сарапшыларды дайындайды.
ра меңгерушісі В.А.Фоменко болды.
Қазіргі таңда 15 адам, оның ішінде ТАХАНОВ Серік Шешенбайұлы (1955
1 техника ғылымдарының докторы, 1 ж. Ақтоғай с. т) - ғалым. Филол.
профессор, 2 техника ғылымдарының ғыл. докторы (1999), Е.А.Бөкетов
кандидаты қызмет ететін кафедраға ат. ҚарМУ-дің каф. меңгерушісі, ҚР
техника ғылымдарының кандидаты, білім беру ісінің үздігі. Е.А.Бөкетов
профессор Т.Б.Сүлейменов жетек- ат. ҚарМУ-ді бітірген (1976). Ақтоғай
шілік етеді. "Технологиялық кешен- ауданында орта мектеп мұғалімі
дерді электрмен жабдықтау және (1976-1978), Жезқ. пед. институ-
автоматтандыру" кафедрасы 1992 ж. тында оқытушы, аға оқытушы (1978-
тау-кен инженерлері мен электро- 1986), ЖезПИ сырттай оқу бөлімінің
механиктер мамандығы базасында деканы (1986), орыс және шетел
әдебиеті кафедрасының доценті
(1987), ЖезУ-дің филология факуль-
тетінің деканы (1997), Е.А.Бөкетов
атын. ҚарМУ филология факул-
тетінің деканы (1999-2003), кафедра
меңгерушісі (2003). "Қазіргі қазақ
прозасындағы психологиялық ана-
лиз формалары" деген тақырыпта
канд. дисс. қорғады (1986), "Қазір-
гі қазақ прозасындағы көркемдік
характерді ашу ұстындары" деген
тақырыпта докторлық дисс. қорғады
(1999) 40-тан астам ғылыми еңбектің
(монография, оқу-әдістемелік құрал,

мақалалар) авторы. ҚР білім беру жинағының, "Халқым туралы аңыз",
ісінін үздігі. Бірнеше құрметті грамо- "Жомарттың кілемі", "Көтерілген
тапармен марапатталған. күмбез" атты драмалық дастандар-
дың, "Майра", "Жартас", "Жалғыз
ТӘЖІБАЕВ Әбділда (1909-1998 ж.ж.) ағаш орман емес", "Көңілдестер",
-ақын, драматург, әдебиет зерт- "Қыз бен жігіт", "Монологтар" пье-
теуші. ҚР-ның халық жазушысы саларының, "Дубай Шубаевич", "Той
(1985). Филол.ғыл.докторы (1970), боларда" комедияларында авторы.
проф. (1976). Әл-Фараби атындағы Әдебиеттану саласында да өнімді
Қазақ мемлекеттік ұлттық универ- еңбек еткен. "Өмір және поэзия"
ситетін бітірген (1946). 1932-34ж. монографиясында (1960) қазақ по-
Қарсақбайдағы "Қызыл кенші", эзиясының жекелеген мәселелері,
республикалык, "Жас алаш" га- "Қазақ драматургиясының дамуы
зеттерінде редактордың орынба- мен қалыптасуы" атты зерттеуінде
сары, 1934-39ж. Қазақстан Жа- (1971) қазақ драматургиясының
зушылар одағы басқармасының күрделі мәселелерін жан-жақты
хатшысы, 1939-44ж. төрағасы, қарастырған. "Жылдар, ойлар"
1945-48ж. ҚР ҰҒА-ның Тіл және (1976), "Жаданның хаттары" (1980),
әдебиет институтында Жамбылтану "Өмір мен ерлік" (1985) деген сын,
бөлімінің меңгерушісі. 1948-58ж. эссе, проза кітаптарында әдебиет
шығармашылық жұмыста. 1959-60ж. пен өнерге қатысты жайлар жөнінде
"Қазақ әдебиеті" газетінің жауапты толымды пікірлер айтады. Көптеген
редакторы, 1960-84ж. Қазақстан шығармалары шетел халықтарының
Жазушылар одағы басқармасының тілдеріне аударылған. Тәжібаевтың
хатшысы, ҚР ҰҒА-ның Әдебиет сценарийі бойынша (Н.Ф. Погодин-
және өнер институтында аға ғылы- мен бірге) "Жамбыл" кинофильмі
ми қызметкер, театр өнері бөлімінің түсірілді (1954). А.С. Пушкиннің, Т.Г.
меңгерушісі. Тұңғыш жинағы "Жаңа Шевченконың, А.Н. Островскийдің,
ырғақ" деген атпен 1933ж. шықты. Г. Гейненің бірқатар шығармаларын
"Оркестр" (1935), "Құтқару" (1935, қазақ тіліне аударған. Октябрь
1936, 1939), "Екі жиһан" (1938), Революциясы орденімен, 2 рет
"Абыл" (1940), "Шын жүректен" Еңбек Қызыл Ту, "Құрмет белгісі"
(1949), "Сүйген жүректер" (1951), ордендерімен және медальдармен
"Таныс дауыстар" (1984) атты поэ- марапатталған. ("Қазақ әдебиеті"
малары мен өлеңдері жарық көрді. энц. 620-бет).
қазақ поэзиясының елеулі туынды-
лары ретінде бағаланған "Гүлден ТӘКІШОВ Әбділмәлік Арғынұлы (1954
дала" (1953), "Аралдар" (1958),
"Жастық жылдары" (1962), "Кеше- ж.т.) - тех. ғылым. докторы (2002),
ден бүгінге" (1964), "Көне қоңырау"
(1973 Абай атындағы ҚР-ның профессор (2003), Халықаралық
Мемл.сыйл., 1974), "Жаңа өрімдерн
(1975), "Құрдастар" (1977), "Толағай" ақпараттандыру академиясының
(1978) т.б. жыр жинақтарын жаз-
ды. Шығармаларында бүгінгі академигі (2004), ҚР БМ (1995),
дәуір, жасампаз замандас жайлы
сыр шертіп, жас ұрпақты патрио- ҚР БҒМ (2001) Алғыс хаттарының,
тизм, интернационализм рухында
тәрбиелеуді мақсат етіп, оларды ҚР БМДМ Құрмет грамотасының
адал еңбек сүйгіш болуға үнде-
ген. "Жүректілер" (1963) пьесалар (1998), ЖезУ "Алтын" белгісінің

(2003) иегері. ҚазПТИ үздік бітірген

(1976). ЖезқазғантүстіметҒЗЖИ-

нде инженер (1976-1977), ҚарПТИ

ЖФ-нда материалдар кедергісі

және машина детальдары кафед-

расында ассистент, аға оқытушы

(1977-1983), Қазақ КСР ҒА сейсмо-

ЖЕЗҚАЗҒАН энциклопедиялық анықтама 405

ошақтары парткомының хатшысы,
1945ж. Жезқазған аудатқком.
төрағасы болып сайланды.Жезқазған
кен-барлау кешенді экспедициясы
бастығының орынбасары, Жез-
қазған обл. бойынша Қаз-
қайттүстіметтің аға өкілі болды.
ҚКП-ның ІV -V съездерінің делегаты.
Бірнеше орден, медальдармен
марапатталған. Жезқазған қаласы-
ның Құрметті азаматы.

ТӘҢКІБАЕВА Қуаныш Әбіласанқызы
(1953 ж.т.) - фил. ғылым. кандидаты
(1981), ЖезУ әлем әдебиеті және
журналистика кафедрасының
профессоры (2003), "ҚР Білім беру
ісінің құрметті қызметкері" белгісінің
иегері. Е.А.Бөкетов атындағы ҚарМУ
бітірген (1974). ЖезПИ-нде орыс
тілі мен әдебиеті оқытушысы (1974-
1976), Абай атындағы ҚазПИ-нда
аспирант(1976-79), ЖезПИ-ныңорыс
және шетел әдебиеті кафедрасында
аға оқытушы, меңгеруші (1979-
логия институтында аспирант (1983- 1996), ЖезУ әлем әдебиеті және
1986), ҚарПТИ ЖФ, кейіннен ЖТКТИ
жалпытехникалық пәндер кафед- мәдениеттану кафедрасында

расында аға оқытушы, меңгеруші меңгеруші (1996-2001), әлем
әдебиеті және журналистика
(1986-1998), доцент (1991), аға кафедрасының доценті (2001-2003),
ғылыми қызметкер (1998-2000),
ЖезУ материалдар кедергісі және профессоры (2003 ж. бастап).
"Абайдың реализмі" тақырыбында
қолданбалы механика кафедрасы- канд. дисс. қорғаған (1981). Т.
ның меңгерушісі (2000 ж. бастап).
"Цилиндрлі қабыршақтың (бұрғылау - "Абай реализмінің ерекшелігі"
(1986), "Қазақ фольклоры және
бағаналарының) динамикалық оны қазіргі заман тұрғысынан
орнықтылығы" тақырыбында канд.
дисс. (1986), "Күрделі құрылымды оқу" (1996), "Әдебиет теориясы
сабақтарын ұйымдастыру" (1999),
жатаған сілемдер мен оларды тіре- "Журналистік шығармашылықтың
уші кендіңгектердің күй-жағдайын
басқарудың теориялық негіздері" теориялық мәселелері" (2003)
басылымдарының, 30-дан астам
тақырыбында докт. дисс. (2002) ғылыми-әдістемелік жарияланымның
қорғаған. Т. - "Жатаған сілемдер
мен оларды тіреуші кендіңгектердің авторы.

жағдайын басқару" (2001) моно-
графиясының, 3 оқу құралының, 7
патенттің, 90-ға жуық ғылыми-әдіс- ТЕЛЕШЕВ Қайсар Жұмаханұлы
темелік жарияланымның авторы. (1953 ж.т.) - тех. ғылым. докторы,
"Құрмет" орденінің иегері. ҚазПТИ
ТӘЛКЕНОВ Аллаяр (1912 ж. т.) бітірген (1975). ЖКМК мыс зауытын-
1942-45ж.ж. Байқоңыр көмір да 5-санатты күйдіруші, ауысым ше-
бері, комсомол комитетінің хатшысы,

атындағы ҚарМУ бітірген (1980).

Еңбек жолын құрылыс-монтаж

кәсіпорнының экономика-жоспарлау

қызметінен (1980-1983) бастаған.

ЖТКТИ, кейінне ЖезУ-нің экономика

және басқару кафедрасында

ассистент, оқытушы, кафедра

меңгерушісі. ЖезУ Экономика және

құқық институтының директоры

(2000 ж. бастап). "Нарықтық

қатынастарға көшу жағдайында

күрделі құрылысқа инвестиция

тартудың экономикалық тетіктерін

жетілдіру" тақырыбында канд. дисс.

қорғаған (1995). Т. - 50-ден астам

ғылыми-әдістемелік жарияланымның

авторы.

"ТЕМІРБАНК" ашық акционер-

лік қоғамының Жезқ. филиа-

лы Шевченко көшесіндегі N36

үйге орналасқан. "Темірбанк"

(20.03.1992) Қазақстанның темір-

жол саласына қызмет көрсету үшін

мамандандырылған банк ретінде

құрылған. Бас кеңсесі Алматы

қаласында орналасқан, оның 18

металлургия цехының ауысым ше- филиалы бар. Соның бірі Жезқ. фи-
бері, бастығы, директордың өндіріс
жөніндегі орынбасары, бас инженер лиалы жеке және заңды тұлғалардан
(1975-1994), "Жезқазғантүстімет"
АҚ металлургия және байыту депозиттер қабылдау, несие беру,
жөніндегі директоры, бірінші вице-
президент - техникалық директор кастодиальды, брокерлік, диллерлік
(1994-1995), ЖМЗ директоры, бірін-
ші вице-президенттің металлургия қызметтер, республика ішінде және
жөніндегі орынбасары - директор
(1995-2004), ЖКМК ЖМЗ директо- шетелдерге ақшалай төлемдер
ры - "Қазақмыс" корпорациясы"
АҚ бас басқарушысының метал- аудару, валюта айырбастау, бағалы
лургия жөніндегі орынбасары (2004
ж. бастап). Т. - техника саласына металдар операциясы сияқты
байланысты бірнеше ғылыми жари-
яланымның авторы. көптеген қызмет көрсету түрлерін

ТЕМІРБАЕВА Гүлнәр Рапыққызы қамтиды. Банк өз капиталын 2003ж.
(1958 ж.т.) - экономика ғылым.
кандидаты (1995), ЖезУ "Алтын" соңында 91,07% ұлғайтуға қол жет-
белгісінің (2002) иегері. Е.А.Бөкетов
кізіп, даму жолында маңызды қадам

жасады. "Темірбанк" - өз акция-

ларын шетелдерде салып отырған

еліміздегі үшінші банк.

ТЕРЕКТІ ӘУЛИЕ - Орталық
Қазақстандағы тасқа бейнелеу
өнерінің көне ескерткіші. Теректі
Әулие Теректі теміржол станция-
сынан солтүстік-шығысқа қарай 20
шақырым жерде орналасқан. Өткен
ғасырдың40-шыжылдары ОҚАЭ-ның

ЖЕЗҚАЗҒАН энциклопедиялық анықтама 407

жолдан басқа егін егіп, мал өсірумен
айналысады. Орталық Қазақстан
еңіріндегі тасқа бейнелеу өнерінің
көне ескерткіші Теректі Әулие темір-
жол ст-нан 20 шақырым жерде.

жетекшісі академик Ә.Х. Марғұлан ТЕРІ-ВЕНЕРОЛОГИЯЛЫҚ ДИСПАН-
СЕРІ- диагностикалық ИФА, РИФ-20
осы ескерткішке алғаш назар ауда- жаңа аппараттарымен жабдықталған
емдеу мекемесі. Диспансер тарихы
рып, қысқаша сипаттама береді. Те- Үлкен Жезқазғанның құрылысшылар
қалашығында (1953) ашылған 50
ректі Әулиеге кешенді түрде зертте- төсектік емдеу орнынан басталады.
Емханасы, лабораториясы және
уді 1996ж. бастап Батыс Қазақстан асханасы бар Диспансердің ең
алғашқы бас дәрігері Л.Г.Завадский
археологиялық экспедициясы болды. Обл. ашылған 1973ж.
сырқаттарға арналған төсек саны
жүргізді (жетекшісі З.С. Самашев). 120-ға жетті. 65 төсектік ауруханасы,
орталықтандырылған зертханасы
Теректі Әулие археологиялық кешені бар, емханасы бір ауысымда 150
адам қабылдай алады. Диспансерде
тасқа бейнеленген суреттерден, не- 11 дәрігер, 32 медбибі жүмыс істей-
ді. Ұжымды ҚР денсаулық сақтау
олиттік тұрақтардан, қола дәуірінің ісінің үздігі М.Жанбаев басқарады.

қоныстары мен некропольдарынан,

т.б. тұрады. Теректі Әулиеде тасқа

жануарлар әлемі бейнеленген.

Бұның барлығы сақ дәуіріне жататын

"Аңдық стиль" бейнелеу өнеріне жа- ТИМЕНЮК Юлия Ильинична,

тады. Жалпы, Теректі Әулие петрог- Жезқазған қаласындағы көр-

лифтері әр дәуірге: қола дәуірі (б.з.д. некті ғимараттарды салуда өз

ІІ-І мыңжылдықтың басы); скиф-сібір қолтаңбасын қалдырған. Ұзақ

дәуіріне (б.з.д. ХІІ-б.з. Іғ.ғ.) және жылдар құрылыс саласында жұмыс

ортағасырға жатады. Теректі Әулие істеген. "Қазмысқұрылыста" сылақ-

ескерткіштері ежелгі дәуірден бас- шы-сырлаушы болып 1957ж. бастап

тап осы жерді адамдардың өз ме- еңбек еткен. "Еңбек ардагері"

кеніне айналдырғанын көрсетеді. медальімен марапатталған. Жез-

Археолог Ж.Құрманқұловтың жетек- қазған қаласының Құрметті аза-

шілігімен Жезқ. университеті барлау маты.

археологиялық-зерттеу экспедиция

ұйымдастырып (2003), "Теректі

әулие тылсымдары" атты фотокөрме ТИМИРЯЗЕВ көшесі-Холмецкий

өтті (2004). көшесінен басталып, Титов көшесіне

дейін созылып жатыр. Тимирязев

ТЕРЕКТІ станциясы - Кеңгір селолық көшесін Ранов көшесі қиып өтеді. Осы
округіне қарайтын елді мекен. Жезқ.
қ-ның шығысында 70 шақырым жер- көшенің бойында "Дидар" телестуди-
де, 1939 ж. іске қосылған теміржол
бойында. 560 тұрғыны (2004), 132 ясы, санитарлық-эпидемиялогиялық
оқушы оқитын орта мектеп, почта
байланысы бар. Тұрғындар темір- станция орналасқан. Негізінен кеше

бойында бір қабатты тұрғын үйлер

орын тепкен. Тимирязев Климент

Аркадьевич (1843-1920) профессор,

табиғат ілімін зерттеуші-дарви-

шикізат кәсіпорынының директоры,

1978ж. ҮҚК-на ауысып кәсіподақ ком-

нің төрағасы, "Қазмысқұрылыс"

тресі кәсіподақком. төрағалығына

сайланды. 1990ж. бастап трест

басқарушысының орынбасары,

1994ж.-"Қазмысқұрылыс" АҚ-ның

вице-президенті қызметін осы өндіріс

орны тарағанша атқарды. Бірнеше

медальдармен марапатталған.

Жезқазған қаласының Құрметті

азаматы.

нист. Өсімдіктердің физиологиялық ТОҚПАНОВ Дүйсек (1916-2005)
өсу құбылысын зерттеген ғалым. Ұлытау ауд., Желдіадыр аулында
Кернекті ғалымның құрметіне туған. Милиция генерал-майо-
аталған. ры. Қазақстанның 10-жылдығы
атындағы Қарсақбай фабрика-за-
"ТМК және КОМПАНИЯ" ЖШС-нің уыт шәкірттігі мектебін, Шымкент
мақта техникумын, КСРО ІІМ Жоғары
негізгі жұмыс бағыты - "Қазақмыс" милиция мектебін, Ташкент мемле-
кеттік университетін бітірген. Еңбек
корпорациясын және Қазақстандағы жолын Жезқазған кенішінде забой
жұмысшынан бастаған. 1939-1966
басқа да кәсіпорындарға шахта ж.ж. Ішкі істер Халкомы облыстық
басқармасында тергеуші, аудандық
жабдықтарын алып беру. "ТМК және ішкі істер бөлімдерінің бастығы,
облыстық ішкі істер басқармалары
Компания" Ресейдің Староосколь бастығының орынбасары, бастығы
болып қызмет атқарған. Отан
механикалық заводының Новокуз- алдындағы еңбегі бірінші және
екінші дәрежелі "Отан соғысы",
нецк машина жасау заводының Қызыл жұлдыз, Қызыл Ту, екі мәрте
"Құрмет белгісі" ордендерімен,
Қарағанды облысындағы дилері, көптеген медальдармен, ҚазКСР
Жоғарғы Кеңесінің грамоталарымен
кен-металлургия комбинаты, "Аль- марапатталған.

фа Трейдер" ЖШС сияқты көптеген ТОҚСАНБАЙҰЛЫ Қожабай (1841-
1918)- халық ақыны, жырау. Атасы
ірі кәсіпорындармен байланыста Тайлақбай сыбызғышы, күйші
болған. Т.Қ.-ды ақындық өнерге
жұмыс істейді. Қаладағы байырғы атасы баулыған. 13 жасынан бастап
"Бала жыршы" атанған. "Жігіттер,
"Сарыжайлау" (Орбита) кинотеатрын құлағың сал", "Кедейлік туралы",
"Әлмембетке айтқаны", "Көп еді,
жөндеп қайта жаңғыртуға инвести- Қожахмет, ақыл-айлаң", "Кел,
Қожабай, сөз сөйле замананың
ция бөліп, оны (2002) "Сарыарқа" зарынан", "Ортадан өтіп барады
менің жасым", "Болар деп
мәдени-сауық кешеніне айнал-

дырды. "ТМК және Компанияның"

бас директоры Тұрланов Марғұлан

Қыдырманұлы - Қарағанды облысы

Мәслихат депутаты, "Шағын биз-

нес саласының 2003 жылғы үздік

кәсіпкері" обл. конкурсының

жеңімпазы.

ТОҚПАНБАЕВ Әбдімұрат (1938-2002)
еңбек жолын 1960ж. телестудияның
экономисінен бастаған. 1963ж. ҮҚК-
не ауысып, монтаждаушы, прораб,
мастер болды. 1974-78ж. - қайталама

ЖЕЗҚАЗҒАН энциклопедиялық анықтама 409

өзеніндегі "Сарқамыс" деген жерде
туған. 1928-1931 жылдарда ауыл
мұғалімінен сабақ алды. 1933-
1941 жылдарда Жезқазған кенді
қалашығындағы орта мектепте
оқыды. Сырттай оқып Қарағанды
педагогикалық институтын бітірді.
1941-1949 жылдарда шығыс шекара
күзетінде қызмет етті. 1949-1952
жылдарда Жезқазған комбинаты-
ның комсомол комитетінің хатшы-
сы, 1952-1955 жылдары Қарсақбай
аудандық партия комитетінің
нұсқаушысы. 1955-1975 жылдары N
үміткермін күткен заман" т.б. да 1 тау-кен кәсіптік-техникалық учили-
қысқа өлеңдерінде әлеумет өмірінің щенің директоры. 1975-1985 жылда-
түрлі қырларын шыншылдықпен ры мыс құрылыс тресінің кәсіподақ
ашып ' көрсетеді. "Төлен сезі", комитетінің төрағасы. 1985-1990
"Бименде қажы" дастандарында жылдары сол трестің тұрғын үйлерді
эпикалық кең тынысты ақындық жылумен қамту орталығының бас-
дарыны айқын танылады. Т.Қ. шысы. 1990 жылдан бері Сәтбаев
шығыстың классикалық әдебиетін қаласының, бүгінде "Қазақмыстың"
өздігінен оқып, үлгі алған. Өз қазақ тілі комитетінің төрағасы.
шығармаларында Қорқыт, Қарынбай, Республикадағы тұңғыш тіл
Атымтай, Рүстем, Наушарбан, т.с.с.
шығыстық бейнелерді ұтымды мұражайының меңгерушісі. "Бала
пайдаланып отырған. Жырларына дауысы" (2000), "Ана дауысы"
аты-жөнін қосып отыру да Шығыс (1994), "Ата дауысы", "Баба дауысы"
әдебиетінің әсері. Құлтума, (2003) және "Дала дауысы" (2003)
Есенбай ақындармен айтыстарында атты кітаптардың авторы. Сәтбаев
әлеуметшіл бағыты анық көрінеді. қаласының және Ұлытау ауданының
Халықтың сөз қазынасын тереңдей Құрметті азаматы. Бірнеше орден,
игерген Т.Қ. шығармалары терең медальдармен маратталған.
мағыналы, өткір тілді, шешендік
сөздер, мақал-мәтел, нақылдарға ТОҚТЫБАЕВ Әбдірахман (1913
толы. ж.-ө.ж.б.) Қарағанды обл. Ұлытау
ауд. Жанкелді ауылдық округінде
ТОҚТАМЫСОВ Мүсілім Тоқтамысұлы туған. Жезқазған мыс комбинаты
(1936ж.) Ұлытау ауд. Қарсақбай жанындағы фабрика-зауыт шәкірттігі
қалашығында дүниеге келген. /1930-1932/ оқуын бітіргеннен кейін
Қарағанды полит. инст. (1959) тау- Жезқазған кенішінде тау-кен істері
кен инженері мамандығы бойынша жөнінде нұсқаушы болып қызмет
бітіріп, ЖКМК-да (1959) қызмет атқарған. 1935-1941 ж.ж. Қазақ
атқарады. 1977 ж. кандидаттық кен-мет. инст. оқып, тау-кен инже-
диссертациясын қорғаған. "Қияқты" нері мамандығын алды. Өнд. білікті
ЖШС президенті. 50 ғылыми еңбек маманы ретінде барлық қызметі
пен 4 монографиялық еңбектің ав- Жезді марганец кенішін салу және
торы. дамытумен байланысты. Партбюро
хатшысы, участок бастығы, техника
ТОҚТАМЫСҰЛЫ Қойшыбек 1920 бөлімі бастығы, 1949-1976 ж. Жезді
ж. Ұлытау ауданы, Қаракеңгір кен басқармасының басқарушысы,
кейін директоры болды. Ұлы Отан

су желісі" АҚ-ның директоры (1996-
1999), Жезқазған қалалық "Жылу-
мен, сумен жабдықтау кәсіпорны"
ААҚ-ның директоры (1999 жыл-
дан бері). Қарағанды облыстық
Мәслихатының депутаты. Жезқазған
қаласының Құрметті азаматы. Бірне-
ше марапаттаулардың иегері.

і

ТОМПАЕВ Әбдірахман - Ұлытау
ауд., Аманкелді ауыл-округінде
туған. 1970ж. әскер қатарынан
оралған соң, ЖМЗ-ның балқыту
цехына жұмысқа орналасты.
Шеберлер мектебі курсында оқыған.
Аға шебер, анод бөлімшесінің
бастығы қызметтерін атқарған.
КСРО-ның Құрметті металлургі,
КСРО Түстіметмин. Құрмет
Грамотасымен марапатталған.
Кәсіподақ сыйлығының иегері.
Жезқазған обл. Кеңесіне үш
рет депутат болып сайланған.
"Қазақмыс" корпорациясы келісім
комиссиясының мүшесі. Қаланың
Құрмет кітабына және Қазақстанның
Құрметті Алтын кітабына есімі
соғысы жылдары марганец кенін жазылған. Жезқазған қаласының
өндіруді еселеп арттыруға, кеніштің Құрметті азаматы.
өндірістік қуаттарын және техноло-
гиясын дамытуға үлес қосты. Ленин, ТОПАЕВ Қырғызбай Көшекәлиұлы
Еңбек Қызыл Ту, Құрмет белгісі (1945 ж.т.) - тех. ғылым. кандида-
ордендерімен, 4 медальмен, Қазақ ты. ҚазПТИ бітірген (1969). Еңбек
КСР Жоғ. Кеңесінің грамоталарымен жолын Қарсақбай мыс . зауытында
марапатталған. Жезді қалашығында жұмысшылықтан бастаған (1962-
есімімен аталатын көше бар. 1964), балқытушы, гидрометаллур-
ТОҚТЫБАЕВ Әбдіқашым Тоқтыбай- гия бөлімшесінің шебері (1969-1971),
ұлы 1947 ж. Қызылорда облысы, "Жезқазғантүстімет" ҒЗЖИ-нда ауы-
Сырдария ауд. Сұлу төбе станса- сым шебері, сорбциялық құрылғылар
сында туған. Жамбыл гидроме- бастығы, жартылай өнеркәсіптік
лиоративтік институтын бітірген сынақтар бөлімшесінің бастығы,
(1970). Инженер-құрылысшы. Еңбек металлургия бөлімшесінің бастығы,
жолын Жезқазған қаласындағы орталық тәжірибе-өнеркәсіптік ме-
"Қазмысқұрлыс" тресінде мастер, таллургия зертханасында меңгеруші,
прораб болып бастады. Жезқ. тау- көлік бөлімінің бастығы, техника
кен металлургиялық комбинатының қауіпсіздігі бойынша жетекші ин-
жылу жүйелер цехы учаскесінің женер және азаматтық қорғаныс
мастері, цех бастығы, бас энергетик штабының бастығы (1971-1996),
орынбасары (1972-1996), "Қалалық "Жезқазғансирекмет" РМК N2 цех
бастығы, N1 сирек металдар цехы

ЖЕЗҚАЗҒАН энцциклопедиялық анықтама 411

ТӨКЕЕВ Шүкірбай Орынбайүлы

(1959 ж.т.) - ветеринария ғылым-

дарының кандидаты (1994). АЗВИ

(1981), Қазақ мал дәрігерлік ҒЗИ

аспирантурасын (1993) бітірген.

Ақтоғай ауданы Калинин ауылын-

да ферма мал дәрігері, кеңшар

бас мал дәрігері аудандық ЛКЖО

бірінші хатшысы (1981-1986),

Жезқазған облыстық партия ко-

митетінде нұсқаушы (1986-1988),

бастығының орынбасары міндетін агроөнеркәсіптік комитетінде бас

атқарушы (1996-1997), "Қазақмыс" мал дәрігері (1988-1990), қалалық

корпорациясы" АҚ техникалық Кеңесте ауыл шаруашылығы

бөлімінде жетекші инженер бөлімінің бастығы және ұйымдасты-

- технолог (1997-1999), Жезқазған рушысы (1990-1991), облыстық ауыл

мыс балқыту зауытында өндірістік- шаруашылығы басқармасының бас

техникалық бөлім бастығының маманы, шаруалар қауымдастығы

орынбасары, техникалық бөлім төрағасының орынбасары (1991-

бастығы, өндірістік-техникалық бөлім 1993), "Зооветжабдықтауң (қазір

бастығының техникалық мәселелер "Агрозооветсервис") мекемесін-

жөніндегі орынбасары, шикізат және де директор (1993 ж. бастап).

баланс бойынша бюро бастығының "Жылқының сақау ауруын изатэто-

орынбасары, техникалық бөлім ниймен емдеу" тақырыбында канд.

бастығының орынбасары дисс. қорғаған (1994). 6 ғылыми

(1999 ж. бастап). "Кремнийден мақаланың, "Жезқазған облысында

арылған мыс концентраттарының жылқының сақау ауруының алдын

электрбалқымаларын зерттеу" алу мен емдеу жолдары" деген

тақырыбында канд. дисс. қорғаған. ғылыми ұсыныстың, Москва ғалым-

Т. - түсті металдар металлургиясы дарымен бірлесе жасалған жаңа

саласына байланысты 20-ға жуық дәрінің авторы.

ғылыми жарияланымның авторы. ТӨЛЕГЕНОВ Ысқақ Төлегенұлы
(1937ж.т.) - бірінші дәрежелі
ТОРҒАЙ БҰЙЫРҒЫНЫ - Anabasis дәрігер. Ұлытау ауд. Қызылкомму-
turgaіса (Алабұталар тұқымдасы). на колхозында туған. Жезқазған
Биіктігі 15 см-ге жететін көпжылдық қ. N1 қалалық ауруханада (1963)
өсімдік. Төменгі жағы төрт қырлы хирург-травматолог, Сәтбаев қ.
сабағында 3-7 буынаралық бар. жедел жәрдем қызметінің (1975-
Төменгі жапырақтары тостаған 1978) бас дәрігері, мед.-санитарлық
пішіндес, жартылай шеңберлі, ал бөлімшенің травматология (1980)
жоғарғылары - сопақша жұмыртқа бөлімінің меңгерушісі, Жезқазған
тәрізді, әрі доға пішіндес болып обл. ауруханасында (1982-1990)
иілген. Гүлдері шар тәрізді, үш-үштен дәрігер болып істеген. "Құрмет бел-
біріккен. Шілде-тамыз айларында гісі" орденінің (1971) иегері.
гүлдеп, қыркүйек-қазан айларында
жеміс жарады. Торғай бұйырғыны ТӨЛЕКОВ Ермек Жаңабайұлы
- Ұлытаудың тасты шатқалдарында
өсетін эндемдік түр. Қорғауды қажет (1946 ж.т.) - тех. ғылым. кандидаты
етеді. Қазақстанның Қызыл кітабына
енгізілген. (1988), доцент (1991). Целиноград

инженерлік-құрылыс институтын

бітірген (1972). ЦИҚИ-ның металдар ТӨЛЕУОВ Ұзақбай (1929-1983)
технологиясы мен жөндеу, машина - журналист, ҚазКСР Журналистер
жабдықтары мен еңбек қорғау ка- одағының мүшесі, ҚазКСР Журна-
федрасында оқытушы (1972-1979), листер одағы Жезқазған облыстық
Москва автокөлік жолдары институ- ұйымының алғашқы төрағасы, Қазақ
тында аспирант (1979-1983), ҚарПТИ КСР Жоғарғы Кеңесі Құрмет грамо-
ЖФ, кейіннен ЖТКТИ-ның автокөлік тасының иегері. ҚазМУ-нің журна-
кафедрасында аға оқытушы, до- листика факультетін бітірген. Еңбек
цент (1983-2000), ЖезУ тау-кен жолын Сарысу аудандық баспахана-
сында әріп теруші болып бастаған
(1943). БАҚ саласында аудандық
газет қызметкерінен редакторлыққа
дейінгі жолдан өткен. Жамбыл об-
лысы Сарысу аудандық партия ко-
митеті насихат және үгіт бөлімінің
меңгерушісі, Талас аудандық пар-
тия комитетінің хатшысы, Сарысу
аудандық партия комитетінің екін-
ші хатшысы болып қызмет еткен.
Жезқазған облыстық кинофикация
басқармасының бастығы (1973-
1974), облыстық "Жезқазған туы"
газетінде редактор (1974-1983).

машиналары мен жабдықтары,
электрмен жабдықтау кафедрала-
рында меңгеруші (2000 ж. бастап). ТӨРЕКЕЛДИН Мәкен (1923ж.т.)
Ұлытау ауд. Жезді кентінде
"Дәнекерленген құрастырмалы туған. Еңбек жолын Қарсақбай

жамылғылардың құрамы мен жа- геологиялық-барлау кеңсесінде
салу технологиясын даярлау"
тақырыбында канд. дисс. қорғаған қатардағы жұмысшыдан бастаған.
Ұлы Отан соғысына қатысқан.
(1988). Т. - 2 жаңашылдық куәліктің, Соғыстан кейін - ауд. комсомол
30-дан астам ғылыми-әдістемелік
жарияланымның авторы. ком-нің хатшысы, геологиялық -
барлау экспедициясы бастығының
орынбасары, Жезқазған ауаткомы-
ның хатшысы, төрағасының бірінші
ТӨЛЕУБАЕВ Хамидолла Сағидулаұлы орынбасары, кеңшар директоры. Он
(1960 ж.т.) - медико-техникалық бес жылдан астам Жезд. ауд. партия
және медицина ғылым. докторы комитетінің бірінші хатшысы болды.
(2003), халықаралық медико- Жезді тау-кен және балқыту ісі тари-
техникалық ҒА-ның мүше-коррес- хы мұражайын ұйымдастырушысы,
понденті, Сәтбаев қаласындағы әрі алғашқы директоры. "Мәңгілік
облыстық ауруханада дәрігер-сто- мұра", "Вечное наследие", "Кадр-
матолог (1988-1992), дәрігерлік- лар-алтын қорымыз" кітаптарының,
санитарлық бөлімде хирург (1992 100-ден аса ғылыми мақалалардың
ж. бастап). "Пішінді сақтау жады авторы. ЖезУ-дің Құрметті профес-
бар дентальды имплантанттарды соры. І-ші және ІІ-ші дәрежелі Отан
қолдана отырып жасанды тіс салу" соғысы, Еңбек Қызыл Ту, Құрмет
тақырыбында канд. дисс. қорғаған. белгісі ордендерімен, оннан астам
Т. - медицина саласына байланысты медальдармен марапатталған. Жез-
8 ғылыми жарияланымның, 3 кітап- ді, Ұлытау аудандарының Құрметті
шаның авторы. азаматы.

ЖЕЗҚАЗҒАН энциклопедиялық анықтама 413

ТУЗОВ Леонид Петрович (1930ж.т.)
- Жезқазғанға Кеңес Армиясы
қатарындағы қызметтен кейін (1954)
келіп, N31/32 шахтада бұрғышы
болып істеді. 1956 ж. кешенді
бригаданы басқарып жоғары
көрсеткіштерге жетті. КСРО Жоғарғы
Кеңесі Президиумының Жарлығымен
оған (9.06.1961Ж.) Социалистік
Еңбек Ері атағы берілді. 1958 және
1960 ж.ж. Қарағанды обл. кеңесінің
депутаты болып сайланған.

ТРАИСОВА Үмітгүл Олжайқызы (1953 ТҰЗДЫСАЙ ТҰРАҒЫ - Тұздысай
ж.т.) - ақын. Жезқазған қалалық ез. Сарысуға құяр сағасында,
еңбек және әлеуметтік қорғау Қаражардан 30 шақырым төменірек
басқармасында жетекші маман (1974 орналасқан. Тұрақ жердің үстінгі
ж. бастап). X "Байқоңыр даусы" фес- қабатында жатыр. Алғаш проф.
тивалінің "Өнерлі жүректер жалыны" А.Н.Формозов 1949 ж. ашқан
номинациясы бойынша дипломанты одан кейін зоолог А.А.Спудский,
(1998), І.Жансүгіров қорының дип- М.Н.Клапчуктер зерттеген. 700-
ломанты (2003). Өлеңдері "Кеңгірдің ден аса кремний, яшмадан
кербез толқыны", "Қазақтың Қаныш жасалған құралдар табылған.
аға - жер иесі" жинақтарына енген. Керамика кездеспейді. Сарысу өз.
Т. - "Бақыт бағы" (2001), "Жұлдыз бассейніндегі меолиттік тұрақтар
ғұмыр" (2003) жыр жинақтарының неолит және қола дәуірдегі Сарысу
авторы. өз. бойы алғашқы адамдардың мекен
етуде маңызды роль атқарғандығын
ТУБЕРКУЛЕЗ ДИСПАНСЕРІ- көрсетеді.

Жезқазған, Сәтбаев қалалары мен Әдеб: Археологические исследования в Казах-
станө. А. 1973 г. Маргүлан А.Х. Сочинение. В
Ұлытау ауд. тұрғындарына қызмет 14. Томск. Т-1.А. 1998 г.

жасайды. Өкпе ауруларын емдей-

тін екі шағын аурухана негізінде

Никольский қалашығында (1956) ТҰҢҒЫШПАЕВ Серік Дәністанұлы

туберкулез диспансері ашылды. (1944ж.) - Кеңгір кеңшарында туған.

Бас дәрігерлігіне И.А.Малиновский Мектепті бітірген соң ЖКМК-нің

тағайындалды. Әуелде 30 байыту фабрикасына слесарь болып

төсектік орны бар диспансер жұмысқа орналасқан. Қазақ химия-

қазірде Жезқазған аймағындағы техн. институтын химик-технолог

мамандандырылған ең үлкен мед. мамандығы бойынша бітірді.

мекемеге айналды. 200 ауру жата- 1970ж. бастап мыс зауытында,

тын төсегі, 5 бөлімшесі және екі ам- кейін сирекмет цехы ашылған соң,

булаториясы бар диспансерде 170 онда басшылық қызметте болды.

адам еңбек етеді, оның ішінде 28 "Түстіметаллургияның еңбек

дәрігер, 68 орта мед. қызметкерлер, сіңірген шебері" құрметті атағына

5 адам жоғары санаттағы маман.

Диспансерді жоғары санатты дәрігер ие. Жезқазған қаласының Құрметті

А.Несіпбаев басқарады. азаматы.

"ТҰРАН ӘЛЕМ" банкі тарихы КСРО қоймашы (1946-1947), Қарсақбай
мыс заводында шығыршы, ауысым
Промстройбанкісінен бастала- шебері, N12 әк ендіруші карьерде
сатушы (1947-1967), ЖКМК жылу-
ды. Құрылыс банкісі Қазақстанда мен-сумен қамтамасыз ету цехында
слесарь, слесарь-құбыршы, сле-
1925ж. жұмыс істейді. Құрылыс бан- сарь-жөндеуші болып еңбек еткен
(1967-1987). 1942-1945 жылдар
кісінің Жезқазған обл. кеңсесі 1973 аралығында Ұлы Отан соғысына
қатысқан. I дәрежелі Отан соғысы
ж. 17 мамырда құрылған. "Промс- орденімен, Кеңес Одағының Марша-
лы Г.К.Жуков медалімен және басқа
трой" банкісінің бұйрығына сәйкес да жауынгерлік, мерекелік медаль-
дармен марпатталған.
(22.10.1987) N4 Жезқазған обл.
ТҰРМЫСТЫҚ ҮЙІ. Жезқ. қ-ның
кеңсесі Жезқазған обл. басқармасы көрікті ғимараттарының бірі сана-
лады. Обл. орталығында 1982 ж.
болып қайта құрылды. "Казпромс- пайдалануға берілген Тұрмыстық
қызмет үйінде "Салтанат" тігін
тройбанк" (25.02.1991) республика ательесі болды. Бұдан кейін (1985-
1986) Жезқазған қ-ның 69-шы ора-
көлеміндегі обл. басқармаларды мында тоқыма бұйымдар тоқитын
"Чудесница", 9-шы орамда жоғары
мемл. коммерциялық өнеркәсіптік- разрядты "Элегант" ательелері
ашылды. Тұрмыстық қызмет үйін-
құрылыс банкілеріне айналдыру дегі "Ұлытау" қазақ-қытай бірлескен
кәсіпорны (1990-1995) джинси киім-
туралы бұйрық шығарды. 1991 дерін тігумен шұғылданды. Нарық
талаптарына сай бұл ғимарат (1997)
ж. 13 маусымда респ. мемл. кәсіпкерлер қолына берілген. Қазір
онда мейрамхана, әртүрлі дүкендер,
коммерциялық "Промстройбанк" наубайхана орналасқан.

базасында "Тұранбанк" Жезқ. ТҰРСЫНБАЕВА Қания Саянқызы
(1960 ж.т.) - география ғылым.
басқармасы құрылды. 1997 ж. кандидаты (2003), география кафед-
расының доценті (2003). С.М.Киров
"Тұранбанк" пен "Әлембанк" атындағы ҚазМУ бітірген (1983).
ЖезПИ, кейіннен ЖезУ-нің геогра-
қосылып, "ТұранӘлембанкісіне" фия кафедрасында ассистент (1983-
1987), аға оқытушы (1987-2003),
айналды. Қазір Жезқазғандағы Ө.А.Байқоңыров атындағы ЖезУ
оқу бөлімі бастығының орынбаса-
"ТұранӘлемнің" Сәтбаев, Қаражал ры (2003 ж. бастап). "Қарағанды
облысында туризмнің дамуы"
қалаларында есеп айырысу кассала- тақырыбында канд. дисс. қорғаған
(2003). Т. - 30-ға жуық ғылыми-әдіс-
ры бар. "Тұран Әлем Банк" АҚ Жезқ. темелік жарияланымның авторы.

филиалының директоры (2002)

Кенжеғарин Қайрат Ертарғынұлы.

ТҰРЛЫБАЕВ Кенжебай Омарұлы
(1945 ж.т.) - сәулетші. ЦАШИ-
ның сәулет факультетін бітір-
ген (1971). Жезқазған қ.-ның
бас сәулетшісі (1973-1986). Т.
- "Алғашқы құрылысшылар" ес-
керткішінің, "Ғарыш" сәулет компо-
зициясының, "ҰОС-ына қатысушы
жезқазғандық жауынгерлер" мо-
нументінің сәулетшісі, Жезқазған
қ. орталығындағы, батысындағы
құрылыстардың, қоғамдық-әкімшілік
орталықтың жобасын даярлаған ав-
торлардың бірі.

ТҰРЛЫБЕКОВ Манап 1921 ж.
туған. ҰОС және еңбек ардагері.
Қарсақбай мыс заводындағы те-
лефон станциясында үйренуші,
1941-1942 ж.ж. Жезқ. азық-түлікпен
қамтамасыз ету мекемесінде

ЖЕЗҚАЗҒАН энциклопедиялық анықтама 415

қазақстандық 3 үшқыштың бірі.
Еңбек жолын Жезқазған әуежайын-
да ұшқыш болып бастап, звено ко-
мандирі дәрежесіне дейін көтерілді.
Өмірінің соңына дейін Жезқазған
әуежайында еңбек еткен.

ТҰРСЫНБЕКОВ Алпысбай ТҰРСЫНОВ Нұртас Исатайұлы (1953
ж.т.) - жоғары санатты дәрігер, ҚР
Тұяқбайұлы (1958-1993) - күйші, Үкіметі Құрмет грамотасының иегері
сазгер. Қарағанды музыкалық (1996), ҚР денсаулық сақтау ісінің
үздігі (1997), медицина ғылымда-
училищесін (1976), Құрманғазы рының кандидаты (2002), Жезқазған
өңірінде нейрохирургияның негізін
атындағы мемлекеттік консервато- салушы. Қарағанды мемлекеттік ме-
дицина институтын бітірген (1976).
рияны (1984) бітірген. Жезқазған Жезқазған облысының денсаулық
саласында қызмет етті. (1976-
музыка училищесінде домбыра сы- 1989), Облыстық көп салалы ауру-
хана нейрохирургия бөлімшесінің
ныбынан сабақ берген (1984-1992), меңгерушісі (1989-2001), Қарағанды
облыстық аурухана нейрохирургия
Ақмола халық театры оркестрінің бөлімшесінің меңгерушісі (2001 ж.
бастап), ҚарММА нейрохирургия
көркемдік жетекшісі болған (1992- жетекшісі, облыстық денсаулық
Сақтау басқармасында бас нейро-
1993). Қарағандыдағы "Салтанат" хирург, невропатологтар мен ней-
рохирургтар қоғамының қосалқы
ән-би ансамблінің құрамында Фран- төрағасы (2002 ж. бастап). "Жұлын
мен омыртқаның мойын бөлігі
цияда өнер көрсетіп, Париж сах- зақымдануы кезінде денеаралық
кеуекті имплантаттар пайдала-
насында "Сарыарқа", "Дайрабай", натын денеаралық спондилодез"
тақырыбында канд. дисс. қорғаған.
"Көңілашар" күйлерін тартқан. Т. Т. - медицина саласына байланысты
55 ғылыми жарияланымның авторы.
- "Балдәурен", "Түсаукесер", т.б.
"ТҮБЕКОВ Бекет Ахметұлы (1936
бірнеше күйдің авторы. ж.т.) - фотосуретші, ҚР Журналис-
гер одағының мүшесі, "Ерен еңбегі
ТҰРСЫНОВ Жармүхаммед (Жәкен) үшін" медалінің, КОБОК Белгісінің
йегері, Жезқазған қаласының
Дүрмұхаммедұлы (1956ж.т. - 1990 Құрметті азаматы. Физика және
математика мамандығы бойынша
ж.қ.б) - бірінші дәрежелі үшқыш. ҚарПИ бітірген (1959). Ұзақ жыл-
дар бойына Жезқазған қ-дағы N8
Қарсақбай қалашығында туған. мектепте, медицина училищесінде,
құрылыс техникумында ұстаздық
Жезқазған өңірінен шыққан екін- жасаған жоғары санатты оқытушы.

ші үшқыш (алғашқы үшқыш

Бекмағанбетов Қ) Краснокутскідегі

Азаматтық авиация ұшқыштары учи-

лищесін (1973-75 ж.ж), Қарағанды

политехникалық институтын

(бұрынғы атауы) (1985ж) бітірген.
Ленинград Азаматтық авиация ака-
демиясы жоғары командалық фа-
культетінің (әуе транспортын ұйым-
дастыру және басқару мамандығы
бойынша) алғашқы түлегі, осы
академияны алғаш тамамдаған

тұрғыны (2004 ж.) бар елді мекен-
де 4 сыныптық мектепте 30 бала
оқиды. Түйемойнақ қаладан 120
шақырым қашықтықта, Жезқазған -
Қарағанды автомобиль жолы да осы
жерді басып өтеді.

ТҮКТІ БАССҮЙЕКТҰҚЫМ - Сгапіо-
spermum echioides (Айлаулықтар
тұқымдасы). Биіктігі 20 см-ге
жететін екіжылдық өсімдік. Тамыр
маңында түк басқан таспалы
жапырақтары топтасып орналасады.
Сабақ бойындағы жапырақтары
қондырмалы, ұшы үшкір. Қызғылт
түсті түтікше пішіндес гүлдері өркен
төбесінде шашақгүл шоғырына
жиналған. Жемісі - жылтыр жаңғақ.
Мамыр-маусым айларында гүлдеп,
жеміс жарады. Ұлытауда жартастар
мен тасты тау шатқалдарында өседі.
Тек Ұлытауда өсетін эндемдік түр -
түкті бассүйектұқымның популяция
қоры аз, сирек кездеседі, сондықтан
қорғауды қажет етеді. Қазақстанның
Қызыл кітабына енгізілген.

Т. - Жезқазған тарихының фото- ТҮЛКІ (Vulpes vulpes)-ит
шежірешісі, қалалық, облыстық,
республикалық газеттердің штаттан тұқымдасына жататын, жыртқыш
тыс қызметкері. Қала көлемінде
бірнеше мәрте жеке фотокөрмелері отрядының түсі жирен, сұрғылт
ұйымдастырылған.
сары, құлағының сырты қара не
ТҮЙЕ (Саmelus)-түйе тұқымдасына
жататын, сірі табандылар отрядының қара қоңыр, құйрығы ұзын, қысқа
шөлге, қуаң далаға бейім, таба-
ны жалпақ, көнге айналған, қалың сирақты жыртқыш. Оның.түсі жыл
төс, тізе терісі шөккен кезде ыстық
топыраққа (70°С) шыдамды, өркеш маусымына қарай өзгеріп отырады,
майы көп (100-150 кг), сондықтан
су ішпей, ұзақ уақыт жүре алады. жонымен бүйірі сарғыш жирен, ба-
Қорегі: жантақ, будыр ақшелек,
сораң, алабота. уыры мен құйрығының ұшы ақшыл

ТҮЙЕМОЙНАҚ - 1937 ж. Қарағанды болады. Ұзындығы 70-77 см салмағы
- Жезқазған теміржолының салы-
нуына байланысты орын тепкен 6,5-6,8 кг. Қорегін түнге қарай ау-
елді мекен. 1939 ж-дан бері шағын
теміржол станциясы саналады. 222 лайды, ұсақ жәндіктер, тышқанмен,

өсімдікпен қоректенеді.

ТҮСІПБАЕВ МАРАТ (1941 ж.т.-2002
ж.қ.б.) Ақмола обл. Қорғалжын ауд.
Қараегін с. туған. ҚарПТИ-ді бітір-
ген (1967). Еңбек жолын Сабынды
автобазасында автослесарь болып
бастаған (1959-1961). Институт-
ты (ҚарПТИ) бітірген соң, сол оқу
орнында оқытушы, аға оқытушы,

зертхана жетекшісі (1967-1973), бар. Таңдаулы төрт әні "Жастық
Жезқазған жалпытехникалық фа- шақ әуендері" жинағына (Апматы,
культетінде декан (1973-1980), 1993) енген. 12 спектакльге музыка
Целиноград инженерлік-құрылыс жазған.
институтында кафедра меңгерушісі
(1980-1988), "Целиноградсельмаш"
заводында конструктор (1988-1991),
"Әль Фараби МДГ" ЖШС директоры ТІЛЕПОВА Ақерке Сарысубайқызы
(1991 жылдан өмірінің соңына дейін) (1974 ж.т.) - экономика ғылым.
болып еңбек етті. 1972 ж. канд. дис- кандидаты (2002). Қарағанды ме-
сертациясын, 1984 ж. докторлық таллургия институтын бітірген
диссертациясын қорғаған. Сабынды (1996). Ө.А.Байқоңыров атындағы
поселкесінде ауыл шаруашылығы ЖезУ-нің кәсіпорындағы бизнес
өнімдерін қайта өңдеу заводын және менеджмент кафедрасын-
салуға қатысқан. 50-ден астам да ассистент (1996-1998), Қазақ
ғылыми еңбегі мен авторлық куәлігі ҰТУ-нде аспирант (1998-2001),
бар. ЖезУ кәсіпорындағы бизнес және
менеджмент кафедрасында аға
оқытушы (2001 ж. бастап)". "Мыс

ТҮСІПБЕКОВ Аққойшы (1932-1997) қорыту өндірісіндегі шығындарды
- Ұлытау ауд. туған. Қарағанды басқару ("Қазақмыс" корпорациясы
мұғалімдер даярлайтын инст. ААҚ Жезқазған мыс қорыту зауыты
(1951ж.), Қазақ ауыл шар. инст. деректері негізінде)" тақырыбында
(1958ж.) бітірген. Еңбек жолының 40 канд. дисс. қорғаған (2002). Т. - 15-
жылы Жезқ. мыс кен орнымен бай- ке жуық ғылыми-әдістемелік жари-
ланысты. 20 жылға жуық Жезқ. кен- яланымның авторы.

металлургия комбинаты директоры-
ның орынбасары болған. Қаз КСР
Министрлер Кеңесі сыйлығының ТІЛЕУБАЕВ Төребек Әбуұлы
иегері. Сәтбаев қаласының Құрметті (1938ж.т.)-жоғары санатты дәрігер,
азаматы.
мед.ғылым.кандидаты (1981).

Қарағанды мемл. мед. инст-н (1963)

ТҮСІПБЕКОВ Марат Әбілдаұлы бітірген ол еңбек жолын Қарсақбай
(1946 ж.т.) - сазгер, ҚР Компози- қалашығында дәрігер-хирург болып
торлар одағының мүшесі (2002). бастады. Жезқазған қ. аурухана-
Қарағанды музыкалық училищесін сында (1966) дәрігер-хирург, хи-
(1966), ҚарПИ-н ән және күй пәнінің рургия бөлімінің меңгерушісі (1979),
мұғалімі мамандығы бойынша (1971) обл. онкодиспансердің хирургия
бітірген. Халықаралық театрлар бөлімшесінің меңгерушісі (1974),
фестивалінің (Бішкек, 1999) лауре- 1996ж. бұл мекеменің жабылуына
аты, республикалық "Жаңа ғасырға байланысты аймақтық көпсалалы
- жаңа ән" байқауының дипломанты. аурухана онкохирургия белімінің
200-ден астам ән, романс, аспаптық меңгерушілігіне ауыстырылды. КСРО
шығармалардың авторы. Олардың денсаулық ісінің үздігі.

қатарында "Қазақстан", "Отанымды
сүйемін", "Ей, өмір", "Элегия", "Ақ
тырналар", "Жезқазғаным - Қаныш- ТІЛЕУЖАНОВА Марал Кәрібайқызы
тың жан жүрегі", "Астана - бас (1970 ж.т.) - тарих ғылым. канди-
қала", "Сағыныштың моншақтары", даты (1998). Абай атындағы АлМУ
"Қайда сол кездер", "Қайта көргім бітірген (1992). ЖезПИ-ның филосо-
келеді" әндері, "Киік кескен" күйі фия және экономикалық теория ка-
федрасында ассистент (1992-1993),

ЖТКТИ-ның әлеуметтік-саяси пәңдер (2000-2003), ЖИГК директоры (2003
кафедрасында ассистент (1993- ж. бастап). "Орталық Қазақстанның
1996), ЖезУ-нің Қазақстан тарихы мәдени өмірі (XX ғасырдың 70-80
және философия кафедрасында жылдары)" тақырыбында канд. дисс.
ассистент (1996-1997), жалпы тарих қорғаған (1998). Т. - 20-ға жуық
кафедрасында аға оқытушы (1997- ғылыми-әдістемелік жарияланым-
2000), Экономика және құқық инс- ның авторы.
титутында директордың орынбасары

ЖЕЗҚАЗҒАН энциклопедиялық анықтама 419

(1835-1865) - қазақтың ұлы

ғалымы, ориенталист, тарихшы,

этнограф, ағартушы, демократ.

1853ж. Омбының кадет корпусын

бітірген. 1860-62ж. Петербург

университетінде лекция тыңдаған.

Бірнеше түркі халықтарының,

орыстың, шығыстың, Батыс

Европа халықтарының тілдерін

меңгерген. 1857ж. 27 ақпанда Орыс

Географиялық қоғамының мүшесі

болып сайланды. 1859ж. аяғында

Петербургке келген Уәлиханов

орыс, география қоғамында, Бас

штабта, Азия департаментінде

қызмет істеді. Қазақ фольклорын

жинау, зерттеу саласындағы

Уәлиханов еңбектерінің мәні зор.

Уәлиханов өзінің Жезқазған-Ұлытау

өңіріне сапарында осы өлке жай-

лы, сәулет өнерінің ескерткіштері,

белгілі тұлғалар туралы аңыздарды

жазып қалдырған. Алаша хан

мазары, Аяққамыр күмбезі, тарихи

Едіге, Қойлыбай бақсы, Байғазы,

Жаулыбай Өтегенұлы, Байдалы

Бекшеұлы Оразымбет (Оразай)

жөнінде құнды деректер қалдырған.

Жезқазған қаласында Уәлиханов

атында көше бар.

УӘЛИХАНОВ көшесі- қаланың 91-93- УЛЫ ӨСІМДІКТЕР. Улы өсімдіктерге
ші орамдарының аумағында созылып құрамында алкалоидтары, глюко-
жатқан ұзын кешенің бірі. Сейфуллин зидтері, органикалық қышқылдары,
к. басталып Иманжан к. аяқталады. терпендер, камфора т.б. заттар бар
Көше бойында негізінен коттедждер. түрлерді жатқызады. Олар малды
Ғалым Ш.Ш.Уәлихановтың құрметіне уландырып, мал шаруашылығының
аталған. өнімін азайтады. Ұлытау-Жезқазған
өңірінде мұндай өсімдіктерге
УӘЛИХАНОВ Шоқан (шын аты өрмелегіш сарғалдақ, жалаң
жарық дәрі, арам шытырмақ, лотус,
Мұхамет-Ханафия) Шыңғысұлы убалдырған, сарыандыз, кәді т.б.
жатады.

УРУМОВА Нелли Григорьевна (1937
ж.т.) - техника ғылымдарының
кандидаты. ҚарПТИ үздік бітірген
(1959). ҚарПТИ ассистент, Москва
инженерлік-құрылыс институтында
аспирант (1959-1969), ҚарПТИ-нда

аға оқытушы, доцент (1969-1971), 1982 ж. Жезқазған кен мет. комби-
ҚарПТИ ЖФ-нда доцент, кафедра натының директоры, 1987 жылдан -
меңгерушісі, инженерлік-құрылыс "Жезқазғантүстімет" ҒӨ бірлестігінің
факультетінің деканы (1971-1994). бас директоры, кейін зейнеткерлікке
1969 ж. канд. дисс. қорғаған. Қазір шыққанша- "Жезқазғантүстімет"
Владикавказ қаласындағы метал- АҚ-ң президенті.Қазақ КСР Жоғ.
лургия институтында қызмет істейді. Кеңесіне депутат болып сайланды.
УРУМОВ Тамерлан Михайло- Қазақ ҚСР-іне еңбек сіңірген кенші.
вич (1928 ж.т.) РФ Солт. Осетия Техника ғылымдарының кандидаты,
Респ. туған. Солт. Кавказ кен- КСРО Мем. сыйлығының лауреа-
металлургия инст. /1951ж./ бітір- ты. ҚР Инженерлік академиясының
ген. Инженер-кенші. 1964-1982 академигі. Қазан революциясы,
ж. Батыс, Шығыс кеніштерінің, екі мәрте Еңбек Қызыл Ту, Құрмет
"Жезқазғантүстімет" ҒЗЖИ инст. белгісі ордендерімен, Қазақ КСР
директоры, кен-мет. комбинатының Жоғ. Кеңесінің грамоталарымен
бас инженері болып еңбек етті. марапатталған. Жезқазған, Сәтбаев
қалаларының Құрметті азаматы.

УШАКОВА Анна Васильевна
(1909.т.ж.) Атбасар қаласында
туған. Педагогикалық училищені
бітірген. 1928ж. Жезқазғанға келіп,
мектепке жұмысқа орналасты. №4
және №22 -ші мектептерде оқу ісінің
меңгерушісі қызметтерін атқарған.
Жалпы еңбек өтілі 45 жыл. 1973ж.
зейнеткерлік демалыста. ҚазКСР
еңбек сіңірген мұғалімі. Еңбек Қызыл
Ту орденімен және медальдармен
марапатталған. Жезқазған қала-
сының Құрметті азаматы.

ЖЕЗҚАЗҒАН энциклопедиялық анықтама 421

жіберіліп, оны аяқтаған соң Кеңгір
қалашығына электростанцияға
слесарьлық жұмысқа жіберілді.
1961ж. - жылутех. құралдарды
жөндеу жөніндегі аға шебер, участок
бастығы, партком, қалпартком
мүшесі, хал.деп. қалалық Кеңестің
екі шақырылымының депутаты.
1970ж. Қарағанды обл. Еңбек
даңқы кітабына және Жезқазған
обл. Құрмет кітабына есімі енгізілді.
Бүгінде ЖЖЭО-ы ардагерлері
Кеңесінің төрағасы. Бірнеше
ҰЗАҚОВ Шәріп Қасымжанұлы (1958 медальдармен марапатталған.
ж.т.) қуыршақ театрының бас ре-
жиссері. Н.К.Черкасов атындағы Жезқазған қаласының Құрметті
Ленинград мемлекеттік музыка және азаматы.
кинематография институтын (1990),
Москва қаласындағы екі жылдық ҰЛТТЫҚ ҚАУІПСІЗДІК КОМИТЕТІ
режиссура курсын (1992) бітірген. - 1954ж. Ж.қ. құрылуына байла-
Жезқазған қуыршақ театрының не- нысты Қарсақбай ауд. ІІХК (НКВД)
гізін қалаушылардың бірі. Балаларға бөлімшесі қалаға көшірілді. 1973ж.
арналған 30-дан астам қойылымды наурыз айында Жезқ. обл. ашылған
сахнаға шығарған. Республикалық соң МҚК-нің басқармасы құрылды.
II қуыршақ театрлары фестивалінде 1973-75ж.ж. аралығында осы ме-
Ұ. сахналаған Н.Оразалиннің "Ақ кемені М.Ш.Омаров басқарды.
құс туралы аңыз" спектаклі "Үздік 1991 ж. КСРО-ның таралуына бай-
режиссерлық еңбегі үшін" дипло- ланысты МҚК (КГБ) Жезқ. обл.
мын иеленді (1998). бойынша ҰҚК басқармасы болып
құрылды. 1997ж. Жезқ. обл. жа-
"ҰЛАҒАТ-НАШЕ ВРЕМЯ" былуына байланысты Қарағанды
Ө.А.Байқоңыров атындағы обл. ҰҚК-нің қалалық бөлімі болып
жұмыс істейді. Осы уақыттарда
Жезқазған университетінің газеті. мекеме басшысы Д.О.Оразбаев,
"Ұлағат" Қазақ және орыс тілдерінде одан кейін Г.Б.Аманбеков б. 2004ж.
1997 ж. 1 қаңтардан бастап шықты. ҰҚК-нің қалалық бөлімінің басшысы
Алғашқы редакторы Шахмұрат Иба- Ж.З.Қадырбеков.
датов. Жастардың орыс тіліндегі
"Наше время" апталық газеті 2001 ж.
15 қыркүйектен бастап жарық көрді, ҰЛЫТАУ - Сарыарқаның оңтүстік-
редакторы Рима Шакирова. Кейін- батыс шетіндегі ұсақ шоқылы,
нен (26.03.2002 ж.) университеттегі аласа таулы массив. Абсолюттік
екі газет біріктіріліп, "Ұлағат-Наше орташа биіктігі 400-600 м, көтеріңкі
время" деп аталды. Газеттің қазіргі орта бөлігі 800-1000м: ең биік жері
редакторы Тоғанбай Құлманов. 1134 м, Едіге тауы 1064 м, оңтүстік
бөлігінде Кішітаудың биік жері - 793
ҰЛДАНОВ Хамаш Ұлданұлы м, солтүстіктен оңтүстікке қарай
(1929ж.т.) - Атырау обл. туған. бойлық бағытқа сәйкес 230-240
Еңбек жолы 1943ж. "Комсомол км-ге созылып жатыр. Ұлытау ме-
жолы" кеңшарынан басталған. ридиан бағыттағы ірі антиклиналдың
1947ж. Қарсақбай ФЗО-на оқуға қалдығы. Кристалды тақта тас, гра-
нит, құмтас, порфирит, конгломерат-

тан түзілген. Оның беті теменгі пале- не, Байқоңыр, Қарсақбай синкли-
зойдың эффузиялық шөгінділерінен ноийлеріне бөлінеді. Соңғылары
тұрады. Атырабы төменгі кайна- көлденең грабендер арқылы бірне-
зойдың әр түсті сазынан түзілген ше блоктарға бөлінген және девон
дөңесті жазық. Ұлытау атырабында мен төменгі карбонның терриген-
темірлі кварцит (Қарсақбай), темір- дік - карбонаттық шөгінділерімен
лі марганец рудасы (Жезді), қоңыр толған. Протерозой жыныстарында
көмір кен орындары бар. Климаты темір, кембрий шөгінділерінде амо-
тым континенттік: қысы суық, жазы мофосфат кендері бар.
ыстық, қаңтар айының температу-
расы -24-25°С, шілдеде 22°С. Жа- ҰЛЫТАУ АУДАНЫ - Жезқазған
уын-шашынның жылдық мөлшері
100-250 мм, шамасында. Ұлытаудан қ.-мен аумақтық және әлеумет-
басталатын өзендер - Қараторғай,
Сарыторғай, Ұлы Жыланшық, тік-экономикалық жағынан тығыз
Қаракеңгір, Жезді көбіне қар суымен
қоректенетіндіктен көктемде ғана байланысып, араласып жатқан
деңгейі көтеріліп, жазда иірімдерге,
қарасуға бөлініп қалады. Топырағы өңір. Ұлытау ауд. 1939 ж. қазан
көбіне бозғылт қызыл қоңыр келеді.
Қайың, қарағаш, терек, бұталардан айында құрылған. Аудан солтүстік-
ұшқат, тобылғы, итмұрын, баялыш,
арша және жусан, боз, бидайық шығысында Қарағанды обл. Нұра
және сораң т.б. өседі. Тау етегінде,
грунт суы жақын жерде және өзен ауданымен, солтүстік-батысында
аңғарларында шалғын шөп өседі. Ақ
бөкен, арқар, борсық, қасқыр, түлкі; Қостанай, оңтүстігінде Оңтүстік
құстан - дуадақ, бөктергі, қаршыға,
бүркіт т.б. мекендейді. Қазақстан және Қызылорда об-

лыстарымен, оңтүстік шығысында

Жаңаарқамен, оңтүстік батысын-

да Ақтөбе облысымен шектеседі.

Аумағы 12 293 105 га. Ауданның

құрамында (2004 ж.) 12 селолық,

3 поселкелік округ, 25 елді мекен

бар. Тұрғындарының саны 16535

адам. Аудан орталығы - Ұлытау

селосы, онда 2932 адам тұрады.

Облыс орталығы - Қарағанды

ҰЛЫТАУ антиклинорийі - Ұлытаудан қаласынан 670 шақырым жерде.

Арғанаты тауына дейінгі 400 Аудан аумағында Жақсы Арғанаты

км-ге созылған каледондық (757 м.), Ұлытау (1133 м.), Едіге

қатпарлы құрылым. Құрылым- (1064 м.) таулары, 600-ге тар-

ның өзегі меридиандық қатпарлы та тарихи-мәдени ескерткіштер

құрылым. Құрылымның өзегі бар, оның 9-ы Алашахан, Жошы-

меридиандық бағытқа созылған, хан, Домбауыл кесенелері сияқты

күшті қатпарлықтарға шалынған республикалық дәрежедегі маңызы

және қуатты метоморфизмнен гней- бар ескерткіштер. Ауданда негізі-

стерге, кристалдық тақта тастарға нен ауыл шаруашылығы дамыған.

айналған төменгі және ортаңғы про- 2004 ж. дерек бойынша 31400-дей

терозойдың вулкандық-шөгінді жы- ірі қара, 196350 қой-ешкі, 15200

ныстарының қалың қабаттары мен жылқы өсірілуде, 38 мың гектар

гранит интрузияларынан құралған. алқапқа егін егілген. Жезді кентінде

Құрылым қанаттарында жоғарғы "Марганец" кен басқармасының ба-

протерозой мен төменгі палеозой- засында марганец кені байытылады,

дың вулкандық, моносинклинальдық Ақтас кентінде жоғары сапалы кварц

кремнийлі тригендік шөгінділері өндіріледі. 200 адам жұмыс істейтін

дамыған. Бойлық бағыттағы ірі жа- Қарсақбай металлургия заводы да

рылыстарымен тілінген бұл құрылым осы ауданның аумағында. Ауданда

Майтөбе, Ұлытау антиклинорийлері- 14 орта, 2 толық емес орта мектеп,

ЖЕЗҚАЗҒАН энциклопедиялық анықтама 423

35 төсектік орталық аурухана, 9 ОДА, этнографиялық экспедиция ұйым-
2 мәдениет үйі, 8 селолық клуб, 6 кі- дастырылды. Венгрияға дейін сапар
тапхана жұмыс істейді. Аудан әкімі шеккен (1999-2001) "Алтай-Дунай"
- Б.Мұқышұлы. экспедициясына қолдау көрсетіп,

материалдарын көптеген қалаларда
насихаттады. "Ұлытау" қоғамдық
"ҰЛЫТАУ" ҚОҒАМДЫҚ ҚОЗҒАЛЫСЫ қозғалысы 2004 ж. шілде айында 15
- 1989ж. қаңтар айында Москва аспи- жылдығын кең көлемде атап өтті.
рантурасын бітірген Ә.М.Байменов,
А.Ж.Сейілов, М.Б.Әбсаттаров,
С.Т.Игісінов сияқты Қарағанды
политех. инст. Жезқ. филиалы- ҰЛЫТАУ түймешені - Tanacetum
ның бір топ жас оқытушыларының ulutavicum (Астралылар тұқымдасы).
бастамасымен құрылған. Олжас Биіктігі 25 см-ге жететін, денесін
Сүлейменов "Невада-Семей" түк басқан көпжылдық шептесін
ядролық жарылыстарға қарсы өсімдік. Жапырақтары қауырсынды
Халықаралық қозғалыс құрылғаны тілімденген. Гүлдері ашық сары түсті
туралы жариялағанда "Ұлытау" себеттерге жиналған. Бір сабақта
қозғалысы кеңесінің атынан жедел- бір себетгүлі болады. Маусымда
хат жіберіліп, оған қолдау білдірген. гүлдеп, шілдеде жеміс жарады.
"Ұлытау" қозғалысын халық депутат- Жемісі - тұқымша.
тары Жезқазған қ.-ық кеңесі атқару Ұлытау түймешені - тек Ұлытау
комитеті ресми түрде 1989 ж. 22 адырлары мен тасты тау
шілдеде тіркеді. Қоғамдық қозғалыс шатқалдарында өсетін эндемдік түр.
алғашқы жұмысын Байқоңыр Оның іш өткенде және құрттарға
ғарыш айлағынан ұшқан зымы- қарсы пайдаланатын дәрілік маңызы
рандардың Жезқ. обл. аумағына бар. Эфир майларына бай, иісінен
құлайтын сынақтарының жергілікті күйе, маса қашады. Қорғауды қажет
халықтың денсаулығына, табиғатқа етеді.

тигізетін зардаптарын зерттеуден
бастады. "Ұлытау" қозғ. 1989 ж.
наурызда Халықаралық "Невада- "ҰЛЫТАУ ҮНІ" халық
Семей" қозғалысының ұжымдық шығармашылығы мен өнерінің
мүшесі болып қабылданған. дәстүрлі фестивалі. Ұлттық және
Қоғамдық қозғалыс делегаттары мәдени салт-дәстүрлерді жаңғырту,
дамыту және ел ішіндегі жаңа да-
1990 ж. мамырда "Әлем сайла- рындарды табу мақсатында 1989
ушылары ядролық соғысқа қарсы" ж. бастап өткізіліп келеді. Фести-
Халықаралық конгресінің жұмысына валь бағдарламасында "Әнші бала-
қатысып, 1990 ж. маусымда Жезқ. пан", "Күміс қоңырау", "Жұлдыз",
маңындағы "Теректі Әулиедегі" отбасылық ансамбльдер конкур-
тастағы таңбалар мен суреттерді стары, жыр сайысы - "Мүшәйра",
сақтап қалу жолында үлкен акция ақындар айтысы, жергілікті таны-
өткізді. Ұлы Жібек жолының бір мал тұлғалардың шығармашылық
тармағы Отырар-Ұлытау бағытымен кештері, суретшілер мен қолөнер
1991 ж. шілде-тамыз айларын- шеберлерінің көрмелері бар.
. да 12 түйелі керуеннен тұратын

саусақтары төртеу, оның үш саусағы
денесінің алдына бағытталып, ара-
лары тері жарғақтармен қосылған.
Тұмсығы жалпақ, үстіңгі жағынан
төмен қарай қысыңқы келеді.
Тұмсығының сырты жұқа терімен
қапталған, ұшында мүйізді белімі, ал
ішкі жағында мүйізді пластинкалары
бар.

ҮЙ ҚОЯНЫ - қоян тәрізділер ҮЙТАС-АЙДОС - Жезқ. қаласын
тұқымдасына жататын, кемірушілер сапалы ауызсумен қамтамасыз ету
отрядының түрі. Тез өсетін, жиі мақсатында игерілген жерасты су
көжектейтін, еті, терісі, түбіті үшін көзі. Қаладан 55-70 шақырым жерде-
өсірілетін аң. 30 күн көтеріп, жылына гі бұл қондырғы кешенінің құрылысы
4-6 рет әр жолы 6-8, кейде 15, тіпті 1966 ж. салынып бітіп, пайдалануға
одан да кеп көжектейді. 3-4 айда берілген. Үйтас-Айдос жылына 35
олардың жыныс қабілеті жетіледі. млн. текше метр су бере алады.
Олар 10-12 жыл өмір сүреді. Үй Кеңгір су қоймасына құйылатын
қояны торда, ауасы бірқалыпты таза тасқын су көлемі (1967-1968)
ұсталатын, электр шамының жарығы азайып, жылына 5,18 және 3,78 млн.
бар жабық қорада бағылады. текше м. болған кездері Үйтас-Ай-
Шөппен, ағаш қабығы мен жіңішке дос толық қуатында пайдаланылып,
бұтағымен, яғни қатты заттармен қаланы ауызсумен қамтамасыз ету
қоректенетін болғандықтан, олар- негізінен жерасты су көзінің үлесі-
дың азу тістері ұзын болып өседі, не тиді. Қазірде Жезқ. тұрғындары
бүйені де өте ұзын болады. күнделікті тұтынып отырған судың
30-40% құбыр арқылы осы жерден
алынады.

ҮЙЛЕСІМДІ ӨСІМДІКТЕР БІРЛЕСТІГІ ҮКІ (Bubo bubo)-жапалақ тұқым-
(ФИТОЦЕНОЗ) - белгілі құрамы бар, дасының, жапалақ отрядына жа-
бір-бірімен және сыртқы ортамен татын, шөл, шөлейтте кездесетін,
байланысты өсімдіктер қауымы. қанатының орташа ұзындығы 470
ҮЙРЕК(Anatinae)-үйрек тұқымдасына мм, салмағы 2300 гр, сарғыш түсті,
жататын, қаз тәрізділер отрядының, қара қоңыр қауырсындары бар,
көпшілік түрінің жыныстық айыр- құлақ қауырсындары шоқтанып
масы бар, еркегінің қанатының орналасқан, бас пішіні дөңгелек,
сыртында металдың жарқырауық ұясын жерге, ағаш түбіне құлама
түсіндей жалт-жұлт еткен түсі, артқы жар қуысына, жартас арасына
саусағының жіңішке тері жалпыншағы салатын құс. Наурыз-сәуірде 2-5
болады. Тұмсығы жіңішке және үсті жұмыртқа салып, оларды мекиені 1
көтеріңкі келеді. Үйректер шөптесін, айға жуық басады. Жұмыртқа ба-
өсімдіктері мол суларды мекендейді. сып жатқан мекиеніне қоразы жем
Қолайлы батпақты жерлерге ұяла- тасиды. Балапандарын екеулеп
рын салады. Үйрек 6-14 жұмыртқа асырайды. Ауыл шаруашылығына
салады, жұмыртқа басу мерзімі 24- зиян тигізетін, айналаға қатерлі
28 күн. Кәсіптік маңызы үлкен, ұзын ауру қоздырғыштарын тарататын
мойынды, қысқа аяқты құс. Олардың кемірушілерді жеп пайда кел-
тіреді. Қорғауды қажет етеді. Үкінің

ЖЕЗҚАЗҒАН энциклопедиялық анықтама 425

Сәтбаев қ. Құрметті азаматы. Соғыс
және еңбек ардагерлері кеңесінің
төрағасы болды.

қауырсыны жоғары бағаланады. ҮРЖАНОВ Абат Үржанұлы (1952
Көру, есту қабілеті өте жоғары, ж.т.) - тарих ғылым. кандидаты
оның жемін аулау үшін маңызы (1999), ЖезУ Күміс белгісінің иегері
зор. Қорегін ұшып жүріп те, сон- (2004). Абай атындағы ҚазПИ бітір-
дай-ақ бір жерде аңдып отырып та, ген (1977). ЖезПИ-ның марксизм-
күшті тырнағына іледі. Үкі ұясын ленинизм кафедрасында ассистент,
жоталардағы қуысқа, үңгірлерге Қазақ КСР ҒА-ның Ш.Уәлиханов
салады. Онда 2-5 жұмыртқа са- атындағы тарих және этнология ин-
лып, сәуір-мамыр айларыңда ба- ститутында аспирант (1988-1992),
лапандарын шығарады. Қыркүйек қазақ филологиясы және тарих
айында балапандары қатайып, өз факультетінде декан (1992-1995),
беттерімен жем табуға көшкеннен ЖезУ жалпы тарих кафедрасы-
кейін, олар жеке-жеке тіршілік етеді. ның меңгерушісі (1996 ж. бастап).
Әрқайсысының өз алдына аңшылық "Қазақстанның ауыл-селоларындағы
құратын жерлері болады. әлеуметтік саладағы. мемлекет-
тік саясат: мәні мен сабақтары
(XX ғасырдың 60-70 жылдары)"
тақырыбында канд. дисс. қорғаған
(1999). Ү. - "Қазақстан тарихы мен
қоғамтанудың өзекті мәселелері"
(1996) басылымының, 20-дан астам
ғылыми-әдістемелік жарияланым-
ның авторы.

ҮНШІБАЕВ Жақсыбек Тілеуұлы ҮСЕНОВ Аманжол Мекебайұлы
(1922 ж.т.-1994 ж.қ.б) Ұлытау ауд. (1939 ж.т.) - журналист, Қазақстан
туды. 1941 ж. желтоқсанда әскер Журналистер одағының мүшесі
қатарына шақырылды. Ол неміс (1986). Қазақ академиялық драма
басқыншылығына қарсы соғыста театры жанындағы театр студия-
Воронеж, Степной 2 және -Украина сын бітірген (1960). Еңбек жолын
майдандарында болды. Ерлігі үшін Қарағанды облыстық драма теат-
Жақсыбек Үншібаев КСРО Жоғ. рында бастаған. Жезқазған қалалық
Кеңесі Президиумының 1946 ж. телестудияда режиссер, Жезқазған
15 мамырдағы жарлығымен Бірінші облыстық телерадио комитетінде
дәрежелі Даңқ орденімен марапат- бас режиссер, аға редактор (1964-
талды. Даңқ орденінің толық ие- 1985), "Жезқазған туы" (кейіннен
гері Жақсыбек Тілеуұлы Үншібаев "Сарыарқа") газетінде тілші, жауапты
соғыстан оралған соң Қ.И.Сәтбаев хатшы (1985-2002). Қазір аймақтық
ат. Жезқазған кен-мет. комби- "Мысты өңір" газетінің қызметкері.
натында азаматтық қорғаныстың Ү. - "Ең ауыр ғасыр" атты кітаптың
аға инженері болып қызмет істеді. авторы (2000).

ФИЛИМОНОВА Раиса Васильевна
(1927ж.т.)-денсаулық сақтау ісінің
үздігі. В.М.Молотов атындағы Қазақ
мемл. мед. инст-н (1951) бітіріп
жолдамамен Кеңгір қалашығына
келген тұңғыш педиатр, Жезқазған
қ. балалар ауруханасында ашылған
соматикалық бөлімшенің (1963)
алғашқы меңгерушісі, балалар
ревматология шипажайының бас
дәрігері болды. "Құрмет белгісі" ор-
денінің иегері, еңбек ардагері.

ФАЛЬК Иоганн Петер (1727-1774 ФИЛИППОВА Ирина Михайловна
ж.ж.)- швед дәрігері және табиғат (1956 ж.т.) - фил. ғылым. кандидаты
зерттеушісі. Уасал универси- (2003), ағылшын тілі кафедрасының
тетінде білім алған, К.Линнеяның доценті (2004). ҚР БҒМ Құрмет
басшылығымен ботаниканы зерт- грамотасының иегері (2000). Ал-
теген, соның ұсынысымен Ресейге маты шет тілдері педагогикалық
кетіп, Петербург ҒА-да жұмысын институтын бітірген (1977). Жез-
бастаған. 1769-1773 ж.ж. Астрахан ПИ-ның шет тілдері кафедрасында
және Орынбор өлкелерінің, Бат. ассистент, оқытушы (1978-1995),
Сібір, Оңт. Орал және Қазанның ақ ЖезУ герман филологиясы кафед-
құстарын зерттеу мақсатымен экс- расының меңгеруші (1995-2002),
педиция құрған. Мұның сыртында ағылшын тілі кафедрасында доцент,
Фальк қазақ, татар, қалмақ және т.б. Филология және өнер институты
да халықтардың тарихына қатысты директорының орынбасары (2004ж.
материалдар жинаған. Солт. және бастап). "Қазақстан Республика-
Орт. Қазақстанға дербес экспе- сы БАҚ-ндағы жарнамалық мәтін"
диция ұйымдастырған Фальк осы тақырыбында канд. дисс. қорғаған
жердің археологиясы сәулет өнері (2003). Ф. - ағылшын тілін үйрету-
жөнінде құнды деректер қалдырған. ге арналған 3 басылымның, 20-дан
Негізгі еңбегі - 1824 ж. жазылған астам ғылыми-әдістемелік жарияла-
"Қырғыз қайсақ далалары туралы нымның авторы.
хабарлар". ФИЛИППОВ Михаил Филиппович
(1913-2002ж.) - Алтай өңірінде
туған. Мектепті бітірген соң Хакасия
кенішіндегі комсомол комитетінде
жұмыс істеді. 1935ж. Мәскеудегі
жоғ.партия мектебін бітірді. 1935ж.
қызыл әскер қатарына шақырылды.
¥ОС-на қатысып, жеңісті Бер-
линде қарсы алды. 1947ж.
қыркүйегінде елге оралды. 1953ж.
Жезқазғанға келіп, "Қазақмыс"
автокөлікбасқармасының бастығы
болып жұмысқа орналасты. "Талап",
"Кеңгір" кеңшарларының директоры

ЖЕЗҚАЗҒАН энциклопедиялық анықтама 427

қызметтерін атқарды. 1976ж. зей- рантура ашылды; Бүгінде бұл ка-
неткерлікке шықты. І-ІІ-ші дәрежелі
Отан соғысы, "Құрмет белгісі", федрада 1 аға ғылыми қызметкер,
Еңбек Қызыл Ту ордендерімен, бір-
неше медальдармен марапатталған. 4 ғылым кандидаты, 4 аға оқытушы,
Жезқазған қаласының Құрметті аза-
маты. 2 ассистент еңбек етеді. Орыс тілі

ФИЛОЛОГИЯ ЖӘНЕ ӨНЕР институты кафедрасы бұрынғы (пединститут-
ректордың N139 Д бұйрығы бойынша
2000 жылдың 11 желтоқсанында фи- та) филология факультетінің ішінен
лология, көркем сурет және графика
факультеттері негізінде құрылды. 1975 жылы ашылды. Алғашқы ка-
Институт директоры М.Ә.Әбеуов
т.ғ.к., профессор, ҚР ЖҒА коррес- федра меңгерушісі болып п.ғ.к. до-
пондент мүшесі. Институт директо-
рының орынбасары - ф.ғ.к. доцент цент Г.К.Жүнісова қызмет атқарды.
И.М.Филиппова. Институттың ширек
ғасырлық үздіксіз педагогикалық та- Қазір кафедра орыс және неміс
рихы бар. Осы уақыт ішінде жоғары
білікті мамандар даярлайтын мектеп тілдері кафедрасы болып аталады.
қалыптасты. Филология және өнер
институты 15 мамандық бойын- Кафедра меңгерушісі - ф.ғ.к. доцент
ша мамандар даярлайды. Барлық
мамандықтар бойынша сырттай Н.Л.Ким. Кафедра оқытушыларының
оқу бөлімдері ашылған. Филология
және өнер институты құрамында 7 жас мамандар даярлағанына 28
кафедра жұмыс істейді: Жезқазған
педагогикалық институтының ішінен жыл болды. Ағылшын тілі (бұрынғы
Қазақ КСР Халық ағарту минис-
трлігінің 1989 жылғы 31 шілдедегі шет тілдері) кафедрасы 1975 жылы
N02- 13/637 хатының негізінде
қазақ тілі мен әдебиеті кафедрасы құрылған. Кафедра құрылғаннан
ұйымдастырылды. Қазақ тілі мен
әдебиеті кафедрасы екіге бөлініп, бері Л.А.Урванцева, Н.Л.Шадрин,
қазақ тілі (меңгерушісі ф.ғ.к., доцент
- Ғ.Е.Ештанаев) және қазақ әдеби- В.С.Есымбекова, С.Н.Аслялиева,
еті (меңгерушісі ф.ғ.д. профессор-
М.Х.Хамзин) кафедралары болып С.Е.Сапарбеков., О.Ф.Ганауэр,
қайта құрылды.
Б.М.Казанбаев, Г.А.Кусаинова,
Қазіргі кезде қазақ тілі кафедра-
сын филология ғылымдарының Б.Сапаргалиева, И.М.Филиппова,
кандидаты, доцент Ғ.Е.Ештанаев
басқарады. Кафедрада 4 филоло- З.Ж.Кашқынбаевалар кафедра
гия ғылымының кандидаты, 7 аға
оқытушы, 2 ассистент еңбек етеді. меңгерушісі болды. Кафедрада 2
1998 оқу жылынан қазақ әдебиеті
кафедрасының меңгерушісі болып ғыл. канд. жұмыс істейді.
С.Е.Тапанова тағайындалды. Қазақ
әдебиеті мамандығы бойынша Дизайн, бейнелеу өнері және техно-
магистратура және сырттай аспи-
логия кафедрасы бұрынғы көркем

сурет және графика факультетінің

ішінде қызмет еткен 3 кафедраның

негізінде (бейнелеу өнері және су-

рет - алғашқы кафедра меңгерушісі

Т.М.Қазанғап), (Сызба геометрия

және сызу - алғашқы кафедра

меңгерушісі - Б.Ж.Шаханов), (Жал-

пы техникалық пәндер және еңбек

- алғашқы кафедра меңгерушісі

- М.А.Әбеуов) 2003 жылы қайта

құрылған. Кафедраның қызмет ет-

кен 28 жылдық өмірінде 4000 - нан

астам мамандар даярлап шығарған.

Кафедрада 1 ғылым доктор, 3 канд.

еңбек етеді. Қазіргі каф. мең. - п.ғ.к.

Б.И.Ижанов.

Әлем әдебиеті және журналистика

кафедрасы (каф. меңгерушісі ф.ғ.к.

доцент З.Ш.Искакова) бұрынғы орыс

тілі мен шет тілдері әдебиеті кафед-

расының негізінде 1975 жылдан бас-

тап қызмет жасап келеді. Орыс және

шет тілдері әдебиеті кафедрасының

алғашқы кафедра меңгерушілері

ф.ғ.к. доцент Қ.А.Танқыбаева, ф.ғ.к.

доцент Г.К.Жүнісова. Кафедрадан шебері, ескек есуден Азия ойында-
рының жүлдегері), Чебоксарова А.
1981 жылдан осы уақытқа дейін 12 (ескек есуден спорт шебері, Азия
чемпионы), Борисов Е. (ҚР спорт
ғылым кандидаты шықты. Қазір ка- шебері, ескек есуден Азия ойын-
дарының жүлдегері), Айдаболов Ж.
федрада 5 ғыпым кандюдаты, 2 про- (самбо күресінен Азия чемпионы).
Институтта 64 оқытушы дәріс бе-
фессор, 6 аға оқытушы, 3 ассистент реді, соның ішінде 3 профессор, 1
ҚР ЖҒА-ң корреспондент мүшесі,
еңбек етеді. 22 ғылым кандидаты, білім үздіктері,
Қазақстан Республикасының Сурет-
Дене тәрбиесі және спорт кафедра- шілер одағының, Қазақстан Респуб-
ликасының Дизайнерлер одағы мен
сы 1972 жылы құрылған. Кафедра- Журналистер одағының мүшелері
бәр.
ның өмірінде кафедра меңгерушілері Сапалы білім алу үшін институтта
жақсы жабдыктапған радиоторабы,
болып А.Т.Кокибаев, В.Д.Вик, жаңа технология және компьютер-
лік жобалау кабинеті, компьютерлік
С.К.Кайназаров, А.Е.Есенеев, класс, проблемалық зертханалар,
ғылыми-әдістемелік және оқу-әдіс-
Н.А.Немцева, Н.В.Колоскова, темелік кабинеттер, дәріс залы,
живопись және сурет кабинеттері,
К.Е.Ербосынов, В.В.Борсуков, кең спорт залы, қазіргі заман тала-
бына сай тренажерлық және ойын
Г.И.Карева қызмет атқарды. Бүгінгі залдары жұмыс істейді. Оқыту төрт
тілде: қазақ, орыс, ағылшын, неміс
күні кафедраны Т.Р.Кудряшова тілдерінде жүргізіледі. Институт
республикамызға белгілі ғалымдар
басқарады. Кафедрада 1 Қазақстан ф.ғ.д. ҰҒА академигі С.С.Қирабаев,
ф.ғ.д. профессор ҰҒА академигі
Республикасына еңбек сіңірген С.А.Қасқабасов, ф.ғ.д. профессор
ҰҒА академигі Р.Н.Нұрғали, п.ғ.д.
жаттықтырушы (доцент А.Е.Есенеев) профессор Б.К.Момынбаев, ф.ғ.д.
профессор Н.И.Букетова, п.ғ.д.
қызмет атқарады. Дене тәрбиесі профессор Л.К.Керімов, ф.ғ.д.
Т.М.Мучник, ф.ғ.д. профессор
және спорт кафедрасы өзінің Б.Ә.Әбдіғазиев, ф.ғ.д. профес-
сор М.Х.Хамзин, ф.ғ.д. профессор
тәрбиелеп шығарған шәкірттерін Ж.А.Жақыпов сияқты ғалымдармен
тұрақты түрде тығыз байланыста.
мақтан тұтады, олардың арасын-
ФОРТУНАТОВ Игорь Константи-
да: А.Е.Ақылбаев (бокстан спорт нович (1909 ж. Калужская губ.,
Боровский уезінде туған) - агро-
шебері, 1986 ж. КСРО халықтары ном, ғалым. 1926 ж. К.А.Тимирязев
атындағы Мәскеу а.ш. академия-
спартакиадасының күміс жүлдегері), сына оқуға түседі. Студент кезін-
де егін егу, колхоздар ұйымдас-
Смирнов С. (бокстан СМ, КСРО чем- тыру жұмыстарына қатысады.

пионы), Макулов В. (КСРО спорт ше-

бері, бокстан КСРО чемпионы), Абд-

раманов Н. (ҚР спорт шебері, самбо

күресінен дүниежүзілік чемпиона-

тының екі дүркін күміс жүлдегері),

Садуақасов Е. (ҚР спорт шебері,

кик-боксингтен Еуропаның күміс

жүлдегері), Ербосынов Н. (кик-бок-

сингтен спорт шебері, дүние жүзінің

және Еуропа чемпионы), Рубцов А.

(ескек есуден спорт шебері, Азия

чемпионы), Паркинен Г. (ҚР спорт

ЖЕЗКАЗҒАН энциклопедиялық анықтама 42

Академияны тамамдаған соң, соңына таман ұстаздық қызметпен
"Қызыл" кеңшарында аға агроном айналысады. 90 баспа табақтық
болып жүрген кезінде тұтқындалады. ғылыми еңбектердің, 20 ғылыми
Қарағанды жанындағы Карлагтың есептің авторы.
Долинская бөлімшесінде болады.
Жазасын өтеген соң Қарағанды ФУРСОВ Анатолий "Михайлович
а.ш. станциясы тәжірибе бағының - стол теннисі мен баскетболдан
меңгерушісі болады. Бетпақдала жаттықтырушы (1966 ж. бастап).
экспедициясына қатысады. Кейін Жезқазған облыстық БЖСМ
Жезқазған тәжірибе станциясы директоры (1975-1995).
ашылып, бөлім меңгерушісі
ФУРСОВА Нина Александровна - I
болады. Жезқазған тәжірибе санатты жаттықтырушы, Білім беру
станциясына Алматы, Алтай өңірі, ісінің үздігі (1997), ҚР Президентінің
Ресей қалаларынан ағаш түптерін, Алғыс хатының (2001), ҚР туризм
көшеттер әкеліп, жерсіндіріп, және спорт жөніндегі агенттіктің
отырғызу ісінің басталуына басшы "Қазақстан Республикасында дене
болды. Әрбір I га суармалы тәрбиесі мен спортты дамытудағы
жерге түрлі көпжылдық және бір еңбегі үшін" (2002) Қүрмет
жылдық азықтық шөптер егіледі. белгісінің, Жезқазған қаласы әкімінің
Қ.И.Сәтбаевтың өтінішімен қалалық Алғыс хатының (2004) иегері. Ф.
парктің ұйымдастырылуына ұйытқы - 1965 ж. бастап Жезқазған қ.-
болады (1944). Жезқ. тәжірибе да волейбол спортының дамуына
станциясында түрлі гүлдер өсіріле үлкен үлес қосқан. Қазақстан
бастады. Алғашқы роза гүлін оның құрама командасына 9 спортшы
жұбайы - Анна Дмитриевна өсірді. даярлаған. Олардың 8-і - "Спорт
Алматы ботаникалық бағының шеберлігіне кандидат", 1-еуі - "ҚР
ғылыми жетекшісі (1944), Қазақ КСР спорт шебері".
ҒА филиалының ғалым хатшысы,
Гурьев (Атырау) қ.-дағы Урал-
Ембі ғылыми-зерттеу базасының
сектор меңгерушісі болды. Өмірінің

ХАДЖИЕВ Жанат Әубәкірұлы 1982), С.Қожамқұлов атындағы
(1949 ж.т.) - әртіс, режиссер, ҚР Жезқазған сазды-драма театрында
Ақпарат, қоғамдық келісім және бас режиссер, көркемдік жетекші
мәдениет министрлігінің "Мәдениет (1982-1998) болды. Театрдың өрлеу
қайраткері" Құрметті атағының жолында айшықты із қалдырды. X.
(2002),"Тарлан" сыйлығының иегері сахналаған Т.Ахтановтың "Күшік
(2003). Москвадағы М.С.Щепкин күйеу", А.Вампиловтың "Сүйінші,
атындағы жоғары театр училищесін табылды, табылды!", Т.Әбдіковтің
драма және кино актеры мамандығы "Біз үшеу едік", Қ.Ысқақовтың
бойынша (1972), Т.Жүргенов "Таңғы жаңғырық", А.Дударевтің
атындағы Алматы мемлекеттік те- "Тосқауыл", Ш.Мұртазаның "Ста-
атр және көркемсурет институтын линге хат", М.Әуезовтің "Қаракөз",
режиссура мамандығы бойынша Ғ.Мүсіреповтің "Қозы Көрпеш - Баян
бітірген (1978). Еңбек жолын Торғай сұлу", "Қыз Жібек", К.Ахметовтің
облыстық қазақ сазды-драма теат- "Ерте ояндым, ойландым, жете
рында актер болып бастаған. Сах- алмадым", И.Вовнянконың "Тен-
нада Арыстан (М.Әуезов. "Айман тек теңізші", т.б. да қойылымдар
- Шолпан"), Дәруіш (М.Кәрім. "Ай режиссерлік тың шешімдерімен
тұтылған түн"), Ілияс (Ш.Айтматов. ерекшеленіп, көрермендер мен
"Арманым - Әселім"), Сәнжан театр сыншылары тарапынан аса
(Ә.Тарази. "Күлмейтін комедия") жоғары бағаланды. Дарынды ре-
бейнелерін жасады. Ғ.Мүсірепов жиссер X. Жезқазған театры сах-
атындағы Алматы балалар мен насында қойған спектакльдер
жастар театрында режиссер (1978- республикалық, халықаралық театр
фестивальдерінде бірнеше мәрте
шығармашылық табыстарға қол
жеткізді. "Қыз Жібек" - халықаралық
"Наурыз" фестивалінде (Бішкек,
1989) лауреат, "Қозы Көрпеш
- Баян сұлу" - республикалық те-
атрлар фестивалінде (1992), ұлы
Абайдың 150 жылдығына арналған
республикалық театрлар фес-
тивалінде (1995) Бас жүлдегер,
1994, 1996 ж.ж. фестивальдерде
жүлдегер атанды. Х.-тің "Қозы
Керпеш - Баян сұлу" қойылымын те-
атр сыншылары: "Ұлттық театрдың
деңгейіне өлшем, басқаларға үлгі
боларлық шығармашылық жеңіс"
деп бағалады.
"ХАЛЫҚ БАНКІ" - еліміздің барлық
аймағын бірдей қамтыған фили-
алдар желісімен ерекшеленеді.
ҚР аса ірі әмбебап коммерциялық
банкі КСРО кезіндегі бұрынғы
Жинақ банкісінің заңды мұрагері
болып табылады. Банктің Қазақстан
аумағындағы тарихы 1923 ж. 15 та-
мызда Ақтөбе қаласында ашылған

431

алғашқы жинақ кассасынан бас- ж. Саяси ағарту үйі болып салын-
талады. Мемл. жинақ кассала- ды. 1991 ж. облыстық шаруашылық
рының бұл өңірдегі филиалдары есептегі Мәдениет орталығы, 1995
(1931-1938) Қарсақбай, Жезқазған, ж. облыстық, 1997 ж. қалалық
Байқоңыр кенттерінде және Балқаш Халықтар достығы мен мәдениет
қаласында, 1940 ж. мыс қорыту үйі болып қайта құрылды. 300-
комбинаты жанынан ашыла бастай- ден астам адамды қамтитын 8
ды. Қазақ КСР-і банктері мен банк шығармашылық ұжым жұмыс істейді.
қызметі туралы (қаңтар, 1991) заң Олардың қатарында республикалық,
қабылданып, Қазақстандағы банк халықаралық конкурстардың лау-
реформасы содан кейін басталды. реаты, вокальды-хореографиялық
1992 ж. Тәуелсіз Қазақстанның "Шашу" ансамблі, "Айла" спорттық-
Жинақ банкі құрылды. Оның қазіргі бал билері ансамблі, "Аэлита"
заңды мұрагері Қазақстан Халық эстрадалық-би тобы, балалардың
банкі. "Раушан" сән агенттігі бар. ХДМҮ
директоры - Рахат Тәуіржан.
Жезқ. обл-ның таратылып, қаланың
Қарағанды обл. құрамына енгізілуі- ХАЛЬКАНТИТ (грек.сһаlкоs-мыс,
не байланысты "Қазақстан Халық
Жинақ Банкісі" АҚ басқармасының аntоs-гүл), мыс купоросы-сульфат-
(14.06.1997) N247 қаулысымен Жезқ.
обл. филиалы аймақтық филиалға тар класының минералы. Химиялық
айналды. Қазір Жезқ. аймақтық фи-
лиалының 6 құрылымдық бөлімшесі формуласы СиS045Н20, құрамы
4 қала, 5 аудан орталығында және (%-пен): СuО - 31,8; S03-32,1; Н20-
10 ауылдық елді мекендерде 36,1, қоспалары Мg, Zп, Со. Трик-
тұрғындарға кең ауқымды банк
қызметін көрсетуде . линдік сингонияда кристалданады,
Филиалдың директоры Марфуға
Мусина. Халық Банкі жеке тұлғалар кристалдары қысқа призма, баған
депозиті рыногында, орта және
шағын бизнесті қолдауда, түрлі тәрізді, тығыз түйірлі масса түрінде
несиелік бағдарламаларды жүзеге
асыруда, төлем карточкалары ры- болады. Түсі көгілдір, жасыл шыны-
ногын қалыптастыруда басқаларға
көшбасшы болуда. Төлем карто- дай жылтыр. Қаттылығы Моос 2-3,
чкалары иелерінің саны - 46 мыңға
жуық. Аймақта 18 банкомат орнатыл- мортты, тығыздығы 2,1-2,3 г/см3.
са, оның 8-і Жезқ. қаласында, олар
тәулік бойы жұмыс істейді. Халық Мыс кендерінің тотығу зонасында
Банкі (2002-2003) Қазақстанның N1-
ші банкі атағын жеңіп алған. Фили- түзіледі. Халькантиттен мыс алына-
алдың директоры Марфуға Мусина.
ды. Жезқазған, Қоңырат, Бозшакөл

мыс, Кенді Алтайдың мыс-колчедан,

Сарыарқаның мыс кені рудаларының

құрамынан табылды.

ХАЛЬКОЗИН (грек. сһаlкоs-мыс),

мыс жылтыры-сульфидтер класы-

ның минералы. Химиялық фор-

муласы: Сu25, 79,86% Сu бар,
қоспалары: Ғе, Аg, Со, Ni, Аu, Аs.

Ромбылық (төм. температурада)

ХАПЫҚТАР ДОСТЫҒЫ МЕН сингонияларда кристалданады.

МӘДЕНИЕТ ҮЙІ (ХДМҮ) - қалалық, Жеке кристалдары призма, қалақ,

облыстық, республикалық көлемдегі дипирамида, минералдық агрегат-

конференциялар, акциялар, тары ұсақ түйірлі сеппе түрінде

тұсаукесерлер, фестивальдер, мере- келеді, түсі сүр, қара, металдай

келер, салтанаттар, шығармашылық жылтыр. Қаттылығы Моос шкаласы

кештер, т.с.с. мәдени-әлеуметтік бойынша 2,5-3, тығыздығы 5,5-5,8

шаралар өткізілетін ғимарат. 1977 г/см3, электр тоғын өткізеді. Мыс

432 ЖЕЗҚАЗҒАН энициклопедиялық анықтамаа

және полиметалл кендерінің суль- верситеті филология факультетін
фидтермен қайта баю зонасында қазақ тілі мен әдебиеті мамандығы
кездеседі. Қазақстанда Жезқазған, бойынша бітірген. 1973-1982 жыл-
Қоңырат кенінде ұшырайды. Халько- дары Кеншоқы ауылындағы орта
зин - бағалы мыс рудасы. мектепте мұғалім, директордың
орынбасары. 1982-1998 жылдары
ХАЛЬКОПИРИТ (грек. Сһаlкоs- Жезказған педагогикалық, инсти-
мыс және пирит), мыс колчеданы тутында аға оқытушы, филология
-сульфидтер класының минералы. факультетінің деканы, қазақ тілі мен
Химиялық формуласы: СuҒеS2, әдебиеті кафедрасының, Жезқазған
құрамы (%-пен): Сu-34,64; Ғе- университеті қазақ әдебиеті кафед-
30,42; қоспалары Аg, Аu, ТІ т.б. расының меңгерушісі. 1998 жылдан
Минералдық агрегаттары түйірлі, Е.А.Бөкетов атындағы ҚарМУ-дің
тұтас немесе сеппе түрінде бо- қазақ әдебиеті кафедрасының
лады, металл жылтырлы, күңгірт, меңгерушісі. 1983 жылы филология
жымдастығы жетілмеген, электр ғылымдарының кандидаты, 1997
тоғын нашар өткізеді. 1000°С-та жылы докторлық диссертациясын
балқиды. Қаттылығы Моос шкала- қорғаған, профессор. Қазақстан
сы бойынша 3-4, тығыздығы 4100- оқу-ағарту ісінің үздігі, Журналис-
4300 кг/м3. Магмалық (негізді атпа тер Одағының мүшесі, Л.Гумилев
жыныстардағы мысты-никельді суль- атындағы университеттің докторлық
фидті рудалары), гидротермальдық диссертация жөніндегі Кеңестің
(жапсарлық, мыстық-турмалиндік, төрағасының орынбасары. 70-тен
мыс рудаларының сеппелі формаци- астам ғылыми еңбектің авторы.
ясы, колчедандық), шөгінді (мысты "Қазіргі қазақ романы", "60-80-інші
құм тастар мен тақта тастар) кен- жылдардағы қазақ романының стилі
дерде түрлі сульфидтермен бірге мен типологиясы", "Қазақ тарихы
кездеседі. Шетелдерде Оңтүстік прозасындағы өнер адамдарының
Африка, Канада, Оңтүстік Роде- бейнесі", "Қазақ ромаңдарын оқыту"
зия, АҚШ, Чили, СССР-де Орал, сияқты монография, оқулық және
Қазақстан(Қоңырат Жезқазған), оқу-әдістемелік құралдар жазған.
Өзбекстан (Алмалық) кендерінен
табылады. Халькопирит- мыс алына- ХАНАФИН Марат Тайбасарұлы
тын басты руда.
(1962 ж.т.) - тех. ғылым. кандидаты.

Москва тау-кен институтын бітірген

(1989). Батыс Жезқазған кенішінде

учаске бастығының орынбасары,

бастығы (1996-1998), Қарағанды об-

лысы төтенше жағдайлар жөніндегі

Жезқазған басқармасының

техникалық қадағалау бас маманы -

мемлекеттік инспекторының міндетін

атқарушы (1998-2003), "Қазақмыс"

корпорациясы бұрғылау-жару

жұмыстары бойынша жетекші маман

(2003 ж. бастап).

ХАМЗИН Мәуен Хамзаұлы (1949 ХАРИТОНОВ Александр Сергеевич
ж.т.) - филолог-ғалым, фил. - ҰОС жылдарындағы тылдағы еңбек
ғылым. докторы, профессор. 1973 қаһарманы. Ширек ғасыр бойы
жылы Қарағанды мемлекеттік уни-

- қуыршақтар" аталатын көрмелерге
қатысқан. ХШЖК жолдамасы бойын-
ша жұмыстары Америкаға жіберілген
(1995). Швецияда "Рококо" стилін-
дегі жиһаздар көрмесіне бұйымдары
қойылды. Франция мұражайына
"Вазасы" қабылданған.

ХРИЗОКОЛЛА (грек. Сһrysos-ал-

тын, коllа-желім; ерте кездерде

алтын заттарды дәнекерлеу үшін

қолданылған)-силикаттар класы-

ның монтмориллонит тобындағы

минерал. Химиялық формуласы

"Қазмысқұрлыс" тресінде экскава- СuSі03nН20. Құрамындағы СuО-
тор машинисі болып еңбек еткен. 45,2%, қоспалары: АІ, Са, Мg, Ғе,
Жезқ. қаласының Құрметті азаматы.
Рb, Zn, Р. Минералдық агрегатта-

ры жасырын кристалды, бүйрек,

топырақ тәрізді масса түрінде бо-

ХЛЕБОВ Виталий Николаевич лады. Түсі көгілдір, көгілдір жасыл,

(1949 ж.т.) - ҚР Дизайнерлер көк, қоңыр, қара. Қаттылығы Моос

одағының мүшесі, ағаш шебері. шкаласы бойынша 2-4, тығыздығы

Шығармашылық жұмыстары 2,0-2,3 г/см3. Ыстық, құрғақ климат

қалалық, облыстық, республикалық жағдайында мыс кендерінің тотығу

көрмелерде жеңімпаз атанған. Бір- зонасында түзіледі. Қазақстанда

неше жеке көрмелері өткізілген. (Жезқазған) мен Орта Азия кен-

Германия, Вьетнамдағы (1991), дерінде кездеседі. Хризоколладан

Жапониядағы (1993) "Маскалар мыс алынады.

күкірт, стронцианит, кальцит, флю-
орит т.б. минерапдармен бірге кез-
деседі. Кендері Ұлыбритания, ГФР,
Италия, АҚШ, КСРО-да (Орта Азия,
Волга бойы, Оңтүстік Орал, Кавказ)
табылды. Целестиннен стронций
алынады.

ЦВЕТКОВ Дмитрий Константино- ЦЕПЬ-БУРНИНА Людмила Алек-
вич (1929 Ж.-1990 ж). 1944 жылы сандровна. (1946ж. Қарағандыда
Қызыл әскер қатарында әскери бо- т). Педагогика ғылым. канд. (1988),
рышын атқарды. Түркістан Әскери доцент, (1992), проф. (2001). 1968
округінде, Қарағанды обл. әскери ж. ҚарМУ-ді бітірген. 1968-1977ж.
комис. Жезқазған қ-қ әскери ко- Жезқазған қаласының мектептерін-
мис. Жаңаарқа ауд. әскери комис. де орыс тілі және әдебиеті мүғалімі
- ауд. әскери комиссар қызметтерін болды. 1977-1999ж. Жезқазған
атқарды. Жезқазған обл. құрылғанан педагогикалық инст. аға оқытушы,
кейін, 1979-1987 ж. дейін обл. әске- доцент, проф. Ө.А.Байқоңыров
ри комиссары болып тағайындалды. атын. унив.-нің филология және өнер
Қызыл жұлдыз орденімен және бір- инст. директорының орынбасары. 36
неше медальдармен наградталған. ғылыми еңбегі жарық көрген.

ЦЕЛЕСТИН (лат. Саеlеstis-көгілдір)- "ЦЕНТРКРЕДИТ" банкісінің
сульфаттар класының минера-
лы. Химиялық формуласы: SrS04 Жезқазғандағы филиалы 1993 ж.
құрамы (%-пен): SrО-56,42; S03-
43,58; қоспалары: Са, Ва. Ромбылық бері жұмыс істейді. Алғашқы бес
сингонияда кристалданады, жеке
кристалдары қалақ призма, пира- жылда қаржы нарығындағы жағдайы
мида тәрізді, минерапдық агрегат-
тары түйір, талшық, сояу, пластинка өте төмен болған филиал тұрғын
пішіндес, түсі солғын көк, жасыл,
қызғылт, түссіз, жымдастығы жетіл- үй-құрылыс банкісімен біріккен соң
ген, шыныдай жылтыр. Қаттылығы
Моос шкаласы бойынша 3-3,5, (1998) күрт даму жолы басталды.
тығыздығы 3,9-4,5 г/см3. Шөгінді
жыныстарда (гипс, әк тас, доло- Біріктірілген кездегі 30 млн. теңгелік
мит, тас және калий түздары, саз-
ды тақта тас, мергель, құм тас), несие қаржысын бүгінде 30 есе, ва-
гидротермальдық желілерде сап
люта балансы 4 есе өсіп, 1,5 млрд.

теңгеден асып отыр. Банк филиалы

"Қазақмыс" корпорациясының мыс

қорыту заводы, "Сарыарқа-нан"

ААҚ, Жезқ. университеті сияқты ірі

клиенттеріне 1999 ж. бері еңбекақы

есебінен аванс беруді жүзеге

асырды. Жезқ. қ-ғы коммерциялық

құрылымдардың алғашқы

қарлығыштары болып саналатын

"С-Мұнай" корпоративтік компани-

ясы, "Сарыарқа" мәдени-саулық

кешені, "Әсия" сауда-өнеркәсіптік

компаниясы осы банкінің несие беру

435

жүйесі арқылы дамыған. Банк фили- сарғылт, қоңырқай, сұрғылт реңді
алының директоры Рахыш Мусина. ақ, қара, жасыл, көк болады.
Қаттылығы Моос шкаласы бойынша
ЦЕРУССИТ (лат. сеrussа-ақ бояу), 3-3,5, мортты, тығыздығы 6,0-6,4
қорғасынның ақ рудасы- карбонат- г/см3, катод сәулелері түскенде
тар класының минералы. Химиялық жасыл, көгілдір жарық шығарады.
формуласы Рb[С03]; құрамындағы Қорғасын-мырыш кендерінің тотығу
РbО-83,5%, С02-16,6%. Қоспалары зонасында галенит есесінен түзіліп
Sr, Zn, Са, Аd, Ғе. Ромбылық син- смитсонит, англезит, лимонит, азу-
гонияда кристалданады. Жеке крис- рит, малахит, т.б. минералдармен
талдары бипирамида, баған, қалақ бірге кездеседі. Кенді Алтай, Қара-
ине, пластинка, ал минералдық тау, Сарыарқа қорғасын-мырыш
агрегаттары түйірлі, талшықты, кендерінде кездеседі. Церусситтен
тұтас масса түрінде келеді. Түссіз, ақ бояу жасалады. Қорғасынның
басты рудасы.

436 ЖЕЗҚАЗҒАН энциклопедиялық анықтама

мыс заводы күрделі құрлыс
басқармасы техникалық бөлім
бастығы (1953), Типроцветмет"
Жезқазған филиалының бас
инженері (1956) болып қызмет
етті. Бірнеше өндірістік және ауыл
шаруашылық нысандарын, "Орбита"
стаңциясы мен Жезқазған әуежайы
құрылысының жобасын жасауға
қатысқан. Еңбек ардагері. Бірнеше
медальдармен марапатталған.

ЧЕРКАСОВА Валентина Матвеевна
(1927 ж.) Ақтебе обл. т. ҚазКСР-нің
еңбек сіңірген мұғалімі (1967). 1945
ж. Қарсақбай қалашығында мектепті
бітіріп, комсомолдық жолдама-
мен "Балажезді" пионер лагеріне
аға вожатыйлыққа жіберілді. 1951
ж. Қарағанды ЗПУ-ін бітіріп, N3
Қарсақбай орта мектебінде баста-
уыш сынып, тарих пәнінің мұғалімі
болды. 1988 ж. еңбек демалысында.
Білім беру ісінің үздігі (1961), Қазан
Революциясы орденінің иегері
(1978), "Еңбектегі ерлігі үшін" ме-
далімен (1970) марапатталған.

ЧУМАКОВА Зулпа Супьяновна (1951
ж.т.) - ақын, публицист, ҚР Жур-
налистер (1993) және Жазушылар
(2001) одақтарының мүшесі, ҚР
еңбегі сіңген мәдениет қызметкері,
Жезқазған қаласы әкімінің "Жылдың
үздік журналисі - 2000" атағының
иегері. Е.Бөкетов атындағы
КарМУ-нің филология факультетін
бітірген (1977). Қарағанды машина
құрылысы зауытында токарь (1969-
1970), Қарсақбайдағы N3 мектеп-
ЧЕГОДАЕВ Игорь Георгиевич (1904 те неміс, орыс тілдерінің мұғалімі
ж.т.-1980 ж.қ.б.) Саратов қаласында
туған. Орал түсті металдар (1970-1976), Жезқазғандағы Кен-
шілердің мәдениет сарайында
институтының химия-металлургия көркемдік жетекші (1976-1977),
факультетін бітірген. 1930 жылдан
Орал Типроцветмет" мекемесінде Жезқазған тау-кен техникумында
орыс тілі мен әдебиеті оқытушысы
істеп, Орал түсті металлургия (1977-1978), Сәтбаев қалалық
байыту фабрикасын жобалау ісіне
қатысқан. 1953 жылы Жезқазған мәдениет белімінің (1985-1987),
Жезқазған облыстық кәсіподақтар
қаласына келді. Жезқазған кеңесі мәдениет бөлімінің (1987-

ЖЕЗҚАЗҒАН энциклопедиялық анықтама 437

1990), Жезқазған қалалық мәдениет (2001 ж. бастап). Өлеңдері "Нива",
бөлімінің (1990-1995) меңгерушісі, "Парасат", ресейлік "Вайнах сегод-
Жезқазған облыстық әкімшілігі кіші ня" журналдарында жарияланған,
Ассамблеясы атқарушы хатшысының "Сарыарқа саздары", "Творчество",
кеңесшісі (1995-1997), Жезқазған "Голоса земляков" жинақтарына ен-
қаласы әкімі аппаратының ішкі са- ген. Қазақ, украин, белорус, поляк
ясат бөлімінің меңгерушісі (1997- тілдеріне аударылған. Ч. - "Земные
1999), Жезқазған қаласы әкімінің звезды Жезказгана" (1996), "Осен-
БАҚжөніндегі кеңесшісі (1999-2000), няя рапсодия" (1999), "Диалектика
ішкі саясат және әлеуметтік сала души" (2001), "Түсіме таулар кіреді"
бөлімінің бас маманы (2000-2001), (2003), "Иволга" (2004) кітаптары-
қалалық мәдениет бөлімінің бастығы ның авторы.

438 ЖЕЗҚАЗҒАН энциклопедиялық анықтама

линоград облыстық кәсіподақтар
кеңесін басқарды. Қазір ҚР арда-
герлер Ұйымдары Орталық Кеңесі
төрағасының орынбасары. Екі мәрте
Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесіне депу-
тат болып сайланған. Қазан Рево-
люциясы, Еңбек Қызыл Ту, "Құрмет
белгісі" ордендерімен, бірнеше ме-
дальдармен және ҚР Президентінің
грамотасымен марапатталған.

ШАБАТОВ Мәмбетбай (1864,
бұрынғы Целиноград обл., Атбасар
ауд., - 1916, Қарағанды обл., Ұлытау
ауд.) - Орталық Қазақстандағы ұлт-
азаттық қозғалысының күрескері.
Қарсақбай, Байқоңыр, Жезқазған
жұмысшыларынан, Қарақойын,

Қашырлы бойындағы елдердің
шаруаларынан құрылған отрядты
бастап, Аманкелді қолына қосылды.
Ш. отряды ақ гвардияшылардың Ат-
басардан шыққан жазалаушы отря-
дына Қаражарда, Қыпшақ ө. бойын-
да соққы берді. Бірақ күші басым
жауға төтеп бере алмай, Терісаққан
бойында бірнеше жолдастарымен
ерлікпен қаза тапты.

ШАБАТОВ Әділхан Кенжебайұлы ШАҒАЛА (іttfоrmеs)-кұстар отря-
1933 ж. 1 маусымда Жезқазған дының ұясын мекиені мен қоразы
кентінде туған. Магнитогорск мем- бірлесіп жерге, суда қалқып жүрген
лекеттік педагог. инст. (1953 ж.), қамыс үстіне, т.б. жерлерге жасап,
СОКП ОК жанындағы Жоғарғы оған 1-3 жұмыртқа салады. Олар-
партия мектебін (1969ж.) бітірген. ды мекиенімен қоразы кезектесіп
1954-1961 ж. аудандық комсомол басады, ол 30 күнге созылады.
комитетінің, Ақмола облыстық ком- Балапандары жұмыртқаны жарып
сомол комитетінің бірінші хатшысы, шыққаннан кейін 2-3 күн өтісімен
1961 ж. Аршалы, кейін Атбасар өз бетімен жүріп кетеді. Қорегі:
аудандық атқ. комит.-нің төрағасы. балық, кемірушілер, құс балапан-
1965 ж. Атбасар аудандық партия дары, олардың жұмыртқалары,
комит.-нің бірінші хатшысы, 1971 ж. бунақденелілермен,ұсақжәндіктерді
Қорғалжын ауд. партия комит.-нің жеп қоректенеді.
бірінші секретары болып сайланып, ШАЙХЫ Ақылбек (1937-2001)
бұл қызметті 16 жыл атқарды. Це- - Қарағанды обл., Ақтоғай ауд.
туған. Қазақстан Журналистер
одағының мүшесі. ҚазМУ-нің
қазақ тілі мен әдебиеті факультетін

ЖЕЗҚАЗҒАН энциклопедиялық анықтама 439

(1999 ж. бастап). Ш. - техника сала-
сына байланысты бірнеше ғылыми
жарияланымның авторы.

ШАМБҰЛОВ Қаден (1940ж.т.) -ауыл
шаруашылық ғылым. кандидаты
(1986), "Еңбек ардагері" медалінің
иегері. Алматы зооветеринарлық
институтын бітірген (1964). Жез-
ді аудандық ауыл шаруашылығы
басқармасында инспектор-ұйым-
дастырушы, зоотехник, аға зоотех-
ник, XXIII партсъезд кеңшарында
директор, Жезқазған облыстық ауыл
шаруашылығы тәжірибе станциясы
бітірген. "Покро" шахтасында жұмысының ғылыми жетекшісі
кенші, "Жезқазған жұмысшысы"
газетінде бөлім меңгерушісі, 1966ж. (1964-1986), Талап кеңшар-тех-
никумында директор (1986-1992),
Жезқазған қал.парткомының облыстық жылумен жабдықтау
нұсқаушысы, 1976-77ж.№3жұмысшы
жастар мектебінің директоры, 1977- кәсіпорнында төраға (1992-1994),
шаруа қожалығының басшысы
81ж. - обл.парткомның нұсқаушысы, (1995-2002), ЖезУ-нің биология
1986ж. Жезқазған облысы бойынша
мем. құпияны баспасөзде қорғау кафедрасында аға оқытушы (2002
ж. бастап). "Қазақтың құйрықты
жөніндегі обл. басқарманың қойларын асыл тұқым ішіндегі Еділ-
басшысы, 1997ж.- "Сарыарқа"
газетінің қызметкері, телестудия бай қошқарларының экологиялық
түрлерімен будандастырудың
редакторы қызметтерін атқарды.
Соңғы жұмыс істеген орны "Мысты тиімділігі жөнінде" тақырыбында
өңір" газетінің коммерциялық канд. дисс. қорғаған (1986). Ш. - 10-
директоры. 4 кітаптың авторы. нан астам ғылыми жарияланымның
Бірнеше медальдармен авторы.

марапатталған. Жезқазған
қаласының Құрметті азаматы.

ШАМЕТОВА Әйгерім Аманбайқызы
(1974 ж.т.) - экономика ғылымда-
ШАЛЬТЫКОВА Ракета Муза- рының кандидаты. Ө.А.Байқоңыров
ровна (1961 ж.т.) - тех. ғылым. атындағы Жезқазған университетін
кандидаты, III дәрежелі "Шахтер бітірген (1997). ЖезУ экономика
Даңқы" белгісінің иегері. ҚазПТИ және менеджмент кафедрасында
бітірген (1984). Жезді аудандық оқытушы (1997-1998), ҚарМУ-нде
қаржы бөлімінде мемлекеттік кіріс стажер-зерттеуші (1998-1999),
женіндегі инспектор (1978-1979),
Жезқазғантүстімет ҒЗЖИ-нда тау- ЖезУ экономика және менеджмент
кен бөлімінің инженері (1984-1991), кафедрасында аға оқытушы (1999
Москва тау-кен университетінде ж. бастап). "Нарықтық экономи-
аспирант (1991-1995), "Арго" ЖШС ка жағдайында негізгі қорларды
маркетинг жөніндегі кеңесші, тау-кен пайдаланудың тиімділігін арттыру.
бөлімінің топ жетекшісі (1995-1996), (Қазақстан Республикасындағы кен
Жезқазғантүстімет ҒЗЖИ тау-кен өндіру өнеркәсібі деректері бойын-
бөлімінің жетекші маманы (1996- ша)" тақырыбында канд. дисс.
1997), тау-кен бөлімінің бастығы қорғаған (2004). Ш. - 17 ғылыми
жарияланымның авторы.

Қарағанды мед. инст. (1955), аспи-
рантураны (1958) бітірген. Ұлытау
ауд. емхананың бас дәрігері (1958-
1962), ҚазКСР Денсаулық сақтау
министрлігі аймақтық патология
ҒЗИ бөлім меңгерушісі (1962-1968),
Ақтөбе мединституты ректоры,
каф. меңг. (1968-1971), ҚазКСР
Денсаулық сақтау министрі (1971-
1982), КСРО МҒА Тағамтану инсти-
туты Қазақ филиалының директо-
ры (1973-1984), КСРО Денсаулық
сақтау министрлігі Алматы мемл.
ШАРДАРБЕКОВ Шәріпбек дәрігерлер білімін жетілдіру ин-
ституты каф. меңг. (1983), КСРО
Шардарбекұлы (1941ж. т.) Жамбыл Денсаулық сақтау министрлігі Ленин
обл. Талас ауд. Ақкөл ауылында туған. орденді Орталық дәрігерлер білімін
Қазақ политех. инст. (1966 ж.) бітір- көтеру инст-ң каф. меңгерушісі
ген. Құрылыс инженері. Еңбее жолын (1985-1988), КСРО МҒА-ның
"Келес" кеншарында аға бақташы тамақтандыру аймақтық проблема-
болудан бастаған. 1967-1978 ж.ж. лары ғылыми орталығының (қазіргі
құрылыс шебері, аға прораб, ҚР ҒА-ның Тағамтану институты)
"Қазколхозарқұрылыс" ауданаралық директоры (1988 ж.). Үш рет ҚР
ұйымының өндірістік-техникалық Парламенті депутаты болып сайлан-
бөлімінің бастығы, трестің бас ин- ды. 1995 жылдан Профилактикалық
женері, басқарушысы. 1978 жылғы медицина академиясының прези-
қазаннан "Қазколхозарқұрылыс" денті. Қазақстан және Орта Азия
республикалық бірлестігінің

төрағасы, 1985 ж. қыркүйектен- республикаларында нутрициологтар
Қаз. КСР тұрғын-үй коммуналдық мектебінің негізін қалаушы, ҚР ҒА
шаруашылық Министрі болып Тағамтану институтын ұйымдасты-
тағайындалды. 1988 ж. желтоқсанда рушы. Әлем бойынша Халықаралық
халық депуттары Жезқазған обл. тамақтану орталығын құрушылардың
Кеңестің атқ. комит. төрағасы, бірі. Қазан революциясы, Халықтар
1990 ж. желтоқсанда облыстық достығы, "Парасат" ордендерінің
Кеңес төрағасы, 1993 жылғы иегері, Жезқ. қаласының Құрметті
ақпанда "Құрылыс материалдары" азаматы.
республикалық мем.-акционерлік
ендірістік концерннің президенті
болып сайлаңды. Қаз. Компарт. Орт.
Комитетінің мүшелігіне кандидат ШАРПИНСКИЙ Иван Николаевич
(1986), Қаз. КСР Жоғ. Кеңесінің де- (1944 ж.т.) Украина Республикасы,
путаты (1986, 1990). Еңбек Қызыл Кировоград обл. Ново-Миргород
Ту орденімен (1982), "Еңбектегі ауд. Пастырь с. туған. Кекшетау
ерлігі үшін" (1970) медалімен обл. Бурабай орман шаруашылығы
марапатталған. техникумын (1964 ж), Павлодар
индустриалдық инст. (1971 ж),
КОКП Орт. Комитеті жанындағы
Қоғ. ҒА (1988 ж) бітірген.
Инженер-құрылысшы. Орман
ШАРМАНОВ Төрегелді Шарманұлы шаруашылығының технигі. 1964-
(1930 ж. т.) - мед. ғыл. докторы 1988 ж.ж. Көкшетау обл. орман
(1967), профессор (1968), Ресей шаруашылығы, құрылыс жүйесінде,
Медицина ғылымдары академиясы- обл. партия комит. жауапты
ның (1982), ҚР ҒА академигі (1994).

ЖЕЗҚАЗҒАН энциклопедиялық анықтама 441

әлеуметтік мәселелері жөніндегі
директоры. Мемлекеттік награ-
далары бар. Жезқазған қаласының
Құрметті азаматы.

"ШАШУ"- балалардың халықтық

(1993) би ансамблі. 1992 ж.

Металлургтер сарайы жанынан

құрылды. " Ш . " құрамында 112

бала бар. Кішкене, орташа, ере-

сектер топтары жұмыс істейді.

Репертуарында 50-ден астам әлем

халықтарының билері бар. Жетек-

шісі - Рахат Тәуіржан. " Ш . " Астана

қаласының ашылу (1998), Астана

күнін мерекелеу (1999, 2001, 2003),

ҚР Президенті Н.Назарбаевтың

бастамасымен құрылған

"Балдәурен" республикалық бала-

ларды сауықтыру лагерінің ашылу

(2003) салтанаттарына, Қарағанды

қаласының 70 жылдық мерейтойы-

на қатысты. 1-ші республикалық

балалардың би ұжымдары ара-

сында өткен (Өскемен, 1993), "Ай-

налайын" 1-ші халықаралық жас

дарындар (Алматы, 1996), "Артек

собирает друзей" (Украина, Қырым,

қызметтер атқарады. 1988-1990 2000) халықаралық, халықаралық

ж.ж. Жезқазған обл. партия комит. жастар шығармашылығы "Ша-

хатшысы болды. Коммунистік партия быт" (Астана, 2001) фестиваль-

тарағанда жеке кәсіпкерлікпен дерінің; Ш.Жиенқұлова атындағы

шұғылданды. Құрмет белгісі республикалық қазақ билері (Орал,

орденімен (1984 ж) марапатталған. 2001), халықаралық "Бозторғай"

(Алматы, 2001), жалпыресейлік

"Юность" (Москва, 2004) кон-

ШАТОХИН Геннадий Иванович (1940 курстарының лауреаты. "Лето в

ж. 25.02) РФ Омбы обл. Шербакуль Обзоре" халықаралық балалар

ауд. Бабеж с. туған. Омбы а.ш. шығармашылығы фестивалінің (Бол-

инст. (1962 ж) бітірген. Инженер- гария, 1999), халықаралық "Единс-

гидротехник. 1964 ж. қыркүйекте тво России" конкурсының (Москва,

Жезқазған кен-металлургия 2002) Гран-При иегері. ЮНЕСКО

комбинатының гидроцехына аға қоғамдық қорының "ТМД-дағы ең

инженер болып тағайындалып, үздік ұжым" номинациясының иегері

жұмыс бабымен комбинат (2003).

директорының орынбасарына дейін

көтерілді. 1984 ж. тамызда халық ШАЯН ТӘРІЗДІЛЕР (Grustacea)-
буынаяқтылар типіне жататын, суда
депутаттары қалалық кеңесі атқ. тіршілік ететін омыртқасыз жану-

комит. төрағасы болып сайланды.

Қазір "Қазақмыс" корпорациясының

442 ЖЕЗҚАЗҒАН энциклопедиялық анықтама

соң, 1919ж. Атбасар уезінде еңбек
комиссары, уездік аткомының
төрағасы, Ақмола губ. атқ. комының
төрағасы болып істеген. Оның "Тай-
шым Орысұлы" очеркі, "Бекболат"
повесі 1916ж. ұлт-азаттық көтерілісі
мен Қазақстанда кеңес өкіметін
орнату жолындағы күрес тарихына
арналған. Революционер жазушы
С.Шәріповтың құрметіне аталған.

арлар. Су ішінде (планктондар), су ШЕГІР БИ (т. ж. белгісіз) -Найман
түбінде (бентостар) мекендейді. Бағаналының биі. Байлығы тасып,
Денесі бунақталып, хитинді кутику- төрт түлігі Ұлытау бауырына сыймай,
ламен қапталған бас, кеуде және ел етегі Бетпақтан Есілге созылып,
құрсақ бөлімдерінен, бунақты Сыр бойына ұласқан дәуірде елді
аяқтардан тұрады. Желбезегі мен ауыз бірлікке, татулыққа шақырған.
бүкіл денесімен тыныс алады. Қан Қасиетті Кәдір аға, Құдай жаратқан
тамыры жүйесі тұйық емес, нерв Ұлытаудың күн сүйген шығысын
жүйесі мен жұп мидан және құрсақ сізге, батыс бетін Бабыр көкеме,
тізбегінен тұрады. Сезім органдары теріскейін Сандыбай ағама, өзіме
аяқтарында орналасқан. Дара жы- оңтүстік шығысын еншіге бөлдім.
нысты. Едіге батырдың жамбасы тиген жер
бұл күнде Едігенің майлы жұрты
ШӘРІПОВ көшесі- Жезді көшесі бас- атанды. Дуалы ауыз Кершолақ атты
талып, Ермеков көшесі тұйықталатын Ер Шоштан баба: "Баса білсең жерің
шағын көшелердің бірі. Негізінен міне, баға білсең елің міне" деп біз-
бір-екі қабатты үйлер. Көше бойын- ге аманатқа қалдырған ғой. Кәне,
да мекеме, кәсіпорын кеңселері аумин дейік, - депті. "Ұлытау жерің
жоқ. Шәріпов Сабыр (1882-1942)- құдай жаратты, бөлуін Шегір бөлді
революционер, қоғам қайраткері, деген сөз содан бері ел жадында
жазушы. Жезқазған-Ұлытау өңірінде келеді.
кеңес өкіметін орнатуға белсене ат ШЕНЕУОВА Нәписа Шенеуқызы.
салысқан. Кеңес өкіметі орнаған (1931-2005 ж.ж.) . Ұлытау село-
сында туған. ҚазКСР-іне еңбек
сіңірген мұғалімі. 1957ж. Қарағанды
педагогикалық институтының химия
және биология факультетін бітірген-
нен кейін Нұра ауданы мектебінде
мұғалімдік еңбек жолын бастады.
1959-1963ж. Жезқазған қаласының
N8 орта мектебінде мұғалім, 1963
жылдан 1996 жылға дейін сол мек-
тебтің директоры болды. Көпжылғы
табысты еңбегі жоғары бағаланып
Құрмет белгісі орденімен (1976),
"Еңбектегі ерлігі үшін" медалімен
(1970), "Қазақстан Республикасы
халық ағарту ісінің озық қызметкері"

443

бастығы, ал 1960-1984ж.ж. диспан-
сердің бас дәрігері болып қызмет
істеді.

ШИНТУРИНОВ Асқар Құлшықұлы
(1917-1984ж.ж.) - Ұлытау ауд.
Жігерлі кеңшарында туған. Еңбек
жолын 1930ж. Жезқазған кенішінде
қатардағы жұмыскерліктен баста-
ған. ЖМЗ-ның бас есепшісінің
орынбасары, "Қазмысқұрылыс" тре-
сінің бас есепшісі, "Стройдеталь"
зауытының директоры. Жәйрем кен-
байыту комбинатын салу жұмысына
10 жылын арнаған. Аудпарткомның
"Қазмысқұрылыс" тресі парткомы-
ның хатшысы. Қалалық және
облыстық кеңестерге депутат
болып сайланған. Еңбек Қызыл
Ту, Құрмет белгісі ордендерімен
және медальдармен марапатталған.
Вокзал маңындағы бір көшеге
Шинтуринов есімі берілген.
Жезқазған қаласының Құрметті
азаматы.

белгісімен (1970), Құрмет белгісі ШКУРОВА Валентина Андреев-
орденімен (1976), "ҚССР Еңбек на (1943 ж. Ақмола қ.т.) 1961 ж.
сіңірген мұғалімі" атағымен (1978), Қарағанды қ. бастауыш сынып педаг.
"Еңбек ардагері" (1982) медалімен класын бітірді. Қарағанды қ. Мель-
марапатталды. N8 орта мектепке комбинат п. N39 мектепте мұғалім
(1982), "Қазақстан Ленин комсомо- (1961-63 ж.ж.), ҚазПИ-ді бітірген
лы" атағы берілді. 1982-1990 жыл- соң Жезқазған қ. N22 орта мек-
дары Жезқазған қалалық, облыстық тебінде мұғалім (1968 ж.). "ҚазССР
кеңестің депутаты. Жезқазған Халық ағарту үздігі" (1976 ж.),
қаласының Құрметті азаматы "Мұғалім-әдіскер" (1978 ж.), "КСРО
(1991). Шенеуова Н.Ш. 1998 жылы білім беру ісінің үздігі" (1984 ж.).
Қазақстан әйелдерінің II- ші съезіне Ыбырай Алтынсарин медалімен ма-
делегат болып қатысқан. рапатталды (1986 ж.). II облыстық, IV
ШЕПЕЛЕВА Людмила Ивановна республикалық мұғалімдер съезіне
(1925-2002)-КСРО денсаулық сақтау қатысқан. ССРО БОХЖ Құрмет гра-
ісінің үздігі. Челябі мед. инст-н мотасымен, ҚазСРО БОХЖ Мақтау
бітіріп келгеннен кейінгі бүкіл еңбек грамотасымен марапатталды.
жолы Жезқазған қ. медицина сала- ШОҚТАЕВ Марат (Жақсылық)
сын ұйымдастырып дамытуға арнал- Өтеубекұлы (1943) - музыкант,
ды. Жезқазған қ. тері-венерология көркемөнерпаздардың бүкілодақтық
ауруларын емдейтін диспансерде I фестивалінің лауреаты. Москва
1952-1959 венеролог-дәрігер, бөлім мемлекеттік мәдениет институ-

берсе, сыншы Ә.Бөпежанова "Қазақ
Әдебиеті" газетінде: "Фестивальде
көрсетілген спектакльдердің ішінде
көркемдік шоқтығы биік Құнанбай -
осы спектакльде актер Ә.Шоманұлы
сомдаған бейне болды",- деп жаз-
ды.

тын дирижер мамандығы бойынша ШОРТАН (Еsox Іuсіus)-шортан
бітірген. "Тау гүлі" халықтық хорын тұқымдасының албырт отрядына
(1975-1993), вокальды-аспапты "Ар- жататын, ұзындығы 1,5 м, салмағы
ман" ансамблін, "Дала даусы" хорын 35 кг болатын уылдырығын көктемде
ұйымдастырушы. тайыз, су жағалауларына шаша-
ды. Жақтарында өткір тістері бар
жыртқыш. Су өсімдіктерінің арасын-
да балықтармен, құс балапандары-
мен, бақалармен қоректенеді. С.
Қаженбаев.

ШОМАНҰЛЫ Әбілқасым (1952 ж.т.) ШОРТАНБАЕВ Бектұрсын (1937-
- әртіс, әнші. Қазақтың М.О.Әуезов 1988) - КСРО үздік мәдениет
атындағы академиялық театры қызметкері, Қазақ КСР және КОБОК
жанындағы актерлік студияны Құрмет грамоталарының иегері. Фи-
(1974) бітірген. Ш. бейнелеген 60- зика-математика мамандығы бойын-
тан астам драмалық, трагедиялық, ша ҚарПИ бітірген (1961). Ақтоғай
комедиялық рольдердің қатарында ауданы Қызыларай кеңшарында
Көбей, Асан (М.Әуезов. "Еңлік орта мектеп мұғалімі (1961-1964),
- Кебек", "Қаракөз"), Қозы, Сердәлі аудандық ОБ әдістемелік кабинет
(Ғ.Мүсірепов. "Қозы Көрпеш - Баян меңгерушісі (1964-1966, 1970-71),
сүлу", "Ақан сері - Ақтоқты"), Сүгір Бірлестік сегізжылдық мектебінде
(Б.Майлин. "Жалбыр"), Құнанбай директор (1966-1970), аудандық
(К.Ахметов. "Ерте ояндым, ой- Мадениет үйінің директоры (1971-
ландым, жете алмадым"), Зевс 1972), аудандық МБ директоры
(М.Кәрім. "Тастама отты, Проме- (1972-1977), Жезқазған облыстық
тей"), Бекболат (Т.Ахтанов. "Күшік мемлекеттік филармония директоры
(1977-1988).

күйеу"), Марат (Ә.Тауасаров. "Ма-
хаббат аралы"), Буслай (А.Дударев.
"Тосқауыл'), Шыңғыс хан
(К.Әбдірахман. "Кетбұғы"), Бөгде ШПАКОВ Николай Васильевич
(1940ж.) - Қарсақбай қалашығында
(Ә.Тәжібаев. "Көтерілген күмбез"), туған. Еңбек жолын мыс зауытында
Құмыр (К.Ахметов. "Құданың өзі,
құдайдың "көзі" келгенде"), Асан токарьлықтан бастады. 1963ж.- N2
байыту фабрикасының слесары,
(И.Вовнянко. "Тентек теңізші") т.б. 1965ж.- "Қазмехмонтаж" ҚБ-ның
айрықша даралығымен есте қалады.
Ш. өнері театр танушылар тарапы- слесарь-монтаждаушысы, прорабы,
бас инженері. Кейін "Қазақмыс"
нан жоғары бағаланып келеді. 1995 корпорациясының ЖМҚБ (РМСУ)
жылы театр сыншысы Б.Құндақбаев:
"Театр тарихына жаңа, шын директорының орынбасары

мәніндегі Құнанбай келді",- деп баға қызметіне ауыстырылды. Жезқазған
қаласының Құрметті азаматы.

ЖЕЗҚАЗҒАН энциклопедиялық анықтама 445

енгізілген. Гүлдерін жинауға және
жуашықтарын қазып алуға толық
тыйым салу қажет.

ШРЕНК қызғалдағы - Тulіра sсһ- ШТИФАНОВ Василий Иванович
rеnкіі ( Лалагүлдер тұқымдасы). (1910-2000 ж.ж.) Алтай өлкесі,
Ареалы қысқарып бара жатқан, Рубцовск обл., Половинкино
көп жылдық жуашықты өсімдік. селосында туған. Еңбек жолын Алтай
Жуашығы жұмыртқа пішінді, өлкесінде мұғалімдіктен бастаған.
жуандығы 3 см-ге дейін, сабағы 1932-1938ж. Семей кен-металл,
жіңішке, биіктігі 30 см-ге дейін институтында оқыды Оқуды бітірген
жетеді. Жапырақтары 3-4, алшақ соң Қарсақпайдағы Қ.И. Сәтбаев
орналасқан, азды-көпті орақ тәрізді басшылық ететін Жезқазған геолог
иілген, бозғылт-жасыл түсті, төменгі барлау кеңсесіне жұмысқа жіберілді.
жапырақтары қияқ жапырақтар, 1941ж. Қ.И. Сәтбаев Алматыға
жиектері ширатылған, жоғарғылары жұмысқа ауысқаннан кейін, ол
- таспа жапырақтар. Гүлдері жеке геолог-барлау партиясын басқарды.
орналасқан, түсі әртүрлі: күрең- Осы қызметте Штифанов 75 жасқа
қызыл, қызыл-ақ сары, күлгін, кейде келгенше істеді. Қазақ КСР-нің
шұбар, түбінде қара немесе сары еңбек сіңірген геолог-барлаушысы.
дағы болады, кейде дақсыз. Күлте Ленин және Қазан төңкерісі
жапырақшасының ұзындығы 3-4 ордендерімен және медальдармен
см, ішкі жапырақшалары сопақша марапатталған. 1963ж. Штифановқа
жұмыртқа тәрізді, сыртқылары Социалистік Еңбек Ері атағы берілді.
сопақша жұмырланған ромб Бірнеше ғылыми мақалалардың
тәрізді. Қауашағы сопақ пішінді, авторы. Жезқазғандағы бір көшеге
ұзындығы 3,5 см, ені 2,5 см. Мамыр Штифанов есімі берілген. Жезқазған
айында гүлдеп, маусымда жеміс қаласының Құрметті азаматы.
береді. Жезқазған аймағында
құрғақ шалғындарда, шағыл тасты ШЫҢҒЫСОВ Қабден Шыңғысұлы.
және саз балшықты топырақтарда (1930-1999 ж.ж.) Ұлытау ауданының
өседі. Жер жырту, даланың біраз Малшыбай ауылында туған. Еңбек
участкелерінің игерілуі және жолын 1948 жылы Жезқазған кен-
тіндегі N7 мектепте бастаған. 1955
жергілікті тұрғындардың жаппай жылы Қазақ педагогикалық инс-
жидек жинау нәтижесінде ареалы титутын бітірген. 1963 жылға дейін
айқын қысқарып бара жатқан орта мектеп мұғалімі, оқу ісінің
сәнді өсімдік. Республикамыздың меңгерушісі, директор болды. 1963-
бір қатар ботаника бақтарында 1970 жылдары Жезқазған қалалық
өсіріледі, Қазақстан Қызыл кітабына атқару комитеті төрағасының
бірінші орынбасары. 1973-1986
жылдары Жезқазған облыстық оқу
бөлімінің меңгерушісі. 1986 жыл-
дан зейнеткерлікке шыққанға дейін
N5 орта мектепте директор болып
қызмет етті. 2003 жылы N5 орта
мектепке Қ.Ш.Шыңғысовтың есімі
берілді. ҚСР және КСРО оқу ісінің
үздігі белгілерімен, Еңбек Қызыл
Ту (1976) орденімен, Қазақ КСР

Жоғарғы Кеңесінің Құрмет грамо- жуық, кішкене қан сорғыш насе-
тасымен марапаттапған. Жезқазған ком-шіркей екені белгілі болады.
қаласының Құрметті азаматы Шіркейлерді сол сияқты басқа мал-
(1998 ж.). дар аттар мен есектер құлағынан
ШІРКЕЙЛЕР (Simuliidae) тұқымдасы. кездестіруге болады. Шіркейдің
Шіркейлерді жаздың ыстық күнінде басы алдыңғы жағынан дөңес,
таңертеңгі сағат 8-ден кешкі сағат дөңгелектеу, тұмсығы мен аяғы
10-ға дейін жануарлардың құлағынан қысқа, қанаты түссіз болатын на-
кездестіруге болады. Әсіресе кешке секом. Жұмыртқасын ағысы қатты
қарай сиыр сауар кезде сиырдың ағын суда өсетін шөпке, судың
құлағынан көруге болады. Егерде түбінде жатқан ағашқа, темірге күз
оларды өте сақтықпен қарайтын айларында салады да, олар сонда
болсақ, оның ұзындығы 4-6 мм-ге қыстап шығады. Күн жылып қолайлы
жағдай туған кезде жұмыртқадан ли-
чинканың бірінші сатысы шығады, ол
төрт рет түлегенде қуыршақтанады.
Жұмыртқа мен личинка сулы ортада
ғана өмір сүре алады, егер де олар-
ды сыртқы ортаға шығарсақ, бір-
ден шеттеп қалады да, қуыршақты
қолайлы, ылғалды ортада бірнеше
күн шыны ыдыста ұстасақ, одан
шіркейлер өсіп шығады. Ересек
шіркейлер әсіресе жаңбырдан
кейі малдарды, адамдарды шағып
маза бермейді. Шіркейлер малдың
құлағынан қан сору үшін 8-9 минут
уақыт кетіреді.

447

ЖЕЗҚАЗҒАН энциклопедиялық анықтама

ЫБРАЕВА Райхан Жұмабайқызы газетінде: "Актриса Р.Ыбраеваның
ойынын көріп отырыл, әсіресе, Мо-
(1948 ж.т.) - әртіс, режиссер, дра- льердің "Әлін білмеген әлек" спек-
такліндегі Николь, Шекспирдің "Ро-
матург, Жезқазған қаласы әкімінің мео - Джульеттасындағы" Джульетта
рольдерін көре отырып, Қазақстанда
"Жылдың мәдени шараларды ойы терең, образдың сан қырлы
құлқын, мінезін тануға шебер,
ұйымдастырушысы" атағының ойнаған рольдері уақыт тынысымен
сайма-сай келіп, дөп түсетін актри-
(2000), қалалық мәдениет бөлімінің са бар екендігіне таңданғанымды
жасырғым келмейді",- деп жазған
"Мәдениет шамшырағы" Алтын бел- болатын. Ы. драматург, режиссер
ретінде сахнаға шығарған "Алтын
гісінің (2002) иегері. Москвадағы айдарлы бала", "Қияндағы жалғыз
үй", "Сиқырлы кітап", "Махаббат
М.С.Щепкин атындағы жоғары театр пен кесапат" спектакльдері театр
репертуарынан тұрақты орын алған.
училищесін драма және кино актеры "Сиқырлы кітап" ертегі-спектаклі
- "Театр - балалар әлемінде" фес-
мамандығы бойынша (1972) бітір- тивалінің жүлдегері, Ы. - "Ең үздік
драматургия" жүлдесінің иегері
ген. Ы. театр сахнасында сомдаған (2002). Ы. Жезқазған музыкалық
колледжінде "Сахна тілі", "Актерлік
сан алуан бейнелердің қатарында шеберлік" пәндерінен дәріс жүргізіп
келеді.
Баян (Ғ.Мүсірепов. "Қозы Көрпеш

- Баян сұлу"), Құртқа, Мөржан

(М.Әуезов. "Қарақыпшақ Қобылан-

ды", "Қаракөз"), Хадиша (Қ.Ысқақов. ЫБРАЕВ Бақытжан Қалижанұлы

"Таңғы жаңғырық"), Күнікей, Айгүл (1961 ж.т.) - театр әртісі, ҚР

(Т.Ахтанов. "Күшік күйеу", "Ма- Ақпарат, қоғамдық келісім және

хаббат мұңы"), Айша (Қ.Тоқбаев. мәдениет министрлігінің "Мәдениет

"Үкім"), Ғазиза (М.Хасенов. қайраткері" Құрметті атағының ие-

"Пай-пай, жас жұбайлар-ай"), гері (2002). Т.Жүргенов атындағы

Ұлжан (К.Ахметов. "Ерте оян- Алматы мемлекеттік театр және

дым, ойландым, жете алмадым"), керкемсурет институтын бітірген

Түйметай (Ш.Мұртаза. "Сталинге (1985). Ы. сахнада жасаған Драгун

хат"), Қарғаш (С.Шәймерденов. (А.Дударев. "Тосқауыл"), Бальтазар

"Әнім сен едің"), Ұлжан, Әсел (В.Шекспир. Ромео - Джульетта"),

(Ш.Айтматов. "Бетпе-бет", "Арма- Төребек (Т.Ахтанов. "Күшік күйеу"),

ным - Әселім"), Ана, Айгүл, Нүрке Суай (Т.Нұрмағанбетов. "Әкем

(О.Бөкей. "Құлыным менің", "Өзіңді тірілген түн"), Еркін (С.Балғабаев.

тап", "Атау кере"), Ана (Ә.Тәжібаев. "Ғажайыптың қазынасы немесе

"Көтерілген күмбез"), Ана (Иран- қазақша күрес"), Айдар, Құржан

Ғайып. "Зұлымдық тамыры"), Кити (К.Ахметов. "Ерте ояндым, ойлан-

(Ә.Тарази. "Күлмейтін комедия"), дым, жете алмадым", "Құданың өзі,

Жасұлан (М.Кәрім. "Ай тұтылған құдайдың "көзі" келгенде"), Бей-

түн"), Урсула (Эрве. "Түлкі бикеш") барыс (К.Әбдірахман. "Кетбұғы"),

т.б. да рольдер бар. Актриса шебер- Қыран (Ә.Тәжібаев. "Көтерілген

лігі жайында оң пікірлер жиі айтылып күмбез"), Омар (Д.Исабеков.

келеді. Мәскеулік театр сыншысы "Әпке"), Қосжан (Қ.Тоқбаев.

Г.Романенко "Советская культура" "Үкім"), Шауырхан (Е.Домбаев.

Ту (1967,1970,1973 жж), екі мәрте
"Құрмет белгісі" ордендерімен
(1957,1971 жж), екі медальмен
марапатталған.

"Ғашықтық туралы баллада"), Мекен ЫСҚАҚОВА Зина Шерниязқызы
(Е.Төлеубай. "Таланған тағдыр"), (1954 ж.т.) - фил. ғылым. канди-
Сержант (И.Вовнянко. "Тентек даты (1995). Е.А.Бөкетов атындағы
теңізші"), Таған (О.Бөкей. "Атау ҚарМУ бітірген (1976). Еңбек жолын
кере"), Қарақұс (Н.Оразалин. "Ақ орыс тілі мен әдебиетінің мұғалімі
құс туралы аңыз"), Бай, Әке мысық болып бастаған. ЖезПИ-ның орыс
(Р.Ыбраева. "Алтын айдарлы бала", және шетел әдебиеті кафедра-
"Сиқырлы кітап") т.б. да рольдер сында оқытушы (1979-1990), Абай
- көрермен қауымның ілтипатына атындағы ҚазПИ-нда ізденуші
бөленген бейнелер. (1990-1992), ЖезПИ, кейіннен ЖезУ
қазақ әдебиеті кафедрасында аға
ЫБЫРАЕВ Нұртаза (1931 ж. 20.04) оқытушы (1992-2000), ЖезУ әлем
әдебиеті және журналистика кафед-
Қызылорда обл, Қазалы ауд. расының меңгерушісі (2001 ж. бас-
тап). "Қазақтың батырлық ертегісі"
Жаңаталап ауылында туған. Алматы тақырыбында канд. дисс. қорғаған
(1995). Ы. - "Қазақтың батырлық
зоотех.-малдәрігерлік инст. (1954 ертегілері" (2000) оқу құралының,
"Қазақтың батырлық ертегілерін
ж.) бітірген. А.ш. ғылым. кандидаты. оқу" оқу-әдістемелік құралының
(2002), 20-ға жуық ғылыми-әдісте-
Ғалым-зоотехник. Қаз. КСР-іне еңбек мелік жарияланымның авторы.

сіңірген зоотехник. 1959 ж. Жамбыл ЫСМАҒҰЛОВ Тұрмұханбет (1937ж.)
Ұлытау ауданы Ешкіөлмес елді ме-
обл. Мерке асылтұқым кеңшарының кенінде туған. Қарағанды полит.
инст. (1958) бітірген. Жезқазған
директоры, обл. кеңшарлар кен басқармасында N42 шахта-
да (1959-1965) бөлімше механигі,
басқармасының бастығы, өндірістік- кеніштің энергетигі, Жезқазған қ.
жылу жүйелер цехының бастығы.
аумақтық а.ш. басқармасының Жезқазған қ. атқару комитеті (1973)
төрағасының бірінші орынбасары,
бастығы. 1965 ж. қаңтарда обл. Сәтбаев қ.атқару комитетінің (1974-
1976) төрағасы. Жезқазған обл.
ауыл шаруашылығы тәжірибе кәсіподақ кеңесінің (1976-1984)
төрағасы. "Жезқазғантүстіметалл"
станциясының директоры болып ӨБ (1991), "Қазақмыс" акционерлік
қоғамының бас энергетигі болып
тағайындалды, 1966 ж. Жамбыл қызмет атқарған. Қазір "Қазақмыс"
акционерлік қоғамының энергети-
ауд. партия комит. бірінші хатшысы ка жөніндегі кеңесшісі. Екі мәрте
Құрмет белгісі орденімен, екі
болып сайланды. 1970-1973 ж.ж. медальмен (1970 және 1984ж.ж.)
марапатталған. Сәтбаев және
республика кәсіподақтар кеңесінің

хатшысы. 1973-1985 ж. Жезқазған

обл. партия комит. хатшысы, кейін

екінші хатшысы. Қаз. КСР Жоғ.

Кеңесінің депутаттығына, Қаз.

Компарт. Орт. Комит. мүшелігінің

кандидаттығына сайланған (1976-

1981 жж). Үш мәрте Еңбек Қызыл

ЖЕЗҚАЗҒАН энциклопедиялық анықтама 449

ПТИ-ді (1965), Мәскеу инженерлік-
құрылыс институтын (1978) бітірген.
Инженер-құрылысшы. Жаратылыс-
тану ғылымдары академиясының
корреспондент мүшесі (2004).
"Қарағандыжилстрой" тресі "Куль-
тбытстрой" құрылыс басқармасында
тас қалаушы (1960-1962),

"Қазмысқұрылыс" тресі "Метал-
лургстрой" құрылыс басқармасында
учаске бастығы (1965), Ұлытау ауд.
Алғабас кеңшарында аға прораб
(1966), "Казводстрой" ЖМК-сында
бөлім бастығы (1966-1967), Жезқ.
құрылыс техникумында оқытушы
(1967-1981), "Қарағандаэнерго"
Жезқазған қалаларының (2002)
Құрметті азаматы. кәсіпорнында инспектор (1981-
1995), Жезқ. таукен-технологиялық
ЫСТЫБАЙ Зибатқали Қасымұлы институында оқытушы (1982-
1942 ж.Қарсақбай пос. туған. Қар- 1995), ҚТМЖ (КЦМР) тресі Жезқ.
мамандандырылған құрылыс
басқармасының жетекші инженері.