7Zhezkazgan entsiklopediyalik aniktama

төрағасы, Адам құқықтары бойын-

ша комиссия мүшесі, 2001 жылдан

"Қазақстанның демократиялық

таңдауы" қоғамдық бірлестігі са-

яси кеңесінің мүшесі, "АҚ ЖОЛ"

Демократиялық Партиясының тең

төрағасы - Саяси атқару комитетінің

төрағасы.

БАЙМЕНОВ Нұржігіт (1927-2002

ж.) Қызылорда обл. туған. Алматы

Жоғ. парт. мект. (1959-1963)

бітірген. Ұлытау ауд. тұтынушылар

одағының статист-есепшісі (1943),

"Большевик туы", "Қызыл кенші"

газеттерінде жауапты хатшы (1944-

1948), Қарсақбай ауд. баспахана

директоры (1948), ауд. комсомол

комитеті үгітшісі (1950), бірінші

хатшысы (1952), Жезқазған

аупартком нұсқаушысы (1953), үй

құрылыс комбинаты бастығының

орынбасыры, трест парт. комитеті

хатшысының орынбасары,

"Жәйремауырқұрлыс" тресі автокөлік

мекемесінің директоры және т.б.

жауапты қызметтерде болған.

трі кеңесінің жетекшісі, Мемлекеттік Алматы жоғ. парт. мектебін (1963 ж.)
қызмет жөніндегі агенттік төрағасы.
(2000-2001ж.ж.) ҚР Еңбек және бітірген. "Қазмысқұрылыс" тресінде
халықты әлеуметтік қорғау минис-
трі, 1989 жылдары "Невада-Семей" 23 жыл жұмыс істеген. Бірнеше
қозғалысының Жезқазған обл.
бөлімшесінің жетекшісі. Жезқазған медальдармен марапатталған. Жезқ.
обл. "Ұлытау" қозғалысының жетек-
шісі болып облыстың экологиялық қаласының Құрметті азаматы.
және әлеуметтік жағдайына байла-
нысты маңызды іс шаралар ұйым- БАЙМОЛДАҰЛЫ Ыбыраһым
дастырды. Негізгі жұмысынан қол
үзбей жүріп саяси мәні ауқымды (1883-1965) - халық ақыны.
қоғамдық жұмыстарға белсене
қатысты. (1993-1994ж.ж.) Жезқазған Қарсақбай мыс зауытының ірге
обл."Қазақстан Халық бірлігі"
одағының төрағасы. (1995-2000ж.ж.) тасын қалаушылардың бірі. Атба-
Қазақстан Халықтар ассамбле-
ясы төрағасының орынбасары, ҚР сар уезі (қазіргі Жезқазған жері)
Президенті жанындағы Азаматтық
мәселелер бойынша комиссия Байназар аулында дүниеге келген.

Ақын ретінде Ұлы Отан соғысы

жылдарында аты шыққан. 1942

ж. халық ақындарының айтысы-

на (Алматы) қатысқан. Жамбылға

жолығып, "Жамбыл атаға" деген

ұзақ толғауын шығарған. Б.-ның

өлеңдері, толғаулары "Қызыл кенші" ;

газетінде, облыстық, республикалық

баспасөз беттерінде жарияланған.

1953 ж. Сапарғали Бегалиннің

Жезқазған қ. алғашқы мешітті ашты.
Ол мешіт Комбинат елді-мекеніндегі
Дайрабай деген кісінің үйі болған.
Мұхамедия қожа діни бірлестіктер-
дің жиналысында тұңғыш ашылған
Жезқ. мешітінің алғаш имамдығына
сайланды.

БАЙНИЯЗ Жүрсінбек Байниязұлы

1956 ж. Қарсақбай кентінде туған.

Қазақстан Журналистер одағының

мүшесі, "Жыл директоры-2002"

байқауының бас жүлдегері.

Жезқазған пединститутын бітірген.

құрастыруымен жарық көрген Қарсақбай мыс қорыту заводына
"Халых ақындары" жинағына Б.-ның
"Қыздарыма", "Жезқазған" атала- қарасты АТС электр монтері {1973-
тын екі шығармасы енген. Болман
Қожабайұлымен сөз қағыстырғаны 1974), Қарулы Күштер қатарында
да мәлім. Б. шығармаларының не-
гізгі тақырыптары соғыс кезіндегі (1974-1976), Қ.И.Сәтбаев атын.
ел өмірі, ауыл тұрмысы, кеншілер
еңбегі, адамгершілік, имандылық ЖКМК "Промремстройцехында"
болып келеді.
ағаш шебері (1976), Жезқазған

облыстық телерадиокомитетінде

диктор, аға редактор, шолушы,

төраға орынбасары, продюсер

(1977-1996) болып еңбек етті. 1996

жылдан Жезқазған қаласындағы N8

қазақ гимназиясының директоры

БАЙМҰХАМЕДҰЛЫ Мұхамедия "Ерен еңбегі үшін" медалімен (2004)

(1902ж.-1984ж.) Ұлытау ауд. және бірнеше Құрмет грамоталары-

оңтүстігіндегі Білеуті өз. бойын- мен марапатталған.

да дүниеге келген. Әкесі Уайсұлы

Баймұхамед (Баймен аталып кет- БАЛАЛАР МЕН ЖАСӨСПІРІМДЕРДІҢ
ОЛИМПИАДАПЫҚ РЕЗЕРВ МЕК-
кен) арабша білімі бар кісі болған. ТЕБІ (БЖОРМ) - байдарка мен
каноэ есуге мамандандырылған
Қарнақ медресесін бітірген. Шешесі спорт мектебі. 1969 ж. Жезқазған
қалалық ОБ жанынан кешенді
Достәуірқызы Рахия да арабша БЖСМ бөлімшесі болып ашылды.
1976 ж. бастап ескекшілер мектебі,
білімді болған. Мұхамедия 14 жа- 1990 ж. бастап жоғары нәтижелі
көрсеткіштері үшін олимпиадалық
сына дейін ауылда өз атасы Уайс резерв мектебі. Спорттық жетілді-
ру, оқу-жаттығу, бастауыш даярлық
қажыдан, Әубәкір қажыдан, әкесі топтарында 242 оқушы қамтылған.
БЖОРМ штатында 7 жаттықтырушы-
Баймұхамед молдадан арабша оқытушы: жоғары санатты маман,
аға жаттықтырушы Борисова Н.К.,
білім алған. 14 жасынан 22 жасы- ҚР еңбегі сіңген жаттықтырушы,
жоғары санатты маман Коптев С.Е.,
на дейін Жаңақорғанның "Ақтас" Ершов В.В., Уткин К.А., Борисов
Е.В., Соболева Н.А., Бойко Т.В.
мешітіндегі медреседе оқып, оны

үздік бітірген. 1937 ж. дейін ауылы

Өзкентте араб тілінен сабақ берген.

1937-1941 ж.ж. Жезді ауд. төлқұжат

столының бастығы. 1941 ж. Ұлытау

ауд. қаржы бөлімінің бастығы, 1944-

1949 ж.ж. осы ауд. тұтынушылар қоғ.

төрағасы қызметін атқарған. 1949 ж.

Қарсақбай теміржол станциясында

еңбек етті, сол жерден зейнеткер-

лікке шықты. 1983 ж. 6 мамырында

нің органдарында 37 жыл үздіксіз
еңбек етті. Халық депут. қал.
кеңесіне депутат болып сайланған.
Бірнеше орден және медальдармен
марапатталған. Милиция үздігі,
Жезқазған қаласының Құрметті
азаматы.

"БАЛАУСА" - балалардың халық

аспаптар ансамблі. 1986 ж.

"Қазақмыс" корпорациясының

Металлургтер сарайы жанынан

құрылды. 1996 ж. "Халықтық өне-

рпаздар ұжымы" атағы берілді. "Б.-

ға" 3 топ бойынша 60-қа жуық бала

еңбек етеді. БЖОРМ 5 халықаралық қатысады. Репертуарында халық
дәрежедегі, 23 спорт шеберін да-
ярлады. БЖОРМ-нде Қазақстан және халық сазгерлері Құрманғазы,
жастар құрама командасының 5
мүшесі, 4 үміткер тәрбиеленуде. Тәттімбет, Дәулеткерейдің,
Әлем чемпионы (Австрия, 1987)
Олимпиада жүлдегері (Сеул, 1988) Т.Момбеков, С.Тұрысбековтің
Апанович Александра, әлем чем-
пионатының қола жүлдегері (1991), күйлері бар. Ансамбль жетекшісі
Азия Ойындарының екі дүркін чем-
пионы (1994, 1998), Олимпиадалық - Бекжігіт Б.С.
Ойындардың қатысушысы (Атланта,
1996) Скрыпник Сергей, әлем чем- БАЛБЫРАУЫН КЕН ОРНЫ
пионатының қола жүлдегері (1996), Қарсақбай кентінің оңтүстігінде 5
Азия Ойындарының екі дүркін чем- шақырымдай жерде орналасқан.
пионы (1994, 1998), Олимпиадалық Қоры-125,6 млн. тонна. Кеннің
Ойындардың қатысушысы (Атланта, құрамындағы металдың орта-
1996; Сидней, 2000) Нұрмағамбетов ша көрсеткіші-40,4%. 1941 жылы
Қайсар, Азия чемпионы (2002), Әлем жазылған "Қарсақбай темір кен
Кубогының жеңімпазы (2002), Ре- орны тобы"- деген еңбегінде акад.
сейдің ашық біріншілігінің чемпионы Қ.И.Сәтбаев аталған кен орнына:
(2003) Чебоксарова Анна - БЖОРМ "Табылған темір кені жүлгесінің
түлектері. Директоры Смағұлов Ж.Қ, жалпы ұзындығы 270 шақырымға
(2002 ж. бастап). тең. Ені 2-5 шақырымдай.
Терісбұтақ өзенінің солтүстігі мен
БАЛАПАНОВ Мұқан Темірғалиұлы Білеуті өзенінің оңтүстігіндегі темір
(1924ж.т.) - Қарағанды обл., кені жүлгесі мезазой-кайназой
Егіндібұлақ ауд. туған. Еңбек шөгіндісінің көлбеу жамылғысы ас-
жолын Қарсақбай ауд. есепшіліктен тында жатыр"- деп сипаттама бер-
бастаған. 1943 ж. әскерге алынып, ген.
Орлов дивизиясының құрамында
ұрыстарға қатысқан. 1950 ж. ІІМ-нің Бүгінгі таңда "Қазақмыс" корпо-
3 жылдық курсынан өткен. 1955 ж. рациясы "Балбырауын" темір кен
Қазақстан а.шар-ғы инст. бітірген. орнын игеру мен өңдеу жобасын
1946 жылдан Жезқ. өңірінде ІІМ- жүзеге асыруға кірісті. Оның қоры
30-40 жылға жетпек.

Әдеб: КИ.Сәтбаев "Таңдамалы еңбектері"
1968., А.
"Мысты өңір", 26.03.2004 ж.

БАЛҚАНОВ ӘЖИАҚПАР (1903-

ЖЕЗҚАЗҒАН энциклопедиялық анықтама 153

1985 жж.) Қарағанды обл. Ұлытау отрядының командирі (1979-1982
ауылдық, округінде туған. Мопда- ж.ж.), Халық депутаттары кеңесі
дан ерте хат таныған. 1925 жылы облыстық атқару комитетінде
Қарсақбай болысы атқару коми- аға референт. (1982-1988ж.ж.),
тетінің тапсыруымен ауылда комби- "Жезқазғансельстрой - 1 1 " тресінде
нат қызметкерлері үшін мал өнім- басқарушының орынбасары, "Облаг-
дерін дайындаумен шұғылданған. ропромстрой" бірлестігі бастығының
1941-1945 ж. Ұлы Отан соғысына орынбасары, "Жезқазғанпромстрой"
бастан-аяқ қатысқан. Соғыстан тресінде басқарушының орынбаса-
кейінгі жылдары колхоз төрағасы, ры (1988-1993 ж.ж), "Жаңаарқа"
ферма меңгерушісі болды. Б. коммерциялық орталығының ди-
Жезқазған-Ұлытау өңіріне ақын ректоры (1993-1995 ж.ж), 1995
ретінде танымал. 1980 жылдары жылдың қарашасынан Жезқазған
айтыс өнерін жандандыруға үлес қаласы әкімінің бірінші орынбасары
қосты. Өлеңдері республикалық, қызметтерін атқарды. 1999 жылдың
облыстық, аудандық баспасөз шілдесінен - Сәтбаев қаласының
беттерінде жарияланған, әр түрлі әкімі. Сәтбаев қаласының Құрмет-
жинақтарға енген. "Сағындым елім, ті азаматы (2002ж). Казақстан
туған жерім!", "Сыр сандық", "Жет- ЛКЖО обкомының (1978), ҚазКСР
піс бес сыр" толғаулары ел аузында Жоғ. Кеңесінің (1979), БЛКЖО ОК-
жатталып қалған. Жауынгерлік ор- нің (1983) Құрмет грамотасымен
ден-медальдермен марапатталған. және "Қазақстан Республикасы
тәуелсіздігіне 10 жыл" мерекелік ме-
далімен марапатталған.

БАЛТЫҚ СҮЙСІНІ - Dасtуlоrһіzа bаІtіса

(Сүйсіндер тұқымдасы). Биіктігі

30-60 см, сиякөк, қара-қошқыл

гүлдері ұзынша масаққа жиналған

өте әсем түр. Жапырағының саны

5'6, сопақша қандауыр пішіндес.

Олардың жоғарғы жағында

ұcақ теңбілдері бар. Қаракеңгір

өзені жайылмасында, ылғалды

шалғындарда өседі. Маусым-шілде

айларында гүлдейді. Өте сирек

кездеседі, қорғауды қажет етеді.

БАЛМАҒАМБЕТОВ Қанат Сұлтанұлы БАЛҚЫБАЙҰЛЫ Балмағанбет (Са-
рымолда) - (шамамен 1887-ж.ө.).
(1958 ж.) Жезқазған қапасында 14-15 жасында имамдарға ілесіп,
оқу іздеп Түркістанға барады. 1902-
дүниеге келген. Жезқазған 1012 ж. аралығында Түркістан,
Қарнақ, Шаян медреселерінде білім
қаласындағы N 24 орта мектепті алды. 1913 ж. бастап елге оралған
соң, шәкірттерді тәрбиелеумен ай-
бітірген. Жезқазған пединститутын налысады. Төңірегіне "Сарымолда"
атымен мәлім. Бүгінде елге есімі кең
орыс тілі және әдебиеті пәндерінің тәралған Көпей, Жөкей, Кәріпжан,
Әбілда, Ысқақ, Міскен молдалар -
мұғалімі мамандығы бойынша (1979

ж.), Алматы халық шаруашылығы

институтын экономист мамандығы

бойынша (1987ж.) тамамдаған.

Қазақстан ЛКЖО обкомының

нұсқаушысы, облыстық студенттер

Сталинград майданындағы өкілі,
орталық майдандағы 220-танк бри-
гадасы саяси бөлімінің бастығы,
Ровно қаласындағы жеке танк лагері
саяси бөлімі бастығының орынбаса-
ры. Екінші дәрежелі Отан соғысы ор-
денімен, "Сталинградты қорғағаны
үшін", Германияны жеңгені үшін"
медальдарымен марапатталған. 1955
ж. қаңтарында бірінші сайланған
Жезқазған қалалық кеңесінің бірінші
сессиясы оны қалалық атқару коми-
тетінің төрағасы етіп сайлаған.

С. шәкірттері. С. білімпаз, көкірегі БАРБОСЫНҰЛЫ Сақан (т.-е. ж.
ояу, ақындық таланты бар зерек белгісіз) Ұлытау ауд., Аманкелді
жан, араб, парсы, түрік тілдерін ауылдық округінде туған. Темірден
жетік меңгерген. Халық емшісі, С. түйін түйген үста. 1916 ж. қлт-
1947 ж. Орта Азия және Қазақстан азаттық көтерілісі кезінде қару-
мұсылмандары діни басқармасының жарақ соққан. А.Имановқа арнайы
мүшесі (орталығы-Ташкент). Акад. мылтық соққан. Ұжымшар жылдары
Қ.И. Сәтбаевпен пікірлес болған. ауылшаруашылық құрал-сайман-
дарын жасаған. Топырақ тасуға
БАРАНОВ Алексей Николаевич (1907 арналған суыртпалы арбаны ойлап
ж.т.) Россия Федерациясы Ярослав тапқан- Сынықшы, емші, қүсбегі,
обл. Любим қаласында туған. Еңбек аңшылық қасиеттері де болған.
жолын экскаватор машинистінен
бастаған. Өндіріс кәсіпорынының БАРБУТЬКО Нина Андреевна (1951
директоры, аупарткомның бірінші
хатшысы. КСРО Бақылау министр- ж.) - ҚР Журналистер одағының
лігінің өкілі, Қарағанды обл. жол және
көлік шаруашылығы басқармасының мүшесі. Свердловскі мемлекеттік
бастығы, Қазақстан Компартиясы
Орталық және обл. комитеттерінің университетінің журналистика
жауапты қызметкері міндеттерін
атқарған. Ұлы Отан соғысы жылдары факультетін (1975 ж.) бітірген.
Қызыл Армия Саяси Басқармасының
Облыстық "Джезказганская газетінің"

(кейін "Центральный Казахстан")

тілшісі, бөлім бастығы, редактордың

орынбасары, редакторы болды.

"Қазақмыс" корпорациясы ашқан

"Подробности" газетінің редакторы

болып тағайындалды. "Подробности"

газеті Жезқазған өңірінде ең көп

таралыммен (28 мың дана) шығады,

түңғыш өзінің WEВ-сайтын ашқан.

БАРЖАҚСИН Ахмет (1890 -1936ж.)
Ақмола обл. Атбасар уезі, Жезді
болысының №1 ауылында кедей-
шаруа жанүясында дүниеге келген.
Атбасар қаласында "орыс-қырғыз"

ЖЕЗҚАЗҒАН энциклопедиялық анықтама 155

училищесін, одан кейін Омбыдағы Өлеңдері баласы Хәкімді "халық

мұғалімдер семинариясын 1916 жауы" деген жаламен ұстап әкеткен

ж. бітірген. "Бірлік", "Алаш", "Үш соң, өртеп жіберген. Тек өзінің

жүз" партияларының жұмысына сыйласы, сол елге белгілі дін иесі,

араласқан. 1918 ж. 17 көкекте тәуіп Ахмет ишан Оразайұлы қайтыс

Ақмола облысының қазақтары болғанда шығарған көркем де ұзақ

съезіне арнайы шақырылған 34 жоқтауы ел аузында толық сақталып

адамның бірі. 1913 ж. А.Баржақсин қалған. Ақынның арнау өлеңдері

Г.Н.Потаниннің Қарқаралыдағы ("Құтыға", "Тәшірге", "Жәуке

экспедициясының жолбасшысы батырға", "Уәйіс ерге") қысқа сын-

болған. 1930-1935 ж. Омбыдағы сықақ, ұзақ толғау түрінде келеді.

жұмысшы факультетінде дәріс Бұларда сол кісілердің мінез-құлқы

оқыған. А.Баржақсин әдебиет, өнер, мен іс-әрекеттері, халқына сіңірген

саясат, экономика тақырыптарына ұмытылмас ерлік істері ұтымды

біршама қалам тартты. М.Жұмабаев, сипатталады. Ол ел ішін ала тайдай

С.Сейфуллинмен достық қарым- бүлдірген надан белсенділердің

қатынаста болған. сорақы істерін аяусыз сын садағына

Әдеб: С.Мұқанов. Есею жылдары. алып өлтіре түйреп, елге қызмет

А.1970 еткен ерлерді асқақ үнмен шалқыта

Ахмет Баржақсының бағы ашыла ма? толғайды. Баржақсының "Дариға,

етіп кетті Ахмет ишан" атты жоқтау

"Егемен Қазақстан" 10.09.1996 ж жыры өзінің мазмұндық, керкемдік

Мың бір мақал, жиырма үш жоқтау. сипаттарымен шоқтанып, жеке дара

А. 1993 тұр. Мұнда ақын жыр арнап отырған

Хамза Абдуллин. Ахмет Баржақсин- кісісінің қазақ еліне ардақты болу

менің ұстазым Ана тілі 1993 ж. 2 себептеріне арнайы тоқтала келіп,

желтоқсан. оның өз білім, парасатымен,

Ахмет Баржаксин: псевдоним или адамгершілік қасиеттерімен

реальная личность? Мысль 1996 ж. дараланатын ерекшеліктерін асқақ
жырлайды.
№10 ("Қазақ әдебиеті" энцик. 156 бет).

ЖұмабаеваЖ.К. С.Мұқановтың"Өмір

мектебіндегі Ахмет Баржақсының та-

рихи тағдыры" Сәбит Мұқанов және БАРЖАҚСИН Қамаш Нұржанұлы

Жезқазған өңірі (Ғылыми еңбектер (1927-2003 ж.қ.б.) Ұлытау с. туған.

жинағы) Ж.. 2000. Абай атын. ҚазПИ-ді (1948), Қаз.

политехник. инст. (1975) бітірген.

БАРЖАҚСЫ Жансүгірұлы (т.ж. ө.ж. Ұлытау ауд. оқу бөлімінің меңг.
белгісіз), бұрынғы Жезқазған обл.,
Байқоңыр бойындағы "Қараүңгір" (1948), Мемлекеттік қауіпсіздік
деген жерде туған, ақын. Телікөл,
Сарысу бойын жайлаған он бір комитеті қызметкері (1949-1959),
болыс Бағаналы Найман еліне
ақындық талантымен белгілі болған. Жезқ. қалалық коммуналдық
Молда алдын көрген, аз ғана сауаты
болған. Табиғи ақындық қабілеті мол шаруашылық бөлімінің меңг., (1961),
болса да, ақындық жолды қумаған,
алайда шабыты келген тұста "Вторресурсы" өндірістік-дайындау
жазып та, суырып салып та айтқан.
Дін адамы болғандықтан, күнәға кәсіпорынының директоры (1967),
батамын деп айтысқа түспеген, ел
ішіндегі пысықтар мен белсенділерді "КСРО Мемтехжабдық. комитетінің
сынап-мінеп көп өлеңдер шығарған.
үздігі", "Милиция үздігі". Есімі

республикалық Алтын Құрмет

кітабына енген (1981). Жезқ.

қаласын көріктендіру, көгалдандыру

жұмысына айырықша еңбек

сіңірген. Еңбек Қызыл Ту орденімен

марапатталған. Жезқ. қаласының

Құрметті азаматы.

Алғаш Ә.Марғұлан зерттеген.

БАРИТ - (грек. Ваrоs-ауыр), суль- Кейін археологтар С.Жолдасбаев,

фаттар класының минералы. Ж.Смаилов кең ауқымды зерттеу

Химиялық формуласы ВаS04. Құра- жұмысын жүргізді. Басқамыр
мына қоспа түрінде стронций, каль-
кешенді құрылыс. Құрамына қаладан

ций кіреді. Кристалдары тақтайша басқа 2 мазар, зират, 2 км жердегі,

жаппақ, сирек призма немесе биіктігі 3,5 м тастан қаланған

бағана пішінді. Түсі ақ, түссіз, сұр, қарауыл мұнарасы, 0,8 км жердегі

жылтырлығы шыныша. Қаттылығы 3- Сарыбұлақ қайнарынан басталып,

3,5, меншікті салмағы 4,3-4,5 г/см3. қала айналасына орналастырылған

Гидротермалық және шегінді жы- орындықтар жүйесі, 1,3 км

ныстарда кездеседі. Резина, қағаз, қашықтықтағы тереңдігі 20 м шахта,

химия өндірістерінде толықтырғыш кірпіштерден қаланып, еденіне

ретінде пайдаланады, бұрғылау тас төселген қала маңындағы

ертінділеріне ауырлатқыш ретінде жеке құрылыс кіреді. Қаланың

қосылады. орны шаршы. Қабырғаларының

(орны) ұзындығы 80 метрге жақын.

Ортасында трапеция пішіндес (26

БАРЛАМОВА Людмила Петровна х 23 м) цитаделі бар. Қаланың
(1954 ж.т.) - ақын, сазгер, бард.
"Жезқазған туралы үздік ән" сырты да, цитаделі де ормен және
конкурсының арнайы жүлде иегері
(1990), қ-қ мүшәйраның жүлдегері одаң шыққан жал топырақпен
(1996), "Байқоңыр даусы" IX, X, XI
фестивальдерінің авторлық әндер қоршалған. Сыртқы жалдың ені 5-7
номинациясы бойынша жеңімпазы
(1997, 1998, 1999). Лирикалық м, биіктігі 1,4 м. цитадель жалының
өлеңдері жергілікті баспасөзде,
"Нива" журналында жарық көрген. жалпақтығы 12 м, биіктігі 2,3 м.
Болобонкин А., Сергушова Н.,
Чумакова 3. өлеңдеріне әндер Қаланың ішкі солтүстік бұрышында
жазған.
арық бойымен келетін ауыз су

сақталатын шұңқыр бар. Қаланың

ауданы 310 м 2 бөлігінде қазба

жұмысы жүргізілді. Цитаделі ішкі

қабырғаларына жапсыра салынған

7 бөлменің орны ашылды. Едендері

балшықпен сыланған. Ішінде

диаметрі 0,5-0,9 м, тереңдігі 0,3 м

ашық ошақтармен қатар күйдірілген

БАРЫЛДАУЫҚ ҮЙРЕК (Аnаs рlаtу- кірпішпен қаланған пеш кездесті.

сһуnсһоs)-жалпақ тұқымдасына Цитадель бұрышында биіктігі 2,3

жатады, қанатының ұзындығы-260 м мұнара қалдықтары сақталған.

мм, салмағы 1 кг, мекиені көкшіл- Ішінен қыштың сынықтарынан басқа

қоңыр түсті, қауырсынында қоңыр тас, ағаш және металдан (темір,

ала дақтары бар, көжегі - бозғылт мыс, қола) жасалған бұйымдар көп

қоңыр болатын, өсімдікпен, ұсақ табылды. Әсіресе, мыстан құйылған

жәндікпен қоректенетін, ұясын (ұзындығы 10 см) "ескек" тәрізді

су жағалауындағы бітік шөп ара- құлақ шұқығыш, темір пышақтар мен

сына салатын, бір салғанда 8-10 жебе ұштары, қорамса ілгегінің алар

жұмыртқа салып, 4 апта басады. орны ерекше. Басқамыр қаласынан

табылған қыштардың құрамы

Аяққамыр қ-ның қышының құрамына

БАСҚАМЫР - ортағасырлық қала ұқсас. Мұның бәрі ортағасырларда
орны. Қарағанды обл. Жезқазған
қаласынан 83 км жерде, Жезді өз Орт. Қазақстанды мекендеген оғыз-
нің сол жағалауындағы, Талдысай
өз-нің қилысында орналасқан. бесене тайпалары мәдениетінің

айқын көрінісі. Зерттеулер мен

заттай деректер Б. қаласының VIII—XI

ЖЕЗҚАЗҒАН энциклопедиялық анықтама 157

толғауында Жанкісі Қоқан ханын,
оның салықшы бектерінің әділетс-
іздігін өткір сынаған. Кейін оларға
қарсы ашық күреске шыққан.

БАТУРИН Леонид Иванович (1950
ж.т.)- 1-санаттағы дәрігер, мед.
ғылым. кандидаты (1985). Қарағанды
мемл. мед. инст-н (1973) бітірген
соң Жезқазған қ. №1 ауруханаға
дәрігер-хирург болып келді. Қан-
тамырлары ауруларына операция
жасау тәсілін үздік меңгерген ол 12
мыңнан аса операция жасаған.

БӘКІР Кәмілбек (1939-1996) -

фотосуретші, ҚР Журналистер

одағының мүшесі (1981), мәдениет

қызметкерлері кәсіподағының

Жезқазған облыстық коми-

теті Құрмет грамотасының ие-

гері, облыстық, республикалық,

бүкілодақтық фотоконкурстардың

ғасырларда болғанын дәлелдейді. бірнеше мәрте жүлдегері. Облыстық

Әдеб: Марғулан А.Х. Остатки оседлых "Жезқазған туы" газетінде фототіл-
поселений в Центральном Казахстане. ші болып қызмет еткен (1975-1996).
Арх.памятнтки Каз-на. А.А., 1978;
Прошлое Каз-на по арх-м источникам. А.-А., БӘРМЕНБАЕВА Нұрәсила (1915
1976; Ж.Т.-1999 ж.қ.б.) - ақын, Жезқазған
Смаилов Ж. Е., Памятники арх-ии Зап. Сарыарки. қаласының Құрметті азаматы.
Средновек. город. и поселения: Балхаш, 1997. Еңбек жолын Балажезді ауылдық
кеңесінде хатшы болып бастаған
БАСЫБАЙЛЫ Жанкісі (1772 ж.т. (1930). Б. - қазақ халқының ұлттық
- ө.ж. белгісіз) Қарағанды обл., мәдени дәстүрлерін арқау еткен 3
Ұлытау ауданында туған - ақын, өлеңдер жинағының авторы. Ақын
би. Найман тайпасының Бағаналы жырларында туған жер, Отан, еңбек
тармағынан шыққан Басыбай және еңбеккерлер, кеншілер мен
ақынның шаңырағында дүниеге жұмысшылар, ұстаздар тақырыбы
келген. Кейбір аңыз-әңгімелерде басым керінеді.
Жанкісінің шын аты - Жанқиса және
ол Қоқан хандығы әскерлерімен БЕГАЙДАРОВА Сәбиракүл
қақтығыста қайтыс болды делінеді.
Жанқисаның жанама аты Жан- Төребайқызы (1957 ж.т.) - театр
кісі екенін Е.Бекмаханов та атап әртісі, ҚР Ақпарат, қоғамдық
көрсеткен. Жанкісі шығармаларының келісім және мәдениет министрлігі
көпшілігі сақталмаған. "Мастал- Құрмет грамотасының иегері (2002).
сегіз" дастанының үзіндісі, "Қожыққа Т.Жүргенов атындағы Алматы
айтқаны" толғаулары "Ай, заман-ай, мемлекеттік театр және көркемсурет
заман-ай" жинағына кірген. Осы институтын бітірген (1983). Б.

БЕГАЛИЕВ

облыстық "Фармация" өндірістік
бірлестігінің бас директоры бо-
лып қызмет етті. 1997 ж. бері
"Жезқазғанфармация" ЖШС-нің
басшысы. Фармация саласындағы
алғашқы кәсіпкерлердің бірі.
Чехословакиядағы антибиотиктерді
енгізу жөніндегі халықаралық сим-
позиумге қатысқан. КСРО-ҚазКСР
денсаулық сақтау ісінің үздігі
Москва, Түркия, Польша, Ұнді,
Германия елдерінде біліктілігін
көтерген.

БЕҒАЗЫ-ДӘНДІБАЙ МӘДЕНИЕТІ
- қола дәуірінің соңғы кезеңінде
(б.з.б. ІХ-\/ІІІ ғасырлар) Орталық
Қазақстанды қоныстаған тайпалар
сахнада бейнелеген Қатша, Ақбала мәдениеті. Беғазы - Дәндібай
(М.Әуезов. "Қараш-қараш оқиғасы", ескерткіш кешендерін алғаш зерттеп,
"Қаракөз"), Дүрия (Ғ.Мүсірепов. Беғазы - Дәндібай мәдениеті атауын
"Қозы Көрпеш - Баян сұлу"), ғылыми айналымға енгізген - акад.
Сейде (Ш.Айтматов. "Бетпе-бет"), Ә. Марғұлан. Беғазы-Дәндібай
Ажар (К.Ахметов. "Ерте ояндым, мәдениетін өркендеткен тайпалар
ойландым, жете алмадым"), Зура батысында Ұпытау, шығысында
(Б.Жәкеев. "Әке тағдыры"), Рымкүл Абыралы, Шыңғыс таулары,
ханша (К.Әбдірахман. "Кетбұғы"),
Мария Петровна (С.Асылбеков. оңтүстігінде Жетіқоңырдан Ертіс
"Желтоқсан жаңғырығы"), Биғайша бойына дейінгі Нұра, Сарысу, Кеңгір
(Т.Ахтанов. "Күшік күйеу"), Ана өзендері бойлары мен Қызылтау,
(Е.Төлеубай. "Таланған тағдыр"), Бұғылы, Баянауыл таулары
Ұлпан (И.Вовнянко. "Тентек
теңізші") рольдері шынайылығымен аралығындағы кең жазықтарды
ерекшеленеді. қоныс еткен. Бұл кезде одан
бұрынғы андронов мәдениетіне тән
БЕГАЛИЕВ Төрехан Әбуұлы 1942 үлгілер сақталумен қатар, жаңа
ж.т. Қазақ мемлекеттік мед. жерлеу ғимараттары, тұрғын үйлер
институтының фармацевтикалық пайда болып, жерлеу салты, өзіндік
факультетін бітірген (1964 ж.). шаруашылық түрлері қалыптасады.
Еңбек жолын Қостанай облыстық Жаңа мәдениет қауымының
дәріхана басқармасында аға
фармация инспекторы болып жоғарғы лауазымды билеушілеріне
бастады. Қызылорда медициналық арнап салынған қақпақ тастардан
училищесінде фармация ісін тұрғызылған зәулім кесенелермен,
ұйымдастыру пәнінен ұстаздық мәйітті бір қырынан, аяқ-қолын
еткен. 1970-1978 ж. аралығында бауырына жинап, сонымен қатар
Қарағанды облыстық фармация шалқалатып жерлеу, олардың
өндірісінің директоры, Сәтбаев жандарына қару-жарақ, әшекей
қаласындағы ауданаралық дәріха- бұйымдар қою ғұрыптарымен
наның бастығы, Жезқ. обл. ерекшеленеді. Қыш көзелердің пішіні,
дәріхана басқармасының, кейін жасалу, өрнектелу өзгешелігімен де
айрықшаланады. Беғазы-Дәндібай
мәдениетінің кесенелері күрделі
сәулет өнері ескерткіштеріне
жатады (Ақсу-Аюлы, Бұғылы,

Беғазы, Дәндібай, Ортау, т.б.). палардың басым көпшілігі мыс
балқыту, көзе жасау, егін егумен,
Олар көбіне дөңгелек, төртбұрышты мал шаруашылығымен айналысқан.
Беғазы-Дәндібай мәдениетін жа-
болып келеді. Ғимараттардың үсті саушы тайпалар да андрондықтар
сияқты негізінен табиғат күштеріне
қақпақ тастармен немесе жуан (күн, от, су, т.б.) табынған. Сонымен
қатар басты күнкеріс көзі есептел-
бөренелермен сатылы (пирамидалы) ген жылқы, қой, түйе сияқты жану-
арлар мен қасқыр, аю, т.б. жыртқыш
әдіспен жабылып, мәйіт ортадағы аңдарды құрметтеп, оларға табыну
ғұрыптары пайда болған. Олардың
үлкен тас жәшіктерге жерленген. тастан қашалған бейнесін зират,
қоныс маңына (Қой-шоқы, Ақсу-
Қоныстар мен тұрақтардан табылған Аюлы, Қызыларай, т.б.) тұрғызып
қойған. Беғазы-Дәндібай мәдениеті
көзе ыдыстардың таяқшамен тұрғындары-өздерінің әлеуметтік
дамуында беделді. рубасылары
батыңқы сызылып салынған сыртқы басқарған, қалыптасқан діни наным-
сенімі, саяси әкімшілік орталығы
өрнектері қарапайым, қиғаш, бар, өзіндік өндірісі мен ендіргіш
күштері дамыған, алғаш мемлекеттік
көлбей салынған шырша, тырнақ, бірлестік құру дәрежесіне жеткен
тайпалар. Олар Оңтүстік Оралдағы
шекілдеуік, жарты ай бейнелі, (Замарев мәдениеті), Алтай мен
Енисейдегі (Қарасуық мәдениеті)
мойны мен ернеуіне белдемшелер ездеріне туыс тайпалармен саяси-
экономикалық тығыз байланыста
жапсырылған. Ал қабірлердің ішіне дамыды. (Ұлттық энциклопедия, 2
том, 231 бет).
қойылған ыдыстардың пішімдері мен
БЕЙПІЛОВ Тұрсын Әбілғазыұлы
өрнектері мүлде өзгеше. Олар қыл (1937 ж.) Жезқазған қ. туған. 1954-
59 ж. Қазақ КТМИ-тын "Гидрогео-
мойын құмыра пішімді, шығыңқы логия және инженерлік геология"
мамандығы бойынша бітірген. Еңбек
бүйірлі кесе, тостаған тәрізді, сырты жолын Жезқазған геологбарлау эк-
спедициясында гидрогеолог болып
сүйек қалыпшалармен әсем етіп бастап, гидрогеология партиясы-
ның бастығы қызметіне дейін өсті.
өрнектелген. Осы кезеңде бұл өңірде 1980 ж. бастап экспедицияның бас
гидрогеологы. Бірнеше медальдар-
ірі елді мекендер (Кент, Бұғылы, мен марапатталған. Есімі ҚазКСР
Геология Мин. "Құрмет кітабына"
Шортанды-бұлақ, Қарқаралы, енгізілген.

Ақкезең, Ұлытау, т.б.) пайда болған. БЕЙСЕНОВ Арман Қыдырбайұлы
Тұрғын үй құрылыстары әр түрлі. (1975 ж.т.) - облыс әкімінің
Қабырғасы, іргесі таспен өрілген
4-6 бөлмелі үйлермен қатар, бір-
екі бөлмелі жер кепе және киіз
үй пішіндес құрастырмалы жеңіл
үйлер де көп болған. Олардың орта
тұсында немесе шетінде биіктеу
етіп тастан салынған төртбұрышты
ғибадат ету орындары бар. Әрбір
үлкен қоныстардың айналасын-
да 3-5 шағын мекендер болған.
Бұл жерлерді қоныстанған тай-

160

ЖЕЗҚАЗҒАН энциклопедиялық анықтама

(3.03.2005 ж.) өкімімен Жезқазған

қаласының әкімі болып тағайын- БЕКЕТОВА Ақыл Әубекқызы (1956
ж.) Ұлытау ауд., Сарыкеңгір ауы-
далды. Б. ҚарМУ-ін (1997ж.) тарих лында туған. Қазақтың Абай ат.
педагогикалық институтын (1977)
және қоғамдық ғылымдар пәндерінің бітірген. Мамандығы -қазақ тілі мен
әдебиеті пәнінің мұғалімі. 1977-78
оқытушысы мамандығы бойынша, ж. Сәтбаев қаласының N19 орта
мектебінде мұғалім болған. 1978-
Казақ мемл. заң академиясын 1997 ж.ж. обл. білім басқармасында
жетекші маман қызметін атқарған.
(2001 ж.) бітірген. Еңбек жолын (1993 1997 ж. осы күнге дейін қалалық
оқу бөлімінің тәрбие ісі бөлімінің
ж.) Қарағанды қ. Коммерциялық меңгерушісі. "ҚР-ның оқу ісінің
үздігі" белгісімен және бірнеше гра-
құрлымдарында бастаған. 1995 ж. моталармен марапатталған.

"Культремстройснабсбыт" сауда

өнеркәсіп кәсіпорнының директоры,

1997 ж. Қарағанды обл. әкімі аппа-

ратының тұрғын үй-коммуналдық

шаруашылық бөлімінде бас ма-

ман, Новодолинка кентінің (1998-

1999 ж.ж.) әкімі, Шахан кентінің

(2000-2002 ж.) әкімі, Базарлардан

салық жинау жөніндегі облыстық

басқарма (2002-2005 ж.ж.) бастығы

болған. Облыстық Мәслихаттың екі БЕКЖІПТ Бидалы Сейдалыұлы (1959
ж.т.) - сазгер. Жезқазған музыкалық
шақырылымында (1999 ж., 2003 ж.) училищесін (1982), ЖезПИ-н (1993)
бітірген. "Көкек", "Сыр толқыны",
қатарынан депутат болып сайланған. "Жалғыз қаз", "Атамекен", "Әлди",
"Қарасай", "Аңсау" атты күйлердің,
ҚР Тәуелсіздігінің 10 жылдығы "Желтоқсан құрбандары", "Нау-
рыз", "Сағыныш", "Жезқазған",
құрметіндегі (желтоқсан, 2001 ж.) "Балдәурен", "Өзің болсаң", "Сыр",
"Сезім", "Біртуар", "Махаббат мұңы",
медальмен марапатталған. "Туған жер", "Анашым", "Жан ана",
"Асылжан", "Бауырым", т.с.с. 30-дан
БЕКДАИРОВА Қауатай Жұмашқызы астам әннің авторы.
(1942ж.т.) педагог-ғалым, биология
ғылымдарының кандидаты, доцент. БЕКҚОЖАҰЛЫ Ералы (1882-
Қазақ мемлекеттік қыздар пединст-
н (1964) биология-химия мамандығы 1966 ж.ж.) Ұлытау өңірінде,
бойынша бітірген. 1975ж.-2002ж.
Жезқ. пед. инст-да, Ө.А.Байқоңыров Қаратал өзенінің бойында дүниеге
атын. унив. бйология-химия кафед-
расында меңгеруші, доцент, профес- келген. Жасынан саятшылықпен,
сор қызметтерін атқарады. ҚР білім
және ғылым министрлігінің дипломы, аңшылықпен айналысқан. Ұлытау
грамотасымен марапатталған. 30
ғылыми еңбек пен 3 оқу-әдістемелік аймағындағы аңға қақпан мен
құралдың авторы.
тұзақ құрудың үлгісін таратып,
БЕКЕНҚЫЗЫ Несіпкүл (1959 ж.т.)
- сазгер, ақын. "Көңіл көкжиегі", насихаттаған жан. Осы өнерімен
"Шырайлы шаһар - Жезқазған" кі-
таптарының, "Ұлытау", "Алтыбақан", аштық жылдарында туған-туыс,
"Наурыз", "Мінездеме", "Азаттық -
киелім", "Жол - арғымақ" әндерінің жақындарын аң етімен асыраған. Бір
авторы.
қыстың ішінде қақпан мен тұзақ құру

арқылы 60 қасқырға дейін алған.

Ел ішінде аңшылық өнері туралы

аңыздар көптеп таралған. Ұлытау

ауд., Сарлық ауылында жерленген.

республикалық "Азия-транзит" га-
зеттерінің Жезқазған өңіріндегі мен-
шікті тілшісі, "Наз" газетінің редакто-
ры. Өлеңдері "Сарыарқа саздары",
"Күй атасы - Ықылас", "Шыңға
біткен шынар" жинақтарына енген.
Б. - "Шапағат" (1993), "Сағымсары"
(1999), "Сыр мен Арқа сазда-
ры"(2001) жыр жинақтарының, "Сыр
мен Қырдың перзенті" прозалық
(2000), "Жалмауызға да жан керек"
сатиралық (2001) кітаптарының ав-
торы. "Тазша бала", "Алдар көсе"
пьесалары Жезқазған қуыршақ те-
атрының репертуарына енген.

БЕКҚОЖИН Асан (1858-1919ж.) - БЕКСЕЙІТОВА Роза Тілеулесқызы
(1952ж. т) педагог-ғалым, гео-
Ұлытау ауд. Малшыбай ауылында графия ғылымдарының канди-
даты, доцент. ҚазМУ-дің геогра-
туған. Екі сыныптық мектепті бітір- фия факультетін бітірген (1977).
М.Ломоносов атындағы МГУ-де
ген, бір жыл Омбы қ.-да оқиды. аспирантурада оқыған (1980-1985).
1986ж. кандидаттық диссертация
Көзі тірісінде елге Хасан деген ат- қорғады. 1977-1999ж. Жезқазған
пед. инст. география кафедрасында
пен белгілі болған кісі. Алғашқыда аға оқытушы, кафедра меңгерушісі
болды. Қазір Әль-Фараби атындағы
болыстық кеңседе, кейін 14 жыл ҚазҰУ-де доцент.

Атбасар уездік басқармасында

тілмаштық қызмет атқарды. Ресей

патшасы (1916ж.) қазақтарды қара

жұмысқа алуға жарлық шығарғанда

ол ұлт-азаттық көтерілісіне

қатысушылар жағына шыққан. 1916 БЕКСҰЛТАНОВ Қуанышбек (1928

ж. тамыз айында қазіргі Ұлытау- Ж.-1996 ж.) Көкшетау обл. Зеренді

Жезқазған аймағында Бағаналы ауд. "Қызыл егіс" аулында туған.

хандығы жарияланғанда Б.А. оның Инженер-металлург. Қазақ ССР-іне

сыртқы істер жөніндегі уәзірі болған. еңбек сіңірген металлург. Қазақ

Ұрпақтары Жезқ. өңірінде тұрады. кен-металлургия институтын (1953

ж.) бітірген. Қарсақбай мыс қорыту

БЕКМАХАНОВ Ибраһим Бекмаханұлы зауытында ауысым шебері, участок
(1951 ж.т.) - ақын, ҚР Журналистер
одағының мүшесі, Жезқазған қаласы бастығы, байыту фабрикасының тех-
әкімінің "Жыл ақыны - 2000" атағының
иегері. Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ- нологы болды. 1960 ж. Қарсақбай
нің журналистика факультетін
бітірген. Торғай облыстық "Торғай мыс зауытының директоры болып
таңы" газетінде тілші (1984-1988),
Жезқазған облыстық "Жезқазған тағайындалды. Кейін кен-металлур-
туы", кейіннен "Сарыарқа" газетін-
де бөлім меңгерушісі, Қарағанды гия комбинаты партия комитетінің
облыстық "Орталық Қазақстан",
хатшылығына сайланды. Жезқазған

мыс заводы іске берілгенде шихта

дайындау цехына бастық болып

ауысты және бұл қызметті зей-

неткерлікке шыққанша атқарды.

КСРО орден-медальдарымен

марапатталған.

БЕТПАҚДАЛА ҮСТІРТІ

БЕКТҰРОВ Мәкен Сүлейменұлы БЕЛЯЕВ Кеңес Жүзбайұлы.
(1932ж.) Омбы обл. туған. Филоло-
гия ғылым. кандидаты, профессор. (1937ж.т). Ғалым, тарих ғылым.
КазМУ-дың филология факультетін
бітірген. 1978-1995ж.ж. Жезқазған докторы (1990), профессор (1991).
пед. инст.-да проректор, ректор
болды. Ғылыми жұмыстарының Шымкент пед. институтын бітірген
бағыты: қазіргі орыс тілінің синтак-
сисі және жалпы тіл білімі. (1961). Абай атындағы ҚазПИ-де

аспирантура бітірді. (1975). 1955-

1980ж. Шымкент, Жезқазған партия,

кеңес орындарында, обл. "Білім"

қоғамында жауапты қызметтер

атқарған. 1980-1992ж.ж. Жезқазған

педагогикалық институтында ка-

БЕЛГІБАЕВ Арғынғазы Жарыл- федра меңгерушісі, профессор. 27

қасымұлы (1975 ж.т.) - медико- ғылыми еңбегі мен 2 монграфиясы

техника ғылымдарының кандидаты. бар. 1992 жылдан ҚазҰМУ-да ка-

Қарағанды мемлекеттік медицина федра меңгерушісі.

институтын бітірген (1999).

Жезқазған көп салалы ауруханасында

балалар хирургі, Сәтбаев қалалық БЕРДАЛИН Абай Уәлиұлы (1949 ж.т.)
- денсаулық сақтау саласындағы
дәрігерлік-санитарлық бөлімде реформаға зор үлес қосушы. Шығыс
Қазақстан обл. Ұлан ауд. туған.
сынықшы-дәрігер (1999 ж. бастап). Қарағанды мемл. мед. инст. (1973)
бітірісімен жолдамамен жаңадан
"Сынған жағдайда пішінін сақтай ашылған Жезқазған обл. келіп,
обл. СЭС-те бөлім меңгерушісі бо-
отырып, фиксатор арқылы шынтақ лып қызмет атқарды. 1977ж. обл.
кәсіподақтар кеңесіне қызметке
өсіндісіне остеосинтез жасау, ауысты. Медицина қызметкерлері
кәсіподағы обкомының төрағасы
иықтың дистальды сегментіне сүйек (1987-1994) болып сайланған, обл.
кәсіподақтар кеңесі төрағасының
арқылы жету" тақырыбында канд. орынбасары (1994-1997) болған.
1998 жылдан бері қаладағы "Сала-
дисс. қорғаған (2003). Б. - медицина уатты өмір салтын қалыптастыру
орталығының" директоры.
саласына байланысты 3 ғылыми

мақаланың авторы.

БЕЛОРУС-УКРАИН ЫНТАПЫ

ТОБЫ - Жезқазған жеріндегі

аталмыш ұлттардың зкономикалық,

әлеуметтік, мәдени құқықтарын

қорғау, олардың тілі мен мәдениетін,

дәстүрлерін насихаттау мақсатында

құрылған ұжым. Төрағасы

- Жезқазған қалалық кеншілер БЕРДЕНОВ Мыңбай (1930-1985ж.)

сарайының директоры Пригодич Жезқазған қаласына қарасты

К. Топтың белсенді мүшелерінің Малшыбай с. округінде туған.

қатарында "Жезказганская газета" Еңбек жолын (1950ж.) кеңшарда

газетінің тілшісі Черкасов А., жұмысшы болып бастаған ол

"Қазақмыс" корпорациясы байланыс 1952ж. бастап өмірінің соңғы

жүйесінің жұмысшысы Солтис Р., күніне дейін Ұлытау ауд. "Алғабас"

бард Барламова Л., Жезқазған кеңшарында аға шопан болып еңбек

жылумен-сумен қамтамасыз етті. 8-ші сайланған Қазақ КСР

ету кәсіпорынының . жұмысшысы Жоғарғы Кеңесінің депутаты болып

Войтевский В. бар. Топ жанында сайланды. КСРО Жоғарғы Кеңесі

фольклорлық әндерді насихаттайтын Президиумының Жарлығымен

"Любысток" халық ансамблі жұмыс (22.02.1982ж.) М. Берденовке

істейді. Жетекшісі - Вагнер А. Социалистік Еңбек Ері атағы беріліп,

ЖЕЗҚАЗҒАН энциклопедиялық анықтама |163

БЕТЕХТИНИТ

Ленин ордені мен "Орақ пен Балға" айналысқандар. Сонымен бірге олар

алтын медалі қоса тапсырылды. жабайы жануарларды қолға үйрету-

Үш мәрте Ленин орденімен, Қазан мен шұғылданған, оны сол дәуірдегі

революциясы орденімен, бірнеше тасқа қашап салынған суреттерден

медальдармен марапатталған, көруге болады. Б.Н. тұрақтардың

Қазақ, КСР-і мал өсіру ісінің еңбек орналасуы сол жердің табиғатының

сіңірген шебері- байлығы және кремнийдің мол

қорының болуымен бзйланысты.

БЕТЕХТИНИТ - сульфидтер класының 1934ж. В.А. Селевин басқарған эк-

минералы, академик А.Г.Бетехтиннің спедиция жол бойынан нуклеустар,

құрметіне аталған. Химиялық тастан жасалған жебенің ұшы, пышақ

формуласы (СuҒе)11 (Pb, Аg)S7. пішіндес қалақшалар тапты. 1936 ж.
Құрамындағы күмістің мөлшері
Жезқазған кен басқармасының бас

0,67%. Ромбылық сингонияда крис- геологы Қ.И.Сәтбаев Сарысу өз.

талданып, ұзынша ине тәрізді крис- бойынан және Жетіқоңырдан кейін-

талдар мен түйіршік масса құрайды. гі неолит және ерте қола дәуірінің

Қаттылығы 3,0, меншікті салмағы бірнеше тұрақтарын ашты. Ол

6,13-6,14 г/см3. Түсі қоңыр реңді тұрақтардан шақпақ тастан жасалған

қара, кейбіреулері күлгін, болаттай құралдар табылды. 1947 ж. акад.

сұр. Жезқазғандағы бетехтиниттің Ә.Х.Марғүлан бастаған ОҚАЭ Жи-

түсі болаттай сұр. Бетехтинит шы- делі езенінің бойындағы Қыпшақпай

тынап сынады, металдай жылтыр. және Көкек елді мекендерінен н.д.

Бетехтинит алғашқы рет Мансфель- уақытша тұрақ-шеберханаларды

дтің тақтатастарын қиып өткен каль- ашты. Бұл тұрақ-шеберхәна жердің

цит желілерінің қуыстарынан саф бетінде 20-30 см. биіктікте төмпешік

күміс, борнит, халькозин мен бір ретінде кездескен, диаметрі 1,5м.

топта табылған. Бетехтинит галенит, 3-м. дейін. Ол жерден жапырақ

өңсіз руда, уран шайыры, целестин пішіндегі ұзындығы 3,5 см, ені 1,2

т.б. ілесіп жүреді. Бетехтинит мыс- см. б. жебе ұшы, ұзындығы 3-3,5

ты құмтастардың арасында және см, ені 1-1,2 см. болатын, шақпақ

кентастық желілерде борнит, халь- тастан өңделіп жасалған пышақ

козин, саф күміс, кальцитпен бірге пішіндес қалақшалар табылған.

кездеседі. Бетехтинит - Қазақстанда Бұндай тұрақтарды Ә.Х.Марғұлан

ашылған сирек кездесетін жаңа Сорбұлақтан (Байқожа) солтүстікке

минерал. Оны 1959 жылы қазақ қарай 20 шақырым жердегі Орда-

ғалым-минералогы Т.А.Сәтбаева Шағыл тауынан да кездестірді.

Жезқазған кен- орнынан тұңғыш Б. н. тұрақтарын А.В.Мухля,

рет тауып зерттеген. №55 шахта- М.Н.Дублицкий, В.Г.Григорьев,

дан табылған, салмағы 2 кг-ға жуық М.Н.Клапчук, А.А.Слурский т.б әр
жылдары тауып, зерттеді. Әсіре-
бетехтинит кристалы Жезқазған кен

металлургия комбинатының геоло- се 1967-1968 ж.ж. Солт- Бат.

гия мұражайында сақтаулы тұр. Бетпақдаладан М.Н.Клапчук

БЕТПАҚДАЛАДАҒЬІ НЕОЛИТТІК басқарған экспедиция бірқатар не-
олиттік тұрақтарды тауып, зерттеді.
ТҰРАҚТАР - 1929 жылы геолог Бұлар Айдарлы (1-2), Жаман-Айбат
(1-2), Алатақыр (1-6), Қосқұдық (1-
В.А.Селевин ашты. Ол Н. тұрақтарын 8), Шыбынды (1-3), Аққұдық (1-4)

Боқты-Қарын өз.бойынан және Са- тұрақтары. Бұл тұрақтар бір-біріне
жақын орналасқан және палеолит-
рысу өз. сол жағалауынан тапты.

Н. дәуірдің тұрғындары негізінен тік адамдар ескерткіштерімен бір

аңшылықпен және терімшілікпен

кешенді құрайды. Бетпақдаланың "БОЗДАҚТАР" - 1941-45 ж.ж. Ұлы
қатал табиғи жағдайлары не-
олит дәуірі аңшыларының күздегі Отан соғысы жеңісінің 50 жылдығына
аңдардың солтүстіктен оңтүстікке
көшкен мезгілдегі аң аулаудағы арналған майдан даласында құрбан
уақытша аялдаған тұрақтары
болғандығын көрсетеді. болғандар мен хабарсыз кет-

Әдеб: Археологическая карта Казахстана. А, кен боздақтарға ескерткіш кітап.

1960г. Маргулан А.Х.Соченения. В 14 томах, Жезқазған обл. әкімшілігінің қолға

Т-1.А. 1998. алуымен Алматыдағы "Қазақ эн-

циклопедиясы" Бас редакциясынан

(1995 ж.) жарық көрген бұл кітапқа

(І-том) Жезқазған қаласы мен

Жаңаарқа, Жезді, Ұлытау ауданда-

БЕТПАҚДАЛА ҮСТІРТІ Арқаның ры бойынша майданға аттанып,
оңтүстігінде, Сарысу мен Шу езен-
дерінің аралығында орналасқан. оралмаған боздақтар енгізілген.
Бетпақдала батысында Қарсақбай
қыраты, шығысында Балқаш көлімен Таралымы - 10 мың дана. Кітаптың
шектеседі. Жер бедерінің сипа-
тына қарай үстіртті екіге бөлуге бас редакторы Р.Нұрғалиев. обл.
болады: таулы, ұсақ шоқылы, биік
жазықтықты шығыс бөлігі және редакциялық алқасының құрамында:
бұйратты тегіс, жазықты батыс
бөлігі. Екеуінің арасын баспалы, са- Ж.Ж.Наурызбай (төраға),
тылы пішінде Қоғшық жазығы бөліп
тұр. Шығыс Бетпақдаланың бедері Ж.А.Әкімбаев (төрағаның орынба-
Сарыарқаға ұқсас. Мұнда аласа
таулар (Жамбыл, Байғара, Болат- сары), С.Ж.Боранбаев, С.Т.Бүкіров,
тау, Шағырлы) мен ұсақ шоқылар
(Суықадыр, Екітау) жиі кездеседі. А.Рахов болған. "Боздақтарға" енетін
Жоғары палеозойдың жыныстары
әбден үгітіліп, қиыршық тастарға материалдарды жинақтап, жұмысшы
айналған. Төбелер мен шоқылар
арасында тақыр қалыптасқан. тобын басқарған белгілі өлкетанушы

марқұм Сүтемген Бүкіровтің зор

еңбегі болды.

БОЗТОРҒАЙ (АІudіdаs)-сайрауық

құстар тұқымдасы, торғай отряды-

на жатады. Қанаты ұзын, ол 80-140

мм дейін жететін болса, ал салмағы

20-80 гр., түсі бозғылт, ол тіршілік

ететін ортасына байланысты өзгеріп

отырады. Бір салғанда 3-6 жұмыртқа

салады, жұмыртқасын шөптің

БОЖБАНОВ Жайлаубай (1877- арасына жерге салады. Бунақ де-

1952ж.ж.)" - өрімші, зергер, ұста. нелілермен, арамшөптің дәнімен

Ұлытау ауданында туып-өскен. қоректенеді. Бозторғайлар өте пай-

далы құстар болып есептеледі.

Алтын, күмістен шолпы, алқа,

білезік, сырға, жүзік сияқты сәндік

бұйымдар, ат әбзелдерін, диірмен БОЛАТБЕКОВ Сарқыт Жанғонұлы

жасаған. Пышақ, қанжар, балта, (1929ж.т.) Ұлытау ауд. Байқоңыр

балға соққан. Отыз жеті жасында кентінде туған. Алматы халық

алтынның буы көз жанарын алады. шаруашылық институтын (1972) бух-

Содан кейінгі жылдарда да ұсталық, галтерлік есеп мамандығы бойынша

зергерлікпен айналысқан. Қызыл бітірген. Еңбек жолын Байқоңыр

кірпіш құйып, күмбезді бейіттер көмір ошағында қатардағы

салатын сәулетші-құрылысшы жұмыскерліктен бастаған. Жезқазған

болған. Жекелеген бұйымдары кеніштерінде, кен-металлургия ком-

Жезді қалашығындағы мұражайда бинатында (1953-1973) бухгалтер,

сақтаулы. қаржы бөлімінің бастығы, облыстық

БОЛАТБЕКОВ

11 жыл Сібірде, Магаданда айдау-
да болған. 1956ж. ақталды. 1948ж.
босап елге келген соң Жезқазған
қ. еңбек еткен. 1960ж. зейнеткер-
лікке шықты. 1969-1978ж.ж. ел іші-
нен Бағаналы, Балталы руларының
шежірелерін жинап, Бағаналы елінің
шежіресін жазды.

БОЛҒАН АНА КҮМБЕЗІ БОЛҒАН АНА КҮМБЕЗІ
ортағасырлық сәулет өнері ес-
БОЛАТБЕКОВ керткіші. Сарысу мен Қаракеңгір
Сарқыт өзендерінің қиылысында, Қаражар
Жанғонұлы шатқалында орналасқан. Аңыздарда
(1929ж.т.) Болған ананы Алаша ханның келіні
деп айтады. 1990ж. Алматы мем-
тұтынушылар одағының (1982) лекеттік архитектура және құрылыс
төрағасы, 1985ж. зейнеткерлікке институтының экспедициясы (жетек-
шыққанша Жезқазған кен-метал- шісі Е.Бәйтенов) зерттеген. Кесе-
лургия комбинаты директорының, ненің қасбетіндегі арқалы порталды
"Қазақмыс" холдинг компаниясы кірер ауызының айналасы қуыстана
президентінің орынбасары болды. жасалған. Бөлменің төменгі шаршы
Бірнеше медальдармен, Қазақ КСР бөлігінің күмбез шеңберіне өтер
Жоғарғы Кеңесі Құрмет грамотала- тұсындағы бұрыштары арқалы-
рымен марапатталған. Жезқазған тромыты тәсілмен өрілген. Тормп
қ-ның (1999) Құрметті азаматы. қолтықшалары қосарланған кірпішті
қиғаштап, бұрышын шығара қалау
БОЛАТОВ Мәди Сыздықұлы (1910- арқылы өрнектелген. Ескі сылақтың
1986 ж.) - қазіргі Ұлытау ауд., Жы- қалдығы П тәрізді порталдық арка-
ланды өз-нің бойында туған. Жастық ның белдеуі мен жапсырылған әше-
шағы Атбасар төңірегінде өткен. кейлі қыш тақташалардың терракота
Ауыл мектебін бітіргеннен кейін түсті болғанын көрсетеді. Порталдың
1926ж. Ташкент қ. барып оқуға түсіп, ширек бұрышты бағаналары мен
еңбек жолын сонда бастаған. 1928ж. басқа қабырғалары түгел ақ түсті.
Көрнекті жерге салынған Болған
Қарсақбайға оралып 1937 ж. дейін ана күмбезі алғашқы нұсқасында
ауд.Кеңестік атқ. комит. жауапты өте әдемі болғанға ұқсайды. Ал осы
қызметтер атқарған. 1937 ж. "халық өңірдегі кейінірек салынған кесе-
жауы" ретінде жазықсыз сотталып, нелер архитектурасына (Ақтыбай,
Қауқабай, т.б.) да әсерін тигізген.

Әдеб: Герасимов Г.Г., Памятники архитектуры
долины реки Кара-Кенгир в Центральном Ка-
захстане, А-А., 1957

БОЛЫСБЕКОВА Балхия Болыс-
бекқызы (1949 ж.т.)-КСРО және ҚР
денсаулық сақтау үздігі, еңбек ар-
дагері. Бұрынғы Жезді ауд. дүниеге
келген. Қарағанды мемл. мед.
инст. (1973) бітіріп, жолдамамен

166 ЖЕЗҚАЗҒАН энциклопедиялық анықтама

БОРАМБАЕВА

Жезқазған обл. СЭС-на жұмысқа меншікті тілшісі болған. 2002 ж. бері
орналасады. Қалалық санэпидстан- Білім және ғылым министрлігінде
цияда (1978-1985) еңбек гигиенасы- қызмет істейді.
ның санитарлық дәрігері, обл. СЭС
бас дәрігерінің орынбасары (1989- БОРАНБАЙ Мәулен Рахымжанұлы
1997) болған. 2003ж. бері қалалық
"Санэпидэкспертиза" орталығының (1954 ж.т.) - инженер-электрик,
директоры.
техника ғылымдарының кандидаты.

ҚазПТИ бітірген (1976). "Казме-

БОРАМБАЕВА Халия Сыздыққызы ханобр" ҒЗИ-нда технологиялық
үрдістерді автоматтандыру бөлімінің
(1945 ж.) Жезқазған қаласында инженері, ЖКМ-ның тау-кен және

туған. Жоғары санаттағы мұғалім. технологиялық автоматика орталық

Жезқазған қаласындағы №8 қазақ зертханасында электрослесарь

орта мектебін бітірген. Қарағанды (1976-1977), бүкілодақтық "Цве-

педагогикалық институтын хи- тавтоматика" институтының Орал

мия және биология мамандығы филиалында зертхана инженері

бойынша бітірген (1963-1968ж.ж.) (1977-1978), "Цветавтоматика"

1968-ші жылдан 2003 жылы зей- мамандандырылған тресінде аға

неткерлікке шыққанға дейін инженер, прораб (1978-1989),

Жезқазған қаласындағы №8 қазақ "Металлургқұрлыс" тресінде

гимназиясында биология пәнінің бастықтың орынбасары (1990-1993),

мұғалімі болды. Ұлағатты ұстаз "Жезқазғантүстімет" ҒӨБ байыту

атанып, жемісті еңбегі "Халықтар фабрикасы, автоматтандырылған

достығы" орденімен (1981), мақтау басқару жүйесі цехында топ

грамоталарымен марапатталды. бастығы, цех бастығы (1993-1995),

Қазақстанның VI мұғалімдер съезіне "Қазақмыс" корпорациясының
(1987), Мәскеуде өткен жануарлар-
ды қорғау Бүкілодақтық конферен- мамандандырылған "Автоматика"
циясына (1989) делегат болды. 1988 кәсіпорнында бастықтың орынба-
жылы әдіскер-ұстаз, 1997 жылы
жоғары санаттағы ұстаз дәрежесі сары, цех бастығы, бас инженер
берілді.
(1995-2002), технологиялық үрдіс-

терді автоматтандыру бөлімінің

бастығы (2002 ж. бастап). "ЖМЗ-

ндағы технологиялық үрдістерді ав-

томаттандыру тәжірибелері бойын-

БОРАНБАЕВ Сапарбек Жарыл- ша бағдарламалық қамтамасыз
қасынұлы (1947 ж.т.) - Қарағанды
обл. Жезді кентінде туған. Қазақ етуді ұйымдастыру және жоспарлау
мемл. университеті журналистика
факультетін (1975ж.), Алматы жоғ. мәселелері" тақырыбында канд.
парт. мектебін (1982ж.) бітірген.
Казақстан Журналистер одағының дисс. қорғаған. Б. - техника са-
(1978ж.) мүшесі. Жезқ. обл. "Джез-
казганская правда" газетінде (1975- ласына байланысты 11 ғылыми
1980) әдеби қызметкер, жауапты мақаланың авторы.
хатшы, обл. партия комитетінде
(1982-1991) сектор меңгерушісі, БОРЗОВА Лидия Михайловна -
респуб. "Советы Казахстана" (1991- тоқымашы, Қазақстан Мемлекеттік
1993) және обл. "Индустриальная сыйлығының лауреаты. Қала
Караганда" (1997-2000) газеттерінің өміріндегі қоғамдық жұмыстарға,
жастарды тәрбиелеу ісіне ат
салысқан. Екі мәрте "Социалистік
жарыс озаты" белгісімен,
медальдармен, грамоталармен

ЖЕЗҚАЗҒАН ЭНЦИКЛОПЕДИЯЛЫҚ АНЫҚТАМА 167

БӨПЕЖАНОВ

БОРЗОВА борнитінің түсі әр түрлі болып
Лидия кездесетіндіктен оларды біріктіріп
Михайловна екі топқа бөлген. Біріншісі қызылтай
борнит кені: қүрамында борнит
БӨПЕЖАНОВ пен халькопирит минералдары
Мұхит шоғырланған 6-8 қабаттарда кең
Құлжанұлы тараған. Бұл қабаттардың өзіне тән
(1910-1999Ж.) ерекшеліктері борнит құрамында
мыс аздау да темір мен күкірт көп.
Екіншісі - сарғылтай борнит кені
құрамында борнит пен халькозин
минералдары мен олардың серіктері
джерлит, дигениттер шоғырланған 3
- 5 қабаттарда кең тараған. Бұндағы
борнитте мыс мөлшері көбейеді де
сонша темір мен күкірт мөлшері
азаяды. Ал сарғылтай борнитта мыс
мөлшері молдау болып келсе ондай
түрін мысты борнит деп атайды.

БӨПЕЖАНОВ Мұхит Құлжанұлы

(1910-1999ж.) - Жезқазған кен

басқармасының директоры,

Қазақ КСР Түсті Металлургия

Мин. бірінші орынбасары, Мәскеу

түсті мет. және алтын институтын

бітірген алғашқы қазақтардың бірі.

Жезқазған - Қарсақбай - Байқоңыр

кешенінде 1936-1962ж. аралығында

марапатталған. Жезқ. қаласының еңбек еткен. 1961ж. 9 маусымдағы
Құрметті азаматы.
КСРО Жоғ. Кеңесі Президиумының
БОРНИТ- шұбар мыс кентасы
(Австрия минералогы И.Борнның Жарлығымен Б.-қа ерен еңбегі үшін
құрметіне аталған) - сульфиттер
класының минералы. Химиялық Соц. Еңбек Ері атағы берілді.
формуласы: Сu6ҒеS4. Минералдық
агрегаты тұтас масса немесе сеппе БРОШАНТИТ-(француз минерлогы
түрі де болады. Түсі қара, мыстай Брошанде Вильердің құрметіне
қызыл, шұбар, металдай жылтыр. арналған)- сульфаттар класының
Қаттылығы 3, меншікті салмағы 5,3 г/ минералы. Химиялық формуласы:
см3. Эндогенді мыс кендерінде олар- Сu4[S04][ОН]6. Моноклиндік синго-
дың қайта құнарлану белдемесін- нияда кристалданады. Әдетте, ине
де түзіледі. Борнит Қазақстанның тәрізді ұсақ кристалды друзалар,
барлық мыс кен орындарында кез- қабыршақ не талшық түріндегі аг-
деседі. Ол Жезқазғанның негізгі мыс регаттар түзеді. Түсі қанық жасыл
кентасы. Борниттің түстері қызғылт, немесе күңгірт жасыл, шыныдай
күлгін қызғылт, ақшыл көк, қызғылт жылтыр. Қаттылығы 3,5-4, меншік-
сары, жездей - сары. Жезқазған ті салмағы 3,8-3,9 г/см3. Құрғақ
климаттық жағдайда сульфидті
мыс кендерінің тотығу белдемінде
түзіледі.

168 ЖЕЗҚАЗҒАН энциклопедиялық анықтама

БРЫЛИНА

Қарсақбай ауд. ауруханасының
(1941-1945) бас дәрігері, Жезқазған
денсаулық сақтау белімінің (1945-
1955) меңгерушісі, қалалық №1 ау-
рухана бас дәрігерінің емдеу бөлімі
бойынша (1958-1969) орынбасары,
емхананың уролог дәрігері (1969-
1972) болып қызмет атқарды. Ол
Жезқазған аймағында урологиялық
және торокольдық операциялар
жасаған. Көптеген шәкірт тәрбиелеп
шығарды. Олардың қатарында
медицина ғылымдарының 2 докто-
ры және 7 кандидат бар. "Құрмет
белгісі" орденімен, үш медальмен
марапатталған. Қарағанды обл.
және қалалық кеңестерге бірнеше
рет депутат болып сайланды.

БҰЛАҚБАЙ Жанат Мұқанбетжанқызы

(1975 ж.т.) - экономика ғылым. кан-

дидаты. Ө.А.Байқоңыров атындағы

БҰЛАНТЫ-БІЛЕУТІ ШАЙҚАСЫ ЖезУ-н бітірген (1997). ЖезУ

БРЫЛИНА кәсіпорындағы бизнес және ме-
Антонина
Андреевна неджмент кафедрасында оқытушы
(1917 ж.т.)
(1997-2000), қаржы кафедрасында

аға оқытушы (2001-2002), эконо-

мика және құқық институтында

директордың орынбасары (2002-

2003). "Тұрақты даму стратегиясын

қамтамасыз етуде кәсіпорынның

қаржылық тұрақтылығы"

тақырыбында канд. дисс. қорғаған.

Б. - 10-нан астам ғылыми жарияла-

нымның авторы.

БРЫЛИНА Антонина Андреевна (1917 БҰЛАНТЫ - Ұлытау тауының |
ж.т.) - ҚазКСР-іне еңбек сіңірген батысында, Байқоңыр және
дәрігері, Жезқазған қаласының Қалмаққырған өзендерінің төменгі
Құрметті азаматы. Қазақ мемл.мед. белігінде орналасқан жазық кел-
инст. (1940) бітірген соң жолдама- ген сортаң қоныс. Қарағанды обл.
мен Жезқазған аймағына жұмысқа Ұлытау ауд. жерінде. Ұзындығы 60
келеді. Ол өзінің алғашқы операци- км, ені 20 км, абсалюттік биіктігі
ясын Байқоңыр ауылында жасаған. 130-135 м. Жер қыртысын төрттік
кезеңнің сазды-құмдақты аллювийлі
шөгінділері түзеген. Оның сұр және
сортаңдау топырағында баялыш,
сарсазан, қарабарақ, бұйырғын,
жусан өседі.

ЖЕЗҚАЗҒАН энциклопедиялық анықтама

БҰЛАНТЫ-БІЛЕУТІ ШАЙКАСЫ

БҰЛҒАКБАЕВ маңыздылығы жөнінен Бұланты-
Серік Білеуті шайқасы 1941ж. Мәскеу
Қурматайулы түбіндегі жеңіспен тең. Осы
(1957ж.т.) оқиғадан кейін жоңғарлар басып
алған қазақ жерлерін азат ету кезеңі
басталды. (Ұлттық энциклопедия, 2
том, 463 бет).

БҰЛАНТЫ ЭКСПЕДИЦИЯСЫ

халық бірлігі және ұлттық

тарих жылына орай Жезқазғанда

(1998 ж.) ұйымдастырылған.

Тарихи-этнографиялық бұл

экспедиция Бұланты шайқасына

қатысты. Таңбалы Нұра- Білеуті

Қалмаққырылған - Бұланты

Әдеб: Қазақстан ұлттық энциклоп. Т-2. 462 Шұбартеңіз - Дулығалы
бет.
Ұлытау бағыттары бойынша
БҰЛАНТЫ-БІЛЕУТІ ШАЙҚАСЫ -
1727ж. Ұлытау өңіріндегі Бұланты жүріп өткен. Қалалық мұрағат
және Білеуті өзендері аралығында
қазақ жасақтарының жоңғар ұйымдастырған экспедиция
басқыншыларымен болған шайқасы.
1723-25ж. қазақ жерінің шығысы жұмысына Қарағанды мемл. және
мен Жетісуды, Сырдарияның
орта ағысына дейінгі өңірін басып Жезқазған университеттерінің
алған жоңғарлар Ұлытауға қарай
бет бұрды. Осы қауіпті кезеңде археология, этнология және тарих
Ордабасы жиынында біріккен бүкіл
қазақ қолының бас қолбасшылығына кафедраларының ғалымдары
Әбілқайыр хан сайланды. Бұл
жоңғарларға қарсы ұйымдасқан қатысты. Сапар кезінде Қаныш
шабуылға шығуға мүмкіндік туғызды.
Соның нәтижесінде Ұлытау өңіріне Сәтбаев болжамы бойынша ру
енуді көздеген жоңғарлар 1726 ж.
Шұбартеңіз шайқасында қазақ басшыларының алғашқы алқалы
жасақтарынан ойсырай жеңіліс
тапты. Мұның артынша Бұланты мен кеңесі "қазақ" деген халықты
Білеуті өзендері арасындағы кең
жазықта шешуші ұрыс болды. Ол өмірге келтірді дейтін Таңбалы
тарихқа Бұланты-Білеуті шайқасы
деген атпен енді. Онда қазақ Нұрадағы тасқа басылған таңбалар
жасақтары жеңіске жетіп, жоңғарлар
Ұлытауға жетпей тоқтатылды. Сол зерделенді, қазақ жасақтарының
жеңістен кейін майдан кіндігі болған
төбе Қалмаққырылған атанды. XVIII - ғасырда жоңғарларға күйрете
Қанжығалы қарт Бөгенбайдың
ұсынысымен соғыста қаза болған соққы берген жерлері - Білеуті,
қазақ жауынгерлерінің денесі таудың
басына шығарылып жерленді. Өзінің Бұланты, Шұбартеңіз бойы зерттел-

ді. Қалмаққырылған тауындағы қазақ

батырлары жерленген биікке ескер-

ткіш белгі орнатылды. Экспедиция

жұмысының қорытындысы жайлы

ЖезУ (1998 ж.) өткізген Марғұлан

оқуларында кеңінен хабарланып,

жергілікті баспаханадан "Бұланты

шайқасы" кітапшасы шығарылды.

БҰЛҒАҚБАЕВ Серік Құрматайұлы
(1957 ж.т.) - театр әртісі, ҚР еңбек
сіңірген әртісі (1992), Жезқазған
қаласы әкімінің "Жыл актеры"
атағының (2000), қалалық мәдениет
бөлімінің "Мәдениет шамшырағы"
Алтын белгісінің иегері (2002).

170 ЖЕЗҚАЗҒАН энциклопедиялық анықтама

БҰЛҚЫШЕВ

БҰЛҚЫШЕВ бейнелері үшін "Ең үздік ер ролі",
Баубек Қарағанды облыстық IV "Театр
- балалар әлемінде" фестивалін-
(1916-1944 ж.ж.) де "Ең үздік эпизодтық ер ролі"
жүлделеріне ие болды.

БҮКІРОВ БҰЛҚЫШЕВ Баубек (1916-1944ж.ж.)
Сүтөмген - публицист-жазушы. Шығармала-
Тақабайүлы рын қазақ, орыс тілдерінде жазған.
(1921- Қарсақбайдағы фабрик-зауыт мек-
1996 ж.ж.) тебін бітірген (1935). Алматы сауда
қаржы техникумында оқи жүріп,
Москвадағы М.С.Щепкин атындағы көптеген өлеңдер, "Балалық шақ"
жоғары театр училищесін дра- поэмасын, "Ауылдан Алматыға" әңгі-
ма және кино актеры мамандығы месін жазды. "Лениншіл жас" газетін-
бойынша (1978) бітірген. Б. де әдеби қызметкер, "Қазақстан пи-
тұлғалаған бейнелер қатарында онері" газетінде бөлім меңгерушісі
Тұрар Рысқұлов (Ш.Мұртаза. "Ста- болып қызмет істеді. Ұлы Отан
линге хат"), Жантық (Ғ.Мүсірепов. соғысының алғашқы күндерінен
"Қозы Керпеш - Баян сұлу", Абай бастап майданда болып, Моск-
(К.Ахметов. "Ерте ояндым, ойлан- ваны қорғау, Украинаны азат ету
дым, жете алмадым"), Ғалымжан шайқастарына қатысты. Ұрыс үстін-
(Иран-Ғайып. "Зұлымдық тамы- де ерлікпен қаза тапты (1944). Б.-тың
ры"), Хан (Ә.Тәжібаев. "Көтерілген жазушылық таланты соғыс жылдары
күмбез"), т.б. ішкі қуаттылығымен, жарқырай көрінді. Публицистикалық
ой-сезім шыншылдығымен айрықша өршіл, отансүйгіштік рухы айқын
әсер қалдырады. Республикалық туындылары "Комсомольская прав-
театр фестивальдерінде Абай, Хан да" газетінде үзбей жарияланып
тұрды. Әйгілі "Өмір мен өлім тура-
лы", "Мен өмір сүргім келеді", "Өмір
- біздікі", "Зұлымдық пен махаб-
бат", "Шығыс ұлына хат", "Тыңда,
Кавказ", т.б. да мақалаларын
көрнекті жазушы Ғ.Мүсірепов ауда-
рып, республикалық "Социалистік
Қазақстан" газетінде жариялады. Б.
шығармалары кейіннен "Жизнь сол-
дата" (1946), "Журналисты в шине-
лях" (1968), т.б. да жинақтарға енді.
Жеке кітап болып жарық көрді.

БҮКІРОВ Сүтемген Тақабайұлы
(1921-1996 ж.ж.) Қарағанды облы-
сы Жезқазған қаласы қанат жайған
Кеңгір өзенінің жағалауын жайлаған
шаруа отбасында дүниге келді.
Белгілі өлкетанушы. Еңбек жолын
1937 ж. аға пионер вожатыйы бо-
лып бастады. 1938 жылдан бастап
1946 жылға дейін аудандық "Қызыл

ЖЕЗҚАЗҒАН энциклопедиялық анықтама

БҮКІРОВ

кенші" газетінің тілшісі болып еңбек отрядының қаршыға тұқымдасына
етті. 1947-1969 ж. "Қазмысқұрылыс"
тресі жүйесінде мастер болып көптеген жыртқыш құстар топтас-
қызмет жасады. 1969 жылдан бас- тырылады. Қаршыға тұқымдасында
тап 1992 жылға дейін 23 жыл бойы 225 түр бар. Сондағы қырандар
алдымен "Жезқазғантүстіметалл" АҚ тобының бірі - бүркіт. Батыл да
тарихи-өңдірістік мұражайын, бұдан ұшқыр, тұмсығы өткір, тегеуріні
соң, облыстық тарихи өлкетану
мұражайын басқарды. Бүкіров С.Т. күшті жыртқыш құс бүркітті қазақ
іздестіру жұмысына күш-жігерін және ежелден-ақ жақсы біледі, оны аң
білімін жұмсады. Облыстық соғыс, аулауға пайдаланады. Бүркіттің
еңбек және қарулы күштер арда- аталығын - шәулі, аналығын - ұяба-
герлері кеңесі алқасының, облыстық сар деп атайды. Бүркіт сыр-сипатын
"Зерде" кітабы редакция алқасының
мүшесі. "Әкелердің даңқты жолы- жақсы меңгерген қазақтар оған
мен" қозғалысы штабының және тіпті жасына байланысты да атау
облыстық тарихи және мәдениет берген. Қазақ аңшылары екі жасқа
ескерткіштерін қорғау қоғамы кеңесі дейінгі бүркіттерді балапан, екі
төралқасының мүшесі ретінде үлкен жастағысын - қан түбіт, үш жаста
қоғамдық-практикалық жұмыстар
атқарды. Жезқазған қаласының болса-тірнек, төрт жасарын - тас
Құрметті азаматы (1990). түлек, бестегісін - мұз балақ, алты
жастағысын-көк түбіт, жеті жаста
БҮКІРОВ Төлеген Нұрмағанбетұлы болса - қана, сегіздегісін-жана,
(1952 ж.) Қарағанды облысы тоғыздағысын - май түбіт, он жа-
Жезқазған қаласында туған. Қазақ
политехникалық институтын (1980 сарын - барқын, он екі жастағысын
ж.) бітірген. Инженер-металлург. - шөгел деп атайды. Бүркіт ірі денелі
Мыс қорыту заводында балқытушы, құс, оның салмағы 3-6,5 килограмға
ауысым шебері, участок бастығы,
партком хатшысы болып істеген. дейін жетеді. Шәулісі ұябасары-
1991 ж. күкірт қышқылдары це- нан едәуір кіші болады. Олар бүкіл
хының участок бастығы, 1992 ж.
сирекметалдар цехының бастығы өміріне жұптарын жазбайды, түрі-
болып тағайындалған. 1996-2001 ж. түстері де бірдей. Республикамызда
"Жезқазғансирекметалдар" ("Жез- бүркіттер Алтай, Тарбағатай, Ала-
казганредмет") республикалық мем- тау, Ақшатау, Көкшетау, Шыңғыс,
лекеттік кәсіпорынының атқарушы Ұлытау сияқты сілемді тауларға,
директоры, кейін бас директоры.
1995 ж. Жезқазған мыс заводын- кейде орманды алқаптар мен биік
да Осмий-187 изотопының металл қарағайлы, үйеңкілі жерлерге ұя са-
ұнтағы алынды. Бұл нәтижеге жетуді лады. Бүркіттің шәулісі мен ұябаса-
жүзеге асырған бірқатар принципті ры қаңтар айында жұптасып, наурыз
ғылыми-техникалық шешімдері кейін айының бас кезінде жұмыртқалайды,
ғылыми еңбектің негізі болып, оған
техника ғылымдарының кандидаты жұмыртқасы екеу-ақ болады.
атағы берілді. Ұябасары жұмыртқаны 45-50 күн
басады, сөйтіп екі ай мөлшерінде
БҮРКІТ (Аgуііа сnrusаеtus). Жемін бапапандар жұмыртқаны жарып
күндіз аулайтын жыртқыш құстар шығады. Бүркіт балапандары басқа

құстардікіндей шиқылдамайды,

олардың аяқтарын ата-анала-

ры қылмен байлап тастайды.
Балапандардың қанаттанып, ұшуы

үшін 100-110 күн қажет. Бүркіт
ұясын адам мен жануарлар жете
алмайтын биік құздың басына неме-

се қия жартастарға, шынарлар мен

1 72

ЖЕЗҚАЗҒАН энциклопедиялық анықтама

ЫРМАНОВ

БІРМАНОВ ауылдық округінде дүниеге кел-
ген. Жезқазған пед. инст. (1985ж.),
Жанбау республикалық актерлер дайындай-
(1939ж.) тын студияны (1962ж.) бітірген. 1962
жылдан Жезқазғандағы металлург-
тер сарайында көркемдік жетекші,
1963 жылдан телевизия студиясында
режиссердің ассистенті, режиссер,
он үш жылдай бас режиссер. Ұлытау
ауданының "Аманкелді", "Қаракеңгір"
кеншарларында ол жетекшілік ет-
кен көркемөнерпаздар ұжымдары
халықтық театр атағын жеңіп алды.
Ауыл сахнасында 30-ға тарта спек-
такльдер қойды. Қазақстан Респуб-
ликасының еңбек сіңірген мәдениет
қызметкері (1990ж.). Зейнеткер.

қарағайлардың ұшар басына жасай-

ды. Демек қырандар ұясын қияға БІРІМЖАНОВ Құлынбет

салады. Бүркіт ұясы өте қомақты Сүлейменұлы (1946 ж.т.) - экономи-

болады, кейде көлденеңінен өлше- ка ғылымдарының кандидаты (1981),

генде 3 м, биіктігі 2 метрге дейін же- доцент (1994). Әл-Фараби атындағы

теді. Ол өте қарапайым құрылысты: ҚазҰУ бітірген (1972). ҚарММИ-ның

ағаштың кепкен бұтақтары философия және саяси экономия ка-

мен шөп-шаламнан жасалады. федрасында оқытушы (1972-1974),

Бүркіттер арақашықтығы бір жарым ҚазКСР ҒА экономика институтында

шақырымнан етіп бірнеше ұяны бір- аға инженер-экономист (1974-1975),

ден жасайды да ұябасары соның ҚарММИ-нда оқытушы (1975-1976),

біреуін ғана таңдап алады. Қалған ЖезПИ-ның философия және са-

ұяларды шәулісі қорып жүреді және яси экономия кафедрасында аға

балапандары қарақанат болып, оқытушы (1976-1977), Мәскеуде ас-

ұшуға алғаш бейімделген кезде сол пирант (1977-1980), ЖезУ экономи-

ұяларды бірінен соң бірі мекен етеді. ка және менеджмент кафедрасының

Қырандар ішінде бүркіт қайратты доценті (1994 ж. бастап). "Интенси-

келеді, сондықтан қоян, саршұнақ, фикация және шаруашылықаралық

суыр, елік, түлкі және т.б. хайуан- кооперация" тақырыбында канд.

дармен қоректенеді. Бүркіттердің дисс. қорғаған (1981). Б. - "Әлемдік

түсі мен дене көлемі мекен ететін экономика" (1999), "Әлемдік

ортасына байланысты түрліше бо- экономикадағы Қазақстан интегра-

лып келеді. Ересек бүркіттер әсіресе циясы: проблемалар мен перспек-

қара қоңырлау болады. тивалар" (1999), "Білім мен ғылым

проблемалары және экономикалық

дамудың қазақстандық үлгісі" (2002)

БІРМАНОВ Жанбау (1939ж.) оқу құралдарының, 10-нан астам

Қарағанды обл., Ұлытау ауд. Талап ғылыми жарияланымның авторы.

173

ЖЕЗҚАЗҒАН энциклопедиялық анықтама

этнография, тарихпен айналысты.

1925ж. Воронеж қ. губ. тарихи-

мәдени мұражайдың директоры,

болып 16 жылдай қызмет істеді.

1941ж. әскер қатарына алынып, бір

жылдан соң Қырғызстанға жіберілді,

ал соғыс аяқталған соң отбасымен

Қазақстанға келді. 1945ж. маусым-

нан бастап Жезқазған мыс комби-

натының техник-гидрологы қызме-

тіне орналасты. Еңбек ете жүріп

ВАЛУКИНСКИЙ археологиялық қазба жұмыстарын

Николай жүргізіп, кен өндіру тарихымен
Васильевич
(1886- айналысты. Оның жинаған бай
1950ж.ж.)
материалдарының негізінде

1947ж. желтоқсанда геология-

минералогиялық мұражай ашылды.

"Қазақмыс" корпорациясының мұра-

жай-көрме кешеніне Н. Валукинский

есімі берілген.

"ВАЛЮТ-ТРАНЗИТ" қаржы

компаниясының Қарағандыдағы

қызметі 1994 ж. қыркүйек айынан

басталса, Жезқазғанға қатысты

ВАЛУКИНСКИЙ Николай Васильевич тарихы 1997 ж. маусым айынан

(1886-1950ж.ж.) - РФ, Тамбов обл., бастау алады. Қаладағы Некрасов

Козлов (қазіргі Мичурин) қ. туған. көшесі №54 үйден алғашқыда "Ва-

Мектепті бітірген соң Воронеж лют-Транзит Банктің" №30 валюта

қ. техн. теміржол училищесіне айырбастау пункті құрылды. Кли-

түсіп, оны 1904ж. бітірді. Әр түрлі енттердің көбеюіне байланысты

мекемелерде сызу маманы болып кейін осы айырбастау пунктінің

еңбек етіп, 1909-1915ж. Киев өнер базасында банкінің Жезқазғандағы

училищесінде оқыды. Оқи жүріп В. тұңғыш бөлімшесі - №16 есеп

зерттеу жұмыстарымен айналысқан. айырысу-кассалық бөлімі ашыл-

Алғашқы мақаласы Воронеж сәулет ды. Осындай тағы бір бөлім Бей-

өнеріне арналған. 1920-ЗОж. бітшілік даңғылындағы №28 үйге

Воронежде өткізілген этнографиялық орналасқан. "Валют-Транзит Лом-

сипаттағы суреті арнайы дипломға бард" Жезқазғанда 1998 ж. бері

ие болды. В. жұмыстары Т. қызмет керсетеді, аймақ бойынша

Шевченко ат. Киев мұражайына, филиалдық статусқа ие ломбар-

Ленинградтағы әскери-теңіз дтың 7 нүктесі бар. Жалпы "Ва-

мұражайына, Мәскеу революция лют-Транзит" қаржы өнеркәсіптік

мұражайына т.б. қойылды. 1922- қауымдастығының құрамында

25ж. мектепте, техникумда сабақ республикаға кеңінен танымал банк
жүйелерімен қатар ломбард, мемле-
берсе, 1924ж. бастап өлкетану кеттік емес жинақтаушы зейнетақы

қоғамының құрамында жүріп

174 ЖЕЗҚАЗҒАН энциклопедиялық анықтама

ВИНОГРАДОВА

ВИНОГРАДОВА 1990 ж. 11 қаңтарда тіркелген.
Нина Мақсаты - неміс ұлты өкілдерінің
Степановна
(1923ж.т.) азаматтық, экономикалық, саяси,
әлеуметтік және мәдени құқықтары
қоры, зергерлік бұйымдар жасайтын
кәсіпорын, сақтандыру компания- мен бостандығын қолдау, ұлттық
сы, күзет ұйымы сияқты көптеген
құрылымдары бар. Жезқазғанда тілді оқып-үйрену, мәдениет пен
банктің кассалық бөлімдерімен
қатар "Валют-Транзит Қор" мемле- салт-дәстүрлерді насихаттау,
кеттік емес жинақтаушы зейнетақы
қорының (1998) және "Валют-Тран- қарт адамдарға әлеуметтік көмек
зит Полис" сақтандыру компания-
сының (2001) филиалдары жұмыс көрсету, балалар мен жастарға не-
істейді. Қазақстан бойынша "Ва- міс халқының ұлттық қазыналарын
лют-Транзит Банктің" 8 филиалы, 63
есепайырысу-кассалық бөлімшелері үлгі ету. Қоғам кеңесінің алғашқы
және 116 валюта айырбастау пунк- төрағасы - Новак В.В., орынбаса-
ті бар. Бұл банкі 1991 ж. құрылған
"Прима-банкінің" мұрагері санала- ры - Боль В.А. Жезқазған филиалы
ды, кейін (1996) "Валют-Транзит кеңесінің құрамында Лимбах И.И.,
Банк" болып өзгерді. Плишке Н.А., Реймер П.Э., Горлова
Ф . Ф . , Гилле В.Г., Граубергер А.А.,
ВАНДЫШЕВ Александр - байдарка т.б. болды. 1996 ж. 8 ақпанда не-
мен каноэ есуден халықаралық містердің "Видергебург" орталығы
дәрежедегі спорт шебері, ҚР қоғамдық бірлестік болып мемле-
бірнеше дүркін чемпионы, КСРО
халықтары спартакиадасының күміс кеттік қайта тіркеуден өтті. Орталық
жүлдегері (1986). Жаттықтырушысы жанында "Lеuсһtturm" жастар клубы,
- Коптев Сергей Егорович.
"Sоnеnсһеіn" ансамблі, "Неuгека"
жексенбілік мектебі, "Nеtz" компью-

тер клубы, неміс тілін үйрену курсы
жұмыс жасайды.

"ВИЗАВИ" - авторлық әндер клубы.
1996 ж. 27 қазанда құрылған.
Алғашқы президенті - Полетаев А.
(1996-1998), алғашқы мүшелері -
Барламова Л . , Беляев А., Жабагинов
Е., Жуйкова М., Кардашина О,
Леонов 0., Постаногов М., Рыбаков
Б. Клуб - "Апрельский ветер - 97, 98,
2003" авторлық әндер фестивалінің,
туристік слеттердегі бардтар
конкурстарының, "Студенческая воля

- 2002", "Золотая осень" фестиваль-
конкурстарының ұйымдастырушысы.
"Марьяна - 98" (Қарағанды), "Астана
- 2002, 2003" авторлық әндер
фестивальдерінің қатысушысы.

"ВИДЕРГЕБУРГ" - республикалық ВИНОГРАДОВА Нина Степановна
(1923ж.т.) - 1940ж. РФ Брянск
"Возрождение" қоғамдық-саяси қаласында медбике мектебін
бітірген. 1941ж. шілдеде әскер
және мәдени-ағарту қоғамының

Жезқазған филиалы, неміс мәдени

орталығы. 1989 ж. құрылған,

175

ВОКЗАЛ

қатарына алынып, Iжәне ІІ-шіУкраина асфальтпен көмкерілген. Жезқазған
майданында ұрыстарға қатысқан. станциясының вокзалы екінші
Соғыстан кейін 1947ж. Рудникке дәрежелі вокзал саналады. Жезқ.
келіп, еңбекке араласты. 1962-80ж. ірі қалалар Қарағандыдан 540, Ас-
Жезқазған байыту фабрикасындағы танадан 800 шақырым қашықтықта.
орталық химзертханасында жұмыс Қазірде Жезқ. станциясынан күн
істеді. ІІ-ші дәрежелі Отан соғысы, сайын Жезқазған-Қарағанды және
Қызыл жұлдыз ордендерімен, "КСРО аптасына 2 рет Жезқазған-Алматы
санитарлық қорғаныс үздігі" белгі- поездары жүреді, Петропавлға және
сімен марапатталған. Жезқазған Москваға баратын тіркеме вагонда-
қаласының Құрметті азаматы. ры бар. Ұзақ жылдар (1977-2002)
вокзал бастығы Гуртовой В.М. бол-
ВОКЗАЛ - Жезқ. қаласының темір- ды, қазіргі бастығы (2002) Алтаева
жол қақпасы. Кірпіштен қаланған Л.Б.
ғимарат 1940 ж. салынған. Вокзал-
дың жаппы алаңы 502 шаршы м. ВОРОНОВ Алексей Хрисанфович
Ғимарат ішінде вестибюль (105 шар- (т.ж. белгісіз) - "Казмедьстрой"
шы м.), күтушілер залы (89 шаршы тресінің (1959-1966) басқарушысы
м., касса залы, вокзал бастығы мен болып, Жезқ. қ-ның маңызды нысан-
билет жөніндегі аға кассир каби- дарын салуға үлесін қосқан. 1966 ж.
неттері және басқа орындары бар. ол Қаз. КСР-ы Ауыр құрылыс минис-
Ұзындығы-525 м., ені 5 м. перрон трінің орынбасарлығына ауысты.

176 ЖЕЗҚАЗҒАН энциклопедиялық анықтама

ГАГАРИН

дысы. Туындыда әлемдегі тұңғыш
ғарышкер Ю.А.Гагарин бейнесі
(портреті) берілген. Тұрғын үй 1969
ж. наурыз айында пайдалануға
берілді. Портрет табиғи тастардан
(мозайка) жасалынды. Авторлары
- суретшілер Ядринцев Леонард
Тимофеевич және Потихонов Семен
Михайлович.

ГАЛЕНИТ (қорғасын жылтыры)- суль-
фид класындағы минерал. Химиялық
ГАГАРИН формуласы РЬ5. Құрамында 86,6% -
портреті ға дейін қорғасын, аздап күміс, вис-

мут, мыс, мырыш қоспасы болады.
Кубтық сингонияда кристалданады,
тұтас масса. Түсі қорғасындай сұр,
металдай жылтыр. Қаттылығы 2-3,
меншікті салмағы 7,4-7,6 г/см3. Морт
сынғыш, электр тоғын өткізеді, түрлі
фотоэлектрлік әсер береді, диамаг-
ниттік, детекторлық қасиеттері бар.
Гидротермалық және кейбір шегінді
кен орындарында кездеседі. Галенит
- қорғасынның негізгі кентасы. Одан
қорғасынмен қоса күміс, селен, вис-
мут және мырыш өндіріледі. Гале-
ниттің концентратынан ақ сыр бояу
ГАГАРИН көшесі - 8,31,74,79,32 алынады. Қазақстанда галенит Кенді
орамдардың аумағын қамтиды. Көше Алтай мен Сарыарқадағы қорғасын
бойында М.Әуезов атындағы кітапха- кен орындарында, Жезқазғанның
на, "Қазақмыс" корпорациясының мысты құмтастарының төменгі
кітапханасы, Ғылыми жобалау қабаттарында кездеседі.
институты, неке үйі, қалалық сот,
прокуратура, "ЦентрКредитБанк"
филиалы, Жезқазған гуманитарлық
колледжі және көптеген сауда ГЕМАТИТ (грек һаіmаtоs-қан) темір
нүктелері орналасқан. Гагарин жылтыры, қызыл теміртас- тотықтар
Юрий Алексеевич (1934-1968)- класының минералы. Химиялық
ғарышқа тұңғыш жол тартқан КСРО ғфаордмеуйліансытемҒіер20б3 олқаұрдаым. ыКнедйаде70а%з--
космонавт-ұшқышы, полковник, дап Ті және Мg Ғе2+ қоспалары
кездеседі. Тригональді сингонияда
Кеңес Одағының Батыры. Жезқазған кристалданып пластина, ромбаэдр
қаласының Құрметті азаматы. және тақтай пішінді болып түзіледі.
Ғарышкердің құрметіне көше аты Агрегаттары көбінесе тұтас, тығыз,
берілген.

жабық кристалды масса, жапырақты
немесе қабыршықты. Кейде тау жы-
ГАГАРИН портреті - қаладағы Не- ныстары арасында топырақша тарап,
красов көшесіндегі 65 үйдің (бес оларға қызыл рең береді (қызыл
қабатты) бүйіріндегі қабырғаға яшма,қызылсаздытақтастар,
көрнекті етіп салынған өнер туын- т.б). түсі темірдей қара, сұр, ашық

ЖЕЗҚАЗҒАН энциклопедиялық анықтама

ГЕРАСИМЕНКО

геомеханик (2004 ж. бастап), Қар-
ГЕРАСИМЕНКО ПТИ бітірген (1973). "Қатты дене-
Валерий лердің(таужыныстары)физикасы

мамандығы бойынша канд., "Пайда-
лы қазбаларды жер астында өңдеу"
мамандығы бойынша докт. дисс.
қорғаған. Г. - техника саласына бай-
ланысты 63 ғылыми мақаланың, 1
патенттің және 5 авторлық куәліктің
авторы.

ГЕРОДОТ (шамамен б.з.б. 484-425)
-ежелгі дәуірдегі грек тарихшы-
сы, "тарихтың атасы" деп танылған
жиһанкез. Ол Кіші Азиядағы Кали-
қызыл,сызғанда күрең қызыл дақ карнас қаласында дүниеге келіп,
қалады, шала металдай жылтыр. жас кезінде әміршілерге қарсы топта
Қаттылығы 5,5-6. Меншікті салмағы болғаны үшін елінен қуылған. Біраз
5,0-5,2 г/см3, морт сынады, балқу уақыт Самос аралында түрып, б.з.б.
температурасы-1594С. Әр түрлі тау 446ж. Афина қаласына көшіп кел-
жыныстарында, тотығуы жоғары ор- ген. Геродот көп жерлерді аралаған,
тада түзіледі; магнетит, гетит, кварц, шығысқа қарай сапар шегіп, Қара
т.б. минералдармен бірге кезде- теңізге дейін жеткен деген мәлімет
седі. Гематит-негізгі темір кентасы бар. Ол керген, естіген, оқыған
Қазақстанда Атасу, Батыс Қаражал материалдарын жинақтап, қорытып,
кен орындарында кездеседі. артына "Тарих" атты үлкен еңбек
қалдырды. Кейіннен александриялық
ғалымдар оның еңбегін 9 музаға
ГЕОРГИ Иоганн Готлиб (1729-1802 сәйкестендіріп, 9 кітапқа белген.
ж.ж). - неміс этнографы, табиғатты Геродот алғашқы 4 кітабында Ли-
зерттеуші және саяхатшы. 1783 дия, Мидия мемлекеттері, Ахеменид
ж. бастап Ресей ҒА-ның толық әулеті жөнінде жазып, олардың
мүшесі. Бірқатар экспедициялар Мысырға, Вавилонға, сақтарға
қүрамында Ресейдің оңт. шығысын., қарсы жорықтарына тоқталады.
Поволжье,Орал,Солт..және Орт. Қалған 5 кітабы грек-парсы
Қазақстан т.б. жерлерін шарлады. соғысына (б.з.б. 500-449) арналған.
Орт. Қаз-ның кен орындарын, та- Геродот Мысыр, Вавилон, Жерорта
рихын, этнографиясын, мәдениетін, теңізі, Қара теңіз және Каспий теңізі
халықтың тұрмысы мен әлеуметтік жағалауларындағы елдер женінде
қатынастарын зерттеуде 1779 ж. көптеген мәліметтер қалдырған.
оның "Ресей мемлекетінде өмір Ол халықтардың тарихымен қатар
сүрген барлық халықтардың сипат- этнографиясы, діні, әдебиеті, мем-
тамасы" атты еңбегі маңызды болып лекеттердің ішкі-сыртқы саясаты,
табылады. экономикасы жөнінде аса қүнды
мәліметтер келтіреді. Геродоттың
сақтар, сарматтар, т.б. халықтар
ГЕРАСИМЕНКО Валерий Иванович жөнінде жазғандары археологиялық
- тех. ғылым. докторы, "Қазақмыс" қазба жұмыстары арқылы расталып
корпорациясы Жезқазған кен-ме- отыр. Ол Каспий теңізінің шығыс
таллургия комбинатының марк- жағындағы далада массагет тайпа-
шейдер-геомеханика бөлімінде бас лары, ал ежелгі каспий тайпаларь

1 78

ЖЕЗҚАЗҒАН энциклопедиялық анықмама

ГЕТИТ

теңіздің солтүстігінде тұратындығын бұзылу- тозу қабаттарында суға ері-
лал анықтаған. Шығарманың 4-кі- мейтін үгінді түрінде шоғырланады.

табында парсы патшасы Дарий Гипс құрылыста, медицинада, ме-
Гистасптың сақтарға қарсы жорығы таллургияда, қағаз, бояу, цемент,

баяндалған. Онда сақтар елі мен мүсін өнеркәсібінде, оптикада және

Қара теңіздің солтүстік-шығыс ауыл шаруашылығында (тыңайтқыш)

жағында тұратын басқа да халықтар қолданылады. Гипстің ірі кен орын-
жөнінде аса құнды мәліметтер ұшы- дары Оңтүстік Қазақстан, Шығыс

расады. Қолжазбаларының ішінде Қазақстан, Тараз және АЛматы
бізге жеткен Флоренция нұсқасы (үлкен Бұғыты, кіші Бұғыты) обл.-да

ағылшын, орыс, т.б. тілдерге жезқ. төңірегінде бар.
аударылған. (Ұлттық энциклопедия,
Зтом, 13 бет).

ГЛАДИЛИН Николай Григорье-
вич (1950 ж.т.) - сазгер. Вокаль-

ГЕТИТ сулы тотықтар тобының ды-аспапты "Қаракөз" ансамблін
минералы. Химиялық формула- құрушылардың бірі. Аспаптық музы-

сы НҒе02. Неміс ақыны В.Гетенің калармен қатар, "Песня эмигранта",
құрметіне аталған. Ромбылық син- "Песня металлурга", "Песня оптимис-

гонияда кристалданады. Бағана та" атты әндер, аспаптық пьесалар
пішінді, шлактай кеуекті немесе жазған.
топырақша үгілген агрегаттар
түзейді. Түсі қоңыр, қара, алмас-

тай жылтыр. Қаттылығы 4,5 - 5,5. ГЛАУКОДОТ - (Со, Ғе)АзS - кобаль-

Меншікті салмағы 4,0 - 4,4 г/см3. тиннің ромбылық түрі. Түсі ақшыл
Экзогенді минерал, темір кендерінің сұрдан қоңырқай қызылға дейін.

тотығу белдемелерінде түзіледі. Жылтырлығы металша. Қаттылығы
Темір кентасы ретінде пайдаланы- 5, меншікті салмағы 6,17 г/см3,

лады. түйіршікті агрегаттар. Жезқазған

кенорындарында кездеседі.

ГИПС (грек. gурsаs-бор) - сульфат-
тар класының минералы. Химиялық ГОГОЛЬ Олег - еркін күрестен КСРО
формуласы СаS042НгО. Моноклин- спорт шебері. Жастар арасындағы
дік сингонияда кристалданады. КСРО чемпионатының қола

Гипстің жеке кристалдары қалақша, жүлдегері (1987), КСРО чемпиона-
баған, призма пішінді, ал минерал тының қола жүлдегері (1988), "Гран
агрегаттары ұсақ түйіршік (але- - При Медведя" халықаралық турни-
бастр) немесе талшық (селенит) рінің (Москва, 1991)жеңімпазы,ТМД
масса түрінде кездеседі. Қуыстар- чемпионатының күміс жүлдегері
ды, жарықтарды байлап друзалар (Москва, 1992), "Гран - При Мед-
түзеді. Гипс ақ, мөлдір, кейде ведя" халықаралық турнирінің
қоспаларына байланысты түрлі түсті, (Москва, 1993), ТМД чемпиона-
шыныша жылтыр. Қаттылығы 2, мен- тының жеңімпазы (Минск, 1993),
шікті салмағы 2,3 г/см3. Құрғап келе әлем чемпионатының жүлдегері
жатқан тұзды көл мен теңіздерге (Түркия, 1994), Европа чемпионы
шөгеді, басқа сульфаттармен бір- (1996), Атлантадағы Олимпиадалық

ге мұнай және күкірт кендерінде Ойындарға қатысушы (1996).
түзіледі, шегінділер арасында ангид- Жаттықтырушысы - Сабеев Сергей
риттің гидратталуынан тұз кендерінің Туганович.

179

ЖЕЗҚАЗҒАН энциклопедиялық анықмама

ГРИГОРЬЕВ ГРИГОРЬЕВ
Николай
Михайлович данына жөнелтіліп, жапон соғысына
(1925 ж.) қатысады. 1961 ж. Жезқазған
қаласына келіп, осы қалада 35 жыл
тұрды. Жезқазғандағы еңбек жолын
ЖКМК теміржол саласының кадр-
лар бөлімі қызметкерінен бастайды.
ЖКМК-ның азаматтық қорғаныс
штабының аға инженері, штаб
бастығының орынбасары болып
қызмет еткен. Қазір РФ Екетерин-
бург қаласы маңында тұрады.

ГРУДЕЙ Дмитрий Дмитриевич

(1928ж.) - Украинада туған,

Ұлы Отан соғысына қатысқан.

ГУРБА Виктор 1957 ж. Жезқазғанға келіп
Васильевич
(1914 ж. - "Шахтақұрлыс" ҚБ-на бригадир
1981 ж.)
болып жұмысқа орналасқан. 1967ж.
ГОРОВОЙ Виталий - байдарка мен
каноэ есуден КСРО спорт шебері, "Қазмысқұрылыс" трестінің тұрғын
ҚР бірнеше дүркін чемпионы, әлем
чемпионатының қола жүлдегері үй коммуналдық шаруашылығына
(Австрия, 1992). Жаттықтырушысы
- Черемхин Виктор Семенович. ЖКХ-ға бастық болып тағайындалды.

ГРИГОРЬЕВ Николай Михайлович 1973 ж. облыс құрылуына
(1925 ж. Ярославл обл. Борисоглеб-
ский ауд. Старово деревнясында байланысты облатқком.қаржы
туған) - ҰОС ардагері, мерген, бар-
лаушы. Польшадағы Нарев өзенін шаруашылығы бөлімінің басшысы
алу үшін ұрыста көрсеткен ерлігі
үшін ҚСРО Жоғарғы Кеңесі Прези- болып бекітіліп, осы қызметте 15
диумының Жарлығымен оған Кеңес
Одағының Батыры атағы және Ле- жыл еңбек етті. Қалалық және
нин және "Алтын жұлдыз" ордені
берілді (1945). 1945 ж. шығыс май- поселкелік халық депуттатары

кеңесіне бірнеше рет депутат болып

сайланған. 1988 ж. республикалық

деңгейдегі зейнеткер. Запастағы

полковник. Бірнеше медальдармен

марапатталған. Жезқазған

қаласының Құрметті азаматы.

ГРУЗДЕВ Юрий Владимиро-
вич (1947ж.т.) Шығ. Қаз. обл.
Новошульба ауд. Уба-Форпоста
туған. Семей тамақ өнеркәсібі
политехникумын (1965), Алматы
Жоғ. партия мектебін бітірген
(1979). Техник-механик. 1969 ж.
тамызынан Талдықорғанда әр түрлі
жұмысшы мамандықтар бойынша
еңбек еткен. 1972 ж. жауапты
партия, кеңес қызметкері. 1989
ж. желтоқсанда ҚазКОК ұйымдық-
партиялық және кадрлармен
жұмыс бөлімі меңгерушісінің
бірінші орынбасарлығына бекітілді.

ЖЕЗҚАЗҒАН энциклопедиялық анықтама

ІГРРУУННИИНН

ГГРРУУННИИНН ЮЮрирйийГУГБУАБНАНООВВАА ССввееттллааннаа ММииххааййлловна
(11992211Жж.Т..т).) (1944 ж.т.) - химия ғылымдарының

кандидаты (1994). Таулы Алтай МПИ

бітірген (1967). Таулы Алтай МПИ

химия кафедрасында ассистент,

аға оқытушы (1967-1973), Томск

МУ-нің неорганикалық химия ка-

федрасында аспирант ((11997733--1199776ф),

Таулы Алтай МПИ-нда аға оқытушы

(1976-1977), ҚарПТИ ЖФ-ның эко-
логия және химия кафедрасында аға
оқытушы (1977-1991), ЖезУ-нің эко-
логия және химия кафедрасында аға
оқытушы (1996 ж. бастап). "Сирек
топырақты элементтердің окситри-
1999900 жж.. жжееллттооққссааннддаа Жезқазған мезинаттары мен окситримелли-
ттааттттааррыы"" ттааққыыррыыббыыннддаа ккаанндд.. ддиисссс..
обл. парт. ком-ң бірінші хатшысы ққооррғғаағғаанн ((11999944)).. ГГ.. -- 2200--ддаанн аассттаамм
болып сайланды. Ол бұл қызметте ғғыыллыыммии жжаарриияяллаанныыммнныыңң ааввттооррыы..
Қаз.. Компартиясы өезінің жұмысын
тоқтатқанша іСтеді.

ГРУНИН Юрий (1921 ж.т.) - ақын, ГГУУРБА ВВииккттоорр Васильевич (1914 ж.
ҚР Жазушылар ооддаағғыынныыңң ммүүшшеессіі -- 11998811 жж..)) УУккррааииннаа рреесс,, ССууммыы обл.
(1990). Татар ккөөррккееммссуурреетт ууччииллии-- ГГллууххоовв ққ.. ттууғғаанн.. 11993366 жж.. ЕЕккааттеерриинн--
щесінде оқыған ((ҚҚааззаанн,, 11993377--11994411)).. ббуурргг ттаауу--ккеенн ииннсстт.. ббгіттііррггеенн.. ТТаауу--ккеенн
Ульяновск жжааяяуу әәссккеерр ууччииллиищщеессінінддее ииннжжееннееррі.і. ӨӨммііррііннііңң 4400 жж.. ЖЖееззққааззғғаанн--
"""ддтазтзнжжаДнрарттраРргРгппсс1гг(гСкННк(гСбс(оо1аыы1ааа1ооееууаеавевәуәииыы9ллуееаауааиипплыызл9злл99ммнтрррлнтлрсееннср4яяррсстлннввииеоеғоғ4аа44егегеииіандднірр2,,ееееииллаааддннппааииттррлл52н2нлтааяяаа)ттттййиияя""лааааААооннаа,шппыыыыпп-)ьеше-""шлл,,""ыррввы,""ы11орсрсаадд..ққааж(іжіб(ібқссыы99сәсн1сәУоллзо(Уіінн1ккы..аыттжажз15(о4утынт9лнеуыылкцціф(кіыы9рр1ттрлераатл19лт5уру59ғаддмарвбвнғғб9ааппаии9иаимыырреррые96)3г)агыыаааеедаал3ббш4,яя,гяяПееПтытынн6)9илрсрқитқтса,,си)ыые,,1ш"шррааиа9миу-мну,у,ы,,ыныы"рн)н"1ьқьлблшскб-кжа,іжГГаее,ннЖлЖл"ьдМд1т9(ыеыткөл,л(ее,ткМтүддыүыы(2(аааа2аі9(аө9реиВреи"рр,е,1к1жрораа10зл(мзм0оӨл9(р0зӨцгзгцммро9С9(.яа.9Сұ0ауа0ауя0едекқджақ)1изжил5к5заабм-т9б2қл..т2қе)ананарапб9есгос(5бе5Гоннп"ы"9е.)ытат)ыЖмр1за.зр.млет9мтбЖ-пЖ.е-биилап)агШШғд9ғыиыси11ак9а,ликеааеяяңГлГңГакшаеше5ка-скш9к9н)нлкснаялтнзыр..аыі.дднн"тіз,зағ5ат-ты-6өб6бдиуатгыдтақигьы"Пуғаындакғдкнаалл))ыара9у9ааа)дФуаанд-аныаж,ааіққіпаенаыынңп)сксңк)нзаараарззнтта,ал,,қ"теө,тыықтти"қғдй"и"й"мжгмгаұжЖднуФұұеаЖұмар(П""бныыбллааөнытрБыыыарөтұтаы1н(ртССұБ(нксоедыыноенансқле1қыда1лнқоылда9лнылелдоптпозллдтсынслеабзм9ымсбыаад9алнаадг9имдллиакиинйғеккғіутрк9енмйрееорргдін4дйрынүа6тааыгаағнытнаанардш-аы6айыырыйійыыауаазыы1аыырзунр)ңнаяяаассісезң-)-і-сі-б--------м-уемнша(н5йЕ1стмҚкеТТ1ЖЖҚдәБСаСтданүҚВн1-(5нВсЕм(КкббҚіымнкмБмаба9ер1еаае1ы9рзззеа9еаеаее.арәәоо.ыеа..әлеайосыее5ңіеб(Из9лхВх95ВабИатм.г5снйгсснліттллңзм1лрлтлсзт.лз3етннсаол5дре6рмм.е.3ббі.ілх.ыыкыааеу9қтытқанқнаСГсеГиқидСул55ҚеааайаааадаКерлыақспп6алауене.уірдпккыеәдлКдәшеекнжнатжтаклЛшгСіржл5зрз.жннджааЛгалтнеобттСтыпввыбдКіиозКлу.т.уғбиғ1беңР.блыбтае)а)іҚг1емаірыааРСямьС.аар.ажңаеөя,с9аан.аьОааллг.9нсғғіасмгқбОғннгР.өРнтмбмнс.5өмғақтиедеқғғыыи5Ққиадиз.қққиекаңе-ыкты-аиаңта2аввнҚіеіҚеяа)й2ааллеанаяірроаінгоейнірнннінМн,ңрпКңнрұрұрллы.ыыпрКеМқіҚізмоагмы,е..оабеаннуааС,рржіаамібу.неққеСмантммражммашбткротнібекітшмллтмңааРоы.ңнм.КқдаРаздееоыат.оидддл.дҚмиееҚаааалла.лааОеоет.сан.лОңесССңмКмынаааеннннтаКррЖдлсатссааыытдЖтмлыты.ВсныббыолрраоонВы,абпыбзыыыо.Саәозссад,пәіе.епңнедтмыыніццти,еа.миңңауыынңВнннмРыуызВскы.ыкггыЖЖыииЖнзіЖпннқндқғКғдддОесі.ннрқрреКыЖЖ.р.нГаанықңыа.сЖыы.аңасОыЖааанссооГыыадеаанКеОбОбдуыйллаытатКаееКіңңіузғғ1йммКзе1аоаңңзрңңыи(иелКзыйКд(дңйң..СрззғС9лқссП91қбғ1ооіі.ғссПлемаемлққбрркк5РЖЖаР.а5а9аддттккдд9ттЖЖанммаааеөагег8ез8заааақіқін6ииии6нККXКллееиикекнеззшшініғҚҚнееғллұЖұннЖнX1нрдррра1аееззеднннғнға11жажззррааұұддеVеее,ккууыеаеаееққңң,ңжжоыно99нққрр.рраа.ииеерркаанкнккккббеееЕЕ.ғ1166ғееаа.сыымддмммддннеетеетттззааассасңң9900ннззъееоооомм--аааббаыееыннғғккййріішшірбб66ғғттеееннммнййтртттаарррааЕЕеешшттллееғннаааағее66жррзіііііыыыыжііттннееррккынныыыыллыааңңңннууннаннкак))ііііі.іііі,...---,...,..,,----,,----

18811

ЖЕЗҚАЗҒГАН ээннццииккллооппееддиияяллыыққ анаынқытқатмаама|

"ҒАРЫШ" СӘУЛЕТ КОМПОЗИЦИЯ- ДАВЫДОВ
СЫ - ғарышкерлер құрметіне 1976 Николай
ж. қазіргі С.Сейфуллин бақжолына Григорьевич
қойылды. Ескерткіш айналасындағы (1928 ж.)
ғарышкерлер қолымен отырғызылған
шыршалар мен ғарышкерлер пор-
треттерінің галереясы адамзаттың
ғарышқа ұмтылуын бейнелейтін биік
обелискімен жарасымды үндестік
тапқан. Авторлары - сәулетші
Тұрлыбаев К., суретші Пак Л.

ДАВЫДОВ Николай Григорье-

вич (1928 ж.). РФ Владимир обл.

Юрьев-Польский ауд, Кузьмадио

с. туған. Түсті металдар мен

қорытпаларды өңдеу жөніндегі

Кольчугино техникумын (1948

ж). КОКП Орт. Комит жанындағы

Жоғары партия мектебін (1965 ж)

бітірген. Техник-технолог. Техникум

бітіргеннен еңбек жолын Балқаш

қаласындағы 517-ші зауытта

өндіріс шеберлігінен бастады.

1950 ж. комсомол, партия, кеңес

органдарында жауапты қызметкер.

1960 ж. қарашадан Жезқазған, 1969

ж. наурыздан-Теміртау қ. партия

комитеттерінің бірінші хатшысы,

1973 ж. шілдесінен- Қарағанды обл.

халықтық бақылау комит төрағасы,

кейінірек - обл. кеңес атқару

комитеті төрағасының орынбасары,

182

ЖЕ3ҚАЗҒАН энциклопедиялық анықтама

ДАЕРБАЕВ

1977 ж. шілдеден Шымкент обл.

парт. комит. екінші хатшысы, 1982 ж. ДАМБАЕВА Вера Дашиевна (1949ж.

қарашадан Жезқазған обл. партия Бурятияда туған). 1947 ж. Қаз

комитетінің бірінші хатшысы болып ҰУ бітірген. Философия ғылым.

сайланды. 1988 ж. зейнеткерлік кандидаты (1981), доцент (1984).

демалыста. Октябрь революциясы 1979ж. Жезқазған педагогикалық

(1971 ж), екі Еңбек Қызыл Ту (1966, инст. философия кафедрасында

1980 жж), "Құрмет белгісі" (1956 аға оқытушы, кафедра меңгерушісі.

ж) ордендерімен, медальдармен 1981ж. кандидаттық диссертация

марапатталған. КСРО Жоғарғы қорғады. 1995ж. Бурятия мемл.

Кеңесінің (1984, 1987), Қазақ КСР университ. доценті. Философия

Жоғ. Кеңесінің депутаты, (1980 мәселесіне жазылған ғылыми

ж), КОКП Орт. Комит. мүшелігіне еңбектері бар.

кандидат(1986ж), Қаз. Компарт. Орт.

Комитетінің мүшесі (1981, 1986).

Қазір Мәскеу қаласында тұрады. "ДАУА"-2001ж. 23 тамызынан бастап

Жезқазған қаласында шыққан

апталық басылым. Қазақ және

ДАЕРБАЕВ Алексей Ахметович (1936 орыс тілдерінде жарық көрген

ж.т.) - а. шар-ғы ғылым. кандидаты газет А-4 пішінімен біржарым
баспа табақ көлемінде 2 мың дана
(1971), география кафедрасының таралыммен шығып тұрды. Меншік
доценті (1981), ХЭҚҒА академигі иесі "Дауа" газеті ЖШС және
(2003); "Тың және тыңайған жерлер- шығарушылары журналистер А.
ді игергені үшін", "Еңбектегі ерлігі Әбуов, Б. Мырзабеков болған газет
үшін" медальдарының; "Қазақстан тәуелсіз басылым болуға талпыныс
ауыл шаруашылығы үздігі" (1966), жасауымен оқырмандар есінде
"Қазақстан агрохимия қызметінің қалды. Қаржылық қиыншылықтарға
үздігі" (1975), ҚазАШИ бітірген байланысты газет 2003ж. мамырынан
(1960). Павлодар облысы Ертіс бастап шығуын тоқтатты.
ауданы Панфилов кеңшарында ком-

байншы, механизатор (1953-1955),

КазГИПРОЗЕМ институтында ин-
женер-топырақтанушы (1960-1963), ДАУДРИХ Христиан Христианович
- еңбек жолын Жезқазғанда 1947ж.
ҚР ҒА топырақтану институтында
слесарьлықтан бастаған. 1961 ж.
ғылыми қызметкер (1963-1966),
Жезқазған құрылыс техникумын
Сібір аграрлық академиясында
бітірген. 1971 ж. сантех-монтаж
аспирант-ассистент (1967-1970),
басқармасында бас инженер, 1977-
АФЦИНАО -да агрохимиялық зер-
93 ж. басқарма бастығы. Еңбек
тхана меңгерушісі (1971-1973),
Қызыл Ту орденімен, бірнеше
Жезқазған облыстық агрохимиялық
медальдармен марапатталған.
зертхана директоры (1973-1982),
Жезқазған қаласының Құрметті
ЖезПИ, кейіннен ЖезУ-нің геогра-
азаматы.
фия кафедрасында доцент (1981 ж.

бастап). "Батыс Сібірдің орталық

аймақтарындағы топырақтың мик- ДАУЫМБАЕВ Зухраб Жұмабекұлы
(1983 ж.т.) - самбо күресінен
роэлементтік құрамы" тақырыбында халықаралық дәрежедегі спорт
шебері, ҚР-ның үш мәрте чемпионы,
канд. дисс. қорғаған (1990). Д. жасөспірімдер (Испания, Лас-
Пальмас қ., 2000) мен жастар
- 28 оқулық және оқу-әдістемелік

құралдардың, 220-дан астам ғылы-

ми-әдістемелік жарияланымның

авторы. (Молдова, Кишинев қ. 2001)

ЖЕЗҚАЗҒАН энциклопедиялық. анықтама _183

ДӘРІБАЕВ

ДӘРІБАЕВ ДӘРІБАЕВ Бәрменше (1941
Бәрменше
(1941 ж.т.) ж.т.) - еңбек жолын 1958 ж.

"Қазмысқұрылыс" ҚЖТ-да бастаған.

Ұзақ жылдар бойы "Қазмысқұрылыс"

тресінде еңбек еткен. Қазір

"Қазақмыс" корпарациясының

құрылыс-монтаждау тресінде мон-

таждаушы болып еңбек етуде. Ле-

нин, Еңбек Қызыл Ту, ордендерімен,

бірнеше медальдармен, "ҚР Пре-

зидентінің Құрмет грамотасымен"

марапатталған.

ДӘРІБАЕВ Жолтай Рахымбекұлы

(1961 ж.т.) - мед. ғылым. канди-

арасында екі дүркін әлем чемпионы, даты, доцент. Сеченов атындағы
жастар арасында Азия чемпионы
(2001), Беларусь Республикасы Москва мед. инст. бітірген (1984).
Президентінің жүлдесіне арналған
халықаралық турнирдің жеңімпазы. интернатура (1984-1985), Жезқазған
ҚарМУ дене тәрбиесі және спорт
факультетінің сырттай оқу бөлімінде облыстық ауруханасында дәрігер-
оқиды. Жаттықтырушысы - ҚР еңбегі
сіңген жаттықтырушы Байшолақов невропатолог (1985-1989), ҚММИ
Жанат Сайранұлы.
жүйке аурулары кафедрасының
ДӘРКЕНБАЕВ Бақберген (1950
ж.т.) - көркем сөз оқу шебері, ре- клиникалық ординатурасындағы оқу
жиссер, Қазақ КСР (1977) және
ҚР БМ Құрмет грамоталарының (1989-1991), неврология, нейрохи-
(1994) иегері, КСРО үздік мәдениет
қызметкері (1980). Республикалық рургия және медициналық генетика
эстрада-цирк студиясын бітірген
(1975). Еңбекжолын Алматы облысы кафедрасында ассистент (1991-
Кеген ауданындағы халық театрын-
да режиссер, актер болып бастаған 1993), неврология, нейрохирургия
(1967-1969). Д. - республикалық
көркем сөз оқу байқауының кафедрасында аспирант (1993-
жүлдегері (1970), лауреаты (1975),
Бүкілодақтық көркемөнерпаздар 1996), неврология кафедрасында
байқауының лауреаты (1980).
Жезқазған облыстық филармони- ассистент (1996-1997), невроло-
ясында артист-конферансье (1975-
1977), директордың орынбасары гия, нейрохирургия кафедрасында
(1977), "Ой, тамаша" (1978-1982),
"Байқоңыр" (1982-1988) ансамбль- доцент (1997-2001), "Қазақмыс"
дерінің ұйымдастырушысы, режис-
сері, бағдарламалар авторы, дирек- корпорациясы медициналық
торы. (1988-1992).
орталығында неврология бөлімінің

меңгерушісі (2001 ж. бастап). "Се-

мей ядролық полигонына ірге-

лес аудан тұрғындарының жүйке

жүйесіндегі тұқым қуалаушылық

патологияны клинико-статистикалық

және популяциялық-генетикалық

зерттеу" тақырыбында канд. дисс.

қорғаған. Д. - медицина саласына

байланысты 4 ғылыми мақаланың

авторы.

ДӘРІЛІК өсімдіктердің Ұлытау-
Жезқазған өңірінде 50-ден аса
түрлері бар. Олар медицинада
сергіткіш, қан тоқтатқыш, өт және
несеп айдағыш, қабынуға қарсы,
жүрек-қан тамырлары аурулары-

184 ЖЕЗҚАЗҒАН энциклопедиялық анықтама

ДӘУІТОВ Рүстем кезіндегі алдыңғы екі аяғын көтеріп,
(1912-1994) қолын жайып, құдайға құлшылық
етіп тұрған діндарға ұқсауына қарай
на қолданылады. Бұлар - дәрілік айтылған. Сондықтан оларды дәуіт
емес тәуіп деп атаса да болады.
шелна, жұмыршақ, қызыл таспа, Дәуіттердің түсі өзі тіршілік еткен
жерлерінің түсіне қарай өзгеріп
жалаң жарық дәрі, ақ алабұта, кәдімгі отыратын қорғауыш реңдері жақсы
жетілген бунақденелілер. Ол, бірін-
түймешетен, шілтер жапырақты шіден қорегін ұстауына кемектессе,
екіншіден-өздерінің өміріне қауіп
тудыратын құстарға байқалмай тір-
шілігін сақтап қалуына мүмкіндік ту-
дырады. Жұмыртқаларын борпылдақ
көпіршікті масса түрінде салады да,
өсімдіктердің бұтақтарына т.б. жер-
леріне жабыстырып қояды.

шәйқурай, итмұрын, дәрілік

түйежоңышқа, мия түрлері, құмдық

солыбас, Корольков доланасы, дала ДӘУІТОВ Рүстем (1912-1994) -

қырықбуыны, ащы жусан, ит ошаған, Қарағанды обл. Нұра ауд. туған.

кәдімгі мыңжапырақ, жұпаргүл т.б. Казақ тау-кен- металлургиялық

инс. бітірген (1942 ж). 1942-43ж.

Жезқазған кенішінің ауысым

ДӘУІТ (Мапіосіеа)-жыртқыш, бунақ- бастығы, 1944-45 ж.ж. Байқоңыр

денелі, денесінің ұзындығы 40-76 көмір кенішінде бас инженердің

мм, жасыл не сарғыш ақ түсті. орынбасары, 1945-46 ж. Жезқазған

Бунақденелілермен қоректенеді, кенішінің "ПОКРО" шахтасында

шегірткені аңдыған кезде алдыңғы бас инженердің орынбасары, 1946-

аяқтарын кеудесіне тартып бүгіп 47 ж. ЖМК-ның шахта құрылыс

тұрады. Дәуіттің денесі сүйір, басқармасында бас инженер,

басы барынша қозғалмалы бо- 1947-48 ж. ЖМК-ның "Покро" шах-

лып орналасқан, алдыңғы көкірегі тасында бас инженер, 1948-52 ж.

ұзын, өткір тырнақшасы болатын аудтаутехинспекциясының бастығы,

алдыңғы аяғы ұзын, әрі қармалағыш, 1952-65 ж. ЖМК-ның №45 шахтасы-

құрсағының ұшында бунақты артқы ның бастығы, 1965-74 ж, ЖМК-ның

бөлімі болатын. Біріншіден, басы Оңт. кенішінің бастығы, 1974-76 ж.

өте қозғалмалы, ауыз аппаратта- ЖМК-ның оңт. кеніші директорының

ры жыртқыштықпен тіршілік етуге орынбасары қызметтерін атқарды.

бейімделген, екіншіден, алдыңғы 1976 ж. құрметті еңбек демалысы-

көкірегі ұзын, алдыңғы аяқтары өткір на шыққан. Октябрь Революциясы,

тырнақшамен аяқталып, қармалағыш Еңбек Қызыл Ту, "Құрмет белгісі"

болып келеді. Бұлар жылылықты ордендерімен, бірнеше медаль-

сүйетін, күндіз қоректік затта- дармен марапатталған. Сәтбаев қ.

рын қозғалмай күтіп, әрқашанда Құрметті азаматы.

алдыңғы екі аяғын көтеріп дайында-

лып тұратын жыртқыштар. Тек қана

бунақденелілермен (шөп биттерінің, ДЕЕВ көшесі - қаланың Кеңгір
өзеніне жақын орналасқан. Мұнда
жас дәрнәсілдер, шыбындар, шегір- 5 және 9 қабатты үйлер тізбектеле
бой түзеген. Кеңгір өзені жақ бетін-
ткелер, көбелектерт.б.) қоректенеді. де "Казақмыс" корпорациясының

Оның орысша аты "богомол" болып

аталуы, қоректік заттарын аулау

ЖЕЗҚАЗҒАН энциклопедиялық анықтама 185

ДИДАР

ДЕЕВ И. В. ральный Казахстан" болып өзгерді.
Жезқазған облысының таратылуына
байланысты "Центральный Казах-
стан" 1997ж. 1 шілдеден шығуын
тоқтатты. Газеттің алғашқы редак-
торы (1973-1978ж.) В.Я. Голованов
болып, одан кейін ұзақ жылдар
(1978-1991 ж.) А.И. Подовинников
басқарды.

"ДЖЕЗКАЗГАНСКИЙ РАБОЧИИ" -

1955 ж. тамыз айынан бастап шыққан

шипажайы, "Бизнес орталығы", қонақ қалалық басылым, Жезқазған

үйі, шағын дүкендер, дәріханалар қалалық, партия комитеті мен

бар. Деев Иван Васильевич (1884- еңбекшілер депутаттары қалалық

1972ж.ж.) ішкі Ресей аудандарынан кеңесінің органы болды. Редакторы

"саяси сенімсіз адам" ретінде 1907 Иван Дегтяров. Таралымы алғашқы

жылы жер аударылып, Байқоңыр жылдардағы 4 мың данадан 25 мың

көмір ошағына жұмысқа келген. данаға дейін жеткен. Газеттің 2368

Осы еңірде кеңес өкіметін орнатуға саны жарық көрді. Жезқазған об-

белсене араласқан революционер. лысы құрылғанша, 1973ж. наурыз

Мамандығы-фельдшер. 1925-1927 айына дейін шығып тұрды.

ж.ж. Қарсақбай зауытының дирек-

торы. Қоғам қайраткері, революцио-

нер И.В.Деевтің құрметіне осы көше ДИГИДРИТ - Сu5 [Р04]2 [ОН]4 - мыс-
аталған. тың сулы фосфаты. Түсі изумрудтай

жасыл, аспан көк, жылтырлығы шы-

ныша, құлпырмалы, сызығының түсі

ДЕМИН Владимир Иванович 1934 жасыл. Бір бағытта жымдастығы бар.

жылы 6-қазанда РФ Краснодар Қаттылығы 4, меншікті салмағы 4,16

өлкесі Новоселовский ауданында г/см3. Тұз қышқылында ериді. Кен

гуған. Москва мемлекеттік тари- орны Оралда, Алтынтөбеде, Өспен-

хи-мұрағат институтын бітірген де, Жезқазғанда бар.

соң, Қазақстанға келіп, Жезқазған

облыстық мемлекеттік мұрағатында

директор, бас қор сақтаушы, "ДИДАР" - телерадио хабарлары

қалалық мемлекеттік мұрағатта қалалық дирекциясының тарихы 1959

жетекші мұрағатшы болып ж. 20 ақпаннан басталады. Әуелде

істеген. Жезқазған қаласы әкімі Жезқазған-кен металлургия комби-

стипендиясының иегері. наты басшылығының қолға алуы-

мен әуесқой телевизия орталығы

ретінде жұмыс істейді. Қазақ КСР

"ДЖЕЗКАЗГАНСКАЯ ПРАВДА" Министрлер кеңесінің төрағасы Ж.

Жезқазған обл. партия комитеті мен Тәшенов (30.03.1960ж.) Жезқазған

еңбекшілер депутаттары облыстық телевизия орталығын байланыс ми-

кеңесінің органы болған қоғамдық- нистрлігінің қарауына беру туралы

саяси газет. Апғашқы саны 1973ж. өкімге қол қойды. Қаладағы қазіргі

13 сәуірде жарық көрді. Көлемі бір радиотелевизиялық орталық ке-

баспа табақ, таралымы әр жылдарға шенінің құрылысы 1965 ж. аяқталды.

қарай 13-17 мың дана болды. 1991 Жергілікті әуесқой телевизия студи-

ж. мамырда газет атауы "Цент- ясының тұңғыш директоры (1960 ж.)

186

ЖЕЗҚАЗҒАН энциклопедиялық анықтама

ДОМБАУЫЛ КЕСЕНЕСІ

зайн, бейнелеу өнері және техноло-
гия кафедрасының аға оқытушысы,
ҚР Дизайнерлер одағының мүшесі
Мұхаметжан Қайрат Есмахайұлы.
2001 ж. 26 ақпанда одақ мүшелігіне
Жүнісбеков Ө.А., Оспанов Ғ.Х., Хле-
бов В.Н. қабылданды.

"ДИНДАЛЛЭ" - ҚКҚЖФ-ның корей
халықтық фольклорлық ансам-
блі. 1991 ж. құрылды. Мақсаты
"ДИНДАЛЛЭ" - балалар мен жасөспірімдердің

шығармашылығын дамытуға мүм-
кіндік жасау. "Д." құрамында
корей, қазақ, орыс, т.б. ұлт өкіл-
дерін қамтитын 30-ға жуық мүше
бар. Репертуарына корей ұлтының
салт-дәстүрлеріне негізделген

қойылымдар, хореографиялық,

вокалдық шығармалар енген.
Көркемдік жетекшісі - Ким Влади-
мир Елисеевич. "Д." - аймақтық
"Ұлытау үні", "Байқоңыр дауысы",
корей өнерінің республикалық II, III,
IV, V, VI фестивальдерінің жеңімпазы,
ДОМБАУЫЛ КЕСЕНЕСІ соңғы фестивальдің 1994 ж.-ғы Бас

майдангер мұғалім, енер жанашыры жүлдегері. "Д."-де жеке дайындық,
Керімбай Көпбаев болды. Облыс ансамбль (дуэт, трио) дайындығы,
кезіндегі Жезқазған телерадиоха- хор, ұлттық аспап "Самульнориде"
барларын тарату комитеті 1973 ойнап үйрену, би сабақтары жүреді.

ж. сәуірде құрылды, оның тұңғыш
төрағасы соғыс ардагері Рахымбай
Жұматаев болған еді. Жезқазған ДОМБАЙ Нұрперзент (1958 ж.т.)
телестудиясында түрлі-түсті хабар- - ақын, сазгер, ҚР Журналистер
лар беруге көшіру 1986 ж. толықтай одағының мүшесі, Қазақстан Жур-
аяқталды. Облыс телерадиокомпа- налистер одағы сыйлығының лау-
ниясының таратылуына байланысты реаты, журналистердің "Болашақ
(1997 ж.) бұрынғы материалдық- бүгіннен басталады" республикалық
техникалық база негізінде "Дидар" конкурсының жеңімпазы (2003).
телерадиохабарлары қалалық ди- Д. - "Жүрек үні" жыр жинағының,
рекциясы құрылды. Телеарна хабар- "Адалдықтың ақ жолы", "Елбасы
ларын Жезқазған, Сәтбаев, Ұлытау және ел" публицистикалық кітап-
аймақтарына таратады. Директоры тардың, "Бөбегім", "Ағаларым-ай",
- Базарбай Әлеуханов. "Туған жер", "Амандық болсын",

"Достарым", т.б. әндердің авторы.

ДИЗАЙНЕРЛЕР ОДАҒЫ (Алашахан к., ДОМБАУЫЛ КЕСЕНЕСІ - ортаға-
2 - 3) - Қарағанды облысы бойын- сырлық сәулет енері ескерткіші.
ша 1999 ж. 25 мамырда Жезқазған Жезқазған қаласынан солт. - шығ.
қаласында алғаш құрылды. Терағасы қарай 50 км жерде, Кеңгір өзенінің
- Ә.А.Байқоңыров атындағы ЖезУ ди-

187

ЖЕЗҚАЗҒАН энциклопедиялық анықтама

ДОСАНОВ

ДОСАНОВ жатқызады (YІІІ-ІХ ғасырлар). Қазақ
Әбдірахман арасында мұндай киіз үйге ұқсата
Кәрімұлы созып барып күмбезделген тас ке-
(1945 ж.т.) сенелерді "үйтас", "дың" деп атаған,

бұлар әр аймақтарда белгілі және

көбірек тараған жері Орт. Қазақстан,
әсіресе, Торғай ез-нің бойы. Қара
Жыланды ез-нің бойындағы Қара-
дың ескерткіші Домбауыл кесенесі-

не өте ұқсас.

Әдеб: Маргулан А.Х., Археологичес-
кие разведки в Центральном Казахс-
тане (1946г.), "Известия АН Каз ССР,

Серия историческая", 1948, в. 1;

Герасимов Г.Г., Памятники архи-

сол жақ жағасында орналасқан. тектуры долины реки Кара-Кенгир
в Центральном Казахстане, - А-А.,
1946-47ж. Орт. Қазақстан 1957.

археологиялық экспедициясы (же-

текшісі Ә.Марғұлан) зерттеді. Д.

кесенесінен 4 км төменде әйгілі ДОСАНОВ Әбдірахман Кәрімұлы
Жошы хан күмбезі бар. Домба- (1945 ж.т.) - жоғары санаттағы хи-
уыл кесенесі ардақты ер, халыққа рург дәрігер. Ұлытау ауд. "Байқоңыр"
қадірлі тұлғаның басына қойылған кеңшарында туған. Қарағанды мемл.
ескерткіш. Конус пішіндес күмбезді мед. инст. бітіргеннен бері (1969)
құрылыстар түріне жатады. Ар- Жезқазған ауруханаларында істейді.
найы дайындалған тастан қаланған. Қалалық(1981), обл. (1989) аурухана
Астыңғы қабаты шаршы пішіндес, ал хирургия бөлімшесінің меңгерушісі.
үсті дөңгелене келіп, киіз үй тәріздес Хирургия саласындағы 32 жыл
күмбезделген. Астыңғы бөлігінің ішінде 10 мыңнан астам операция
аумағы 8,9 х 7,9м, қабырғасының жасаған. ҚР Денсаулық сақтау ми-
қалыңдығы 2 метрдей, ішінің аумағы нистрлігінің грамотасымен бірнеше
4 х 4м, есігі сопақшалау етіліп оңт. мәрте және "Еңбектегі ерлігі үшін"
- шығыс жақтан шығарылған. Бұған (1987) медалімен марапатталған.
жалпы биіктігі 1,2 м болатын төрт

баспалдак арқылы кіреді. Кешеннің

еденіне тас аралас топырақ жайып, ДОСБОЛ Қорлыбайұлы (1800-ө.ж.
оның үстіне жалпақ тақта тастар белгісіз) - атақты би, шешендік
төселген. Қабырғалары 3 м. көтеріліп өнердің белді өкілі. Мейлінше әділ,
барып, көлденең бөренелермен тапқыр да алғыр шешен болған адам.
жабылған. Бұлардың барлығы тас Оның ауыздыға сөз, аяқтыға жол
қалаудың қола дәуірінен бергі бермейтін білгірлігі ел ішіне аңыз
ежелгі дәстүрінен алынған. Осы болып кеткен. Бүкіл саналы өмірін
дәстүрді кешеннің төбесін жабу ел мен елді біріктіруге, бітістіруге
кезінде де қолданған. Кесене ұзақ арнап, ердің құнын екі ауыз сөзбен
уақыт жақсы сақталып, бертін келе шешетін болған. Қоқан бектерінің ел
біршама қираған. Ескерткіштің дәл тыныштығын кетіріп, тонау саясатын
мерзімін анықтайтын дерек әзірге жүргізгеніне қарсы тұрып, оларды
жоқ. Қазақстан жеріне тән сыртқы жолыққан сәттерде ашық сынап,
тұрқына қарап, ғалымдар оны ислам әзіл-сықақпен түйреп отырған. Со-
діні дендеп ене қоймаған кезеңге дан қуғынға ұшырап, екі-үш жыл

оо

ДОСКОВСКАЯ

Арқаға барып паналаған. Ағайын Бірнеше медальдармен, алғыс

арасындағы араздықтың ел бере- хаттармен марапатталған.

кесін кетіретінін түсінген Д. Әжібай

мен Торғай датқаны аталы бір ауыз

сөзбен татуластырған ("Іс түскенде ДОСПАНОВ Қойшыбек 1928 ж.
басыңа, Тумаң тұрар қасыңда, Түбі туған. Металлургтер әулетінің басы.
1943 ж. қарашада Қарсақбай мыс
бірге түртпейді, Туғанға ешкім жет- зауытының темір жол цехында
пейді"). Досболдың жігіт шағында жұмысшы болды. 1952 ж. зауыттың
бір топ кісілермен өр Найман жаққа металлургия цехына ауысты. Онда
мал дауымен барып, сөзден ал- шихта тиеуші, горновой, балқытушы.
дыртпайтын Көкшолақ биді ұтымды Жезқазған мыс зауытында 1975 ж.
дәлелмен жеңгенін жұрт аңыз етеді. зейнеткерлікке шыққанша 8-санатты
Мұндай тапқырлық пен алғырлық аға балқытушы болып жұмыс істеді.
оның Арқадағы Нұржанмен айты- Бүгінде ұлдары мыс зауытының
сынан да айқын аңғарылады. Бірде металлургия цехында еңбек етеді.
Досбол Қошқар батырға сәлем Октябрь революциясы, Еңбек Қызыл
беруге барса, ол биге: "Шырағым, Ту ордендерімен, бірнеше медалмен
сен Жиренше шешенбісің, әлде марпатталған. ҚазКСР-інің еңбек
Алдар көсемісің?- депті сынау үшін, сіңірген металлургі.
сонда ол "Төбеге би, төскейге қол

жеткенде, мен Жиреншемін, ал,

жанға зор, жағаға қол жеткенде, ДОСЫБАЕВА Роза Ағұлыққызы (1953
мен Алдар көсемін" деп іле жауап ж.т.) - биология ғылымдарының
қатыпты. Досболдың сын-болжау, кандидаты (1990), доцент (1993).
нақыл сөздерінің өзі жеке бір сала, С.М.Киров атындағы ҚазМУ бітірген
мақал-мәтел іспеттес болып келеді. (1977). ЖезПИ-ның биология
("Қазақ әдебиеті" энц. 201 бет) кафедрасында ассистент, аға

оқытушы (1977-1981), С.М.Киров

ДОСКОВСКАЯ Полина Павловна атындағы ҚазМУ-нде аспирант
1916 ж. Новосібір обл. Тогучинский (1981-1985), ЖезПИ, кейіннен
ауд. Прямушка поселкесінде туған. ЖезУ-нің биология кафедрасында
Қазақ КСР-нің еңбек сіңірген аға оқытушы, доцент (1985 ж.
дәрігері (1973). Том медициналық бастап). "Қапшағай су қоймасы мен
рабфагін, Том мемл. мед. институтын сағасындағы қос қанатты қансорғыш
(1940) бітірген. Краснояр өлкесі шыбын-шіркейлер" тақырыбында
ауд. емханада акушер-гинеколог канд. дисс. қорғаған (1990). Д. - 50-
(1940), Свердловск облыстық N3100 ге жуық ғылыми-әдістемелік жари-
әскери госпиталінде ординатор яланымның авторы.

(1941-1944), Шығыс Қоңырат кеніші

дәрігерлік учаскесінің меңгерушісі "ДУСЛЫК" - татар-башқұрттардың

(1944-1948), Жезқазған кентінде қоғамдық-мәдени орталығы.

акушер-гинеколог (1951-1958), Мақсаты - ұлтаралық қатынастарды

Жезқ. қалалық гинекология жетілдіру, ұлттық сана-сезімді

бөлімшесінің меңгерушісі (1960), жаңғырту мен дамытуға бағытталған

қалалық денсаулық сақтау бөлімі мәдени-ағарту шараларын ұйым-

және перзентхананың бас дәрігері дастыру, ұлттық сапт-дәстүрлерді

(1968-1971) болып еңбек етті. Іріңді өмірге енгізу, ұлттық мәдениетті

плеврит ауруына қарсы алғаш ем БАҚ және көркем енер арқылы

жасаған (1946). 5 мыңнан астам өзге ұлт екілдеріне таныстыру, ҚР

әртүрлі операциялар жасаған. Конституциясы аясында татар-

189

ДУТОВА

башқұрттардың құқықтары мен (26 х 26 х 6 см) қалың майбалшық
мүдделерін қолдау. Орталық құруға ерітіндісімен өрілген. Пештақтың
ниеттенген ынталы топ 1991 ж. жалпы биіктігі 10 м. Бас қасбетінде
ұйымдасты. Топ құрамына Гареева есік ойығы (1,70 х 0, 77м) алдын-
Г.Х. (төраға), Ахтареев Х.И., Вале- да беларқалы қуысы бар. Оның
ев Р., Вильданова О.М., Исмаилов айналасы үш жолақты жақтаумен
Н.Х., Нигматуллина Н.Ш., Сейтімова қоршалған. Ортадағы жолақ шар-
Б.А., Фордаева К.Ф. кірді. Орталық шы өрнектеліп ойылған тақтайша
1996 ж. 29 қаңтарда ресми тіркеліп, кірпішпен әрленген. Ал қалған 3
кеңесі құрылды. Алғашқы төрағасы қасбетінің қабырғасы "ромб" пішін-
- Сейтімова Б.А., қазіргі төраға ді қалаумен өрілген. Қасбеттерінің
- Исымова Р.Г. Орталық жанында жоғары жиектерінде биіктігі 60 см
араб тілін (оқытушы - Шамсудди- дөдегесі бар. Дөдегенің шаршы
нов И.М.) және татар тілін (оқытушы қалыпты тақтайшалары сегіз қырлы
- Касымов Н.Х.) оқып-үйренуге жұлдызбен оюланған. Дөдегеден
бағытталған жексенбілік мектеп жоғарғы екі қатар қалауы тіс тәрізді
жұмыс жасайды. әдіспен өріліп, ең шетін бұғат жиек-
теп шыққан. Ғимараттың оңтүс.-ба-
тыс жағындағы ішкі бұрышта тебеге
ДУТОВА (Заряднова) Ангелина шығатын сатысы бар. Ол тар галерея
Александровна (1932-2003) - КСРО (1,8 х 1,6 м) тәрізді қабырғаларды
денсаулық сақтау ісінің үздігі. Одес- айнала бойлап барып, пештақтың
са мед.инст.-н бітірген соң (1956) үстіндегі шағын алаңға және әрі
Жезқазған қ. келіп учаскелік педи- тебежабынның үстіне шығарады.
атр, балалар емханасының алғашқы Дүзен кесенесінің еденіне шаршы
меңгерушісі (1961-1964), қалалық тақта кірпіш теселген. Бүрмелі
балалар ауруханасының (1974-1982) күмбездің ұшар басында бір-бірімен
бас дәрігері болған. "Қүрмет белгісі" қиылыса орнатылған ағаш діңгектері
орденімен, "Еңбек ардагері" медалі- бар.
мен марапатталған. Әдеб: Герасимов Г.Г., Памятники архитектуры
долины реки Кара-кенгир в Центральном Ка-
захстане, А.-А., 1957.

ДҮЗЕН КЕСЕНЕСІ - Орт. Қаз. XIX
ғасырда салынған ғұрыптық ес-
керткіш. Қарағанды обл. Ұлытау ДҮЙСЕКОВ Әубәкір (1905 -1970 жж.)
ауд. Қаракеңгір өз-нің оң жақ Қарағанды обл., Ұлытау ауд. туған.
жағалауындағы Қарақұдық сай- Партия-кеңес қызметкері, ҰОС-ның
ында орналасқан. Ғимаратты ардагері. Қазақстан Жоғары комму-
1863-66 ж. халық шебері Сералы нистік ауыл шаруашылығы мектебін
Еламанұлы Дүзен Сандыбайұлының бітірген (1939). Еңбекжолын N11, 12
қабірінің басына тұрғызған. Кейбір шахталардан кен тасып шығарушы,
еңбектерде ғимаратты Қарамола, ұста, жөндеуші болып бастады
Жүзден, Дзен, Джузден деп қате (1927-1936 ж.ж.) Қостанай обл.,
жазып жүр. Ғимарат сол жерден 25 Молотов ат. кеңшардың (қазіргі
шақырымдағы Алаша хан күмбезіне Жетіқара) саяси бөлім бастығының
ұқсайды. Д.к. негізгі көлемі күрделі, орынбасары (1939-1940), Аққарға
пештақты-күмбезді, текшеленген және Чапаев кеніші партбюро-
құрылыс болып есептеледі. Ғима- сының хатшысы (1941-1942),
раттың бүрмеленген күмбезі он "Қазмысқұрылыс" тресінде еңбек
қырлы мойындықпен көтерілген. Ал жөніндегі инженер (1946-1950), Жез-
іргесінің сыртқы өлшемі 8,5 х 10,2 ді марганец кеніші партбюро хатшы-
м, ішкі өлшемі 5,4 х 5,4 м. Кірпіштері сы (1950-1953), "Қазмысқұрылыс"

190 знциклопедиялық анықтама

ЖЕЗҚАЗҒАН

ДІЛДЕБАЕВ

ДІЛДЕБАЕВ үйірмелеріне жетекшілік еткен.
Шынболат Сәтбаев қ-ғы "Байқоңыр" киноте-
(1937-1998) атрының алғашқы директоры (1974),
вокалды-хореографиялық "Арман"
тресі кадр бюро хатшысы (1950- ансамблін ұйымдастырушы. "Ұлытау
1953), "Қазмысқұрылыс" тресі кадр үні", "Байқоңыр дауысы" фестиваль-
бөлімінің бастығы (1953-1960). ҰОС дерін алғаш ұйымдастырушылардың
жылдарында 2 Беларусь майда- бірі. Д. "Арман" ансамблімен бірге
нында болған. "Қызыл жұлдыз", II Ресей, Өзбекстан, Қырғызстан, Ук-
дәрежелі Отан соғысы, III дәрежелі раина жерлерінде өнер керсеткен. Д.
"Багдан Хмельницкий" ордендерімен, - халыққа кеңінен танымал "Шындық"
бірнеше жауынгерлік медальдармен өлеңінің, "Кенші сыры", "Өтеді жыл-
марапатталған. дар" жыр жинақтарының авторы.
Ақтөбе, Қызылорда, Сәтбаев қ-ла-
ДІЛДЕБАЕВ Шынболат (1937-1998) рының, Шиелі ауданының "Құрметті
- ҚазКСР-іне еңбегі сіңген мәдениет азаматы". Сәтбаев қ-ғы Кеншілер
қызметкері (1991), жыршы, термеші, сарайына Д. есімі берілген.
жыраулық дәстүрді жалғастырушы,
айтыскер ақын, сазгер, режиссер, ДЬЯКОВ Вадим Сергеевич (1964
Жезқазған облысының бас ақыны, ж.т.) - қолөнер шебері. ҚР Сурет-
республикалық ақындар айтысының шілер одағының мүшесі (1996).
бірнеше дүркін жүлдегері. Зей- ЖезПИ-ның көркемсурет және гра-
неткерлікке шыққанға дейін ЖКМК фика факультетін бітірген (1989).
саласында 30 ж.-дан астам уақыт Ағаштан ойылған шығармашылық
қызмет еткен (1988). ЖКМК "Горняк" туындылары 1988 ж. бастап
мәдениет үйінде көркемөнерпаздар қалалық, облыстық, республикалық
көрмелерге қатысып жүр.

ДЮСЕМБАЕВ Түгел Сатыбалдыұлы
(1960 ж.) Ұлытау ауд., Кішітау ауы-
лында туған. Жезқазған құрылыс
техникумын бітірген (1987 ж.) Тех-
ник-құрылысшы. Чернобыль атом
станциясындағы апатты жоюға
қатысқан. "Қазақмыс" корпораци-
ясының құрылыс-монтаж тресінде
бригадир. Облыс әкімінің Құрмет
грамотасымен марапатталған.

191

ЖЕЗҚАЗҒАН энциклопедиялық анықтама

ЕДІГЕ БАТЫР

жеке кітапша етіп шығарады. Акаде-

мик Қаныш Сәтбаев жас кезінде ел

аузынан жазып алған жыр нұсқасын

1927ж. Мәскеуде "Ер Едіге" деген

атпен бастырды. Осы жыр үшін Қ.

Сәтбаев 1950ж. қуғынға ұшырады.

"Едіге батыр" жыры жарты ғасырға

жуық уақыт баспа бетін көрмеді.

1989ж. "Қазақ халық әдебиеті"

көптомдығының батырлық жырларға

арналған топтамасында Мұрын

жырау жырлаған "Қырымның қырық

батыры" циклі бойынша "Едіге" жыры

ЕДІГЕ - Ұлытаудың оңтүстік 5-томда жарияланды. Қ. Сәтбаев
батысындағы тау. Қарағанды об- жариялаған жыр нұсқасы 1995ж. "Ер
лысының Ұлытау ауданы жерінде Едіге" деген атпен қазақ және орыс
орналасқан. Абсолютті биіктігі 1063 тілдерінде жеке кітап болып жарық
м. Доғаша иілген таудың ұзындығы 8 көрді. 1996ж. ҚР ҰҒА корр.-мүшесі
км, енді жері 5 км. Іргесі кристалды Р. Бердібайдың алғы сөзімен және
тақтатас, гранит, құмтас, порфи- ф.ғ.д. О.Ә. Нұрмағамбетованың
рит, конгломераттан түзілген. Тау құрастыруымен "Едіге батыр*

бөктерінен бірнеше ұсақ өзендер жинағы басылды. ("Қазақ әдебиеті"
(Шақабай, т.б.) мен бұлақтар энц. 217 бет).

бастау алады. Бозғылт қызыл

қоңыр топырағында үшқат, тобылғы,

итмұрын, баялыш, арша, жусан, ЕДІГЕ ТАУЫНДАҒЫ ТАС МҮСІНДЕР

боз, бидайық өседі. Тау баурайы - Ұлытау төңірегіндегі тарихи екі

мал жайылымына пайдаланылады. дәуірді қамтитын тас мүсіндер

(Ұлттық энциклопедия, 3 том, 345 тобы. Қарағанды обл., Ұлытау

бет). сілемі, Едіге тауының етегіндегі

Қорғантас аңғарынан оңтүстікке

қарай 5 км жерде орналасқан.

"ЕДІГЕ БАТЫР" - батырлық жыр. 1946-60ж. Орталық Қазақстан
Тарихта болған атақты батыр, ел археологиялық экспедициясы

билеуші Едіге батырдың ерлік (жетекшісі Ә. Марғұлан) зерттеген.

істерін жырлауға арналған. "Едіге Мұндағы 12 ғұрыптық қоршаулар

батыр" жыры қазақтарда ғана мен обалар солтустіктен оңтүстікке

емес, түркі тілдес халықтардың қарай тізбектеле салынған. Мерзімі

біразында кездеседі. Жырда тарихи жағынан 2 дәуірді қамтиды.

оқиғалармен эпостық-ертегілік Түркі қағанаты заманының (VI-

сарындағы қиял-ғажайып, әсірелеу VII ғасырлар) ескерткіштері

сарындары араласа келеді. Эпоста әдеттегідей қырынан қойылған

тарихта есімдері мәлім Әмір Темір, үлкен плиталардан төртбұрыш

Тоқтамыс хан жайлы да сөз болады. немесе шаршы түрінде жасалған.

Жыр қазақ даласына кең тарап, Бұлардың кішілерінің аумағы 1,8

халықтың сүйікті шығармасына х 2 м, үлкендері 5,9 х 6 метрдей.

айналған жырдың қазақ тілінде Бетімен күншығысқа қараған тас

бірнеше нұсқасы бар. Олардың мүсіндер қоршаулардың шығыс

ішінде құндылары - Шоқанның әкесі іргесінде тұр, одан әрі балбалдар

Шыңғыс Уәлиханұлы жазып алған тізбегі жалғасады. Ең кіші тізбектің

нұсқа. 1905ж. ғалым П.М. Мелио- ұзындығы 5 м, ең үлкені 250 м-ге

ранский осы нұсқаны С-Петербургте жетеді. Қыпшақ кезеңіне жататын

192

ЖЕЗҚАЗҒАН энциклопедиялық анықтама

ЕЖИКОВ-БАБАХАНОВ

ЕЖИКОВ-БАБА- аппаратында жұмыс істеген. 1985 ж.
ХАНОВ қаңтарынан Қазақ КСР монтаждау
және арнаулы құрылыс жұмыстары
Евгений
Гөоргиевич
(1942ж.) министрі. 1988 ж. қаңтарында
Жезқазған обл. партия комит. бірінші
хатшысы болып сайланды және
кейін обл. кеңес төрағасы міндетін
қоса атқарды. 1990 ж. желтоқсанда
Қазақ КСР мемлекеттік кеңесшісі
болып тағайындалды. 1986 ж. Қаз.
Компар. Орт. Комит. мүшесі, 1989
ж. КСРО халық депутаты, 1985 ж.
Қазақ КСР Жоғ. Кеңесінің депутаты
болып сайланған. Еңбек Қызыл Ту
орденімен (1986 ж), үш медальмен,
Қазақ КСР Жоғ. Кеңесінің Құрмет
грамоталарымен марапатталған.

ескерткіштер (\/ІІІ-ХІІІ ғ.) қоршау ЕЛАМАНҰЛЫ Серәлі (1809-
емес, тастан үйген обалар түрінде 1902) - XIX ғ-дағы атақты қазақ
қаланған және бұлардың балбалдар сәулетшілерінің бірі, қағазға
тізбегі жоқ. Мүсіндер қиратылып, түсірілген үлгі бойынша ғимараттар
бүлінген. Қалған 5 мүсіннен 2 мүсін тұрғызған халық шебері. Қазіргі
жақсырақ сақталған. Биіктігі 180 см, Ұлытау қыстағында туған. Сәулет
ені 28 см, қалыңдығы 22 см. Мүсінде енерін қазақ жеріндегі мешіт,
ұзын мұртты, үлкен дөңгелек көзді, мавзолей құрылыстарынан
орта жастағы ер адамның бейнесі
айқын бедерленген. Биіктігі 140 см, үйрене отырып (Ахмед Яссауи
ені 32 см 5-мүсін қыпшақ заманына ескерткіші, Алаша хан мен Жошы
жатады. Бұл, әсіресе, адам хан күмбездері, т.б.), ілгері
бейнесінің толық түсірілмеуінен дамытты. Осы үлгіде кешендер
байқалады. Тас мүсін орнату салды. Е.С. қазақ сахарасында
дәстүрінің қыпшақ кезеңіне қарай күйдірген кірпіштен тұрғызылған
әлсіреуі сол кездегі қоғам дамуына, құрылыстардың алуан түрін жасады
ең алдымен ислам дінінің нығаюына (тұрғын үй, мешіт, медресе, күмбез,
байланысты болған. (Ұлттық кешен, т.б.). Ол салған құрылыстар
энциклопедия, 3 том, 346 бет). Ұлытау төңірегінде, Торғай, Тамды,

Терісаққан, Кеңгір өзендері

ЕЖИКОВ-БАБАХАНОВ Евгений бойында жиі кездеседі. Сондай
құрылыстардың ең сәулеттілерінің
Георгиевич (1942ж.) РФ-ғы Сара- бірі - Сарысу өзенінің Кеңгірге
тов қ. туған. Украина респ. Львов
политехникалық институтын (1965 құяр сағасындағы Жандәулеттің
қызыл үйі. Үйдің жалпы құрылысы
ж), Бүкілодақтық инженерлік- қырда салынатын тұрғын үйлердің
құрылыс институтын (1979 ж) КСРО
Мин. Кеңесі жанындағы хал. шаруа. жобасымен құрылған: кең, төбесі
жадағай, шатырсыз. Едені бар,
акад. бітірген (1981 ж). Инженер бірнеше бөлмелі (қонақ күтуге
экономист. Институт бітірген соң
жастар ұйымдарында, студенттердің арналған бөлмесі де бар). Қабырға
қалауын тұтасымен Алаша хан
құрылыс отрядтарының Орт. күмбезінің үлгісімен өрнектеген. Кір-
штабында, Қазақ КСР Үкіметінің,
Қазақ. Компарт. Орт. Комит. пішті ақ, қоңыр, қызыл түспен күйдіре
білген Ё.С. үй қабырғасын ілулі

193

ЖЕЗҚАЗҒАН энциклопедиялық анықтама

ЕЛМҰРАТОВ

кілем түріне ұқсатып нақыштаған. облыстық атқару комитетінің бөлім

Ұлытау іргесімен ағатын Жаңғабыл бастығы (1990) болған. Жезқазған

өз. бойындағы Төртқараның күмбезі, қаласы әкімшілігі басшысының

Дүзеннің күмбезі (Қаракеңгір орынбасары (1992) болған. Өтпе-
өз. бойында) Е.С.-нің қолынан
шыққан. Дүзеннің күмбезі де Ала- лі кезең қиындығында қаланың
ша хан күмбезіне ұқсас. Е.С.-нің өзі
баулыған шәкірттері Көтібарұлы Ах- мәдени-әлеуметтік нысандарын
мет (Сарғалдақ) пен Тілеуқабылұлы
Тобақабыл сәулет өнерін өркендету сақтап қалуда, олардың қызметін
жолында көп еңбек сіңірді. Бұлар
нарық жағдайына бейімдеуге, қала

тұрғындары әлеуметтік жағдайының

қорғалуына үлкен еңбек сіңірген.

жоғарыда айтылған күмбездерді,

тұрғын үйлерді салуға араласып, ЕМБЕРГЕНОВА Жәмила
ішкі өрнектерін жасады.
Ембергенқызы (1952 ж.т.) - педа-

гогика ғылымдарының кандидаты

ЕЛЕМЕСОВ Сұлтан (1924 ж.т.) (2000), педагогика және психоло-
- Ұлытау ауд., Қарсақбай аулында гия кафедрасының доценті (2000),
туған. Еңбекжолын (1952) Қарсақбай "ҚР Білім беру ісінің құрметті
мыс қорыту зауытында теміржолда қызметкері" (2002) белгісінің иегері.
машинист болып бастап, балқытушы, Е.А.Бөкетов атындағы ҚарМУ бітір-
аға конверторшы болып еңбек етті. ген (1976). Жезқазған обл. Байқоңыр
1969ж. бастап Жезқазған мыс мектебінде физика мұғалімі (1976-
қорыту зауытында аға конверторшы 1977), ЖезПИ-ның педагогика және
болып ұзақ жыл істеген. Осы зауытта психология кафедрасында кабинет
1973ж. 23 ақпанда ең алғашқы меңгерушісі, оқытушы, аға оқытушы,
катод мыс балқымасын алған. доцент (1977 ж. бастап). "Ұрпақ
Бұл - ел көлеміндегі үлкен оқиға сабақтастығына сәйкес халықтық
болған. Еңбек Қызыл Ту орденімен, педагогика құндылықтары негізінде
ҚазКСР Жоғарғы Кеңесінің Құрмет жастарды салауатты өмір салтына
грамотасымен марапатталған. тәрбиелеу" тақырыбында канд. дисс.

қорғаған (1990). Е. - "Халық педаго-

гикасы - тәрбие негізі" (1993) әдісте-

ЕЛМҰРАТОВ Сенбай Кайкенұлы мелік құралының, "Жастарды салау-

(1948 ж.т.) - техника ғылымдарының атты емір салтына қалыптастырудың

кандидаты (1978). ҚарПТИ бітірген п е д а г о г и к а л ы қ - п с и х о л о г и я л ы қ

(1971). ҚарПТИ құрылыс механика- негіздері" (1995), "Жеке тұлғаны

сы кафедрасында оқытушы, аспи- салауатты өмір салтына тәрбиелеу

рант (1971-1978), ҚарПТИ ЖФ-нда негіздері" (2003) оқу құралдарының,

ассистент, аға оқытушы, секция 'Ауылдағы шағын комплектілі мектеп

меңгерушісі (1978-1983). Қазір Пав- оқушыларын нарықтық кәсіпкерлікке

лодар мемлекеттік университетінде баулу үрдісінің технологиясы"(Б.Әбд
қызмет істейді.
ірахмановпен бірлесе, 2002) ғылы-

ми-әдістемелік құралының, 30-дан

ЕЛУБАЕВ Марат (1949 ж.т.-1994 астам ғылыми-әдістемелік жарияла-
ж.қ.б.) - Ақтоғай с. туған. Қарағанды нымның авторы.

таукен техникумын (1969), Алматы

Жоғ. парт. мектебін (1980) бітірген. ЕМДЕУ-ПРОФИЛАКТИКАЛЫҚ МЕ-

Таукен технигі. Жезқ. обл. партия, КЕМЕСІ-ҚР Президентінің (1995)

кәсіподақ, комсомол органдарын- "Алкоголизм, нашақорлық және

да жауапты қызметте (1973-1990), токсикоманиямен ауыратындарды

1 94 І

ЕРБОСЫНОВ

ЕРБОСЫНОВ тордың орынбасары,"Жезқазғантүст
Нұржан іметалл" ҒӨБ баспасөз орталығының
Нәбиұлы бастығы, Жезқазған облысы
(1974ж.т.) әкімшілік аппаратында аудармашы,
Жезқазған университетінің "Ұлағат"
газетінің редакторы (1998-2003).
2003 ж. бастап Ө.А.Байқоңыров
атындағы ЖезУ-нде жетекші маман-
аудармашы. Е. - "Сырымды айтам"
өлеңдер жинағының авторы.

ЕРБОСЫНОВ Нұржан Нәбиұлы
(1974ж.т.) - кикбоксингтен еңбек
сіңірген спорт шебері, Европа
(Югославия, Белград қ., 1996) және
күштеп емдеу туралы" жарлығына әлем (Италия, Коудра қ., 1999)
сәйкес ашылған. 150 төсектік ем- чемпионы, ҚР он мәрте чемпионы.
деу-профилактикалық мекемесінің Жезқазған қаласының Құрметті
алғашқы бас дәрігері Р.Афзалов. азаматы (1999ж.). Ө.А.Байқоңыров
Қазірде мекемеде 15 наркологиялық, атындағы ЖезУ бітірген (1991).
15 әйелдер орны, маскүнемдер мен Жезқазған қалалық балалар мен
токсикомандарды емдеуге арналған жасөспірімдердің спорт мектебін-
70 төсектік орны, психотерапия, де жаттықтырушы-оқытушы болып
инерефсотерапия, диагностикапық еңбек етеді. Жаттықтырушысы - Ба-
емдеу және жаңа препараттармен бенко Сергей.
емдеу (рисполепт) кабинеттері,
дене шынықтыру залы бар. Мұнда 6
дәрігер, 18 медбибі жұмыс істейді. "ЕРДЕН БАТЫР" - хикая. Батыр, ше-

шен Сандыбай баласы Ерденнің

ЕҢСЕБАЕВ Көбейсін (1942 ж.т.) ерлік істері, шешендік қасиеттері
- журналист, ақын, ҚР Журналистер жайлы баяндалады. Аңыз жеті әңгі-
одағының мүшесі, Қазақстан Жур- меден тұрады. Алғашқы екі әңгіме
налистер одағы сыйлығының лауре- Ерденнің қалай батыр атанып, най-
аты, Жезқазған қаласының Құрметті загерлікпен көзге түскенін сипатта-
азаматы. ҚазМУ-нің журналистика са, үшінші әңгімеде батырдың Қоқан
факультетін (1968), Алматы жоғары хандығын шабуы, төртінші әңгімеде
партия мектебін бітірген (1981). Ерденнің Сағымсары деген атының
Жезді аудандық "Октябрь туы" га- дауы, бесінші әңгімеде Ерденнің
зетінде корректор, әдеби қызметкер, Дүтбай батырды абақтыдан босатып
бөлім меңгерушісі, жауапты хатшы алуы, алтыншы әңгімеде батырдың
(1961-1968), Қарағанды облыстық Аққошқармен ерегісі және губерна-
"Орталық Қазақстан" газетінің тордан айыпсыз құтылуы, жетінші
Жезқазған қаласы және Жезді ауда- әңгімеде батырдың атақты Шор-
ны бойынша меншікті тілшісі, Ұлытау манның алдында сыннан өтіп, аға
аудандық "Ұлытау өңірі" газетінің сұлтан, болыс болуы суреттеледі.
редакторы, Жезқазған облыстық те- Қара сөзбен баяндалған бұл әңгімені
белгілі жазушы Сабыр Шәріпов ауыз
лерадио комитетінде бас редактор, әдебиетін жинаушы жезқазғандық
"Жезқазған туы" кейіннен "Сарыарқа" Әбілқасым Наурызбаевтан жазып
газетінде бөлім меңгерушісі, редак- алып, "Жаңа әдебиет" журналының

195

Ж Е З Қ А З Ғ А Н энциклопндиялық анықтама

ЕР ЕДІГЕ

1929 ж. №1 санында жариялаған, ертегіні өз еңбектерінде жариялаған.

("Қазақ әдебиеті" энц. 222 бет). 1896ж. Ташкент қаласында баспадан

шыққан Диваевтың этнографиялық

материалдарының "Мырза Едіге

"ЕР ЕДІГЕ" - тарихи қаһармандық батыр" деген тарауында Едіге мен
жырлардың ортақ атауы. Әмір Тоқтамысқа байланысты аңыздардың
Темір заманында өмір сүрген орыс тіліндегі аудармасы берілген.
көреген мемлекет қайраткері, ерен Ғалым бұл еңбегін "Мырза Едіге"
ерлігімен қоса әділ билігімен де деген атпен 1922ж. араб әрпімен
есімі аңызға айналып, Алтын Орда қайта бастырды. Бұл нұсқада ел
хандарының ақылшысы, халық арасындағы аңыздардың толық
қамқоры болған Едіге батырдың мазмұны баяндалған. Қазақ

Тоқтамыспен арадағы соғыстарын зерттеушісі Уәлиханов ұсынған

арқау еткен аңыз-әңгіме, дастан- алғашқы нұсқа оның 1904ж. Санкт-

жырлар халық арасында кең тараған. Петербургте Веселовскийдің

Едіге жайлы тарихи құжаттар редакциялауымен жарық көрген

Мәскеу мұрағаттарында, Никонов жинағында жарияланған. Шоқан бұл

шежіресінде, "Дүние жүзі тарихының" жырды алғаш 1841ж. Аманқарағай

3- томында кездеседі. Оның өмірі округінде Жұмағұл ақыннан естігенін

мен соғыстары туралы жырлар жазады. Кейін әкесі Шыңғыс екеуі

мен аңыздар қазақ қана емес, Арыстанбай ақынның айтып жүрген

татар, ноғай, қырғыз, қарақалпақ, нұсқасымен салыстырып, қағазға

башқұрт, қырым татарлары, құмық, түсірген. Жырдың осы түрін ұлы

түрікмен, т.б. халықтар арасында ғалым езі орыс тіліне аударған. Ал

да кездеседі. Жырдың әр түрлі оның қазақша нұсқасын 1905ж.

нұсқаларын кезінде Ш. Уәлиханов, Мелиоранский баспадан шығарды.

П.М. Мелиоранский, Г.Н. Потанин, Жирмунскийдің пікірінше, бұл

В.В. Радлов, И.Н. Березин, И.А. Едіге батыр туралы жырлардың

Белчев, Н.И. Веселовский, Ә. ішіндегі неғұрлым толық әрі көркем

Диваев, С. Сейфуллин, С. Мұқанов нұсқасы болып табылады. Бірақ

сияқты белгілі ғалымдар зерттеп, бұл басылымы, Қ. Сәтбаевтың

жоғары бағалаған. Академик айтуынша, қайта көшіру кезінде

В.М. Жирмунскийдің айтуынша, Ахмет ноғайдың көп өзгертуіне

"Ер Едіге" жырының орыс тіліне ұшырап, "кітапша жазудың",

аударылған 30 нұсқасы (оның 15-і "ноғайша сөйлеудің" ықпалына

қолжазба күйінде сақтаулы) бар. түсіп кеткен. Осы кемшілікті түзету

Ал Қазақстанның Орталық ғылыми мақсатымен Сәтбаев 1927ж.

кітапханасында оның 6 нұсқасы Мәскеудегі КСРО халықтарының

сақталған. "Ер Едіге" туралы орталық баспасынан "Ер Едіге"

жырлар ХІХ ғасырда жариялана жырының жаңа басылымын шығарды.

бастады. 1820ж. "Сибирский вес- Дастан қазақ тілінде 3 мың дана

тник" газетінде жырдың қысқаша болып басылған. Сәтбаев кітапқа

мазмұны орыс тілінде алғаш рет көлемді алғысөз жазып, эпостың

қара сөзбен жарияланған. Бұдан генезисі, жанрлық ерекшелігі, дәуір

кейін жырдың ноғайша нұсқасы шындығын елестету жөнінде терең

ағылшын тілінде 1842ж. Лондонда ғылыми талдау жасаған. Эпостың

жарық көрген "Парсының халық тарихи шындықпен қабыспайтын

өлеңдері" деген фольклорлық тұстарын көрсете отырып, оның

жинаққа енгізілді. 1873ж. Радлов мейлінше жатық, нағыз халықтық

жырдың өлең аралас қара сөзбен тілмен жазылғанына назар аударды,

баяндалған татар тіліндегі нұсқасын, жырдың көркемдік, идеялық

1898ж. Потанин Едіге туралы төрт құнын жоғары бағалады. Ғалым

196 ЖЕЗҚАЗҒАН энциклопедиялық анықтама

ЕРМАНОВ

Баянауыл аймағындағы Қопабай жинағына енгізілді. Едіге батыр

деген кісі айтатын нұсқа бойынша туралы жырлардың жеті нұсқасы

жыр толғауларын қайта тізіп, бір кітап көлемінде топтастырьшып

татарша сөздерден тазартқан. (құрастырған, түсініктемесін жазған

"Ер Едіге" жырының Сәтбаев филология ғылымдарының докторы

нұсқасындағы Едіге-халқы мен О. Нұрмағамбетова, алғы сөзін

елі ардақ тұтқан батыр, турасын жазған және редакциясын басқарған

айтатын шешен де әділ би. Едігенің Қазақстан ҒА-ның корр.мүшесі,

емірге келуі мен ата тегі аңыздық профессор Р. Бердібай) 1995ж.

болмыстармен байланыстырылса да, "Ғылым" баспасынан жарық көрді.

оның өсу, қалыптасу жолы кәдімгі Осы жинаққа енген жыр нұсқалары:

қарапайым адамдардың тағдыры "Едіге жыр" (Ш. Уәлиханов нұсқасы),

сияқты. Ешкім біле қоймайтын "Ер Едіге" (Қ. Сәтбаев нұсқасы),

қойшы бала тапқыр ақылымен, әділ "Мырза Едіге батыр" (Ә. Диваев

билігімен Тоқтамыс ханның көзіне нұсқасы), "Ер Едіге" (Мәшһүр

ілігеді, ел билігіне араласып, халық Жүсіп нұсқасы), "Едіге" (Мұрын

қорғанына айналады. Жырдың өн жырау нұсқасы), "Мәулімнияз-Едіге"

бойында Едігенің батырлығынан (Нұртуған нұсқасы), "Едіге батыр

гөрі ақыл-парасатын, турасын эпосы" (Қарақалпақ нұсқасы). Едіге

айтқан әділ би ретіндегі тұлғасын Мағауин "Едіге батыр" жөнінде

алға тарту нышаны көбірек көрініс зерттеу еңбек жазған. Әдеб: (Ұлттық

тапқан. Жырда тарихи оқиғалармен энциклопедия, 3 том, 390 бет).

қатар ертегілік, аңыздық сарындар

да аралас желі тартып отырады.

Эпостың бас қаһарманы туралы ЕРКЕК УСАСЫР ҚЫРЫҚҚҰЛАҒЫ
'Едіге деген ер еді, елдің қамын - Dгуорtеfіs fіlіх-mаs (Аспидиялар
жер еді, ел шетіне жау келсе, тұқымдасы). Бір метрге дейін
мен барайын дер еді; Ел ішінде жететін нәзік жасыл түсті,
дау болса, мен шешейін дер еді" қауырсынды тілімделген жапырағы
деген аңыздама сөздердің шығуы бар, аса сәнді, жойылып бара
Едігенің даңқы мен дақпырты биік жатқан өсімдік. Сарыкеңгір өзенінің
болғанын сипаттайды. Тіпті, оның жоғарғы сағасында және Ұлытауда
қазасының өзі нағыз мәрттік пен кездеседі.
Талдар арасында,
арлылықтың үлгісі іспеттес. Ол дымқыл қайың тоғайшықтарда өседі.
қапылыста үстінен аттап өткен Бұл өсімдік Молдова, Орал, Сібір
Тоқтамыстың баласы Қадырбердінің Қызыл кітаптарына енген. Жезқазған
қылығына күйініп, құсалықпен жан аймағында бұл түрдің популяциясы
тапсырады. Сөйтіп, жырда басынан өте аз, тіпті жоққа тән деуге
бақ тайып, қуаты қайтқан қарт болады. Сондықтан Еркек усасыр
батырдың әлсіздігі оның өлімімен қырыққұлағы қорғауды қажет ететін
аяқталады. Ұзақ жылдарға созылған сирек кездесетін өсімдік.
үзілістен кейін жырды зерттеудегі

жаңа серпіліс 20 ғасырдың 80-

жылдарының орта тұсынан, мәдени ЕРМАНОВ Жүрсін Молдашұлы
мұраны игеруге жол ашылған (1951 ж.т.) - ақын, айтыс өнерін
кезден басталды. Бұдан бұрын жаңғыртушы, ҚР Жазушылар және
"Ер Едіге" жыры С. Сейфуллиннің Журналистер одақтарының мүшесі,
(1934ж.), С. Мұқановтың (1939ж.) Мұқағали Мақатаев атындағы
құрастыруымен жарық көрген. сыйлықтың лауреаты. ҚазМУ-нің
Сәтбаев нұсқасы жоғарыда аталған журналистика факультетін (1975),
апғы сөзбен бірге 1989ж. Сәтбаевтың Алматы Жоғ. парт. мектебін бітірген
бір томдық таңдамалы мақалалар (1982). Жезқ. қалалық, облыстық те-

197

ЖЕЗҚАЗҒАН энциклопедиялық анықтама

ЕРМЕКОВ

ЕРМАНОВ федрасында стажер (1987-1989),
Жүрсін әлеуметтік гигиена кафедрасында
Молдашұлы ассистент (1989-1990), аспирант
(1951 ж.т.) (1990-1994), анестезиология және

реаниматология кафедрасында
ассистент (1994-1995), "Медс-
тан-дарт" орталығының директоры
(1995-1998), Жезқазған аймақтық
көп салалы ауруханасында ста-
тистика бөлімінің меңгерушісі
(1998-2001), "Қазақмыс" корпора-
циясы медициналық орталығында
эпидемиолог-дәрігер (2001 ж. бастап).
"Сенсибилизация жағдайындағы

макромолекулаларға арналған ішек-
тің қорғаныс кедергілерінің өтімділігі-
не кейбір амин қышқылдарын еркін
лерадиокомитетінде редактор, бас қолданудың әсері" тақырыбында
редактор (1971-1980), Қазақстан канд. дисс. қорғаған. Е. - медици-
республикалық телерадиокоми- на саласына байланысты бірнеше
тетінде бас редактор, "Жұлдыз" ғылыми мақаланың авторы.
журналында, "Қазақ әдебиеті" га-
зетінде бөлім меңгерушісі (1982-
2003). 2003 ж. бастап Л.Н.Гумилев ЕРТІС-ҚАРАҒАНДЫ КАНАЛЫ - Пав-
атындағы ЕҰУ-нде "Айтыс" зерт- лодар және Қарағанды облыстары
ханасының меңгерушісі. Е. - "Жа- жерімен ағып өтеді. Қазақстандағы
нартау", "Армысың, арайлы таң", аса ірі су құрылыстарының бірі.
Ұлытауға бардың ба?" өлеңдер Ертіс өзенінің су қорына негізделіп
жинақтарының авторы. Қазақ әде- салынған. Канал құрылысы 1962ж.
биеті, қазақ поэзиясы туралы әдеби- басталып, 1974ж. іске қосылды.
сын мақалалары, көрнекті тұлғалар Ертіс өзенінің сол жағасындағы
жайындағы естеліктері басылымдар- Ақсу қаласының тұсынан басталып,
да жарияланып жүр. Қарағанды қаласына таяп аяқталады.
Жалпы ұзындығы 458 км. Мұның 272
км-і Павлодар облысы, 186 км-і
Қарағанды облысы жерінде. Арна-
ЕРМЕКОВ көшесі - Балочная сының беткі ені 40 м, табан ені 4 м,
көшесінен басталып Сарыарқа тереңдігі 5-7 м. Канал бойындағы 22
көшесімен қиылысады. Көше бойын- су көтергіш стансалары суды 420м
да негізінен 1 -3 қабатты үйлер және биіктікке көтереді. Канал бойында,
азық-түлік дүкендері бар. Ермеков сондай-ақ, 11 су торабы, 2 бөген,
Әлімхан Әбуұлы (1891-1970)-қоғам 17 көпір және автомобиль жолы
қайраткері, "Алаш" партиясы мен салынған. Канал секундына 13-75
Алашорда қозғалысы жетекшілерінің м3 су өткізеді. Жылдық су өткізетін
бірі, математик, ұстаз, ғалым. көлемі 2,5 млрд./м3, оның 0,94
Қоғам қайраткері Ә.Ә.Ермековтың млрд/м3-і Павлодар облысына, 0,35
құрметіне аталған. млда/м3-і Ақмола облысына, 1,21

млрд/м3 суы Қарағанды облысына
таратылады. Су Ертіс жазығымен
ЕРМЕКПАЕВА Розалина Асқарқызы батысқа қарай 4 су көтергіш станса-
(1964 ж.т.) - медицина ғылымда- лары арқылы жіберіледі. Қалқаман
рының кандидаты. ҚММИ бітірген кенті тұсында Павлодар-Астана
(1987). ҚММИ фармакология ка-

І 98

ЕСЕНҒАБЫЛ, ЕСЕНБЕК

темір жолын кесіп, Сарыарқаның лыну жоспарланған болатын. Ер-
шоқылары арасымен ағып өтіп (175 тіс-Қарағанды каналының жобасы
км), Шідерті өзеніне жетеді. Бұл академик Қ. Сәтбаевтың тікелей
аралықта 6, су көтергіш стансалары басшылығымен жасалды. (Ұлттық
суды 100 м биіктікке көтереді. Осы энциклопедия, 3 том, 410 бет).
тұста Шідертінің арнасы 200 км бойы
бөгендер мен тоғандар тізбегіне ай-
налады. Ондағы су көтергіш станса- ЕСЕНБЕРЛИН көшесі - қаладағы
лардың әр қайсысы суды төменгі 6-шы мөлтек ауданын қамтиды.
бөгеннен жоғары бөгенге айдап, Ші- К.бойында көптеген азық-түлік
дерті өзенінен кері ағызады. Су тағы дүкендерімен қатар №3 және
да 200 метрдей биіктікке көтеріледі. №7 орта мектептер, "Байқоңыр"
Одан әрі канал Шідертінің сол қонақ үйі, С.Сейфуллин ат. кітапха-
жағасын бойлап, Нұра мен Ші- на, автокөлік тұрақтары орналасқан.
дерті өзендерінің суайрығын кесіп К. көрнекті қазақ жазушысы
өтеді. Бұдан кейін Ертіс-Қарағанды І.Есенберлиннің құрметіне аталған.
каналының 80 км бөлігіндегі 6 су
көтергіш стансалар суды 110 м
биіктікке көтереді. Нұра аңғарына ЕСЕНҒАБЫЛ, ЕСЕНБЕК батырлар
шығатын жерде еңіс басталады. Бұл (шамамен XIX ғ.ө.с.) - Бағаналы
тұста су Тұзды бөгеніне жіберіледі. Найманның атақты батырлары.
Одан әрі Нұраның астынан салынған Бізге жеткен ел аузындағы дере-
құбырлармен ағып өтіп, Қарағандыға ктер қос батырды елін қорғаған
таяу жерде аяқталады. Осы жер- жаужүрек біртуар тұлғалар ретінде
де салынған су тазарту станса- дәріптейді. Әкесі - Бағаналының
сында сүзілген су құбыр арқылы Сарғалдақ батырдан тарайтын
Қарағанды қаласына жеткізіледі. Шағатай бұтағынан туған Қырқы
Канал бойында 100-ден астам түрлі есімді қарапайым кісі. Нағашысы
гидротехникалық құрылыстар бар. Балталыдан шыққан есімі елге
Су көтергіш стансалардың әрбіре- белгілі Қашқын батыр. Осы батыр
уінің биіктігі 30 м, диаметрі 18 м- қызын Қырқыға ұзатарда: "Қызым
ге жетеді. Темір-бетон құбырлар тек батыр туатын жаратылысты еді,
арқылы секундына 20 м3 су тарта- тағдыр мына бір жәутікке бұйыртты-
тын сорғылар қуаты 500 кВт электр ау!" дегенін құлағы шалып қалған
қозғалтқыштары арқылы жұмыс іс- Қырқы Есенғабыл он беске, Есен-
тейді. Топырақтан 14 бөгет жасалып, бегі он үшке келгенде жасы жүзге
онда бірнеше бөген салынған. Олар- жетіп отырған атасына екі баласын
дың жалпы ауданы 150 км2, жалпы (жиендерін) көрсете сәлем бергізуге
сыйымдылығы 1 млрд/м3. Канал ар- келіп "Бұдан артық маған Әзіретәлі
насының көпшілік бөлігі темір-бетон- тудыр деймісіз" деген екен. Сонда
мен қапталған. Ертіс суы Сарыарқа қасы көзін жапқан Қашқын батыр
өңірінің табиғи байлықтарын тиімді көзін ашып: екі жиеніне тіке қарап:
пайдалануға және қарқынды иге- 'Жүректерінің түгі сыртына шығып,
руге (елді мекендерді ауыз сумен азуларын айға білеп тұр екен. Жаны
қамтамасыз ету, қара және түсті халқының үстінде шыққан ер бол-
металлургия енеркәсібін техникалық сын!" деп батасын беріпті.
сумен жабдықтау, егістікті суа-
ру және жайылымды суландыру)
зор мүмкіндік берді. Каналдың
Жәйрем, Шет, Атасу, Жезқазған ЕСЕНЕЕВ Әлиакпар Ершатұлы - ҚР-
агроөнеркәсіп тораптарын сумен ның еңбек сіңірген жаттықтырушысы.
қамтамасыз ететін 2-ші кезегі са- Алматы денешынықтыру және
спорт институтын бітірген. Еңбек

199

ЖЕЗҚАЗҒАН энциклопедиялық анықтама

ЕСЕНОВ

ЕСЕНОВ логия министр. орынбасары (1960),
Шахмардан 1961-65 және 1974-78 ж. геология
(1927ж. министрі. 1965-67 ж. Қаз-тан Мин.
- 1994ж.) Кеңесі төрағасының орынбасары,
1967-74 ж. Қаз. ҒА-ның президен-
ЕСЕНЕЕВ ті әрі геол. ғылымдар инст-ның
Әлиакпар директоры қызметтерін атқарған.
Ершатулы 1978 ж. өмірінің соңына дейін
Қазақ политех. ин-тында (қазіргі
жолын Қарсақбай мыс зауытында ҚазҰТУ) кафедра меңгерушісі. Не-
гізгі ғылыми еңбектері Қаз-ның
токарлықтан бастаған. 1984- геологиясына, металлогениясына,
кен байлықтарын іздеу мен бар-
92ж. "Динамо" обл. Кеңесінің аға лау әдістерін жетілдіруге арналған.
1952-67 ж. Үлкен Жезқазған кен
жаттықтырушысы, 1992-2002ж. өнеркәсібінің шикізат базасын
нығайту мақсатында жүргізілген
ЖезУ-нің дене тәрбиесі және спорт ауқымды металлогениялық болжау
және геол. барлау жұмыстарына
кафедрасының меңгерушісі, қазір тікелей ғылыми жетекшілік жүргізіп,
бұл ауд-ғы мыстың барланған қорын
осы кафедраның доценті. Жезқазған бірнеше есе көбейтті. Е. Ленин-
дік сыйл. (1966), Қазақстан Мемл.
қаласының Құрметті азаматы. сыйл (1972) және Қазақстан ҒА-ның
Ш.Уәлиханов ат. сыйл. иегері (1971).
ЕСЕНОВ Шахмардан (1927ж. 2 мәрте Ленин орденімен және ме-
дальдармен марапатталған. 1995ж.
- 1994ж.)- Қызылорда обл., Шиелі 27 наурызда қалалық мәслихаттың
144/3 шешімімен Жезқазғандағы
ауд, Торғай ауыл. туған. Ғалым, Алматы көшесі Ш.Есенов көшесі б.
өзгертілді.
геол-минерал. ғыл. докторы. (1968),
ЕСЕРКЕГЕНОВ Әлібек Сағымбайұлы
проф. (1969), Қазақстан ҒА-ның (1941ж.т.) - тех. ғылым. кандида-
ты (1981), доцент (1990). 1963ж.
акад. (1967). Қазақ тау-кен және Ташкент электротехн. байланыс
инст. бітірген. 1963-1973ж. Ақтөбе
металлургия (қазіргі Қаз ҰТУ) қалалық байланыс бөлімінде ин-
женер. 1973-1979ж. Жезқазған
ин-тын бітірген (1949). 1949-60 ж. обл. байланыс басқармасында
аға инженер, құрылыс-монтаж-
Жезқазған геол-барлау экспеди- дау басқармасында бастық, обл.
байланыс басқармасында бас
циясында геолог, аға геолог, бас инженер. 1979-1988ж. Жезқазған
пед. инст.-да кафедра меңгерушісі,
геолог, бас инженер, Қаз-тан гео- факультет деканы. 1988-2004ж. Ал-
маты энергетикалық инст. доцент.
Қазір "Алматытелеком" қалалық
агентствосының бастығы. "ҚР
құрметті байланысшысы" (2002)
атағы. бар.

2 ЖЕЗҚАЗҒАН энциклопедиялық анықтама