The words you are searching are inside this book. To get more targeted content, please make full-text search by clicking here.
Discover the best professional documents and content resources in AnyFlip Document Base.
Search
Published by Susantie, 2020-08-15 05:09:22

PANATURAN

PANATURAN

Jatha Hatalla, sahur parapah, sangumang sakanak, kalian berdua, serta dikasih sayangi leluhur,
manganggapung ketun ndue ije jadi matuh Sangumang melindungi kalian berdua dalam
kabaluman ketun ndue belum, mangun batang membangun rumah tangga, menuju hidup
panjang huma hai parantaran Iumbah. bahagia sejahtera.

- Nyakiku rahepan sambem, aluh ketun ndue - Kupalas dadamu untuk memberi kekuatan dan
naharep raja ije kalawang labehun langit, semangat bagi kalian berdua menghadap leluhur
dia bitim tau tulah tingang, isen balitam sahu di Pantai Danum Sangiang, menghadap para
bungai, hapam naharep nyalung kaharingan pembesar dan masyarakat, kalian berdua tidak
belum, guhung panaling haseng. gentar, untuk memberikan kemudahan bagi kalian
berdua mendapatkan Air Suci Kehidupan.
- Nyakiku tulang salangka bungaim, hapam
nyangka hagagiang peteh liau matei, janjim - Kupalas tulang selangka kalian berdua, untuk
balang belum, nyangka untung awang pandak, dipakai oleh kalian menolak pesan buruk para
buhul awang bakflhas, nyangka tahaseng tapas arwah, sifat buruk dalam kehidupan, serta
saherui awang ku-rang. menolak segala pengaruh buruk penyakit dari
kehidupan kalian berdua.
- Nyakiku hunjun baham, kasampahan kea
kayun penyang karuhei tatau, sandik paturung - Kupalas diatas bahumu, untuk digunakan oleh
sangkalemu raja, kasampahan kapintar kaharati, kalian berdua memikul Kayun Penyang Karuhei
uang duit, j awet ramu, untung ukur hambit tuah, Tatau, memikul kepandaian/kecerdikan, mata
belum batuah marajaki nyangkelang kulam garing uang, harta kekayaan rumah tangga, Untung
ije beken. Aseng Panjang, T uah Rej eki dan kebahagian
hidup ditengah-tengah keluargamu.
- Nyakiku balengkung tingangm, batengkung
kambang nyahun tarungm murik hu lu batang - Kupalas kerongkonganmu, agar kalian berdua
danum, ngumbang hila kalimbahan laut dapat terkenal dan dikenal dilingkungan tempat
mangantung, matuh kabaluman ketun ndue ting-galmu.
belum, mangun batang panjang huma hai
parantaran lumbah. - Kupalas rahangmu, agar berguna segala
pembicaraanmu bagi semua orang, juga
- Nyakiku ijangm, ije hapan ketun ndue pander berguna memberikan kemudahan untuk
basarita, ngutak karen panatau panuhan, j awet mendapatkan harta kekayaan bagi kehidupan
ramu, halamaung balanga awang lumbah kawuk, kalian berdua.
batetes bambalian timpung, baratap tampung
lamiang bua garing belum, pajanjuri riak hendan - Kupalas pipimu, untuk kalian berdua gunakan
bulau, panantekei lantin rabia pungkal raja, awi menyingkir segala macam penyakit, mimpi
katahanan kutak pander ketun ndue. buruk, hutang silih berganti, pantangan
hidup, pengaruh kematian, pengaruh bahaya
- Nyakiku tinai pipim, mipi hagagian kea peres kelaparan, serta sial dari kelahiranmu.
badi nupi papa dahiang baya, utang silih, pali
endus, bunu hantu, lau hutus, mipi hagagian 301
sial indangm manarantang bitim, kawen minam
malalundung balitam, man- gat ketun ndue tau
belum tatau manyambung, kilau asang suhun

danum, raja manggigi tingkah lawang baun - Kupalas ujung hidungmu, agar ke-hidupan
andau. kalian berdua tertuju pada kemudahan Tuah
dan Rejeki, harta kekayaan, mata uang, serta
- Nyakiku tutuk urungm, hatantu- rung ketun ndue dapat bermimpi yang baik, bertemu den¬gan
umba tuah raja- ki, panatau panuhan, jawet Para leluhur. Sangumang, Sangkanak, Antang
ramu, uang duit, hatanturung kea batiruh nupi Patahu. RANYING HATALLA LANGIT dan
hasundau umba sahur parapah sangumang JATHA BALAWANG BU- LAU. agar selalu
sangkanak, antang , Jatha Hatalla umba melindungi ke-hidupan kalian berdua.
manggagapung ketun ndue belum.
- Kupalas lagi keningmu, agar mekar meluas dan
- Nyakiku tinai bulu langkangm, mangat harum namamu keseluruh lingkungan tempat
kamalangkang kambang nyahun tarungm, tinggalmu hingga ke mang langit.
ngumbang lewu mandereh danum, nyamah
lumpat lawang labehun langit. - Kupalas dahimu, agar kalian ber-dua bisa terkenal
melebihi dari masyarakat lain dan sering naik
- Nyakiku lingkaum, uras ika- ikau sewut saritam keruang langit, bersatu tingkah lakumu dengan
ije malabien, halajur mantang lawang labehun kehidupan San-giang di Batang Danum Jalayan.
langit, hinje pahaliarm umba pahaliar tingang
sangiang batang danum jalayan. - Kupalas belakangmu, agar kalian berdua
bertolak belakang dengan pesan roh orang
- Nyakiku likutm, hatalikut bitim umba peteh liau mati, janji batal hi¬dup, serta segala macam
matei, janjim balang belum, hatalikut kea bitim penyakit, mimpi buruk, hutang silih berganti,
umba peres badi, nupi papa, utang silih, lau bahaya kelaparan, serta kedengkian orang,
hutus, hatalikut umba kasingen lewu mandereh sepanjang wilayah.
danum, kahirin rundung hapamantai tambun.
- Kupalas lagi rambutmu, supaya lewat semua
- Nyakiku tinai balaum, mahalau sial indangm sial hidupmu dari kemandulan dan kebisuan,
manarantang bitim, kawen minam malalundung serta pengaruh kemarahan dari leluhur, agar
balitam, mahalau kea tamanang tambisu, peres kalian bisa hidup aman sejahtera.
badi, kasingen lewu mandereh danum, kahirin
rundung hapamantai tambun, mahalau kea - Kupalas lagi ubun-ubunmu, agar hidupmu
panganduang sahur awang basingi, panyakutin berada diatas segala tingkat kehidupan, selalu
parapah awang balait, mangat ketun ndue hidup bahagia dan sejahtera.
belum tatau sanang.

- Nyakiku batu junjun karepu- rum, mahunjun
sewut saritan ketun ndue mam- belum arep
ketun ndue, mahun-

302

Pasal 55 Pasal 55
Bawi Ayah Manyarita Ampin Talatah Bawi Ayah Mengajarkan Tata-Cara

Gawin Manyanggar Upacara Manyanggar

1. Huang pambelum ulun kalunen jadi i-atuh awi 1. Didalam kehidupan manusia sudah diatur oleh
RANYING HATALLA LANGIT, uka mahaga bua- RANYING HATALLA LANGIT, agar memelihara
buah ka- kare taluh ije jadi inyadiae akan Pantai segala sesuatu yang telah IA sediakan bagi Pantai
Danum Kalunen palus katatahie, iete petak, Danum Kalunen untuk selama- lamanya, yaitu
danum, kayun sangalang garing, pukung pahewan tanah, air, kayu, hutan rimba, segala yang hidup
antang, taluh belum huang danum, hunjun petak, didalam air, dan yang hidup diatas tanah, dibawah
tuntang penda langit. kolong langit.

2. Petak, danum, pukung pahewan an¬tang, uras 2. Tanah, air, hutan rimba, semuanya ada wujud
atun uluh ije mahagae, iete ganae; Akan ulun kekuatan yang menempati dan memeliharanya,
kalunen ije manggu- nae atawae melaia, ie patut yaitu KekuatanNYA sendiri, Bagi manusia yang
tutu ma- hamba jete, mamindah ewen atawae menggu-nakannya atau menempatinya, ia wajib
manampa ekae ije taheta; gawi ije kilau te inyewut menghormatinya dan memindahkan para leluhur
gawin manyanggar. tersebut, membuat tempat baru bagi mereka; Kegiatan
seperti itu disebut Upacara Manyanggar.

3. Tinai ampin gawie, tunum ije jadi ime- teh awi 3. Kemudian mengenai upacaranya, sesuai menurut
RANYING HATALLA LAN¬GIT hajamban Bawi yang telah difirmankan RANYING HATALLA LANGIT
Ayah janjaruman majar akan ulun kalunen panakan melalui Bawi Ayah, yang telah mem-beritahukan dan
Raja Bunu palus kea ampin kakare parabeae, iete mengajarkan kepada manusia keturunan Raja Bunu,
kilau ije atun inyurat huang penda tuh. sekali-gus terhadap macam-macam peralatan yang
diperlukan, yaitu sebagaimana yang disebutkan
berikut ini.

4. Kakare parabeae ije inatap awi itah iete manggau 4. Segala sesuatu yang kita dipersiapkan, yaitu
Basir Balian, palus ekae bagawi, tuntang metu ije dari Rohaniawan pelaksana up- cara, tempat
impatei huang katika malalus gawin Manyanggar. menyelenggara upacara, dan hewan korban upcara
yang dikur-bankan pada waktu pelaksanaan Up-
acara Manyanggar.

5. Pangkahelue itah manggau Basir Balian karee lime 5. Pertama-tama mencari dan mempersi-apkan lima
biti limbah te nampa tingkap intu pahewan atawae orang Basir, setelah itu dibuat suatu tempat di
eka ije cagar i-elai, palus atun katil garing eka Basir Pahawean atau tempat yang direncanakan untuk
balian munduk, garantung tapajakan Basir, kajang ditempati, sekaligus membuat sebuah tempat
lalangit bulan, luhing langkau timpung, dinding duduk para Basir. Beberapa buah gong tempat
pahakumbang benang, Balai Sarin Kambungan, berpijak para Basir, kain yang dipasang diatas
Sali Luntar Baputi, akan gagenep Basir. tempat duduk para Basir, dinding kain, Sanggar
Kambungan sejumlah para Basir.

6. Kambungan Juah, tampung pinang, tundun sirih 6. Menempatkan Kambungan Juah, tan-dan buah
jarenang ingkuak, kalute kea tambak sangku pinang, tangkai daun sirih Jarenang, menempatkan
basuang behas, sipa, ruku, dandang tingang, pula tambak Sangku berisi beras, giling pinang, rokok,

303

tambak pinggan due, ije ain Sangiang, ije ain bulu ekor burung Tingang, tambak mangkok untuk
Sahur, tumun karen uluh balian, tun- tang atun Sangiang yang merasuk para Basir, dan tambak Dahi-
ije tambak dahiang, tampung papas, humbang ang, tampung papas, ruas bambu Humbang, Bindang
salentup, bindang garing, behas tatumbur, pisau Garing, beras Tatumbur, sebuah parang, sebuah bakul
tantan dahiang, pasuk kurung hambaruan tege berisi beras dan ada sebuah patung dibuat dari akar
hampatung palawi tuntang sipa ruku, palus atun kayu Jelutung, ada pula giling pinang, rokok, ada lagi
kea sangku basuang danum karak, nyanyah, sebuah Sangku berisi air cucian beras, kerak nasi
kumis tamberan erang tali tengang. serta serat Tengang.

7. Metu ije impatei huang alem balian ije sulake iete 7. Hewan kurban yang akan dikurbankan pada
due kungan manuk, ije kun- gan akan panginan malam pertama melakukan kegiatan balian, yaitu
Sangiang, ije kun-gan akan panginan Dahiang, dikurbankan dua ekor ayam, masing-masing satu
palus kea karen katupat, wadai cucur uras atun. ekor untuk sesajen bagi Sangiang yang merasuk
para Basir, satu ekor lagi untuk Dahiang, serta
beberapa ketupat dan kue cucur secukupnya.

8. Balian huang hamaleme ije sulake, iete nampara 8. Kegiatan pelaksanaan balian pada malam pertama
balian mandurut Sangiang, palus Balian Tantulak tersebut, yaitu balian menghadirkan Sangiang
Dahiang, Balian Manarung tuntang Balian Marawei Langit, yang dilanjutkan dengan balian Tantulak
Antang, Patahu, Ijin, Pampahilep, Pu jut, Kariau, Dahiang, Balian Manarung memberi tahukan
uka umba baramu palus umba habangunan kepada para leluhur, dan balian mengundang
Karamat. Antang, Patahu, Ijin, Pampahilep, Pujut, Kariau,
agar mereka ikut mempersiapkan alat-alat upacara
serta ikut membangun tempat bagi roh/ leluhur
yang akan dipindahkan.

9. Hajamban Basir ije Balian insanan kea akan ewen 9. Diberitahukan pula kepada leluhur yang menempati
ije mijen huang Pukung Pahewan Antang atawae Pukung Pahewan Antang atau yang menempati
huang petak, kayun sangalang garing, ije mampar tanah, kayu, yang akan kita tempati tersebut, agar
buang, mangat ewen manyadia arepe, ramu- mereka mempersiapkan dirinya, harta bendanya,
ramuae, jawet-jawetae, metu pambelum, burung anyam-anyamannya, binatang peliharaannya,
usike, awi ewen akan imindah manalih pahewan ije burung-burung mainannya, karena mereka akan
beken. dipindahkan menuju Pahewan yang lain.

10. Huang pahewan ije cagar eka ewen i- mindah te, 10. Pada Pahewan yang akan menjadi tem¬pat mereka
hete sangiang janjaruman akan Ijin, Antang, Pujut, dipindahkan, disitu diberi¬tahukan pula oleh Sangiang
Kariau, akan ewen handung katawan atun Antang, untuk mereka yang menempati tempat itu, yaitu Ijin,
Ijin, bara pukung pahewan beken dumah kareh Antang, Pujut, Kariau, agar mereka mengetahui bahwa ada
mijen umba ewen intu hete. Antang, Ijin, yang pindah dari Pukung Pahewan lain, datang
nantinya ikut bertempat tinggal bersama mereka disitu.

11. Alem te kea gawin ewen balian baramu ramun 11. Malam itu pula para Basir balian, Sangiang
Karamat, tuntang ije umba Sangiang baguet mencari alat-alat untuk Karamat dan yang ikut
baramu, iete Raja Tunggal Sangumang, Patahu, adalah Raja Tunggal Sangumang, Patahu, Ijin, dan
Ijin, Darung Dahiang Pulu Matae, bara Bukit Darung Dahiang Pulu Mata dari Bukit Kaminting
Kaminting.

304

12. Parabean Sangiang baramu Karamat te, iete; 12. Sarat bagi Sangiang dalam melakukan tugas
Ije Rambat Bajot Uang Aeng Sirat Tatai Hatuen mencari alat-alat bangunan tersebut, yaitu
Nyaring, due kalambar benang akan peteng ramu, satu buah Rambat Bajot Uang Aeng Sirat Tatai
behas ije Salipi akan bahatan San giang, Baliung Hatuen Nyaring, kain dua lembar, yaitu satu untuk
tuntang Paherae, Pisau tangking, Tasal, Ragaji pengikat alat-alat bangunan dan satu untuk atap
lajang Rawing, Pahat Pahundang Tutuk Tingang, Emban, beras satu Salipi, beliung lengkap dengan
Ulai Sipat Tali, Sasikon Kalawet, Kenceng, Rinjing, tangkainya, parang, palu, gergaji, pahat, sipat tali,
Landai, Pinggan, Piring, Uyah, Henda, Senduk siku-siku, panci atau memasak, mangkok, piring,
Kaluir, Manuk due kungan iete, akan panginan garam, kunir, sendok, serta dua ekor ayam untuk
Sangiang tuntang ije kungan akan Raja Tunggal sesajen Sangiang dan Raja Tunggal Sangumang.
Sangumang.

13. Tinai eka ewen baramu, iete intu Bukit Kaminting, 13. Kemudian tempat mereka mencari alat-alat bangunan
Bukit Raya, Tantan Bukit Samatuan, Bukit Karamat tersebut, yaitu di Bukit Kaminting, di Bukit
Tangkung Lisung, Bukit Pesak Pinggan, Bukit Raya, di puncak Bukit Samatuan, Bukit Tangkung
Kait Bu¬lan, Bukit Uju Hatalumbang Jalayan Hulu Lisung, Bukit Pesak Pinggan, Bukit Kait Bulan, dan
Danum, palus kakare paramun Karamat ije dinun bukit tujuh berjejer di hulu sungai, dan semua alat-alat
ewen te uras imbit buli metuh te kea. bangunan karamat yang didapat oleh mereka tersebut,
selengkapnya dibawa pulang saat itu juga.

14. Handau te uluh are mampendeng Ka-ramat, 14. Di siang harinya, orang banyak mendirikan Karamat
Rahan Lamiang huang baun Tingkap ije eka uluh dan Rahan Lami-ang, didepan tempat melaksanakan
balian bagawi, sukup umba kakare paramue ije upacara Balian Manyanggar, begitu pula peralatan
beken tumun talatahe. yang lainnya, sesuai menurut tata upacara.

15. Huang alem ije kadue, balian marasih ramun 15. Pada malam yang kedua, Basir balian merangkai
Karamat, Sangiang narahhararahae, palus peralatan bangunan Kara-mat; Sangiang
marasuke, mampendenge, tuntang Raja membersihkan seluruh-nya, sekaligus merasuk alat-
Tunggal Sangumang manyalupue, hayak umba alatnya, setelah itu mereka mendirikannya dan Raja
mampendeng Rallan Lamiang. Tunggal Sangumang menyatukan alat-alat bangunan
yang didapat oleh Sangiang dengan alat-alat yang
dicari oleh manusia, dan mendirikan Rahan Lamiang.

16. Intu panyawah andau ije katelu, iete andau 16. Di siang harinya lagi, yaitu pada pun cak upacara,
katabuhe, hete mampatei metu hai, Bawui atawae mereka memotong hewan kurban berupa babi,
Sapi Hadangan, amun panginan jadi uras masak, sapi atau kerbau, dan kalau makanan itu semua
te uluh tempun gawi manyuang intu Karamat, sudah masak, yang diperuntuk bagi para leluhur,
tuntang’ Rahan Lamiang, kalute kea panginan ditempatkan di Karamat dan Rahan Lamiang,
ije iandak huang baun eka uluh balian, jete ain demikian pula makanan yang ditempatkan didepan
Sangiang. para Basir untuk Sangiang.

17. Amun kakare panginan uras jadi iandak tumun 17. Kalau semua makanan itu sudah siap ditempatkan
ekae, te Basir Balian narinjet Antang, Ijin, tuntang ditempatnya masing-masing, disana Basir balian Narinjet
ganankare Pukung Pahewan Antang, Pujut, Kariau, Antang, Ijin dan roh leluhur yang berada di Pukung
suku- sukup ela ati ije balihi atawa batisa, ewen Pahewan, yaitu Pujut, Kariau, semuanya diberikan cukup,
nyurung mangantihan. agar jangan ada yang tertinggal atau tersisa, semua
mereka makan.

305

18. Limbah ewen uras jadi nunjung kabesuhe hayak, 18. Setelah selesai mereka makan, dan semuanya
te Basir Balian tinai mangarunya ewen, limbah te sudah kenyang, maka Basir balian melakukan
ewen sama buli ekae mijen intu Karamat ije inampa pekerjaannya Man-garunya para leluhur, kemudian
awi Sangiang akan ewen, tun-tang mameteh ewen mereka puiang ke tempatnya, yaitu menempati
uka mahaga ulun kalunen, palus mahaga kare Karamat yang dibuat oleh Sangiang, dan Sangiang
Pukung Pahewan Antang ije taheta eka ewen berpesan kepada mereka, agar memelihara
mijen. dan melindungi manusia, serta mereka pula
memelihara Pukung Pahewan yang baru yang
menjadi tempat mereka tinggal.

19. Limbah te tinai, harun Basir Balian ngarunya 19. Sesudah itu baru Basir ngarunya lagi Antang,
Antang, Patahu, Ijin, Raja Tunggal Sangumang, Patahu, Ijin, Raja Tunggal Sangumang, karena
awi ewen limbah batulang rumpang, hayak kea mereka ikut bek-erja dan bersama itu pula
Sangiang hapeteh rawei, uka ewen ela ganggam Sangiang berpesan kepada mereka, agar
kaluwah, ngarung-ngarambang ulun Pantai Danum mereka jangan lupa memelihara dan melin-dungi
Kalunen. kehidupan manusia.

20. Huang hamaleme andau te, Basir Balian 20. Kemudian dimalam harinya lagi, Basir balian
hagagahan kuluk metu ije im-patei huang andau mengantarkan kepala hewan kurban yang
tabuh, nyembang Naga Hai Galang Petak, dikurbankan pada puncak upacara, menuju
mahapan Lasang Darung Hanjaliwan, Gentui Naga Galang Petak, memakai Lasang Darung
Randin Talampe. Hanjaliwan, Gentui Randin Talampe.

21. Intu penda tuh itah atun mahining auh tunas 21. Dibawah ini kita mendengar kalimat- kalimat yang
mariaran Lasang Darung Han-jaliwan hagagahan diucapkan para Basir dalam mengantar penanaman
takuluk metu, nampara baguet bara eka gawin kepala hewan kurban pada upacara Manyang- gar,
Manyanggar nyamah sembang Naga Hai Galang dari tempat pelaksanaan upacara sampai tiba ditempat
Petak. Naga Hai Galang Petak, yaitu:

- Lasang Darung Hanjaliwan tingang nulak lunuk - Lasang Darung Hanjaliwan be-rangkat menuju
nanturung tumbang Petak Tapas, hayak nusang pintu Petak Tapas (pintu masuk poros bumi),
hadurut nanturung Lawang Sahep. langsung turun memasuki Lawang Sahep.

- Nanjung nangkalau Lawang Sahep, nanjung - Berjalan melewati Lawang Sahep, melewati pula
nangkalau kea Lawang Pating. Lawang Pating.

- Nangkalau Lawang Edan, eleh nangkalau kea - Melewati Lawang Edan, sudah berjalan
Lawang Batang. melewati Lawang Batang.

- Nangkalau Lawang Tunggul, nang-kalau - Melewati Lawang T unggul, melewati Lawang
Lawang Baner palus nangkalau Lawang Uhat. Baner, langsung melewati Lawang Uhat.

- Sembang Lawang Baras palus nan-jung - Tiba diLawang Baras, langsung saja lewat dan
nangkalau, tapuk Lawang Ka-rangan. tiba di Lawang Karangan.

- Nangkalau Lawang Karangan, sem-bang - Melewati Lawang Karangan, tiba di Lawang
Lawang Batu. Batu.

- Nangkalau Lawang Sanaman, nang-kalau kea - Melewati Lawang Sanaman, lewat pula Lawang
Lawang Tambaga. Tembaga.

- Nangkalau Lawang Salaka, sembang Lawang - Melewati Lawang Bulau, Intan, tiba di Tasik
Bulau Hintan. Tatau Hariak Bulau, Laut Haringkin Parimata.

306

- Nangkalau Lawang Bulau Hintan, tapuk Tasik - Dan sana kelihatanlah muara sungai kecil
Tatau Hariak Bulau, Laut Haringkin Parimata. menuju poros bumi.

- Eleh babalang tumbang Batang Danum Kurik, - Bersinar terang sungai kecil itu, lurus masuk
Tunis Petak. menuju poros bumi.

- Linge-lingei Guhung Ringit, Tahijik Petak - Dipenghujung sungai tampaklah cahaya
Kasambuyan Raja. cemerlang Balai Paseban Raja milik Naga
Galang Petak bersinar- sinar indah tachta dari
- Babalang lenda-lendang Balai Pase ban Raja Penguasa Bumi, tanah dan batu.
ain Naga Galang Petak.
- Disitu Lasang Darung Hanjaliwan berhenti.
- Nentang linge-lingei Sali Kanaruhan Tambak - Tali Lasang diikat dan titian keluar Lasang
Tatu Petak, Tumbu Tatu Batu.
diletakan diluar.
- Tende Lasang Darung Hanjaliwan, turus teken - Sangiang Mantir Mama Luhing Bungai
garing.
menceriterakan tujuan per¬jalanannya.
- Harukan bulau namburak, halaluhae jamban - Menemui Raja Kuasa Naga Hai Galang Petak.
garing. - Mempersembahkan kepala Sapi dan Babi yang

- Sangiang Mantir Mama Luhing Bungai, telah dikurbankan.
janjaniman talatai janju- lanae. - Besok paginya, penyelenggara upacara

- Nyembang Raja Kuasa, Naga Hai Galang Petak. menyerahkan wujud aslinya.
- Hajalukan kuluk sapi raja, umba kuluk bawui - Selesai tugas Lasang Darung Hanjaliwan,

samben. merekapun kembali.
- Umba andau kasibahan, Pantai Kalunen - Melalui jalannya semula, begitu pula jalannya

hajalukae tinai. mereka pulang kembali.
- Tutuk jadi Lasang Darung Hanjaliwan, ewen

gandang halaban buli.
- Nyarurui jalae tesek, kalute jalae halaban buli.

22. Limbah te huang panyawahe andau, mangubur 22. Setelah itu pada pagi hari berikutnya, mereka menanam
takuluk metu intu bentuk petak mampar buang kepala hewan kur-ban ditengah tanah yang direncanakan
ije cagar eka uluh mangun-mangunan, jadi gawin untuk tempat membangun atau tempat tinggal; Setelah
mangubur kuluk metu, te harun pabuli Sangiang, selesai penanaman kepala hewan kurban tersebut, Basir
buli Danum Mayan, mulang Guhung Labehu Pali, balian mengembalikan Sangiang kem-bali ke Batang Danum
tuntang uluh bahan kea uras buli ekae, gawin Jalayan, Guhung Riak Lamiang dan para Basir pun kembali
Manyanggar hapus. ke tempatnya, pelaksanaan Upacara Manyanggar selesai.

Keterangan: Lasang ije ihapan San¬giang Keterangan : Lasang yang dipakai menuju Naga
mananturung Naga Hai Galang Petak, tege due, Hai Galang Patak, ada dua yaitu: Lasang Darung
iete: Lasang Darung Hanjaliwan tuntang Lasang Hanjaliwan, dan Lasang Pisih Mering Merai
Pisih Mering Merai Tasalae. Tasalae

Pasal 56 Pasal 56
Bawi Ayah Nantuajar Auh Talatah Bawi Ayah Mengajarkan Tata-Cara

Nantulak Ambun Rutas Matei Tantulak Ambun Rutas Matei

1. Kilau ije jadi insanan helu huang pandumah 1. Pada kehadiran Bawi Ayah turun ke Pantai Danum
Bawi Ayah metuh hadurut akan Pantai Danum Kalunen, disitu mereka mengajarkan manusia
Kalunen, hete e wen nantuajar ulun kalunen matuh dalam per-jalanan kehidupannya, sekaligus men-
kabalumae belum palus nantuajar kea ampin gawin gajarkan pula tentang upacara kematian yang

307

pampatei iete ampin jan- julanan ulun kalunen tinai merupakan jalannya mereka kembali menyatu
buli umba RANYING HATALLA LANGIT, kilau ije pada RANYING HATALLA LANGIT, seperti yang
jadi imetehe sahelu bara malalus Tiwah Suntu intu sudah dipesankanNYA sebelum di-lakukannya
Lewu Bukit Batu Nindan Tarung hemben huran. Tiwah Suntu di Lewu Bukit Batu Nindan Tarung.

2. RANYING HATALLA LANGIT ma- nyahuan Bawi 2. RANYING HATALLA LANGIT memerintahkan Bawi Ayah
Ayah nantuajar palus malalus gawi marasih mengajar langsung melakukan upacara penyu-cian
nantulak rutas kapali belum intu pampatei, palus terhadap sial pantangan akibat ke- matian, sekaligus
kea hagagahan Liau Haring Kaharingan lumpat tentang tatacara pen-gantaran Liau Haring Kaharingan
Lewu Bukit Nalian Lanting, mentai katikae tinai naik ke Lewu Bukit Nalian Lanting, dan di sana ia
hagagahan ie lumpat Lawang Lewu Tatau. menunggu saatnya ia di antar lagi menuju Lewu Tatau.

3. Huang katika Bawi Ayah nantuajar, ulun kalunen 3. Pada waktu Bawi Ayah mengajar, disitu mereka
hete ewen mampingat panakan utus Raja Bunu mengingatkan kepada seluruh keturunan Raja
te ije be¬lum huang Pantai Danum Kalunen, Bunu yang hidup di Pantai Danum Kalunen, agar
uka ewen mingat tutu-tutu auh peteh RANYING mereka sungguh-sungguh ingat pada semua
HATALLA LANGIT ta- hiu ampin panjulanan ewen firman dan petunjuk RANY¬ING HATALLA LANGIT
buli haluli manalih RANYING HATALLA LA-NGIT, tentang tat¬acara mereka pulang kembali menuju
iete manumun ampin ewen tes- ek dumah bara IE, RANYING HATALLA LANGIT, sesuai tatacara
kalute kea ampin panjulanan ije ihuru awi ewen buli mereka datang dari DIA, demikian pula jalan yang
IE. dilalui oleh mereka kembaliNYA

4. Huang pampatei puna atún lembut ru¬tas kapali 4. Didalam kematian, disitu ada timbul sial pantangan
belum, awi tagal biti bereng hapisah bara marak hidup, oleh adanya bagian darah-daging mereka yang
uluh ije belum; Intu hete angat kapusang itung telah bercerai dari tengah-tengah mereka yang hidup,
huang, kanyasal isi daha, biti bereng, nyamah di saat itu perasaan sedih dan duka, penyesalan
angat itung pitungan kilau langit tu- sang tiling, darah-daging, keluarga, tubuh, sampai kepada
kilau petak baderep, jetuh manjadi kapalin akan perasaan fikiran-pun bagaikan langit jatuh, bagaikan
itah ije magun belum. tanah runtuh, dan inilah yang menjadi sial pantangan
didalam kehidupan kita sebagai manusia.

5. Kapali ije ingkeme awi uluh belum, awi tagal 5. Pantangan yang dirasakan oleh manu-sia yang
atun pampatei bara marak ewen, jete ije mawi hidup oleh sebab adanya ke- matian yang terjadi
ewen te barutas, karen gawi-gawiae uras dia tau diantara mereka, itu yang menyebabkan mereka
sanunuh, basial bara kulae; Amun ewen satiar sial dan segala pekerjaannya kurang sempurna dan
basaha dia tau bahurui pandinune, jetuh ije inulak kurang berhasil, sial melanda keluarganya, kalau
irasihe, ingabuahe, uka akan ije belum, tau sanang mereka berusaha tidak mendapat penghasilan;
mangat, j atun taluh tau manderoh itung huange; Inilah yang harus dibuang, disucikan, agar mereka
Jetuh gawi ije inyewut Balian Nantantulak Ambun yang hidup mendapat suatu ketenangan, tidak ada
Rutas Matei. yang meng-ganggu fikirannya; Pelaksanaan inilah
yang disebut Tantulak Ambun Rutas Matei.

6. Limbah barasih gawin Nantantulak Ambun Rutas 6. Setelah selesai Tantulak Ambun Rutas Matei, mereka
Matei, harun malalus tinai gawi ain liau uluh je melakukan upacara bagi orang yang meninggal
matei, mangat ie kea barasih bara utang dandan tersebut, agar arwahnya juga bersih suci dari segala
kasalae, huang katahie ie belum intu Pantai perbuatannya selama ia hidup di Pantai Danum

308

Danum Kalunen, ije talanjur ie manyewute, atawa Kalunen, baik sengaja atau tidak sengaja yang ia
manggawie, uka ie buli haluli manetei janjulanae lakukan, agar ia kembali melalui jalannya ia datang
tesek dumah bara RANYING HATALLA LANGIT, dari RANYING HATALLA LANGIT, arwahnya dalam
hete liau te jadi barasih tutu nyamah katatahie. keadaan bersih suci untuk selama lamanya.

7. Limbah te harun hagagahan Liau Ha-ring 7. Kemudian Sangiang mengantar arwah (Liau
Kaharingan lumpat Lewu Bukit N alian Lanting, Haring Kaharingan) naik ke Lewu Bukit Nalian
jakat Rundung Kereng Naliwu Rahan, ie umba Lanting, Rundung Kereng Naliwu Rahan ia ikut
Balu Indu Rangkang Penyang, Habinei Mina Balu Indu Rangkang Penyang di Batang Danum
Perang Matan Andau, intu Batang Danum Baras Baras Bulau, Guhung Sating Malelak Hintan, disitu
Bulau, Guhung Sating Malelak Hintan, hete ie ia menunggu saat keluarganya yang masih hidup
mentai tinai tarantang nule ngentang Tiwah Tin- untuk melakukan upacara Tiwah mengantar ia
gang, lalundung siren mangku Taui Burung, Liau (Liau Haring Kaharingan) menuju Lewu Tatau.
Haring Kaharingan lumpat lawang Lewu Tatau.

8. Mbuhen bukue Liau Haring Kaha¬ringan helu 8. Mengapa Liau Haring Kaharingan harus diantar
lumpat Lewu Bukit Nalian Lanting, Batang Danum terlebih dahulu ke Lewu Bukit Nalian Lanting, Batang
Baras Bulau? Awi ulun kalunen tesek dumah Danum Baras Bulau? Sebabnya, karena keber¬adaan
belum manjadi ulun kalunen, ie manjadi atun, manusia itu datang dan hidup menjadi manusia, ia ada
manamunan tamparae ie dumah mahuru indue dan dijadi- akan melalui ibunya, dan ibunya pula yang
ije mangandunge ie, palus luas manak ie; Kalute melahirkannya; Demikian Pula apabila tiba saatnya
kea ie buli RANYING HAT ALLA LANGIT, ma- netei ia kembali kepada RANYING HATALLA LANGIT, ia
janjulanae ie tesek dumah. melalui jalannya datang dan lahir tadi.

9. Tinai ije bagawi nantulak Ambun Ru¬tas Matei 9. Yang melaksanakan upacara Tantulak Ambun Rutas
te, ije puna jadi inukas awi RANYING HAT ALLA Matei tersebut, sudah ditetapkan oleh RANYING
LANGIT, iete Raja Duhung Mama Tandang, Lang- HATALLA LANGIT, yaitu Raja Duhung Mama Tandang,
kah Sawang Apang Bungai Sangiang, tuntang Langkah Sawang Apang Bungai Sangiang, dan
Lasang ije ihapae, iete bagare Lasang Talawang lasang yang dipakainya bernama Lasang Talawang
Teras Jambu Bahan- dang, Gentui Lumpuk Muntei Teras Jambu Bahandang, Gentui Lumpuk Muntei
Bulau, hayak kakare Sangiang ije beken man- Bulau, serta sejumlah Sangiang yang mendampingi ia
dengan ie bagawi, iete inyewut kea Sangiang bekerja, yaitu yang disebut Sangiang Tarantang Garu,
Tarantang Garu, Haramaung Sintung Hantelu»Uju. Haramaung Sintung Hantelu Uju.

10. Huang gawin Nantulak Ambun Rutas Matei palus 10. Didalam upacara Tantulak Ambun Ru-tas Matei, yang
hagagahan Liau Haring Kaharingan, intu hete atun dilanjutkan dengan kegiatan mengantar Liau Haring
uluh balian ije inyewut Basir, ije eka Sangiang Ka-haringan, disitu ada orang balian yang disebut
marasuk arepe bagawi, nantan mapas nulak Basir, yang menjadi tempat Sangiang merasuk dirinya
panganduang Ambun Rutas Matei bara jalahan bekerja membuang membersihkan segala pen-garuh
tarantang nule, limbah te ewen haragu Liau Haring buruk Ambun Rutas Matei dari keluarga upacara
Kaharingan. (yatim), dan setelah itu mereka melaksanakan
kegiatan ter-hadap Liau Haring Kaharingan.

11. Intu hetuh atun inyarita ampin gawi Balian Tantulak 11. Dibawa ini diuraikan tentang tatacara pelaksanaan
Ambun Rutas Matei, nampara bara manatap upacara Balian Tantulak Ambun Rutas Matei,
paramun gawi, haduanan Basir balian, Sangiang mulai dari mem-persiapkan peralatan upacara,

309

hadurut bara Batang Danum Jalayan, nyamah mengambil para Basir balian, meng-hadirkan
Sangiang tinai gandang ha-laban buli Batang Sangiang dari Batang Danum Jalayan, dan
Danum Jalayan. mengembalikan Sangiang nantinya menuju Batang
Danum Jalayan.

12. Katelu limbah mangubur hantu matei, tarantang 12. Tiga hari setelah penguburan manyat, keluarga
nule manalih Basir Upu ije madu ihapan injam yatim pergi menemui Basir Upu yang akan dipakai
ewen bagawi, limbah te Basir ije beken ije oleh mereka untuk melakukan upacara; setelah itu
mandengan Basir Upu bagawi, jete inyarah akan Basir yang lain, yang ikut men¬dampingi Basir Upu
Basir Upu manggau pakate balian, tun- tang kare betugas, itu diser¬ahkan kepada Basir Upu untuk
uluh balian ije ihapan, iete telu biti. mencari pendampingnya, dan jumlah mereka
dalam tugas itu sebanyak tiga orang.

13. Uluh balian induan bara ekae, tuntang panulake 13. Para Basir diambli olah penyelenggara upacara
bara ekae melai, Basir te kabuate matuh pangguete dari kediaman mereka, dan keberangkatan Basir
manumun angat pangkeme, hayak amun Basir dari rumahnya diatur oleh Basir itu sendiri menurut
te balua bara humae, uluh ije manduan ie te, ije perasaannya; Apabila Basir tersebut keluar dari
manggatang mimbit katambunge; Limbah te tinai, rumahnya, maka utusan yang* mengambil mereka
amun jadi sembang eka huma tempun gawi, te itulah yang membawa (menjinjing) barang-barang
uluh tempun gawi mamapas Basir huang baun Basir, kemudian apabila Basir tiba di tempat
tunggang huma, mahapan dawen Sawang gagar, upacara, disitu pelaku upacara mensucikan Basir
tuntang danum nyanyah, danum karak. di pintu masuk rumah memakai Daun Sawang
yang gugur dan air cucian beras.

14. Mamapas Basir huang baun tunggang humae 14. Mensucikan Basir di depan pintu rumah sebelum
te, sahelu bara ewen tame huma eka gawi, jete mereka masuk tempat upacara, yaitu untuk
mamapas manganan dahiang baya, mikeh atun melepaskan pengaruh- pengaruh buruk yang
dahiang ije dia gitan, dia tahining awi intu benteng mengganggu ditengah peijalanan Basir, karena siapa
jalanae endau, akae nihau lepah balekak bara tahu ada pertanda-pertanda buruk yang tidak dilihat
ewen, mangat ewen bagawi tau bujur harus maupun yang tidak didengar ditengah perjalanan
bahalap; Limbah te harun Basir imalus tame huma. mereka menuju rumah upacara, agar pengaruh buruk
terlepas dan dalam melakukan upacara berjalan
dengan baik, Selesai pensucian mereka dipersiahkan
masuk rumah.

15. Intu huma eka tempun gawi te, inatap ewen katil 15. Di rumah upacara telah disiapkan tem-pat duduk
eka Basir munduk balian, Kajang Lalangit Bulan, bagi Basir balian, dipasang Kajang Lalangit Bulan,
Lawang Timpung Pahakumbang Benang, Sanggar Lawang Tim- pung, Sanggar Kambungan yang
Kambungan genep bitin Basir, ingkuak huang ditempatkan di atas tempat duduk Basir, gong
tambuan eka Basir munduk, garantung tapajakan tempat berpijak Basir, Sangku tempat berpijak
Basir, sangku tapajakan Sangiang, tundun sirih, Sangiang, tangkai daun sirih, tandan pinang, apar
pinang, apar eka panginan Sangiang, palus eka tempat sesajen bagi Sangiang, dan sebuah lagi
panginan Ambun Rutas Matei. apar tempat sesajen bagi Ambun Rutas Matei.

16. Limbah te atun amak dare imbirang eka maandak 16. Setelah itu ada sebuah tikar yang dibuka tempat

kakaren paramun gawi, tuntang huang hunjun apar menaruh semua perala-tan upacara dan diatas

310

tege due kungan manuk masak, katupat, wadai, apar ada dua ekor ayam masak, ketupat, kue,
hapa Nantulak Ambun Rutas Matei, tuntang ije seba¬gai kurban suci upacara Tantulak Am¬bun
kungan tinai manuk masak dia usah hai, .akan Rutas Matei, Satu ekor lagi ayam masak tidak usah
panginan Ambun Rutas Matei, tuntang tege kea besar untuk sesajen bagi Ambun Rutas Matei,
wadai, katupat, tanteluh masak ije kabawak. disertai ke-tupat, telur ayam masak satu biji.

17. Tinai manuk ije due kungan, ije beken bara 17. Kemudian dua ekor ayam tadi selain dari sesajen
panginan Ambun Rutas Matei, ije kungan akan untuk Ambun Rutas Matei, satu ekor tersebut untuk
panginan Sangiang, ije kungan tinai hapan sesajen bagi Sangiang dan satu ekor digunakan untuk
Sangiang hamihing intu tumbang Batang Danum bekal Sangiang membangun Mi hing di muara Batang
Baras Bulau nambang panatau panuhan akan Danum Baras Bulau, guna mendapatkan kemudahan
tarantang nule bakawan, mangat ewen belum rejeki bagi keluarga yatim dalam men-jalankan
sanang mangat, batuah marajaki, panjang umur kehidupannya, agar mereka hidup tenang, aman,
asenge, kalute kea akan mihing panatau panuhan panjang umur, demikian pula bagi Liau Haring Ka-
Liau Haring Kaharingan ije lumpat Lewu Bukit haringan, mendapat ketenangan yang tidak kurang,
Nalian Lanting. sejak ia naik ke Lewu Bukit Nalian Lanting.

18. Limbah te atun tinai tambak pinggan, ije kare te 18. Setelah itu ada lagi tambak beras berjumlah tiga buah
telu, hayak intu huange tege kea giling pinang, dan didalamnya berisi giling pinang, rokok, mata uang
rukun tarahan, perak singah tambak, tuntang logam yang berfungsi menyinari tam-bak dan pada setiap
huang gagenep tambak tege behas mungkus tambak ditem-patkan bungkusan beras memakai kain
bangkusan timpung, palus kea intu huang Sanggar putih, demikian pula didalam Sanggar Kambungan, dan
Kambungan; Limbas te atun kea galas danum ihup gelas berisi air sebanyak tiga buah, yang dipersiapkan
telu galas, atun kea simpan Sangiang. bersamaam dengan sirih pinang untuk Sangiang.

19. Inyadia kea papas, salentup, pisau tate- san Ambun 19. Disiapkan pula Papas, Salentup, parang Tatesan
Rutas Matei, hampatung uei, behas tatumbur, garu Ambun Rutas, Patung Rotan, Beras Tatumbur, Gaharu/
manyan, barah apui, dadupa, sarangan dahan Menyan, Bara api, perapian, tempat penyimpanan
manuk bawui, tuntang huang baun tunggang tege darah ayam, dan didepan pintu rumah dipasang
impendeng bandera ba- henda, patinjun Sangiang Bendera Kuning, sabagai petunjuk bagi Sangiang yang
hadurut, tege tarinting dawen Sawang, tege dihadirkan; Disamping itu ada Tarinting Daun Sawang,
luntung basuang batu asa hayak atun ij e kabawak ada lagi sebuah amben berisi Batu Asah serta sebuah
kasa basuang behas bahandang-bahenda sipa- botol yang berisi beras kuning, giling pinang dan roko
ruku ije imusit amun uluh balian nampara munduk. yang dipecahkan pada saat balian dimulai.

20. Intu huma inyadia tinai pasuk kurung hambaruan, 20. Dirumah upacara disiapkan lagi se¬buah Bakul
tege intu huange ije ham-patung palawi, bungkus yang disebut Pasuk Kurung Hambaruan, yang
Hambaruan, sipa-ruku tuntang tege kea ije sangku didalamnya berisi sebuah Patung Palawi, sebuah
basuang kumis tambaran erang talin tengang, bungkusan Hambaruan, Giling Pinang, Rokok, dan
palus atún ije batang sawang, ranying pandereh ada pula sebuah Sangku yang berisi kulit Tambaran
bunu tuntang bua enyuh ije kabawak dia inganan Erang Talin Tengang (serat akar tengang), serta
upake, impunduk huang palundu, tuntang atun sebuah pohon Sawang, Ranying Pandereh Bunu
tinai ije sambang garantung imuat rangkan pakaian dan satu biji buah Ke-lapa yang belum dibuang
simpan, sarak saramin, undus tanak. kulitnya, ditempatkan didalam sebuah amben,
disitu ada pula sebuah Gong berisi beberapa
lembar pakaian, sisir, cermin dan minyak kelapa.

311

21. Limbah te tinai atun kalikar uei nyamei, tuntang 21. Setelah itu lagi ada lingkaran Rotan Nyamei dan
intu kalikar uei nyamei te ingkuak hampatung pada lingkaran Rotan Nyamei tersebut digantung
palawi (ije), lumpang salembang (due), lum¬pang sebuah Patung Palawi, ruas bambu kosong dua
pantep (telu), hayak intu hete basuang danum; buah, ruas bambu tertutup tiga buah, yang diisi
Ije basuang undus tanak, tuntang danum baram, didalamnya antara lain: Air biasa, minyak kelapa,
ingampuh mahapan benang babilem, hayak atun air tuak, dan diselimuti pula memakai kain hitam,
kea ingkuak bua pinang, tuntang dawen sirih serta beberapa buah pinang dan daun Sirih yang
jarenang. digantung secara bergabung.

22. Amun Basir te handak nampara mun- duk balian, 22. Kalau Basir memulai balian, orang yang
te uluh tempun gawi, manyaki ewen helu mahapan melaksanakan upacara memalas mereka terlebih
dahan manuk, bawui palus mameteng intu ewen dahulu memakai darah ayam, langsung mengikat
gagenep bitie mahapan lilis lami- ang ije-ije genep Lilis Lami- ang pada setiap mereka satu persatu,
bitie, tuntang kalabie ije intu Basir Upu tege dan pada Basir Upu diikat emas seberat sajampal
imeteng bulau ehat sajampal, perak ije kabawak, (satu setengah gram), serta satu buah mata uang
ka- lute kea huang baun eka uluh balian atun ije perak; Demikian pula didepan tempat duduk
kalambar benang kampuh mi- hing, benang tafitalai Basir balian ada selembar kain Kampuh Mihing,
tawur hayak atun ije kabawak pinggan timban selembar lagi kain Tantalai Tawur serta sebuah
Ambun Rutas Matei. mangkok penimba Ambun Rutas Matei.

23. Limbah te inyadia tinai bisak bendang jalatien 23. Setelah itu disiapkan pula bilahan Ben-dang sebanyak
kabisak, piring inyuang behas, atawa huang sembilan bilah, sebuah piring berisi beras, atau
sangku atawa huang gan-tang, ilapik umba ije sangku, atau boleh pula sebuah Gerantang yang be
katetek benang akan Sangiang mamangun huma petak ralaskan sepotong kain, untuk syarat Sangiang
lewu huang Lewu Bukit Nalian Lanting, amun tege membangun tempat tinggal liau di Lewu Bukit Nalian
lamiang epat kahijir, jete akan jihin huma lewu, duit Lanting, akan tetapi lebih baik jika ada Lilis Lamiang
perak akan tangga, tuntang bulau i-andak huang sebanyak empat pucuk untuk menjadi tiang tempat
bentuke, akan singah huma lewu. tinggalnya, serta mata uang perak untuk anak
tangganya; apabila ada emas dapat ditempatkan
ditengah-tengah kerangka bangunan tersebut, yang
maknanya membersinar suci bagi liau itu sendiri.

24. UIuh balian nampara munduk bagawi, Basir 24. Basir memulai tugasnya balian, Basir Upu
Upu manawur, huang behas :awur, tege hewui manawur; Pada beras Tawur dicampur rincikan
dawen tampung rapas, kikis humbang salentup, tampung papas, rincikan bambu salentup, rincikan
kikis perak, buwur bulau, limbah manawur palus curaian perak, curaian emas; Setelah manawur
nampara Balian Nantilang Liau limbah te tinai Basir balian Nantilang Liau kemudian balian
Balian Manjung Tawur, Badan Manyaluh Tawur, Manjung Tawur, yang dilanjutkan lagi dengan
Balian Muan Balai, limbah te Balian Pahadurut balian Manyaluh Tawur serta balian Mujan Balai;
awang Teras Jambu Bahandang ‘urturung Pantai Setelah itu, balian menghadirkan Talawang Jambu
Danum Kalunen, Sangiang Duhung Mama Bahandang menuju Pantai Danum Kalunen, dan
Tandang kadimu. Sangiang Duhung Mama Tandang dihadirkan pula.

25. Sembang Pantai Danum Kalunen nanturung 25. Tiba di Pantai Danum Kalunen mereka menuju
parung tarantang nule, ewen Basir balian malayan rumah keluarga yatim; Basir balian istirahat
tulang rumpange, kalute kea kajalahan Sangiang sebentar, demikian pula Sangiang yang telah hadir

312

sama malayan tulang rumpange, hapantar pinang mereka memakan pantar pinang;Setelah memakan
Limbah hapantar pinang balian tinai mangkang, pantar pinang Basir balian lagi mempersiapkan
Sangiang, palus Balian Paturun Sangiang. Sangiang untuk merasuk pada Basir.

26. Sangiang jadi marasuk intu Basir, hete Sangiang 26. Apabila Sangiang sudah merasuk pada Basir,
bagawi nantan mamapas, natumbur mengkak disitu Sangiang bertugas melakukan pensucian
panganduang Ambun Rutas Matei bara tarantang melepaskan pen¬garuh buruk Ambun Rutas Matei
nule, bara parung mahawange, bara petak. dari keluarga yatim, dari rumah upacara. Tuhan
tapajakan parung, palus bara petak danum, batang dari tanah tempat mendirikan rumah, halaman
talian; Limbah te San- giang nabasan Lanting Bunu dan lingkungannya, air, batang tepian; Setelah itu
ain Ambun Rutas Matei palus hagagahan nan- Sangiang membuat Lanting Bunu untuk Ambun
tuning Banama Bunter Dia Haluanae, buli tingang Rutas Matei langsung mengantarnya menuju
tempue Karang Tatu Peres, tuntang umba Tinggi Banama Bunter Dia Haluanae, kembali kepada
Tingang Mama Hanyi Bungai, Sawang Bengkui pemiliknya Karang Tatu Peres, Tinggi Tingang Mama
Pangganti Balu. Hanyi Bungai, Sawang Bengkui Pangganti Balu.

27. Limbah jadi nantulak Ambun Rutas Matei bara 27. Setelah selesai membuang pengaruh buruk Ambun
tarantang nule, Sangiang Raja Duhung Mama Rutas Matei dari kelu-arga yatim, Sangiang Raja
Tandang ije mara- suk intu Basir balian, ewen Duhung Mama Tandang yang telah merasuk pada
manam- para balian tinai haragu Liau Haring Basir balian, mereka mulai balian lagi untuk Liau
Kaharingan, Sangiang baguet nantu- rung Bukit Haring Kaharingan; Disana Sangiang berangkat
Pasahan Raung eka man- galian hantu matei ije menuju Bukit Pasahan Raung tempat men-gubur
jadi nyalumpuk Bulau Sambang Raung, Duni Hata- mayat yang berada didalam Bu-lau Sambang
langkup Nyahu. Raung, Duni Hatalangkup Nyahu (peti manyat).

28. Sembang Bukit Pasahan Raung, Raja Duhung 28. Tiba di Bukit Pasahan -Raung, Raja Duhung Mama
Mama Tandang nyembang Raja Entai Nyahu Tandang menemui Raja Entai Nyahu dan Kameluh
ewen ndue Kameluh Tantan Dandayu janjaruman Tan¬tan Dandayu untuk menyampaikan sesajen;
janjulanae imbit bagin rangkan panginan simpan, Sebab sesungguhnya mereka berdua itulah yang
awi puna ewen ndue ije tantai mentai mahaga bertugas menunggu dan memelihara semua liau
kakaren liau hantu matei, mijen Balai Entai Sali orang mati yang bertempat tinggal di Balai Entai
Endeh. Sali Endeh.

29. Limbah te tinai Raja Ditfiung Mama Tandang 29. Kemudian Raja Duhung Mama Tan-dang membuka
palus muap Pati Bahandang, mukei Tabala Raja Pati Bahandang, Ta-bala Raja yang telah disediakan
ije jadi inyadia awi RANYING HATALLA LANGIT, oleh RANYING HATALLA LANGIT, dan didalamnya
ije intu huange atun Duhung Lalunding Liau, ada pula disediakan, yaitu: Duhung Lalunding Liau,
Bulau Namburak uju sambang garantung, Batu Bulau Nam-burak Uju Sambang Garantung, Batu
Kangkalingei Liau, Bakam Batu Sariampung Tuhan Kangkalingei Liau, Bakam Batu Sari ampung Tuhan
bakandung Nyalung Kaharingan Belum. yang berisikan Air Suci Kehidupan.

30. Duhung Mama Tandang haduanan Burung Tingang 30. Raja Duhung Mama Tandang mengambil Burung
Entas Bungai Talamba palus ie malapase akae Tingang Entas, Bungai Talamba, yaitu: Roh dari ariari
manggau kubur hantu matei ain tingang tempue, orang yang mati tersebut dari dalam Pati Bahandang,
limbah te atun kea suang Pati Bahandang iete dan langsung dilepaskannya untuk ia mencari tempat
Tuntung Puser Iiau hantu matei, metuh ie belum kuburan mayat miliknya; Disamping itu pula yang

313

intu Pantai Danum Kalunen, jete kareh ije inyaluh masih berada di dalam Pati Bahandang, ialah tali
awi Raja Duhung Mama Tandang manjadi jamban pusat almarhum yang telah lepas di saat lahir, dan tali
Liau Haring Kaharingan lumpat Lewu Bukit Nalian pusat tersebut menjadi titian Liau Haring Kaharingan
Lanting. masuk ke Lewu Bukit Nalian Lanting.

31. Burung Tingang Entas Bungai Talamba jetuh ije 31. Burung Tingang Entas Bungai Ta-lamba,
kajadian bara tabuni ain Iiau hantu matei, metuh sesungguhnya adalah terjadi dari ari-ari almarhum
ie belum inyewut Manuk Rimbun Bulau Makungan yang baru saja meninggal dan pada saat ia hidup,
Sawang Tanggan Tarung intu Bukit Tunjung Nyahu, disebut Manuk Rimbun Bulau yang menempati
huang ie jadi matei kajadian tinai manjadi Burung Sawang Tanggan Tarung di Bukit Tunjung Nyahu,
Tenung ije inyewut Burung Tingang Entas Bungai sejak ia meninggal dunia, maka fungsi berubah
Talamba, ije tau mangasene manggau intu kueh menjadi Burung Tenung, yang bisa mengetahui
eka kalian tingang tempu liau hantu matei. serta mencari dimana tem-pat kuburan mayat
badannya sendiri.

32. Sembang jadi kubur tingang tempue au hantu 32. Setelah kuburan mayat badannya di- jumpa
matei, Raja Duhung Mama Tandang palus nyahuan oleh Burung Tenung, maka Raja Duhung Mama
tinai kajalahan kangiang Tarantang Garu ngali Tandang, memberikan perintah kepada semua
nam- buwung petak sintel habalambang ambun, San- giang Tarantang Garu menggali kubu¬ran
haduanan Bulau Sambang Raung palus maandak mayat tersebut, untuk mengambil dan mengangkat
hunjun petak s r.tel habalambang tambun. peti mayat, yang selanjutnya menempatkan lagi
diatas permukaan tanah.

33. Pandehan te Raja Duhung Mama Tandang namuei 33. Sementara mereka menggali kuburan tersebut, Raja
nangkaje mahapan Lasang Riwut nyembang Duhung Mama Tandang berangkat sejenak memakai
Banama Bunter Dia Haluanae, haduanan Har¬ing Lasang Riwut menemui Banama Bunter yang tidak
Kaharingan bara Karang Tatu Peres palus nyaluhe berhaluan, untuk mengambil Haring Kaharingan atau
jadi Tanteluh Tin- gang, hayak nangkaraja mijen kehidupan yang abadi dari genggaman Karang Tatu
Garing Lalunjung Pulang. Peres, yaitu Raja dari segala penyakit, seraya merubah
bentuknya menjadi bundar telur, serta ditempatkannya
pada Garing Lalunjung Pulang, yaitu pada lobang
ujung gagang, Duhung.

34. Limbah jadi Raja Duhung Mama Tan-dang haduanan 34. Setelah selesai Raja Duhung Mama Tandang
Haring Kaharingan, hete ie hapeteh rawei umba Karang mengambil Haring Ka-haringan, disana ia berpesan
Tatu Peres hayak mapak Lamiang Bua Garing Belum, kepada Karang Tatu Peres, serta menancapkan
mijen lambang balai ain Karang Tatu Peres, amun tau satu pucuk lilis lamiang di sisi pintu balai tempat
malik handang lamiang jetuh, tau kea aku umbet mbaleh tinggal Karang Tatu Peres, seraya berkata: Kalau
andep panjang, terai nyulang tekap ambu, limbah te Raja lilis lamiang ini bisa berubah warnanya, maka saya
Duhung Mama Tandang gandang ha- lalian buli nanturang pun tidak akan berhenti membalas perbuatanmu;
Bukit Pasahan Raung, hayak nyandawa mariam hai, palus Kemudian Raja Duhung Mama Tandang kembali
ie nembake, eleh pararinjet San- giang Sahur mijen Bukit menuju Bukit Pasahan Raung.
Sandung Langit

35. Sembang Bukit Pasahan Raung, hete kare 35. Ia tiba di Bukit Pasahan Raung, semua Sangiang

Sangiang Sahur uras jadi karama- han dumah, Sahur sudah berada disitu, dan Raja Duhung

314

Raja Duhung Mama Tan-dang nyahuan Sangiang Mama Tandang menyuruh Sangiang Sahur manya-
Sahur manya- herang Bulau Sambang Raung, herang (membuka) peti mayat cucunya, karena
awi ewen Sangiang Sahur puna eka kaharap uluh Sangiang Sahurlah menjadi tumpuan harapan
tingang esu Pantai Danum Kalunen metuh liau cucunya semasa ia hidup di Pantai Danum
hantu matei belum. Kalunen.

36. Hete Sangiang Sahur palus manya- herang 36. Di saat itu langsung saja Sangiang Sahur menghunus
Bulau Sambang Raung, hayak nyilak-nyahumpak Duhung Tuntung Entengnya untuk manyaherang
Duhung Tuntung Entenge palus nganju-nganjuke, (membuka) peti mayat cucunya, na-mun saat itu
eleh Duhung nyababalun hiring, ie hajaka- hae pula mata Duhungnya tergulung, maka mata Duhung
balun hiring Duhung, akan hila pambelem andau, tersebut dilempar oleh Sangiang Sahur ke arah
akan ngaju-ngawa hayak Sangiang Sahur hamauh. matahari terbenam, ke arah hulu dan ke arah hilir,
seraya berkata.

37. Jetuh kuae, hapaku mambelep Ambun Rutas 37. Yang ini kami pakai untuk melepaskan hubungan
Matei, peres baratus gangguranan arae, sampar pengaruh Ambun Rutas Ma- trei, penyakit beratus-
baribu sasabutan bitie, kare sial pali umba belum ratus namanya dan segala sial pantangan hidup dari
bara tarantang nule bakawan, mangat ewen belum keluarga yatim, agar mereka hidup tenang, aman,
sanang mangat, batuah marajaki, panjang umur nyaman, mudah rejeki dan panjang umur, seraya
aseng, palus hamauh tinai umba Raja Duhung berkata pula dengan Raja Duhung Mama Tandang,
Mama Tandang, matei indang tasang kueh ulih ikei kami Sanginag Sahur tidak mampu membuka peti
Sangiang Sahur manyaherange awi puna beken myat ini, oleh karena sesungguhnya sebagaimana
peteh RANYING HATALLA LANGIT baya ikei tau difirmankan RANYING HATALLA LANGIT, kami ini
mahaga ie metuh belum. hanya memelihara mereka semasa hidupnya di dunia.

38. Ie Raja Duhung Mama Tandang tinai 38. Raja Duhung Mama Tandang lang¬sung menghunus
manyaherange, palus nyilak-nyahum- pak Duhung Duhung Tuntung Entengnya, dengan mengucapkan
Tuntung Entenge, hayak japa-japan tatah nganju- kekuatan ciptaannya seraya menunjuk ujung
nganjuke nintu Bulau Sambang Raung, eleh Duhungnya pada Bulau Sam-bang Raung (peti
hantelu Nyahu Ngaruntung Langit, hangka- epat manyat), tiga kali berturut-turut disertai bunyi
Kilat Malentar Hawun, nyahun Duhung pajanjuri Guntur menggemuruh alam semesta, Petir Halilintar
kumpang, usang tapusing bajin garing uju menggelegar buana, suara getaran Duhung Tuntung
masauh uju murik, baratap saluang undang telu Entengnya keluar dari dalam sarungnya dan
habambalang, buap tutup Bulau Sam-bang Raung. bersama itu pula sudah terlepas baji peti mayat tujuh
berlawanan, terputus pula rotan pengikatan peti mayat
tiga berderet, maka terbukalah peti mayat tersebut.

39. Limbah te Raja Duhung Mama Tandang nyahuan 39. Setelah itu Raja Duhung Mama Tan-dang
Sangiang Tarantang Garu haduanan manggatang menyuruh Sangiang Tarantang Garu mengambil
salumpuk liau hantu matei bara Bulau Sambang dan mengangkat roh (liau) mayat, dari dalam peti
Raung ngabajurae mijen hunjun amak tantawa ria- mayat dan meluruskannya diatas tikar yang telah
riak dare, hayak batutung garu bulan mijen Bukit tersedia, bersama itu pula mereka membakar
Paahan Raung. kemenyan di Bukit Pasahan Raung.

40. Ie Raja Duhung Mama Tandang hadii- anan bajin 40. Raja Duhung Mama Tandang mengambil baji dan

garing umba saluang undang telu hasansulang rotan pengikat peti mayat, langsung menjadikannya

315

palus manya- luhe manjadi Burung PantisTantengai menjadi Burung Pantis Tantengai Ruhung, Burung
Ruhung, Burung Buas Nahabatang Lintung, akae Buas Nahabatang Lintung, agar ia memberikan
mandahiang tarantang nule bakawan dinun malan pertanda baik bagi keluarga yatim, mendapatkan
manana, satiar basaha, belum tatau sanang. kemudahan rejeki dalam kegiatan mereka
berladang, berusaha, hidupnya menjadi kaya raya.

41. Limbah te haduanan tinai tutup Bulau Sambang 41. Setelah itu diambilnya lagi tutup peti mayat, langsung
Raung palus inyaluh awi Raja Duhung Mama dijadikan oleh Raja Duhung Mama Tandang menjadi
Tandang basaluh manjadi Tambarirang Hai Marung Tam¬barirang Hai Marung Singkap Langit, yang
Singkap Langit intu Pantai Danum Kalunen, akae berada di Pantai Danum Kalunen, agar ia menjaga
tinai mahaga pandumah kare riwut peres bara kedatangan bermacam- macam penyakit dari arah
ngaju ngawa ngambu, bele manderoh mawi taran- hulu, hilir, atas, supaya jangan mengganggu keluarga
tang nule. yatim dalam kehidupannya.

42. Haduanan tinai palempang Bulau Sambang Raung 42. Mengambil lagi dasar peti mayat, langsung
palus nyaluh awi Raja Duhung Mama Tandang dijadikan oleh Raja Duhung Mama Tandang
basaluh manjadai Lalipan Hai naseran kalang menjadi binatang Li-pan besar, masuk kedalam
labehu handalem* jete akae manjaga pandumah air dan itu yang menjaga kedatangan penyakit
peres baratus arae ije bara kalang labehu bermacam-macam dari arah kedalaman air, agar
handalem bele ewen madi nyaranta mandaur tidak mangganggu kehidupan keluarga yatim,
manderoh tarantang nule belum, mangat ewen tau supaya mereka dapat hidup dengan tenang.
belum sanang mangat.

43. Limbah te Raja Duhung Mama Tan dang muap 43. Kemudian Raja Duhung Mama Tan dang membuka
Garing Lalunjung Pulang haduanan Haring Garing Lalunjung Pu-lang, mengambil Haring
Kaharingan ije jadi inyaluhe manjadi Tanteluh Kaharingan yang sudah dijadikannya berbentuk
Tingang, palus nitike mijen junjun karepurun Tanteluh Tingang (telur), langsung ia pecahkan diatas
salumpuk liau hantu matei, eleh Iiau pararinjet ubun-ubun roh (liau) orang mati tersebut, dan sekejap
belum hayak Raja Duhung Mama Tindang saja ia menjadi hidup, bersama itu Raja Duhung Mama
manyewut jete Liau Haring Kaharingan tumun Tandang menyebutkannya Liau Haring Kaharingan,
peteh RANYING HATALLA LANGIT. sesuai firman RANYING HATALLA LANGIT.

44. Malawu rawei Liau Haring Kaha¬ringan, leha- 44. Berkata Liau Haring Kaharingan, bukan main
lehan kabunggut bitingku nunjung tirah tingang, lamanya aku tertidur dan mintakan untukku air,
laku akangku nyalung Tantaijau Bulau hapaku nan- aku ingin membersihkan kerongkonganku, maka
dang rahusan hasengku, tumbah Raja Duhung menjawaplah Raja Duhung Mama Tandang,
Mama Tandang, ela gilan tin-gang bitim, bau ikau jangan engkau seperti itu, sebab engkau sudah
jadi nahalanting Lewu Injam Tingang, jadi panting meninggalkan Lewu Injam Tingang, engkau
batu dia lulang luli. bagaikan batu yang jatuh ke air, tidak akan kembali
lagi ke dunia kehidupan.

45. Dia kuan riwut rawei Liau Haring Ka-haringan, aku 45. Tidak demikian kata Liau Haring Ka-haringan:
puna nunjung tirah tin-gang, ie Raja Duhung Mama Saya memang tidur, oleh sebab itu Raja Duhung
Tandang misek nasekan ie, has ikau janjaruman Mama Tandang menanyakan dia, coba kamu
akangku hila kueh pangantaum, tum-bah hayak menunjukkan untukku mana tangan kananmu,
janjaruman lenge akan Raja Duhung Mama berkata ia serta memberitahukan untuk Raja

316

Tandang inyewut hila pajambilei, hila pangantau, Duhung Mama Tandang, dia menunjukan tangan
kalute r.yamah hila pambelep andau, nyewute hila kirinya, demikian pula arah matahari terbenam,
pambelum andau. disebutnya arah matahari terbit.

46. Dia ie buah kuan Raja Duhung Mama Tandang, 46. Itu tidak benar, kata Raja Duhung Mama Tandang,
dia kuae puna buah ih, iyoh .‘uan Raja Duhung tidak katanya: Me-mang betul saja, kalau demikian
Mama Tandang, awi bitim nantuneng Batu Kangka- kata Raja Duhung Mama Tandang, coba kamu melihat
bmgei Liau jetuh, palus Liau Haring Kaharingan Batu bayangan liau ini, maka langsung Liau Haring
nantuneng bitie, eleh taratuntue pahalendang Ka haringan melihat bayangannya, maka kelihatanlah
Tunding Jare- nang mijen bulau balawan tanduke, olehnya Tunding Jarenang yang berada di dahinya,
palus lawin bulau pating jarie. juga Tunding yang berada di telunjuk kaki dan ujung
jari tangannya.

47. Eleh nunjung tangis tingang Liau Har-ing 47. Langsung saja Liau Haring Kaharingan tersebut
Kaharingan hayak kuta-kutak pahalawu rawei, menangis serta berkata-kata; Sampai hatinya Riwut
lalau katulas riwut peres mangatah bitingku nihau, Peres mengambil nyawaku, aku meninggal dunia
ngahat nyamangku bahetep, gating batu dia lu- bagaikan sebuah batu yang dilemparkan ke dasar
lang luli, hindai, huangku mijen Pantai Danum sungai tidak mungkin akan kembali lagi, sedangkan
Kalunen, tumbah Raja Duhung Mama Tandang ela aku masih ingin tinggal di Pantai Danum Kalunen;
gilan tingang bitim tingang esu, bitim tumun peteh Setelah itu berkata lagi Raja Duhung Mama Tandang:
RANYING HATALLA LANGIT jadi sukup katika ikau Jangan berbicara macam-macam cucuku, kamu
tuh tinai buli lumpat lawang Lewu Tatau. memang sudah tibah waktunya sesuai janjimu dengan
RANYING HATALLA LANGIT, dan sudah tiba pula
saatnya kamu kembali menuju Lewu Tatau.

48. Hanjak rantang pahalawang huang Liau Haring 48. Gembira riang perasaan hati Liau Haring Kaharingan,
Kaharingan, pajing bitim hapandui tingang cepat saja kamu mandi, kata Raja Duhung Mama
hanyalung repang intu Labehu Ulek Tangkung Tan-dang, engkau mandi di Labehu Ulek Tangkung
Banama kuan Raja Duhung Mama Tandang, ie Liau Banama, maka Liau Haring Kaharingan langsung
Haring Kaharingan mandui misut mangalingking mandi menyuci seluruh tubuhnya untuk menghilangkan
manganan utang dandang kasalae, pander saritae segala kesalahan dan kata-kata yang salah, yang
awang talanjur palawu rawei umba kulae babuhae, terlanjur ia sebutkan kepada seluruh keluarganya atau
palus misut parasih hampis hantu matei. kepada orang lain, langsung pula manyucikan bau
yang busuk pada dirinya.

49. Limbah te, mandui tinai Liau Haring Kaharingan 49. Setelah itu, mandi lagi Liau Haring Kaharingan
intu Labehu Bulan Penda Tewai Sawang, Rantau di Labehu Bulan Penda Tewai Sawang, Rantau
Pahawang Ulek Patik Ranggan Bunu, pandui Pahawang Ulek Patik Ranggan Bunu, mandi
parasih manganan sial pali belum, lim-bah mandui membersihkan, menghilangkan sial dia waktu
ie mangkepan rangkan pakaian simpan, usang hidup, setelah mandi dia memasangkan
mangkang barangkap Liau Haring Kaharingan, pakaiannya, semuanya sudah selesai; Liau Haring
bula-bulan tantariung baue, binta- bintang Kaharingan seperti bulan cahaya pipinya, dan
panyaran pipie. berc-ahaya seperti bitang paras wajahnya.

50. Limbah te tinai kajalahan Sangiang Tarantang Garu, 50. Kemudian Sangiang Tarantang Garu kembali

halalian nimbuk tam buwung petak sintel habalambang menimbun lobang tanah,bekas galian kuburan

317

tambun, tutuk jadi ewen tinai batutung garu bulan, tadi, selesai itu mereka membakar kemenyan dan
Raja Duhung Mama Tan-dang manandak manampa Raja Duhung Mama Tandang membuat nama Liau
gangguranan aran- Liau Haring Kaharingan bagare Haring Kaharingan bernama Kapanatau Sawang
panatau Sawang Bulau Sangkalemu lius lumpat Lewu Bulau Sangkalemu sebelum dia memasuki Lewu
Bukit Nalian Lanting. Bukit Nalian Lanting.

51. Tutuk jadi nandak manampa ganggu-ranan aran 51. Setelah membuat nama Liau Haring Kaharingan,
Liau Haring Kaharingan, Raja Duhung Mama Raja Duhung Mama Tan-dang menyuruh
Tandang nyahuan Sangiang Sahur hagagahan Sangiang Sahur men-gantar roh jasat almarhum
Balawang Panjang nyembang Tinggi Tingang menuju Tinggi Tingang Mama Hanyi Bungai
Mama Hanyi Bungai mijen Balai Karung Kajang, yang bertempat tinggal di Balai Karung Kajang,
marung Sali Rabia Bilit Bila intu Batang Danum Sali Bilit Bila di Batang Danum Rutas, agar dia
Rutas akae mahagae. memeliharanya.

52. Limbah te Raja Duhung, Mama Tandang janjaruman 52. Setelah itu Raja Duhung Mama Tandang
akan Raja Entai Nyahu ewen ndue Kameluh Tantan memberitahukan kepada Raja Entai Nyahu dan
Dandayu, akae mahaga Karahang Tu-lang ain Kameluh Tantan Dandayu, agar mereka berdua
hantu matei intu Bukit Pasa- han Raung, Kereng memelihara kerangka tulang-belulang almarhum di
Daharin Sapendan Lunuk Tarung intu Balai Entai Bukit Pasahan Raung, yang berada di Balai Entai
Sali Endeh, mental tarantang nule ngentang Tiwah Sali Endeh, sementara menunggu keluarganya
Tingang. melaksanakan Upacara Tiwah.

53. Tutuk jadi hapeteh rawei, Raja Duhung Mama 53. Selesai berpesan, Raja Duhung Mama Tandang
Tandang palus mimbit Liau Haring Kaharing langsung membawa Liau Haring Kaharinagn
lumpat Lasang Talawang Teras Jambu Bahandang, memasuki Ta lawang Teras Jambu Bahandang,
kalute kea kajalahan Sangiang Taran- tang Garu be-gitu juga Sangiang Tarantang Garu, semuanya
uras ewen halalian nyelem Lasang Talawang Teras memasuki Talawang Teras Jambu Bahandang,
Jambu Bahandang, ewen tingang nulak lunuk mereka pun berangkat dari tempat itu, melakukan
tesek antang namuei. perjalanan.

54. Tutuk jadi Lasang Talawang Teras Jambu 54. Semuanya sudah siap, Talawang Teras Jambu
Bahandang, palus malan nyalumbu ambun tilap Bahandang, langsung melam-bung ke atas
telu puluh, menda unggak jajagan bulan, nyaluluk melewati awan tiga puluh lapis, bawah Unggak
luhing garatik bintang, eleh babalang Tumbang Jajagan Bulan, dari sana kelihatan muara Bintang
Bintang Nyahu, tintu haka- lambat Tumbang Nyahu, mengarahkan haluan menuju muara
Tarusan Pangkuh Lunuk, pananturau tamuei terusan Pangkuh Lunuk, tiba perjalanan Talawang
Lasang Ta-lawang Teras Jambu Bahandang tapuk Teras Jambu Ba-handang di Tasik Layang Hanteran
Tasik Layang Hanteran Riwut tende ulek kateneng Riwut, berhenti di tempat yang tenang.
tanjung.

55. Limbah hapantar pinang nulak Lasang Talawang 55. Setelah makan Pantar Pinang berangkat lagi
Teras Jambu Bahandang murik Tasik Layang Talawang Teras Jambu Bahandang mudik Tasik
Hanteran Riwut, nanjak Laut Ahui Gagahan Layang Hanteran Riwut, tiba di Bukit Titih Tingang,
Salatan, sembang Bukit Titih Tingang, Kereng Kereng Payung Nyahu, berdiri Raja Duhung Mama
Payung Nyahu, eleh gatang tarahendeng Raja Tandandang mapas mensucikan Liau Haring
Duhung Mama Tandang, mapas maliambung Kaharingan dari gangguan dengungan bunyi gong

318

panganduang titih hantu matei, akae terai pada saat mayatnya diabadikan di rumah duka.
nganduang Liau Haring Kaharingan.

56. Bara hete haguet tinai Lasang Talawang Teras 56. Dari sana berangkat lagi Talawang Teras Jambu
Jambu Bahandang eleh sembang Bukit Buwur Bahandang, tiba di Bukit Buwur Bulau, berdiri Raja
Bulau, gatang tarahendeng Raja Duhung Mama Duhung Mama Tandang membuang/ melepaskan
Tandang mapas buwur usuk hantu matei bara Liau pengaruh buruk beras yang di atas dada mayat
Haring Kaharingan. Liau Haring Kaharingan.

57. Haguet tinai Lasang Talawang Teras Jambu 57. Berangkat lagi Talawang Teras Jambu Bahandang,
Bahandang, eleh sembang Bukit Hampah Giling tiba di Bukit Hampah Giling Pinang, langsung saja
Pinang, palus gatang tarahendeng Raja Duhung Raja Duhung Mama Tandang berdiri mem- bersih
mama Tandang mamapas manganan ranganduang dan membuang pengaruh buruk Giling Pinang,
giling pinang, rukun ‘arahan bara Liau Haring Rukun Tarahan dari Liau Haring Kaharingan.
Kaharingan.

58. Limbah te tinai Lasang Talawang Teras .imbu 58. Setelah itu Lasang Talawang Teras Jambu Bahandang
Bahandang haguet bara hete rieh sembang Bukit berangkat lagi dari tempat itu, dan tiba di Bukit
Tangkah Jarenang, raius gatang mendeng Raja Tangkah Jarenang, langsung saja berdiri Raja Duhung
Duhung V.ima Tandang mapas manganan Tunding Mama Tandang membersih dan membuang Tunding
Jarenang bara Liau Haring kaharingan. Jarenang, dari Liau Haring Kaharingan.

59. Bara hete LasangTalawangTeras .imbu Bahandang 59. Dari sana Talawang Teras Jambu Ba-handang
haguet, eleh sem- •ang tinai Bukit Tusang Kangatil berangkat, dan tiba lagi di Bukit Tusang Kangatil
mrantung, palus gatang tarahendeng “ingiang Garantung, langsung saja berdiri Sangiang
Raja Duhung Mama Tandang -imapas nganan Raja Duhung Mama Tandang membersih dan
panganduang Bulau Bimbang Raung bara Liau menghilangkan pengaruh buruk Bulau Sambang
Haring kaharingan. Raung (peti mayat) dari Liau Haring Kaharingan.

60. Lasang Talawang Teras Jambu Bahan- rang haguet 60. Talawang Teras Jambu Bahandang berangkat
tinai, eleh sembang Bukit Timpung Kamburin lagi, dan tiba lagi di Bukit Timpung Kamburin
Tanjung, gatang terehendeng Raja Duhung Mama Tanjung, berdiri lagi Raja Duhung Mama Tandang
Tanjung mamapas panganduang Langkau Tamu membersih dan membuang pengaruh buruk
Matei bara Liau Haring Karangan. Langkau Hantu Matei (kain yang digantung untuk
mengatapi mayat) dari Liau Haring Kaharingan.

61. Haguet tinai Lasang Talawang Teras Jambu 61. Berangkat lagi Talawang Teras Jambu Bahandang,
Bahandang eleh sembang Bukit Lanting Kalingu, mereka tiba di Bukit J-anting Kalingu, Lasang
Lasang Talawang Teras Jambu Bahandang tende TalawangTeras Jambu Bahandang berhenti di Bukit
Bukit Lanting Kalingu, halalian kalingu rutus, Lanting Kalingu, disitu mereka mengembalikan
karendem rubu bara Liau Haring Kaharingan. rasa duka cita dari Liau Haring Kaharingan.

62. Sangiang Sahur endau, ewen palus hagagahan 62. Kemudian Sangiang Sahur tadi, mereka langsung
Salumpuk Bulau Sambang Raung nanturung Tinggi mengantarkan roh Bulau Sambang Raung (peti mayat)
Tingang Mama Hanyi Bungai intu Batang Danum menuju Tinggi Tingang Mama Hanyi Bungai di Batang
Rutas, mijen Balai Baputi Nahajulen Tepung, Sali Danum Rutas, di Balai Baputi Nahajulen Tepung, Sali
Bajaleang Nahagitan Lunuk. Bajaleang Nahagitan Lunuk.

319

63. Limbah hapantar pinang Raja Duhung Mama 63. Setelah memakan pinang, Raja Duhung Mama
Tandang, palus nasaran Lasang Riwut ije riu-riup Tandang, langsung saja mengambil Lasang Riwut
riarae, Gentui Sala- tan ije biri-birip langkasae, yang sangat ringan dan cepat perjalanannya,
palus bahing bapanting Raja Duhung Mama dan saat itu pula Raja Duhung Mama Tandang
Tandang narinjet Liau Haring Kaharingan, ewen memanggil Liau Haring Ka-haringan untuk bersiap
ndue sama manyelem Lasang Riwut. diri, bahwa mereka berdua sama-sama masuk ke
dalam Lasang Riwut.

64. Raja Duhung Mama Tandang palus mimbit Lasang 64. Raja Duhurig Mama Tandang lang¬sung saja
Riwut masuh Tasik Layang Hanteran Riwut, eleh membawa Lasang Riwut mengarungi Tasik Layang
sembang Tumbang Pangkuh Lunuk, masuh pan- Hanteran Riwut, dan tiba di Tumbang Pangkuh
tang tuyang ambun tilap telu puluh, jadi randah Lunuk, turun melewati lapisan awan tiga puluh lapis,
taribangae Lasang Riwut, babalang lenda-lendang terus merendah Lasang Riwut, maka kelihatan
tantan Liang Kaminting, babalang lenda-lendang dari ke¬jauhan puncak Bukit Kaminting, bersi¬nar
Balai Paseban Raja ain Darung Dahiang Pulu cemerlang cahaya Balai Paseban Raja milik Darung
Matae ewen due Antang Bajela Bulau. Dahiang dan milik Antang Bajela Bulau.

65. Handu-handu Lasang Riwut tingang tende 65. Perlahan-lahan Lasang Riwut pun berhenti merapat
lunuk, tende ninggang Balai Paseban Raja ain di Balai Paseban Raja milik Darung Dahiang Pulu
Darung Dahiang Pulu Matae ewen ndue Antang Mata, dan Antang Bajela Bulau, mereka menan-
Bajela Bulau turus teken garing harukan bu¬lau capkan galah, mengikat tali tambat dan memasang
namburak, halaluhae palatar garing jamban titian, jalan mereka keluar menuju balai.
tingang hakaja lunuk.

66. Iyoh karuhung aring kuan Raja Du¬hung Mama 66. Wahai sahabatku, kata Raja Duhung Mama
Tandang tuh rangkan panginan simpan, ain uluh Tandang, ini aku sampaikan macam-macam
tingang esum Liau Haring Kaharingan, hapa makanan persembahan dari cucumu Liau Haring
hajawi Kayun Penyang Karuhei Tatau, narai bulan Kaharingan ini, untuk dia mendapat Kayun
kahungae rawei Darung Dahiang Pulu Matae ewen Penyang Karuhei Tatau: Alangkah baiknya kata
ndue Antang Bajela Bulau, kabajuran tutu kahum Darung Dahiang Pulu Mata dan Antang Bajela
Kayun Karuhei uras taheta gar-ing manarantang. Bulau, sangat tepat sekali, saat ini semuanya
Kayun Karuhei musimnya bertunas beranak- pinak.

67. Limbah bapander panjang basarita ambu Raja 67. Setelah berbicara panjang lebar Raja Duhung
Duhung Mama Tandang, palus mambang kare Mama Tandang, langsung saja mengambil Kayun
Kayun Penyang Karuhei Tatau, ngumbang Bukit Penyang Karuhei Tatau, mengelilingi Bukit tujuh
Uju Hatuntung, Kereng Hanya Baratinggang, berjejer, mengambil Kayu Busi, Kayu Tali, Kayu
haduanan kare kayu Busi, kayu Tali, kayu Langkah, Langkah, Kayu Tuah, Kayu Angkat, Kayu Kilat,
kayu Tuah, kayu Angkat, kayu Kilat, kayu Gatang, Kayu Gatang, Kayu Manang, Kayu Lampang,
kayu Manang, kayu Lampang, kayu Naing, kayu Kayu Naing, Kayu Namang, Kayu Kajunjung, Kayu
Namang, Kajunjung, Kanaruhung, Tabalien, Kanaruhung, Ulin dan Belawan.
Balawan.

68. Sukup kare Kayun Karuhei Tatau, ny- impei nduan 68. Sudah lengkap Kayun Karuhei Tatau, yang
uju kasimpei, nyandik nduan uju kasandik, tutuk jadi didapatkan oleh mereka berdua, langsung saja
imbite nyelem Lasang Riwut, sama jadi rantep garing diikatnya menjadi tujuh kesatuan dan dibawanya

320

panduka munduk, engkak bulau namburak, nguhas memasuki Lasang Riwut mereka melepaskan tali
tatambat keket, burung tingang nulak lunuk. tambat dan Lasang Riwut pun berangkat.

69. Eleh riu-riup Lasang Riwut hagagahan Liau 69. Sekejap saja perjalanan Lasang Riwut mengantar
Haring Kaharingan, ngalingu Lewu Injam Tingang, Liau Haring Kaharingan menelusuri tempat-tempat
ngarendem Run¬dung Nasih Nampui Bungai, yang pernah dialaminya selama ia berada dan
gantu- gantung riarae habasean nyalung ri¬wut, hidup di alam yang sifatnya hanya semetara, dan
are jadi pukung pahewan antang, tanjung luwuk perjalanan Lasang Riwut mengikuti arus angin
nanjung manangkalau -ras dia batandak panjang. bertiup, banyak sudah hutan dan rimba, sungai
besar kecil dilalui, namun semuanya itu tidak
disebut satu persatu.

70. Ije kanih Batang Danum Narewa Bunu. Guhung 70. Yang disana katanya Batang Danum Narewa Bunu,
Asuh Lasang, ije kanih Batang Danum Ampah Guhung Asuh Lasang (sungai Katingan), disana lagi
Talawang, Guhung Arah Rawei, ije kanih Batang Batang Danum Ampah Talawang, Guhung Arah Rawei
Danum Baring Lanting, Guhung Asuh Lasang, are (sungai Barito), disana lagi Batang Danum Baring
batang danum uras nanjung manangkalau. Lanting, Guhung Asuh Lasang (sungai Kapuas),
banyak sungai dilewati, semuanya tidak disebut satu
persatu.

71. Ije kanih Batang Danum Nyahu Mara- ang Duhung, 71. Disana lagi Batang Danum Nyahu Maraang Duhung,
Guhung Pitih Tambarirang Nahasak Hanyi, uras Guhung Pintih Tambarirang Nahasak Hanyi,
jadi nahalantingku kilau piring buang, jadi panting semuanya sudahku tinggalkan bagaikan melempar
batu dia tapalulang luli, kajakahan liang isen batu ke laut, tidak akan kembali untuk selamanya, dari
tapalulang ules, eleh babalang lewu mahawang sana sudah kelihatan kampung tempat tinggal Liau
Liau Haring Kaharingan. Haring Kaharingan seipasa hidupnya.

72. Bakalingu-lingu kare tanjung luwuk, bahu lakau, 72. Semua sungai menjadi kenangan bagiku, bekas
uras jadi halantingangku kilau piring buang, tempatku berladang, se-muanya sudahku tinggalkan,
bakalingu-lingu kare batang talian, kare pulau bua juga aku teringat pada batang tepian tempatku mandi,
jambu nangka. kebun buah-buahan Jambu dan Nangka.

73. Kalute kea kare pakang hejan, antep tangkuarin 73. Demikian pula terhadap tangga ramah, tempatku
parang, palus surang bulan janjulanae nyelem berpegang, pintu masuk, dan ia pun langsung
labehun parang, hayak malawu rawei, kueh masuk ke dalam ramah seraya berkata, mana
kare ketun anak aken, amun ketun nunjung tirah kalian seluruh keluargaku, kalau kalian sedang
tingang, akan ketun pararinjet kajanjulu nahingan tidur, agar kalian bangun sebentar mendengarkan
pahariwut raweiku. pesanku.

74. Iyu-iyuh ketun anak aken, kare garing tarantang, 74. Wahai kalian keponakanku, anak- cucuku,
sihung lalundung, tau-tau ih lingu nalatai ketun, peliharalah dengan baik kesat¬uan dalam
nampung penyang ketun hinje simpei, ela ketun keluarga, hiduplah rukun dalam ramah tangga,
ngantung rawei bajangkang, ngajang penyang jangan sekali- kali membuat pertentangan, kalian
hinje simpei, awi tau indu gandang tatah lewu akan menjadi pembicaraan masyarakat lingkungan
mandereh danum. kalian selamanya.

321

75. Iyuh anak aken amun nentem riwut lingun ketun, 75. Wahai anak dan ponakanku, kalau kalian tidak
narui akangku rangkan panginan simpan, aku berkeberatan, berikan aku makanan, aku ingin
narana lin-glungku, hayak narui akangku giling mengakhiri nafsu makanku, serta berikanlah
pinang rukun tarahan, katune rahun tambarirang, untukku sirih pinang dan rokok serta Katune Rahun
tingang kenjut bintang. Tambarirang, Tingang Kenjut Bintang (semacam
getah untuk mem-buat gigi mengkilat).

76. Iyuh nah anak aken akan ketun nanti- san akangku 76. Marilah anak-anakku dan kepon-akanku teteskan
minyak bangkang haselan tingang, nanteman minyak Kelapa di atas kepalaku, serta sisirlah
sarak amba tulang tingang, ngabajuran pandung rambutku ini hingga menjadi lurus.
lawin balauku panjang.

77. Amun sama tutuk jadi ketun anak aken, akan ketun 77. Kalau sudah selesai semuanya, marilah anak-anak
uras gatang mendeng, nambang Kayun Penyang dan keponakanku, kalian berdiri semua dan jangan
Karuhei Tatau, mangat ketun bagulung belum tatau sampai ada satupun yang tertinggal, terima Kayun
manyambung, ela ati ketun batisa ije, kurang anan Penyang Karuhei Tatau ini, semoga kalian cepat
balihi due. kaya-raya, hidup sehat se¬jahtera.

78. Bengkak ndai sarung liau hila pajam- bilei, sarung 78. Maka keluarlah rasukan Liau Haring Kaharingan
Sangiang hila pangantau, palus manting mentas yang berada di bagian kiri Basir, hanya tinggal
tambang, han- yaring bumbung daren purun, palus rasukan Sangiang yang berada di bagian kanan,
malan balua parung nyelem Lasang Riwut. liau melompat ke lantai dan berjalan ke luar rumah
langsung masuk ke dalam Lasang Riwut.

79. Lasang Riwut palus nunjung taribangae nyalumbu 79. Lasang Riwut langsung melambung tinggi melewati
ambun tilap telu puluh, tapuk Ulek Pangaruntung awan tiga puluh lapis, dan tiba di belakang
Nyahu, murik Uhat Kamarau Langit, tapuk Tasik Pangaruntung Nyahu terus menelusuri Uhat Kamarau
Layang Hanteran Riwut, eleh babalang Bukit Langit, dan tibalah mereka di Tasik Layang Hanteran
Lanting Kalingu, palus tende ninggang Lasang Riwut, dari sana ke-lihatan Bukit Lanting Kalingu,
Talawang Teras Jambu Bahandang, halalian mereka- pun tiba dan merapat pada Lasang Talawang
Lasang Riwut kilau junjun helu. Teras Jambu Bahandang, seraya mengembalikan
Lasang Riwut ditempatnya semula.

80. Bara hete batulak tinai magun murik Tasik Layang 80. Dari tempat itu mereka berangkat lagi dan masih
Hanteran Riwut, tende Tumbang Batang Danum menelusuri Tasik Layang Hanteran Riwut, dan
Rutas, hete Raja Duhung Mama Tandang mamp- berhenti di muara Batang Danum Rutas, disana Raja
endeng Balai Rutas, ngampuh hapan timpung Duhung Mama Tandang mendirikan Balai Rutas, dan
baputi, mampendeng Tawe Hampatung Rutas, niring menyelimutinya memakai kain putih, juga mendirikan
Sendung Bajungan Danum tuntang mimbul Ka-jang, Tawe Patung Rutas, memasang Sendung Bajungan
Bakung Bangkalan Layang, hapa manunggu tamuei Danum dan menanam Kajang, Bakung Bangkalan
Raja Rawing Tem- pun Telun amun malalus gawin Layang, untuk menanti kedatangan Raja Rawing
Tiwah, hete Raja Rawing Tempun Telun mangarake, Tempun Telun di saat melaksanakan Upacara Tiwah,
nandang parasih hayak manyaluhe. disitu Raja Rawing Tempun Telun membongkarnya,
menebas dan membersihkannya, serta merubah
bentuk dan fungsinya.

322

81. Bara hete Lasang Talawang Teras Jambu 81. Dari sana Lasang Talawang Teras Jambu Bahandang
Bahandang tulak tinai, eleh babalang Labehu berangkat lagi, sudah kelihatan Labehu Tapekuh
Tapekuh Langit, ma- tendu Lunuk Tangkaje ije Langit, dan tiba di Lunuk Tangkaje yang ditempati
makungan Burung Piak Liau Hatalusang Pantung, Burung Piak Liau Hatalusang Pantung, disitu mereka
manyauk Patung Sagagaling Langit. menangguk ikan Patung Sagagaling Langit.

82. Tende hapandui tingang hanyalung repang, pandui 82. Mereka berhenti disitu dan Liau Har¬ing
Liau Haring Kaharingan intu Labehu Tapekuh Kaharingan mandi mencuci bersih seluruh
Langit halanting like halantingan kuring, lampang tubuhnya, melepaskan kotoran pada kulitnya,
upak puti hagining, bula-bulan tantariung bau, sehingga kulitnya menjadi putih bening mengkilat,
binta-bintang panyaran pipié. roman mukanya bagaikan bulan dan bintang.

83. Limbah te tulak tinai Lasang Talawang Teras Jambu 83. Setelah itu berangkat lagi Lasang Ta-lawang Teras
Bahandang, eleh ba- balang jadi Lunuk Marayuh Jambu Bahandang, su-dah kelihatan Lunuk Marayuh
Langit, babalang Tumbang Sahai Langit, handu- Langit, kelihatan pula muara Sahai Langit, perlahan-
handu Talawang tende lunuk, hapandui tingang lahan Talawang Teras Jambu Bahandang berhenti
hanyalung repang, Liau Haring Kaharingan, tutuk mereka disitu me-mandikan Liau Haring Kaharingan,
jadi tingang nulak lunuk. dan sudah selesai semuanya merekapun berangkat.

84. mbah te tulak tinai Lasang Talawang ras Jambu 84. Setelah itu, berangkat lagi Talawang Teras Jambu
Bahandang eleh babalang Labehu Upun Kayu Bahandang, sudah keli-hatan Labehu Upun
Nyahu, Rantau !ek Batu Mantar Duhung, Kayu Nyahu, Rantau Ulek Batu Mantar Duhung,
handuandu Lasang Talawang Teras Jambu perlahan-lahan Talawang Teras Jambu Bahandang
Bahandang tende lunuk, baturus teken arukan berhenti, menancapkan galah mengikat tali tambat,
bulau namburak, hapanduian Liau Haring mereka memandikan Liau Haring Kaharingan.
Kaharingan.

85. Tulak tinai Lasang Talawang Teras ambu 85. Berangkat lagi Talawang Teras Jambu Bahandang,
Bahandang, are tanjung luwuk anjung banyak tempat dan liku sungai yang dilewati,
manangkalau uras dia bataniak panjang, eleh semuanya tidak disebut satu persatu: Sudah
babalang Bukit Buau Kangkalingen Andau, eka kelihatan Bukit Bulau Kangkalingen Andau, tempat
Raja Balawang Bulau, handu-handu Lasang Raja Balawang Bulau, perlahan-lahan Talawang
Talawang Teras Jambu Bahandang ‘en.de lunuk, Teras Jambu Bahandang berhenti, di tempat itu
pandui Liau Haring Kaharingan huang Talagan mereka memandikan Liau Haring Ka-haringan di
Kaharingan, hayak palakuan karen r’angkan Telaga Kaharingan, serta minta beberapa macam
pakaian simpan. pakaian.

86. sama jadi hapandui tingang hanyalung repang, 86. Sudah selesai mandi, langsung minta buah Enjung
palus balaku bua Enjung Kalapean, pinang Kalapean, Pinang Sapaunggut Belum untuk Liau
sapaunggut belum asan Liau Haring Kaharingan Haring Kaharingan, bersama itu pula ia men-guji
hayak ie maningkes arepe, nangkeru Batu ke tangkasannya melompat Batu Tangkaruan Liau.
Tangkaruan Liau.

87. Tutuk jadi, tulak tinai Lasang Ta- awang Teras 87. Setelah selesai disitu, berangkat lagi Talawang
Jambu Bahandang, murik ramahimping langit, eleh Teras Jambu Bahandang, menelusuri sisi lingkaran
babalang enda-lendang Garing Benduh Nyahu eka langit, dari kejauhan sudah kelihatan sinar cahaya

323

Raja Ulih Napakah Langit, handu- handu Lasang Garing Benduh Nyahu, tempat Raja Ulih Napakah
Talawang Teras Jambu Bahandang tende lunuk, Langit, perlahan-lahan Talawang Teras Jambu
tende pandui Liau Haring Kaharingan. Bahandang berhenti, berhenti memandikan Liau
Haring Kaharingan.

88. Sama tutuk jadi, tingang tinai nulak lunuk, magun 88. Setelah selesai mereka disitu, Talawang Teras
murik pamahimping langit, babalang jadi lenda- Jambu Bahandang berangkat dan masih
lendang Garing Santang Nangkenya Kambang menelusuri sisi lingkaran langit, dari kejauhan
Kabanteran Bulan, Sihung Sundung Nyangkalah kelihatan Garing Santah Nangkenya Kambang
Lumpung Matan Andau, tende mampandui Liau Kabanteran Bulan, Sihung Sundung Nyangkalah
Haring Kaharingan, tutuk jadi tingang tinai nulak Lumpung Matan Andau, berhenti memandikan
lunuk. Liau Haring Kaharingan, dan sudah selesai mereka
berangkat lagi meneruskan perjalanannya.

89. LasangTalawangTeras Jambu Bahan- dang magun 89. Talawang Teras Jambu Bahandang masih
murik pamahimping lan¬git, uju katanjung panjang menelusuri sisi langit, perjalanan melaju dan cepat
balias bara tutuk riwut, babalang jadi Garing Sa- mendahului kekuatan angin bertiup, mendekat dan
lumpuk Bulau eka Raja Garing Perang, handu- keliahatan sudah Garing Salumpuk Bulau tempat
handu Lasang Talawang Teras Jambu Bahandang Raja Garing Perang, perlahan-lahan Talawang
tende lunuk, pandui Liau Haring Kaharingan intu Teras Jambu Bahandang berhenti, memandikan
Talagan Nyalung Kaharingan Belum, hete bal-aku Liau Haring Kaharingan di Telaga Nyalung
rangkan panatau simpan. Kaharingan, disana mereka minta harta kekayaan.

90. Tutuk jadi, tulak tinai Lasang Talawang Teras Jambu 90. Selesai disana, berangkat Talawang Teras Jambu
Bahandang magun murik pamahimping langit, eleh Bahandang, masih menelusuri sisi langit dan mereka-
tapuk Tasik Sangiang Helu, Laut Jalayan Usang, pun tiba di Tasik Sangiang Helu, Laut Jalayan Usang,
eleh babalang jadi Handiwung Uju Kapandereh dari kejauhan kelihatan Handiwung Uju Kapandereh
Mendeng pupuh Tumbang Batang Danum Baras Mendeng di muara Batang Danum Baras Bulau,
Bulau, babalang lewu hai kanyamben lumbah, kelihatan pula tempat tinggal yang luas dan sangat
Lewun Raja Panyampirang Sinde. ramai, yaitu tempat Raja Panyampirang Sinde.

91. Lasang Talawang Teras Jambu Bahandang tingang 91. Talawang Teras Jambu Bahandang berhenti seraya
tende lunuk, palus hajalukan rangkan panginan memberikan makanan dari cucu-cucunya di Pantai
simpan ain uluh tingang esu, akan Raja Panyampirang Danum Kalunen, untuk Raja Panyampirang Sinde,
Sinde, aka habangunan Mihing Dare intu Tumbang agar ia membangun Mihing Dare di muara Batang
Batang Danum Baras Bulau, ije tau nasa rangkan Baras Bulau, yang bisa mendatangkan harta
panatau simpan akan bulan bambuhatan Tatau Haring kekayaan bagi Liau Haring Kaharingan, pada saat
Kaharingan, mantang ruang Lewu Tatau, Lewu Bukit dia memasuki Lewu Tatau, Lewu Bukit Nalian
Nalian Lanting, Rundung Kereng Naliwu Rahan. Lanting, Rundung Kereng Naliwu Rahan.

92. Hayak akae nembak mariam hai -nalaka mendeng, 92. Bersama itu pula, agar Raja Panyampi¬rang Sinde
narung panamuei Lasang Talawang Teras Jambu menembak sebuah meriam besar sebagai tanda
Bahandang, akan ewen Lewu Bukit Nalian Lanting untuk memberi¬tahukan kedatangan Lasang
handung hakatawan, narai bulan kahungae rawei Talawang Teras Jambu Bahandang, kepada
Raja Panyampirang Sinde. mereka di Lewu Bukit Nalian Lanting, baiklah kata
Raja Panyampirang Sinde, saya akan lakukan.

324

93. Palus harandue nyandawa mariam hai apalaka 93. Langsung saja ia mengisi mesiu meriam besar dan
mendeng palus nembake, ahing nyahu hakumbang menembaknya, bunyi letusannya menggelegar di
langit, eleh pararinjet Balu Indu Rangkang Penyang seputar kolong langit, sampai terperajat Balu Indu
nahingan bahing Lela Lalenen Liu, iyoh anak aken Rangkang Penyang mendengar bunyi tembakan
amun kai rawei, :ege panamuei Raja Duhung meriam tersebut, wahai anak-anakku, kalau begini
Mama Tandang nyembang itah Lewu Bukit Nalian biasanya, ada perjalanan Raja Duhung Mama
Lanting. Tandang menuju kita di Lewu Bukit Nalian Lanting ini.

94. Talak tinai bara hete Lasang Talawang Teras 94. Berangkat lagi dari sanaTalawang Teras Jambu
Jambu Bahandang palus tame Tumbang Batang Bahandang, langsung masuk muara Batang Danum
Danum Baras Bulau, -nda-andau tamuei Lasang Baras Bulau, dan pada saat perjalanan Talawang
Talawang Teras Jambu Bahandang, anda-andau Teras Jambu Bahandang datang, pada saat itu jugs
Handiwung Uju Kapandereh Mendeng mamantis Handiwung Uju Kapandereh Mendeng meneteskan
Nyalung Kaharingan Belum, balua uja-ujan mujan Air Suci Kehidupan, mengalir menghujani Liau Haring
Liau Haring Kaharingan, mani-manih hubah sawak Kaharingan, maka sekejap saja paras wajahnya
sabangkange, tutuk jadi Lasang Talawang Teras semakin cantik dan tampan; Selesai sudah disitu,
Jambu Bahandang murik Batang Danum Baras Lasang Talawang Teras Jambu Bahandang mudik
Bulau. Batang Danum Baras Bulau.

95. Lasang Talawang Teras Jambu Bahan- dang 95. Lasang Talawang Teras Jambu Bahan¬dang
tende intu Baras Kanjan Antang, Raja Duhung berhenti di Baras Kanjan Antang, disitu Raja
Mama Tandang mang- kang mangkaian Lasang Duhung Mama Tandang mempersiapkan Lasang
Talawang Teras Jambu Bahandang, manaluga Talawang Teras Jambu Bahandang, memperba¬harui
manaheta palus manaheta kea karen bandera, catnya, memperbaharui dan mengganti bendera,
benang kampuh Lasang Ta-lawang Teras Jambu memperbaharui kain dinding keliling Lasang Talawang
Bahandang. Teras Jambu Bahandang.

96. Limbah te Raja Duhung Mama Tan-dang murik 96. Setelah itu, Raja Duhung Mama Tan-dang mudik
Batang Danum Baras Bulau, sembang Lewu Bukit Batang Danum Baras Bu-lau, dan tiba di tempat
Nalian Lanting, palus janjaruman akan Balu Indu kelompok anak- anak yang tidak jelas siapa ayahnya;
Rangkang Penyang, habinei Mina Perang Matan Mereka gembira riang menyambut kedatangan Lasang
Andau, mangat ie han- dung hakatawan panalataie. Talawang Teras Jambu Bahandang, ramai sekali
mereka menanyakan tentang perjalanan Raja Duhung
mama Tandang.

97. Tumbah Raja Duhung Mama Tandang ela gilan 97. Menjawab Raja Duhung Mama Tan-dang: Hai anak-
tingang ketun anak esu, hetu aku hagagahan anak cucuku, per-jalananku saat ini mengantar Liau
Liau Haring Kaha- ringan nyembang Balu Indu Haring Kaharingan menuju Bukit Balu Indu Rangkang
Rangkang Penyang, Habinei Mina Perang matan Penyang, Habinei Mina Perang Matan Andau, pada
Andau, kareh ketun nyembang Lewu Tatau Dia saat¬nya nanti kalian ikut ke LewuTatau ikut perjalanan
Rumpng Tulang umba panamuei Lanting Samben Lanting Samben dan Banama Nyahu apabila mereka
tuntang panamuei Banama Nyahu amun ulun di dunia sana melakukan Upacara Tiwah.
kalunen Ngentang Tiwah Tingang.

98. Hete Raja Duhung Mama Tandang baya hajalukan 98. Saat itu Raja duhung Mama Tandang hanya

giling pinang, rukun tarahan, umba rangkan memberikan makanan giling pinang, rokok, kepada

325

panginan sim-pan akan kajalahan ungkup Anak ketompok anak- anak tersebut, dan Lasang Talawang
Rayun palus Lasang Talawang Teras Jambu Teras Jambu Bahandang pun langsung berjalan
Bahandang nanjung nangkalau, eleh sembang lewat dari sana dan tibalah mereka di Lewu Bukit
Lewu Bukit Nalian Lanting, hayak janjaruman Nalian Lanting, seraya memberitahukan tentang
akan Balu Indu Rangkang Penyang, Habinei perjalanannya kepada Balu Indu Rangkang Penyang,
Mina Perang Matan Andau, mangat ie handung Habinei Mina Perang Matan Andau.
hakatawan panalataie.

99. Limbah te Raja Duhung Mama Tandang 99. Kemudian sesudah itu Raja Duhung Mama Tandang
mampendeng Parang Batunjung akan Liau membangun sebuah ramah yang indah dan megah
Haring Kaharingan palus sukup karen lawang untuk Liau Haring Kaharingan lengkap den-gan ruang
tambarirange, panatau panuhae, metu pambelum kamar tidurnya beserta harta kekayaannya, juga
burung usik. hewan-hewan ter-naknya.

100.Limbah te Raja Duhung Mama Tan-dang muap Pati 100. Setelah itu, Raja Duhung Mama Tan-dang membuka
Bahandang, haduanan Kangkuang Jamban palus Pati Bahandang, mengambil lipatan titian, dan
habarikae, akan jamban Liau Haring Kaharingan langsung ia memasangnya, untuk jalan bagi Liau
lumpat Parang Batunjunge. Haring Kaharingan Kapanatau naik memasuki ramah
tempat tinggalnya.

101.Tinai aran jamban jete, iete: 101. Dan nama-nama Titian tersebut, ialah:

- Jamban Bulau Sangkalemu, Palatar Rabia - Titian Bulau Sangkalemu, Palatar Rabia
Sangkalunyai. Sangkalunyai.

- Jamban Timpung Balemu Riarae, Palatar - Titian Timpung Balemu Riarae, Palatar Pahangan
Pahangan Hakalain Bantika. Hakalain Banti kae.

- Jamban Gandang Garing, Palatar Tuwung - Titian Gandang Garing, Palatar Tuwung Sihung.
Sihung. - Titian Garantung Ayu-Ayun Bahing.
- Titian Kangkanong Riung Kamalan Danum.
- Jamban Garantung Ayu-ayun Bahing. - Titian Bangkang Balanga Tingang.
- Jamban Kangkanong Riung Kamalan Danum. - Titian Bulau Naliung Liu Sangka- lemu’Tuntung
- Jamban Bangkang Balanga Tingang.
- Jamban Bulau Naliung Liu Sangkalemu Puser, Makang Gar-ing Tukang Tuyang, Nyapundu
Nyalung Bukit Batu, Bahalap Ma-lipir Lamiang Bua
Tuntung Puser, Makang Garing Tukang Tuyang, Garing Belum, malempang Nyalung Kaharingan
Nyapundu Nyalung Bukit Batu, Bahalap Malipir Belum.
Lamiang Bua Garing Balum, Malempang
Nyalung Kaharingan Belum.

102. Limbah te tinai, Raja Duhung Mama Tandang 102. Setelah itu, Raja Duhung Mama Tan-dang
nabasan pantan akan Liau Haring Kaharingan ije membuat Pantan untuk Liau Haring Kaharingan
kare, iete: sebanyak tujuh buah masing-masing, yaitu:

- Pantan Gahung. - Pantan Gahung.
- Pantan Bangkang Balanga Tingang - Pantan Bangkang Balanga Tingang.
- Pantan Runjan Bulau Sangkalemu. - Pantan Runjan Bulau Sangkalemu.
- Pantan Garantung Bulan. - Pantan Garantung Bulan.
- Pantan Timpung ije hakabeken Bantika. - Pantan Timpung ije Hakabeken Bantika.

326

- Pantan Lamiang Bua Garing Belum. - Pantan Lamiang Bua Garing Belum.
- Pantan Bulau Sangkalemu. - Pantan Bulau Sangkalemu.

103. Limbah te Raja Duhung Mama Tandang nabasan 103. Kemudian Raja Duhung Mama Tan-dang mambuat

tinai, iete: lagi tiga buah telaga, yaitu:

- Talagan Henda Paringkahang An- tang. - Talaga Henda Paringkahang An- tang.
- Talagan Bangkang Haselan Tingang. - Talaga Bangkang Haselan Tingang.
- Talagan Darah Belum, Nyalung Kaharingan - Talaga Darah Belum, Nyalung Kaharingan

Belum. Belum.

104. Tutuk jadi Raja Duhung Mama Tandang manyadia 104. Semua yang disiapkan Raja Duhung, Mama Tandang
akan Liau Haring Kaharingan hete ie lumpat netei untuk Liau Haring Kaharingan siap, disana ia naik
jamban, nelak pantan, mandui huang talaga telu melalui Titian kemudian ia membuka Pantan dan
ije jadi tabasae, palus naheta pakayae, limbah te mandi pada tiga buah Talaga yang sudah disediakan
palus imbit ie mimbul Sawang Ringkan Tingang. sebelumnya, sekaligus mengganti pakaiannya
memakai pakaian yang baru; Kemudian membawa
Liau tersebut menanam Sawang, Ringkan Tingang.

105. Limbah jadi kakare gawin Raja Duhung Mama 105. Pelaksanaan tugas Raja Duhung Mama Tandang
Tandang, ie manyaluh tinai Lumpang Liau manjadi tentang Liau sudah selesai, ia menjadikan lagi
Balai Bulau Jayang Tingang, Sali Rabia Mumuk Lumpang Liau, menjadi Balai Bulau Jayang Tingang,
Ambun sukup gandang garantung, kangkanong, Sali Rabia Mumuk Ambun, lengkap dengan Gendang
tarai rejar matan andau. dan Gong, serta Kenong, Tarai Rejar Matan Andau.

106.Nyaluhe tinai Hampatung Palawi ije ingkuak intu 106. Kemudian ia menjadikan lagi Patung Palawi yang
Lumpang Liau, manjadi Apang Kumpang Pamahin diikat pada Lumpang Kanyalun Liau, menjadi Apang
Tingang, ie ije tantai habantuan gandang garan- Kumpang Pamahin Tingang, yang bertugas untuk
tung ije ayu-ayun bahing. memukul Gendang, Gong yang mengalun-alun
bunyinya.

107. Limbah te Raja Duhung Mama Tandang manyaluh 107. Setelah itu Raja duhung Mama Tandang menjadikan
Timpung Babilem manjadi Ampah Lawang Baun kain hitam, menjadi awan hitam dan awan tersebut
Andau palus manjadi Batu Mendeng Pama- lang-sung menjadi tembok batu menutup jalan Liau.
hempeng Langit, mantep benteng jalan bau.

108. Amun jadi taluh awang te, Raja Duhung Mama 108. Kalau sudah selesai semuanya, Raja Duhung Mama
Tandang hapeteh rawei amba Balu Indu Rangkang T andang menitip pesan dengan Balu Indu Rangkang
Penyang, Habinei Mina Perang Matan Andau, ikae Penyang, Habinei Mina Perang Matan Andau,
mahaga Liau Haring Kaharingan mijen Lewu Bukit agar ia memelihara Liau Haring Kaharingan yang
Nalian Lanting nentai panamuei Raja Rawing Tem- tinggal bersamanya di Lewu Bukit Nalian Lanting
run Telun mariaran Lanting Samben Nampalang menunggu perjalanan Raja Rawing Tempun Telun
Penyang, Haki Runtun Ngangkuang Santagi, membawa Lanting Samben Nampalang Penyang,
Enjung Bunu Nyalawi Bungai hagagahan Liau Haki Runtun Ngangkuang Santagi, mengantar Liau
Haring Kaharingan kareh lumpat lawang Lewu Haring Kaharingan nanti masuk ke Lewu Tatau kalau
Tatau amun tarantang nule centang Tiwah Tingang. Tarantang Nule melaksanakan Upacara Tiwah.

327

109. Sama jadi hapeteh rawei, Raja Duhung Mama 109. Selesai menitipkan pesan, Raja Duhung Mama
Tandang hadurut unai akan Pantai Danum Tandang kembali menuju Pantai Danum Kalunen,
Kalunen unturung parung tarantang nule, bete ie pulang ke rumah tempat upacara, disana ia
janjaruman kapalin Ambun Rutas Matei tuntang memberitahukan pantangan Ambun Rutas, dan
kapalin Penyang viruhei Tatau, basa amun ewen pantangan Penyang Karuhei Tatau, sebab kalau
dia ulih mahaga pali, narai ije jadi imeteh tuntang mereka tidak dapat memelihara pantangannya, apa
inyampai akan ewen, nihau hikarak bakuhas hayak yang sudah dipesankan dan disampaikan kepada
jatun ati gunae aian pambelum ewen. mereka, hilang begitu saja dan tidak ada artinya untuk
kehidupan mereka.

110. Amun Lasang Talawang Teras Jambu Bahandang 110. Kalau Talawang Teras Jambu Bahan-dang sudah tiba
jadi sembang Pantai Danum Kalunen, te Sangiang di Pantai Danum Kalunen, Sangiang Tarantang Garu
Tarantang Garu Haramaung Sintung Hantelu Haramaung Sintung Hantelu Uju, mengembalikan
Uju, halalian karen paramun gawi ije imbit awi segala peralatan up-acara yang dibawa oleh
Lasang Talawang Teras Jambu Bahandang palus Talawang Teras Jambu Bahandang, mereka langsung
maandake intu bentuk labehun parang kilau jun jun menempatkan di tempatnya seperti semula.
helu.

111. Limbah te tinai Basir Balian Pabuli Sangiang ije 111. Kemudian Basir balian Pabuli San-giang yang merasuk
marasuk intu ewen Basir palus ewen hayak balua pada mereka, mereka serantak keluar dari ramah
parang entang buli nanturung benteng Lasang up¬acara menuju Talawang Teras Jambu Bahandang,
Talawang Teras Jambu Bahandang hayak umba karen disertai dengan sesajen se¬bagai imbalan jasa
laluh lasan jawin bambang penyange, limbah te ewen mereka, setelah itu mereka istirahat.
malayan tulang rampange.

112. Panyawah andau ije tinai Basir Balian Paturan 112. Besok harinya lagi, Basir balian Patu-ran Sangiang dari
Sangiang bara Lasang Talawang Teras Jambu Talawang Teras Jambu Bahandang, untuk merasuki
Bahandang akae nyarakumpang Basir, limbah te para Basir, dan pada saat itu Sangiang Raja Duhung
Sangiang Raja Duhung Mama Tandang nyewut Mama Tandang menye¬butkan besarnya Laluh Lasan
kahain laluh lasan Sangiang bagawi hayak San¬giang dalam bertugas, serta memberi¬tahukan
janjaraman Palin Bulau Bambang Penyange. Pantangan Bulau Bambang Penyangnya.

113. Tinai auh karen pali, ije ela ewen kumae katahin 113. Adapun macam macam pantangan dan larangan yang
uju andau limbah Tantulak Ambun Rutas Matei, tidak bisa keluarga yatim memakannya selama tujuh
iete: hari setelah upacara Tantulak Ambun Rutas Matei,
yaitu:

- Saluang Renteng TSntahan. - Saluang Renteng Tantahan (Ikan Saluang merah)
- Ucin ngandang Tunggul Batang. - Ucin Ngandang Batang (jamur yang tumbuh
- Ucin Ngandang Tana.
- Ujau Bajei Kalakai. dipohon kayu)
- Undang Salintip Kumpang. - Ucin Ngandang Tana (jamur yang tumbuh ditanah)
- Tampala Leleng Hempeng. - Ujau (rebung bambu), Bajei, Kalakai (sejenis paku)
- Janjulung Tusuk Samben. - Undang Salintip Kumpang (udang sungai yang
- Tatawun Ngarangkung Sahep.
- Bawui Himba. kecil)
- Tampala Leleng Hempeng (ikan Tampala)
- Jajulung Tusuk Samben (ikan Jaju- lung)

328

- Tatawun Ngarangkung Sahep (ikan Tatawun)
- Bawui Himba (Babi Hutan).

14. Tinai ije imali awi ewen katahin telu bulan, iete: 114. Kemudian pantangan yang tidak bisa keluarga
yatim memakannya selama tiga bulan, yaitu:

- Ranying Manjuhan. - Ranying Manj uhan (ikan Manjuhan/ jelawat)
- Tungkul Pisang Munus. - Tungkul Pisang Munus (jantung pisang)
- SingkahUhut. - Singkah Uhut (pucuk rotan dan sejenisnya)
- Bua Botong. - Bua Botong (buah botong)
- Palanduk Sumping Taliwu. - Palanduk Sumping Taliwu (kancil)
- Karahau Batunjang Bintang. - Karahau Batunjang Pahera menjangan)
- Bajang Kalingkai Lawung. - Bajang Kalingkai Lawung (rasa)

115.Limbah te Basir Balian Pabuli San- giang, nanturung 115. Setelah itu Basir balian Pabuli Sangiang menuju
Lasang Talawang Teras Jambu Bahandang, sama Talawang Teras Jambu Bahandang, semuanya
uras jadi rantep pandukan sangiang munduk sudah siap duduk di dalam Lasang Talawang
mijen Lasang Talawang Teras Jambu Bahandang, Teras Jambu Bahandang, mereka melepaskan
mengkak bulau namburak, nasupit teken garing, tali tambat, mengambil kembali galah, Lasang
Lasang Talawang Teras Jambu Bahandang buli Talawang Teras Jambu Bahandang melambung
Batang Danum Jalayan, nunjung taribangae, kilau tinggi keatas bagaikan burung Elang terbang
anak burung tingang, mangkat pangasiring rawan kembali menuju Batang Danum Jalayan.
bawin antang langit.

116. Lasang Talawang Teras Jambu Bahandang 116. Lasang Talawang Teras Jambu Bahandang
mahalau ambun tilap telu puluh hatantilap, sembang berjalan melewati tiga puluh lapisan awan, dan tiba
tumbang Panjungan Manjung, murik Panjungan di muara Panjungan Manjung mudik Panjungan
Manjung tapuk Tasik Ambun Baragantung Langit, Manjung, tiba di Tasik Ambun Baragantung Langit.
Laut Enun Baratuyang Hawun.

117. Murik Tasik Ambun Baragantung Langit are eka 117. Dari Tasik Ambun Baragantung Langit, banyak
nanjung manangkalau uras dia batandak panjang, tempat yang dilewati, tidak disebut satupersatu,
sembang tumbang Batang Danum Jalayan, murik sekejap saja tiba di muara Batang Danum Jalayan,
Batang Danum Jalayan nantu- rung Balai Nyahu mudik Batang Danum Jalayan menuju Balai Nyahu
Matunggang Pulu, nyahendeng Sali Ganggerang Matunggang Pulu, Sali Ganggerang Bambuakan
Bambuakan Jalatien, handuhandu Lasang Jalatien, Talawang Teras Jambu Bahandang
Talawang Teras Jambu Bahandang tende ninggang berhenti merapat di tepian, mereka menancap
lanting, garing, turus teken harukan rantai bulau galah, dan mengikat tali tambat.
namburak.

118. Limbah te Raja Duhung Mama Tandang palus 118. Setelah itu Raja Duhung Mama Tandang langsung
mambagi rangkan panginan simpan, hayak mbagi membagi semua makanan, serta membagi rata
rata laluh- lasan, jawin bambang penyang akan Laluh Lasan syarat Bambang Penyang untuk
kajalahan Sangiang Tarantang Garu, Haramaung semua Sangiang Tarantang Garu, Haramaung
Sintung Hantelu Uju uras ewen tinai buli ekae. Sintung Hantelu Uju, se-lanjutnya mereka pulang
ketempatnya masing-masing.

329

119. Raja Duhung Mama Tandang tinai haduanan behas 119. Raja Duhung Mama Tandang mengambil beras yang
mungkus katambuan balai sambang garantung, palus dibungkuskan diatas Balai Sambang Garantung,
hataburae balua Balai Nyahu Matunggang Pulu, napus langsung ditaburnya keluar Balai Nyahu Matunggang
Lewu Danum Jalayan, jadi baras bulau, busung hintan, Pulu, juga disemua tempat, di Batang Danum Jalayan,
karangan lamiang, natau Lewu Danum Jalayan. ia menjadi emas permata yang melimpah ruah,
menjadi Lamiang, membuat harta kekayaan di Lewu
Danum Jalayan.

120. Kalute auh talatah gawin Tantulak Ambun Rutas 120. Demikian sesungguhnya tatacara upacara Tantulak
Matei, manumun peteh RANYING HATALLA Ambun Rutas Matei, sebagaimana difirmankan
LANGIT hajamban Bawi Ayah ije jadi nantuajar RANYING HATALLA LANGIT melalui Bawi Ayah, yang
ulun Pantai Danum Kalunen. sudah mengajarkan manusia keturunan Raja Bunu di
Pantai Danum Kalunen.

Pasal 57 Pasal 57
Uluh Pantai Danum Kalunen Manusia Di Dunia Melaksanakan

Malalus Gawin Tiwah Upacara Tiwah

1. Limbah Bawi Ayah hadurut akan Pantai Danum 1. Setelah Bawi Ayah turun ke Pantai Danum Kalunen,
Kalunen nantuajar utus panakan Raja Bunu mengajar keturunan Raja Bunu pada setiap macam
huang gagenep kakaren gawi, bara gawi ije pang- upacara, dari upacara yang paling kecil, sampai
kakurike nyamah gawi ije pangkahai, íete gawi kepada upacara yang terbesar, baik untuk upacara
akan ulun belum, kalute kea gawi intu pampatei. kehidupan, begitu pula untuk upacara kematian.

2. Gawin Tiwah iete gawi huang pampatei tuntang 2. Upacara Tiwah, yaitu upacara kematian dan yang
ije inyewut pampatei iete anjulanan buli haluli disebut kematian, yaitu jalan pulang kembali kepada
umba RANY¬ING HATALLA LANGIT tumun ije adi RANYING HATALLA LANGIT menurut yang sudah
inukas awie akan gagenep ulun kalunen, ie buli ditetapkan olehNya, bagi setiap manusia, yang
haluli manalih palus umba RANYING HATALLA pulang kembali langsung menyatu pada RANYING
LANGIT. manyarurui janjulanae ie tesek dumah HATALLA LANGIT, melalui jalannya ia datang dan
bara RANYING HATALLA LANGIT. hidup dari RANYING HATALLA LANGIT.

3. .Jadi pire-pire katahi, pire-pire tilaptus panakan Raja 3. Sudah beberapa lamanya dan beberapa keturunan,
Bunu ilaluhan mijen manatai arepe nyuang Pantai dari keturunan Raja Bunu, sejak ia diturunkan
Danum Kalunen, akan ewen ije salar ihe nampara bara bertempat tinggal dan menyebar dirinya untuk mengisi
tilap ije kasapu luhe puna bagin matei, ewen nampara Pantai Danum Kalunen, maka kepada mereka mulai
amakate malalus gawin Tiwah tumun ije jadi imeteh dari keturunan kesepuluh, sesungguhnya mereka
awi RANYING H \TALLA LANGIT metuh malalus mulai mufakat untuk melaksanakan upacara Tiwah
Tiwah Suntu intu Lewu Bukit Batu nindan Tarung, ije sebagaimana yang telah difirmankan RANYING
nantuajar tinai awi Bawi Ayah akan ewen. HATALLA LANGIT pada waktu pelaksanan Tiwah
Suntu di Lewu Bukit Batu Nindan Tarung, dan
selanjutnya diajarkan kembali oleh Bawi Ayah untuk
mereka.

4. Sula-sulake huang gawin Tiwah imakat bua-buah ela 4. Pertama-tama didalam pelaksanaan upacara

ati habangkau pandersarita, basa amun habangkau Tiwah, terlebih dahulu dimu-fakatkan dahulu dengan

330

pander sarita bara tamparae, jete hai kapalie akan sebaik-baiknya, jangan sampai terjadi perselisihan
pambelum tuntang dia bahalapa intu kahapus gawi, dalam pembicaraan, sebab kalau terjadi kesalah
limbah te tinai inggau kea huang pampakate te uluh ije fahaman mulai dari awalnya, itu sangat besar sekali
manjadi bakas gawi. pantangannya bagi kehidupan dan tidak baik pula
pada akhir upacara, dan didalam musyawarah mufakat
dicari pula seseorang pimpinan upacara (upun gawi).

5. Tinai mangat ulun kalunen katawae, ije manumun 5. Kemudian agar manuasia mengetahuinya,
peteh RANYING HATALLA LANGIT hajamban Bawi sebagaimana telah difirmankan RANYING HATALLA
Ayah atun janjaruman jete, ije inyewut Tiwah, iete LANGIT melalui Bawi Ayah, bahwa sesungguhnya
kahapus pali belum huang katika jete, rimae itah Upacara Tiwah itu adalah kelepasan dari pantangan
nantiwah atawae mahapus kapalin itah belum awi hidup saat itu, yang berarti bahwa kita meng-hapus,
tagal atun kapisah rihit isi dahan itah, ije matei bara melepaskan atau mensucikan segala pantangan
marak itah belum. didalam kehidupan kita, yang telah terjadi oleh adanya
perpisahan darah daging kita, akibat adanya kematian
di antara kita yang masih hidup.

6. Ije mambatang tutu huang gawin Tiwah, iete itah 6. Yang paling utama didalam upacara Tiwah, yaitu
malalus kasintan itah umba isi daha, bitibereng kita melaksanakan dan mewujudkan cinta kasih kita,
itah ije puna katamparae bara RANYING HATALLA terhadap darah daging dan tubuh kita sendiri, yang
LANGIT, iete imbuli tinai manyarurui janjalunae dumah sesungguhnya itu berasal dari RANYING HATALLA
manumun talatah gawi ije imeteh RA-NYING HATALLA LANGIT, kita kembalikan lagi melalui jalannya ia ada
LANGIT helu bara malalus Tiwah Suntu intu Lewu (lahir), sebagaimana tatacara pelaksanaannya, yang
Bukit Batu Nindan Tarung hemben huran. telah difirmankan oleh RANYING HATALLA LANGIT
sebelum dilaksanakannya Tiwah Suntu di Lewu Bukit
Batu Nin dan Tarung dahulu kala.

7. Limbah pampakat jadi uras barasih, teuh are 7. Setelah adanya kesepakatan, maka seluruh anggota
baramu paramun Balai Ganmng Garantung, tinai penyelenggara upacara Tiwah, bersama-sama
amun paramun balai te jadi uras atun, hete uluh are mencari dan mempersiapkan alat-alat bangunan
mpendenge hayak atun kea metu matei, dahae te balai Balai Gandang Garantung (rumah tempat
inawur hewui umba bebas akan kare ganan petak gong), kemudian apabila alat- alat bangunan tersebut
danum, ayulakau, uka kare gawin uluh are tau bujur sudah siap, mereka mulailah mendirikannya, dan
kabajuran. pada saat itu ada hewan kurban upacara, sebagai
kurban upacara, darahnya diambil serta dicampur
dengan beras untuk ditaburkan kepada roh-roh yang
sifatnya buruk, agar mereka jangan mengganggu dan
pekerjaan jalan dengan baik.

8. Limbah hah Balai Gandang Garantung medeng. uluh 8. Kemudian setelah Balai Gandang Garantung
are tinai baramu para Sangkairaya, paramun Tiwah, selesai, mereka kembali lagi mencari alat alat
iete palingkau Lingis, Haur Garing, dawen Bahinis, untuk Sangkairaya, peralatan upacara Tiwah yaitu:
dereh kayu akan Pamalangkan Pantar, palus amnue Bambu Palingkau Lingis, Haur Garing, Daun Biru,
ije beken kea. Daun Bahinis, serta kayukayu yang lurus untuk
Garing Pamalangkan Pantar (tiang pantar) begitu
pula peralatan yang lainnya.

331

9. Amun jadi uras sukup karen paramun Sangkaraya, 9. Apabila semuanya sudah siap, termasuk peralatan
palus kea paramue awang beken, uluh are manyadiae untuk Sangkairaya dan peralatan yang lainnya
Sioabulu, akan Sampalak Tanoun jadi te ewen makate pula, mereka bekerja lagi mempersiapkan
bua rea katika ewen mampendeng SnnpLima. muluh Sababulu, dan Sampalak Tanduk Liau, kemudian
gandang garantung mus rafaiaue. mereka mufakat kembali kapan waktunya mereka
mendirikan Sangkairaya dan mulai membunyikan
gendang dan gong

10. Kalute kea amun katukas huang pam pakat te jadi atun, 10. Demikian pula, apabila didalam mufakat sudah ada
te uluh are mangam peleng gandang garantung huang kesimpulan, maka mereka mulai mengumpulkan
eka upun gawi, ewen manyadia mampara sih petak gendang dan gong ditempat Upun Gawi, sekaligus
eka ewen mampendeng Sangkairaya, mamparasih membersih tanah di seputar rumah Upun Gawi,
baun tiwing eka mampendeng Pantar Sangalang, eka untuk tempat mendirikan Sangkairaya pada
mampendeng Ganggarung tuntang Hantar Bajang. saatnya nanti, dan membersihkan pula pinggiran
tebing sungai tempat mereka mendirikan tiang
bendera dan mendirikan Ganggarung beserta
Hantar Bajang.

11. Limbah te tinai, ampin eka mampendeng kakare 11. Kemudian, mengenai tempat mendirikan semua
paramun Tiwah, iete: Balai Gandang Garantung, peralatan Tiwah, yaitu Balai Gandang Garantung,
impendeng huang hila ngawa baun tunggang huma itu harus didirikan dibagian hilir sedikit dari rumah
eka upun gawi, palus inyambung hila ngawa te tempat Upun Gawi, dan disambung dibagian
tinai, eka Pasah Kanihi; Tinai eka mampendeng hilirnya lagi, yaitu Pasah Kanihi, kemudian tempat
Sangkairaya, iete hila ngawa isut bara baun Balai mendirikan Sangkairaya, yaitu tepat dihadapan
Gandang Garantung. Balai Gandang Garantung.

12. Limbah te tinai eka mampendeng Balai ain Sangiang 12. Setelah itu, tempat mendirikan balai kepunyaan
Sahur, iete Balai Garantung bajihi telu bara halu Sangiang Sahur, yaitu Balai Garantung, bertiangkan
lumpung tabalien, tuntang Halu Balawan ije tiga dari Alu Ulin dan Belawan, yaitu dibagian
impendeng hila ngawa Sangkairaya, hila pambelum hilir Sangkairaya, arah matahari terbit dan tempat
andau, palus kea impendeng Balai Bantanan hila mendirikan Balai Bantanan juga disebalah hilir
ngawa Sangkairaya kea, hatalunjan isut umba Balai Sangkairaya dibagian matahari terbenam; Ini
Garantung, jete atun mana, iete; bele ewenndue te mempunyai makna tersendiri, yaitu agar kedua Balai
hapenyet kangkalingen kulae. tersebut di kala siang bayangannya tidak saling
menimpa satu sama lainya.

13. Uluh ije akan bagawi gawin Tiwah iete uluh balian 13. Yang bertugas melaksanakan upacara Tiwah,
tuntang ije biti Duhung Handepang Telun, tuntang yaitu Rohaniwan/Basir dan satu orang lagi adalah
sahelu bara ewen tuh induan bara ekae, hete kakaren Duhung Handepang Telun, dan sebelum mereka
uluh ije malalus gawin Tiwah, malalus gawin Manenung ini diambil dari tempatnya, semuanya anggota
helu balaku pansanan bara Sahur Parapah, eweh ije upacara Tiwah secara bersam sama melakukan
rasuk bagawi akan ewen. upacara Manenung untuk mendapatkan petunjuk
Leluhur, siapa Rohaniwan yang serasi untuk
14. Limbah atun pansanan bara Sahur Parapah hajamban melaksanakan upacara bagi mereka.
Manenung endau, uluh ije rasuk bagawi akan ewen, te
harun ewen manalih ulue misek ie, en ie ije akan Basir 14. Sesudah ada petunjuk dari para Leluhur melalui

332

Upu tuntang ulue ije akan Duhung Handepang Telun upacara Manenung tadi, tentang siapa rohaniwan
te, jatun ati kaderoh tanjungtetei, gawi gawiae palus yang serasi melaksanakan upacara bagi mereka,
kea manukas akae andau narai atawae pea uluh ije baru mereka datang menemui yang bersangkutan
malaluhan gawin Tiwah, manduan ewen. menanyakan: Apakah ia bersedia untuk
menjadi Basir Upu dan begitu pula terhadap Duhung
Handepang Telun, apakah ia tidak melakukan
perjalanannya kemana mana, sekaligus menetapkan
waktu, kapan mereka bisa dijemput.

15. Amun pander rasuk pakat, tuntang kaiikae jadi sampai 15. Apabila semuanya sudah selesai dan mufakat
tumun ije jadi mukas ewen umba Basir Upu tuntang waktu sebagaimana yang telah disepakati
Duhung Handepang Telun, harun ewen dumah dengan Basir Upu dan Handepang Telun, maka
manduan minjam uluh balian Basir Upu palus kakare anggota Tiwah menjemput Basir Upu dan para
panggapite, mtang Duhung Handepang Telun, imbite pendampingnya, serta Duhung Handepang Telun
manalih huma eka upun gawi. menuju tempat upacara ke rumah Upun Gawi.

16. Tmai intu hetuh atun iatuh manumun peteh RANYING 16. Kemudian disini ada diatur sebagaimana telah
H ATALL A LANGIT, ampin gawin Muluh Gandang difirmankan RANYING HATALLA LANGIT, tentang
Garantung palus mampendeng Sangkairraya, tuntang tatacara Muluh Gandang Garantung, tatacara
mampendeng kakare riramue ije beken, ije manumun mendirikan Sangkairayadanmendirikan pula
suntu atika malalus Tiwah Suntu huang Lewu Bukit beberapa peralatan yang lain, sesuai contoh
Batu Nindan Tarung hemben huran. sewaktu pelaksanaan Tiwah Suntu di Lewu Bukit
Batu Nindan Tarung dahulu kala.

17. Muluh Gandang Garantung iete mamramuhun 17. Muluh Gandang Garantung yaitu: Membawa turun
gandang, garantung, nanturung Balai Gandang gendang dan gong menuju Balai Gandang Garantung,
Garantung ije jadi impendeng salabih helu awi uluh yang sudah didirikan sebelumnya oleh mereka, dari
are, bara huma ije eka upun gawi, tuntang ije akan rumah upacara (Upun Gawi) yang akan dibunyikan
impahiau katahin gawin Tiwah. selama upacara Tiwah berlangsung.

18. Huang bentuk alem, te kakare ewen ije malalus gawin 18. Pada tengah malam, seluruh anggota penyelenggara
Tiwah, mampamuhun gandang garantung balua upacara Tiwah, membawa turun gendang dan
huma, mim bite tame Balai Gandang Garantung; hete gong keluar rumah memasuki Balai Gandang
ewen palus mangkuake, Garantung hayak manantang Garantung setibanya disana, mereka langsung
gandang, manatai Kangkanung. Gandang Garantung menggantungkannya di tempat gantungannya, dan
te dia tau imantu helu amun hindai Sangkairaya begitu pula gendang, dikencangkan dan apabila
mendeng. semuanya itu sudah selesai gendang dan gong
tidak boleh dibunyikan dulu, nanti dibunyikan apabila
Sangkairaya sudah selesai didirikan.

19. Limbah mangkuak garantung, te uluh are mampendeng 19. Setelah selesai menggantung gong, mereka
Pantar Sahur, palus pendeng kea Sangkai Undan mendirikan Pantar Sahur langsung mendirikan
hayak maandak galung Sangkairaya intu ekae huang pula Sangkai Undan, dan disitu mereka menaruh
petak ije jadi imapas parasih, eka mampendeng Galung lingkaran Sangkairaya ditempatnya, diatas
Sangkairaya. tanah yang sudah dibersihkan sebelumnya sebagai
tempat mendirikan Sangkairaya.

333

20. Ma-andak due galung Sangkairaya, iete: Ije kurik intu 20. Menempatkan kedua buah lingkaran Sangkairaya,
hila pendae, ela tame upun pantar ain Sahur, tinai ije yaitu satu yang kecil atau yang pertama, ditempatkan
kadue, intu hila hunjun, jete ije mangalung upun pantar paling bawah, dan tidak termasuk pangkal Pantar
ain Sahur, harun mampendeng .Sababulu tuntang Sahur, kemudian yang kedua ditempatkan diatas, dan
Sampalak Tanduh Liau ngaliling galung Sangkairaya, Pantar Sahur masuk ke dalamnya, setelah itu mereka
tuntang jetuh ije inyewut Sangkairaya. menempatkan Sababulu dan Sampalak Tanduk Liau
mengelilingi Galung lingkaran Sangkairaya, dan inilah
yang disebut Sangkairaya.

21. Limbah mampendeng Sangkairaya, Uluh are 21. Setelah mendirikan Sangkairaya, mereka mendirikan
mpendeng pantar ain Liau Haringan ije akan iniwah pula Pantar kepunyaan Liau Haring Kaharingan yang
i amn ije iniwah te anak tari, h uang pantar inenga diupacara Tiwahkan, dan kalau ada yang di Tiwahkan
bandra puti kurik inantahan icurik pandak hayak buang itu anak kecil, maka pada Pantar yang bersangkutan,
benteng pantar, rimae atun ije manyampir. diberi bendera putih kecil, memakai tangkai pendek,
dipasang pada bagian tengah tiang Pantar, artinya
disana ada arwah anak kecil yang ikut di Tiwahkan.

22. Mempedeng pantar ain Liau Haring Kaharingan. 22. Mendirikan Pantar kepunyaan Liau Haring
uluh are mampendeng ain liau haring Kaharingan Kaharingan, yang paling dahulu didirikan yaitu
ije iniwah awi upun gawi tuntang eka Mampedenge Pantar Liau Haring Kaharingan yang ditiwahkan
hila ngawa mamapar ganggagarung baun tiwing oleh Upun Gawi, dan tempat mendirikannya
akan danum, limbah te harum impedeng pantar disebelah hilir sisi Ganggarung, dipinggir tebing
ain liau haring kaharingan ije beken , tau ih hila jalan turun ke air, kemudian baru mendirikan
ngawangaju reteretei. Pantar kepunyaan Liau Haring Kaharingan yang
lain, boleh saja disebelah hilir maupun disebelah
hulu secara berbaris.

23. Helu bara mampendeng pantar ain Haring 23. Sebelum mendirikan Pantar untuk Liau Haring
Kaharingan, intu huang kalie, imbuwur karen Kaharingan, didalam lobang galiannya ditaruh
Kayun palis Pangereng, bulau, perak, hanyak ije kayu-kayu penghindar segala pengaruh buruk,
kabawak manas Sambelum iferin Tambun tuntang setelah itu ditaruh pula emas, perak, dan sebuah
ije kabawak acar ma manuk manta. manik Sambelum Perun Tambun, serta satu biji
telur ayam mentah

24. Uluh are mampendeng pantar ain Liau Haring 24. Mendirikan Pantar untuk Liau Haring Kaharingan,
Kaharingan tuh hayak nunjung lahap hangkauju harus disertai dengan pekikkan Lahap tujuh
lulang luli, nawur be harhas bahandang, sipa ruku, kali berturutturut, diiringi taburan beras kuning,
kalute lajur lajur gagenep mampendeng arken, bercampur giling pinang, rokok, yang selanjutnya
limbah te harun uluh K mam rendeng Ganggarung pada setiap mendirikan Pantar yang lain, sama
tuntang Cwairir baun tiwing panjang, tuntang amun halnya seperti itu, secara terus menerus; Kemudian
tang dia sampet sampet jadi huang tampalawei te, mereka mendirikan Ganggarung dan Ganggewer
tau ih mampajadi tinai umba andau kasabahan. dipinggir tebing, kalau tidak sempat selesai dipagi
hari tersebut, boleh diselesaikan lagi pada siang
harinya.

334

25. Amun jadi mampendeng Sangkairaya, pantar Liau 25. Apabila sudah selesai mendirikan Sangkairaya, Pantar
Haring Kaharingan, Gang garung, Ganggewer Liau Haring Kaharingan, Ganggarung dan Ganggewer,
palus paramue ije beken, uluh are tinai maandak serta peralatan lainnya, mereka menempatkan lagi
bawui, manuk, ije akan impatei handau te, intu seekor babi, seekor ayam yang akan dikurbankan pada
upun Sangkairaya tuntang atun ingkes ije dulang hari itu didekat Sangkairaya, serta disana ditempatkan
bawui akan sarangan dahan metu. pula sebuah dulang tempat babi makan, untuk tempat
menampung darah hewan kurban.

26. Limbah te, belahe ewen name Balai Gandang 26. Kemudian setelah itu, sebagian darimereka memasuki
Garantung, hayak atun ije biti uluh bakas mantu Balai Gandang Garantung, dan bersama itu pula ada
gandang, palus mapat mamange, janj animan seseorang tetua untuk menabuh gendang, dan pada
akan RANYING HATALLA LANGIT, JATHA saat dia menabuh gendang, dia memberitahuan
BALAWANG BULAU, tuntang Sahur Parapah, kepada RANYING HATALLA LANGIT dan JATHA
nyamah nyembang Balu Indu Rangkang Penyang, BALAWANG BULAU, para Leluhur dan kepada Balu
Lewu Bukit Nalian Lanting, mangat ewen handung Indu Rangkang Penyang, di Lewu Bukit Nalian Lanting,
hakatawan uluh are kawan tingang esue pantai agar mereka mengetahui, bahwa cucu-cucunya di
danum kalunen atun ngentang Tiwah Tingang, Pantai Danum Kalunen ada melakukan up-acara
Lewu Tiwah di Lewu

27. Gagenep mantu gandang mantu kea garantung 27. Setiap menabuh gendang, dilanjutkan pula dengan
hayak tawur behas bahandang bahenda, sipa memukul gong, diiringi dengan tabur beras kuning,
ruku, palus malahap hangkauju lulang luli mantu giling pinang, rokok, dan diiringi pula dengan pekikkan
gandang garantung, kalute kea nunjung lahap Malahap; Begitu seterusnya tabuhan gendang dan
uluh are, hapus jete, mantu tinai akan uluh are gong tujuh kali berturutturut, kemudian dilanjutkan
manganjan, tuntang panyawah andau uluh are dengan tabuhan untuk mereka bersama sama
mampatei manuk bawui ije atun huang upun manganjan; Disiang harinya mereka mengurbankan
Sangkairaya. hewan ayam, babi, yang ada di dekat Sangkairaya.

28. Nampara bara katika jete uluh are ije malalus gawin 28. Mulai dari saat itu, mereka semua penyelenggara
Tiwah, ewen mamali aluh kinan nyamah telu bulan upacara Tiwah mela-kukan pantangan (larangan),
limbah gawin Tiwah ela ewen kumae, iete pali yang tidak boleh dimakan selama tiga bulan,
uman Bajang, Bawui Himba, Karahau, Palanduk, hingga berakhir upacara Tiwah, yaitu tidak boleh
Tahuman, Kalakasa, Panganen, Manjuhan, Kulat, memakan daging rusa, babi hutan, kijang, kancil,
Kalakai, au, Bajei, Bua Botong, Tungkul ‘•.’mus, ikan Tahu¬man, ikan Kalakasa, ular Sawa, ikan
Singkah Uhut, Laok Tampala, atawun, Jajulung, Jalawat, sayur-sayuran berupa jamur, pakis,
Saluang Bahanaang. Undang Sahep. rebung, paku, buah Botong, jantung pisang, umbut
rotan, ikan Tampala, ikan Tatawun, ikan Jajulung,
29. Limbah palin Gandang Garantung Kauju ikan Saluang Merah, dan udang sungai.
andaukauju alem, harun uluh ire hapakat tinai
manggau eweh ije guet minjam Basir Upu balian 29. Setelah pantangan Gandang Garantung selama
tuntang Duhung Handepang Telun tumun r adi tujuh hari tujuh malam, baru mereka musyawarah
imakat salabih helu umba Basir, Kilau pansanan lagi mencari siapa yang akan berangkat menjemput
huang katika ewen ranenung. Basir Upu Balian dan Duhung Handepang
Telun, sebagaimana yang telah dimufakatkan
sebelumnya, dengan para Basir sesuai petunjuk

335

sewaktu mereka melakukan upacara Manenung.

30. Amun Basir tuntang Duhung Handeng Telun jadi 30. Kalau Basir dan handepang Telun su-dah tiba dirumah
sembang huma eka upun gawi, hete ewen balian tempat Upun Gawi, disana para Basir melakukan
baampagpar, iete janjaruman akan Sahur mpah balian yang disebut Balian Baampa ampar, yaitu Balian
lewu eka ngentang Tiwah gang, mangat ewen memberitahukan kepada para Leluhur yang berada
sama handung hakatawan, Basir tuntang Duhung di tempat pelaksanaan upacara Tiwah, agar mereka
handepeng Telun jadi karamahan dumah intu eka semuanya mengetahui, bahwa Basir dan Handepang
upun gawi. Telun sudah tiba dan berada di rumah Upun Gawi.

31. panyawah andau tinai, uluh are basara mamakat 31. Disiang harinya lagi mereka musyawarah mufakat,
auh kahain laluh lasan Basir tuntang Duhung tentang besar kecilnya imbalan jasa bagi Basir dan
Handepang. Telun palus Basir Upu manyarita Duhung Handepang Telun, bersamaan dengan itu
kakare taluh handiai ije inyadia awi uluh are, ampin Basir Upu memberitahukan segala sesuatu yang
sarat paramun Basir balian bagawi, kalute kea ije dipersiapkan oleh mereka, terutama syarat-syarat
akan sarat Duhung Handepang Telun bagawi. bagi para Basir dalam melaksanakan tugas-nya,
demikian pula syarat bagi Duhung Handepang
Telun.

32. Amun pakat ewen uras jadi barasih, hete ewen 32. Apabila mufakat mereka tersebut su-dah selesai,
mampunduk Sahur balian palus sahur uluh are mereka mengikat janji dengan Leluhur yang
handiai ije umba malalus gawin Tiwah, hayak huang menjaga para Basir dan Leluhur bagi mereka
hamalem te uluh balian nampara bagawi mandurut sendiri sebagai pelaksana upacara Tiwah, yang
Lasang Talawang Teras Jambu Bahandang, palus dilanjutkan pada malam harinya, Basir balian
kea Sangiang Raja Duhung Mama Tandang. menghadirkan Sangiang Raja Duhung Mama
Tandang beserta Lasang Talawang Teras Jambu
Bahandang.

33. Tinai kakaren Lasang, tuntang, Banama ije ihapan 33. Kemudian beberapa Lasang dan Ba-nama, yang
awi Sangiang, huang, gawin Tiwah, iete: dipakai oleh Sangiang dalam melaksanakan upacara
Tiwah, yaitu:

- Lasang Talawang Teras Jambu Bahandang, - Lasang Talawang Teras Jambu Ba-handang,
Gentui Luhing Lumpuk Muntei Bulau; Gentui Luhing Lumpuk Muntei Bulau;

- Lasang Talawang Sampan Banama; - Lasang Talawang Sampan Banama;
- Banama Nyahu, Ajung Ganggerang; - BanamaNyahu, Ajung Ganggerang;
- Banama Ruhung; - Banama Ruhung;
- Lanting Samben Nampalang Pe nyang, Haki - Lanting Samben Nampalang, Penyang, Haki

Runtun Ngangkuang Santagi, Enjung Bunu Runtun Ngangkuang Santagi, Enjung Bunu
Nyalawi Bungai; Nyalawi Bun-gai;
- Lasang Nyahu Namparuguh Tung kup, Gentui - Lasang Nyahu Namparuguh Tung- kup, Gentui
Ganggerang Namparinjit Ruang; Ganggerang Namparinj¬it Ruang;
- Banama Bukit Malempang Tambun Jampahen - Banama Bukit Malempang Tambun Jampahen
Langit, Mapan Kan- derang Tingang, Nimbau Langit, Mapan Kande- rang Tingang, Nimbau
Uak Kalawet; Uak Kalawet;
- Banama Sanaman Malempang Nya- lung - Banama Sanaman Malempang Nyalung

336

Kaharingan Belum; Kaharingan Belum;
- Banama Bulau Runtih Bulan, Ajung Rabia - Banama Bulau Runtih Bulan, Ajung Rabia

Nalepu Bintang Saratus. Nalepu Bintang Saratus.

34. Huang gawin Tiwah atun telu gawi ije inggawi 34. Didalam pelaksanaan upacara Tiwah, ada tiga
awi uluh are tuntang Basir, palus gawin Duhung tugas yang dilakukan oleh semua keluarga upacara
Handepang Telun, iete hagagahan Liau Haring dan Basir, termasuk tugas yang dilakukan oleh
Kaharingan, hagagahan Liau Balawang panjang Duhung Handepang Telun, yaitu men-gantar Liau
tuntang hagagahan Liau Karahang Tulang, Haring Kaharingan, men-gantar Liau Balawang
nyembang Lewu Tatau. Panjang dan mengantar Liau Karahang Tulang
menuju Lewu Tatau.

35. Tinai mangat gagenep panakan utus Raja Bunu 35. Kemudian, agar setiap keturunan Raja Bunu
katawae, ampin tamparae Jun kalunen te manjadi mengetahuinya, tentang awal manausia itu ada,
atun, iete puna katamparae bara RANYING yaitu berawal dari RANYING HATALLA LANGIT,
HATALLA LANGIT, baya ije bewei kalabie , iete hanya satu kelebihannya, yakni yang menambah
ije manjadi dahang isi, raha, tuntang riwut ije darah daging dan angin yang digapai serta diminta
inambang ilaku awi Nyahu Erang Matan Andau oleh Nyahu Erang Matan Andau, sewaktu ia
metuh ie mambelum Hampatung Tanteluh Petak ije menghidupkan Hampatung Tanteluh Petak yang,
manjadi bulan bawi bambai Raja Bunu. menjadi isteri Raja Bunu.

36. Jete puna ingahandak awi RANYING HATALLA 36. Itu sesungghunya adalah atas kehen-dak RANYING
LANGIT, tuntang jete kea e imbuli suku-sukup HATALLA LANGIT, dan semuanya itu dikembalikan
umba RANYING HATALLA LANGIT manumun selengkapnya kepada RANYING HATALLA LANGIT,
párete i ie atun bara RANYING HATALLA LANGIT, sebagaimana awal keberadaannya dari RANYING
jete bukue imun ulun kalunen te matei, ie buli HATALLA LANGIT; Itulah sebabnya kalau manusia
Halui umba RANYING HATALLA LANGIT manetei itu mati, ia kembali kepada RANYING HATALLA LAN-
janjulanae tesek rumah bara RANYING HATALLa GIT melalui awalnya ia ada dari RANYING HATALLA
lANGIT, tuntang Sangiang ije inukas awi RANYING LANGIT, dan untuk ini. Sangiang yang ditugaskan oleh
HATALLA LANGIT uaharagu jete iete panakan utus RANYING HATALLA LANGIT untuk melaksanakan
paharin Raja Bunu. pengembaliannya, yaitu keturunan dari saudara
kandung Raja Bunu sendiri.

37. Panakan paharin Raja Bunu, iete panakan Paharie 37. Keturunan saudara kandung Raja Bunu tersebut,
Raja Sangen, tuntang panakan paharie Raja yaitu keturunan dari Raja Sangen dan keturunan
Sangiang, jete puna ije jadi inukas awi RANYING dari Raja Sangiang; Ini sesungguhnya dikehen-
HATALLA LANGIT, uka manggau mahaga uluh daki RANYING HATALLA LAN¬GIT, baik dalam
kalunen utus panakan Raja Bunu katahie ie belum, tugas memelihara dan menjaga kehidupan
kalute kea hagagahan ie buli RANYING HATALLA manusia keturunan Raja Bunu selama hidupnya
LANGIT, amun ie matei. di dunia, demikian pula untuk mengembalikan¬nya
kepada RANYING HATALLA LANGIT, apabila ia
meninggalkan dunia ini.

38. Jete bukue atun gawin Tiwah. tuntang huang gawin 38. Demikianlah sebabnya maka di-lakukannya
Tiwah tuh, atun gawi ije inyewut gawin Hanteran, upacara Tiwah, dan pada upacara Tiwah, terdapat
gawin Basir Munduk, tuntang gawin Ngarahang tiga kegiatan acara, yaitu kegiatan Hanteran,

337

Tulang, gagenep gawi telu tuh, atun ampin gawie, kegiatan Basir Munduk dan kegiatan Ngarahang
awi te bukue amun huang gawin Tiwah, tege gawin Tulang; Pada setiap kegiatan ini, mempunyai
Duhung Handepang Telun, tege kea gawin Basir tatacara tersendiri, maka oleh sebab itu didalam
Munduk. upacara Tiwah, kita menjumpai ada tugas Duhung
Handepang Telun dan ada pula tugas Basir
Munduk.

39. Gawin Hanteran iete hagagahan Liau Haring 39. Pelaksanaan Hanteran, yaitu menganatar dan
Kaharingan, tumun paretei ulun te atun, limbah te mengembalikan Liau Haring Kaharingan sesuai
tinai hagagahan Liau Balawang Panjang, harun ije menurut tingkat keberadaannya, setelah itu
katelu tinai hagagahan Liaif Karahang Tulang, hete mengantar kembali Liau Balawang Panjang,
ie buli haluli sukup, tumun katamparan ie dumah dan yang terakhir adalah mengantar dan
bara RANYING HATALLA LANGIT. mengembalikan Liau Karahang Tulang, disana ia
kembali dengan lengkap sebagaimana awalnya ia
ada dari RANYING HATALLA LANGIT.

40. Tinai uluh are ije malalus gawin Tiwah, hete 40. Bagi mereka yang melaksanakan upacara Tiwah,
Basir mamapas ewen, nalampas-nantiwah palin disana Basir Mamapas mereka, melepaskan
ewen belum, mahapan dahan metu ije impatei membersihkan pantangan mereka hidup, memakai
huang katika gawin Tiwah ilalus, jete hapan ewen darah hewan kurban yang dipotong pada saat
mandehen asi tuntang sintan RANYING HAT ALLA upacara Tiwah dilaksanakan, cara demikian adalah
LANGIT, ije atun bakandung huang bereng ulun untuk memperteguh berkat dan karunia RANYING
kalunen belum. HATALLA LANGIT yang ada terkandung di dalam
kehidupan mereka.

41. Limbah te tinai, ewen mameteng Lamiang Bua 41. Kemudian setelah itu, keluarga upacara mengikat
Garing Belum, Manas Sambelum Perun Tambun, lamiang dan manik pada para Basir, agar
mangat kilau lamiang, manas ije dia tau malik semangat dan keyakinan mereka bagai warna
handange, aluh hatampulu karasan batu, kalute merah lamiang dan birunya manik yang selamanya
kea uluh kalunen dia tau kalapean umba RANYING tidak pemah berubah warnanya, begitu pula
HATA- LLA LANGIT ije puna katamparan taluh manusia hendaknya, tidak melupakan RANYING
handiai, tuntang hajamban jete kea kuasan HATALLA LANGIT, yang merupakan awal mula
RANYING HAT ALLA LANGIT manggaumahaga segalagalanya, dan melalui itu pula kekuasaan
kakare taluh handiai ije jadi injapa. RANYING HATALLA LANGIT melindungi dan
memelihara ciptaanNYA.

42. Amun uluh balian jadi munduk nampara bagawi, 42. Apabila para Basir memulai pelak-sanaan tugasnya,
nampara bara hete kea atun palin Sahur Balian, maka sejak saat itu juga ada pantangan bagi Leluhur
hayak ewen balian mangkang Lewu Ngentang yang melindungi para Basir dan keluarga upacara;
Tiwah Tingang, ije inyambung umba palin Kemudian dilanjutkan lagi dengan pantangan
Nalampas, intu hete Sangiang Raja Duhung Mama Nalampas; Kemudian selama berlangsungnya
Tandang tuntang Sangiang Tarantang Garu bagawi pantangan tersebut, Sangiang Raja Duhung Mama
mangkang Sandung, mangkang Sapundu palus Tandang dan Sangiang Tarantang Garu bertugas
kakare paramun gawi ije beken. membersih dan mempersiapkan rumah Upun Gawi
dan anggota Tiwah yang dilanjutkan selama pantangan
Nalampas, Sangiang menyelesaikan pembangunan

338

Sandung dan alatalat lainnya.

43. Hapus palin Nalampas, hete ulun are mampendeng 43. Selesai pantangan Nalampas, keluarga upacara
Pandung Bawui hayak mampendeng Sapundu membangun kandang babi dari bambu Haur di
amun atun metu hai ije impatei, palus manamean dekat Sangkairaya dan mendirikan Sapundu apabila
bawui tame pandunge, mugar metu hai huang ada hewan besar yang akan dikurbankan, sekaligus
sapundu, huang hamalem te kea uluh mampakasak memasukkan babi ke daiam kandangnya dan
Kanihi akan rangkan panginan ije inatap huang mengikat hewan besar pada Sapundu; Pada malam
andau jewu, huang gawin Munduk Hanteran. harinya keluarga upacara memasak nasi memakai
ruas bambu untuk sesajen yang disiapkan untuk hari
besoknya pada saat acara Hanteran.

44. Huang hamalem te, Sangiang Raja Duhung 44. Pada malam hari itu, Sangiang Raja Duhung Mama
Mama Tandang manatap- manyadia Liau Haring Tandang mempersiapkan Liau Haring Kaharingan
Kaharingan, akan ewen netep mijen Balai Entai agar liau yang ditiwahkan bersiap sedia berada di
Sali Endeh, ije inatap nyadia awi Raja Duhung Balai Entai Sali Endeh yang telah dibangun oleh
Mama Tandang akan eka Liau Haring Kaharingan, Raja Duhung Mama Tandang sebelumnya untuk Liau
mentai Telun ewen ndue Hamparung haduanan Haring Kaharingan menanti Telun dan Hamparung
ewen lumpat Lanting Samben ambun andau jewu. mengambil mereka memasuki Lanting Samben pada
malam berikutnya.

45. Intu panyawah andau te, uluh are mampatei metu 45. Besok harinya keluarga upacara men-gurbankan
ije jadi inamean huang pandunge, tuntang metu ije hewan berupa babi yang telah dimasukkan ke dalam
jadi iugar huang sapundu, limbah te amun pangi- kandang dan hewan yang telah diikat pada Sapundu,
nan ain pali tuntang Sahur jadi masak, te uluh ije setelah itu apabila sesajen yang akan dipersembahkan
injam akan Duhung Hande pang Telun nampara kepada Pali dan para Leluhur sudah masak, maka
manawur hagaga han rangkan panginan nanturung mulailah Duhung Handepang Telun melaksanakan
tatu pali Nyahu Erang Matan Andau, Kilat Panjang tugasnya manawur mengantar persembahan sesajen
Dimpah Ruang Langit, uluh are metuh te atun pire- kepada Raja Pali, yaitu Nyahu Erang Matan Andau
pire biti kanjan patahu. Kilat Panjang Dimpah Ruang Langit, dan dari keluarga
upacara beberapa orang melakukan kanjan Patahu.

46. Tinai auh kutak tawur ije ihapan metuh katika gawin 46. Kemudian tentang upacara Manawur yang
Tiwah tuh, tege isut kabeke bara auh kutak tawur dipakai pada saat upacara Tiwah, terdapat sedikit
ije bahut, ije huang tamparan auh mangutak tawur, perbedaannya dari up-acara Manawur yang biasa,
ganan tawur ije ihapan te hatue, tuntang uluh ije yaitu pada awal pengucapannya, bahwa roh Tawur
inanturung awi hatuen tawur. yang dipakai tersebut, adalah laki-laki dan begitu pula
terhadap Leluhur yang dituju.

47. Huang penda tuh atun inyurat auh kutak ije atun 47. Di bawah ini ada ditulis kalimat dan ucapan Tawur

hakabeken bara auh kutak tawur ije bahut. yang berbeda dari Tawur yang biasa.

48. Ehe-ehem behas ngandangandangku bitim, 48. Dengan namaMUYang Maha Kuasa, kugetar wujudMU
kilau ngandang luwang tandang Haramaung, bagai menggetarkan tempat perlindungannya Harimau
nitihku balitam ruwan nitih sahep rakeran Darung buas, dan ular berbisa; Bangunlah roh kekuatan dan
Hanjaliwan, misik ganam kilau ganan lunuk hai kebesaran kuasaMU Yang Maha Besar yang berada

339

pakungan tingang, pararuguh labatam tingkah pada wujudMU: Ucapan selanjutnya diu-capkan
labatan tapang, datuh pasanan antang, palus sebagaimana ucapan Tawur bi¬asa.
nyambung auh kutak ije beken kilau auh tawur
bahut ih.

49. Tawurku ije terase kilau Tabalien Lan-tang 49. Tawurku yang berfungsi sebagai inti, kuat dan kekar
Penyang, luhing tingkah Kayu Andung Nyahu, jete bagaikan kerasnya kayu Ulin dan kayu Andung
nyaluh arepm jadi ulun mangalunen, lentar tuwung Nyahu, kini engkau menjadikan dirimu bagaikan
mangahanyan, nganjadian rayung kanenjek wujud manusia lelaki, den¬gan nama Manyamei
ruhung, Manyamei Hatuen Tawurku Hanjung Hatuen Tawur, Hanjung Tahanjungan Hanyi, Lambung
Tahanjungan Hanyi, Lambung Kalambungan Kalambungan Enteng, langsung mengenakan
Enteng, palus mangkang barangkap kilau macammacam pakaian yang indah seraya mengubah
kanyukah kumpang, mangku bariun ruwan asap gaharu bulan menjadi Lasang Kumpang Garu
kanyahungker pulang, palus nyaluh asep garu Napakun Tingang, Gentui Santi Kaliutan Antang untuk
bulan manjadi Lasang Kumpang Garu Napakun Lasang Manyamei Hatuen Tawur bepergian.
Tingang, Gentui Santi Kaliutan Antang indu lasang
Manyamei Hatuen Tawurku antang namuei.

50. Ije haguet namuei umba Manyamei Hatuen Tawur, 50. Yang ikut bepergian menemani Manyamei Hatuen
iete Raja Tunggal Sangumang, Antang, Patahu, Tawur, yaitu Raja Tunggal Sangumang, Antang,
tuntang Tinggi Tingang Mama Hanyi Bungai ewen Patahu dan Tinggi Tingang Mama Hanyi Bungai (raja
hagagahan rangkan panginan simpan nyembang Pali), mereka mengantar sesajen menuju Nyahu Erang
Nyahu Erang Matan Andau, Kilat Panjang Dimpah Matan Andau, Kilat Panjang Dimpah Ruang Langit di
Ruang Langit intu Batang Danum Nyarakungkui Batang Danum Nyarakungkui Nyahu, setelah selesai
Nyahu, limbah te Manyamei Hatuen Tawur ewen tugas mereka, maka Manyamei Hatuen Tawur dan
Sahur Baragantung Langit gandang halalian buli Sahur Baragantung Langit kembali pulang sekaligus
palus batambang Salumpuk Entang. membawa kembali semangat hidup keluarga upacara.

51. Tinai eka batambang, Salumpuk Entang sama ih 51. Kemudian, tempat mengambil dan menghimpun roh
kilau eka batambang Salumpuk Entang huang kekuatan semangat hidup keluarga upacara, sama saja
katika Balian Tantulak Ambun Rutas Matei, limbah seperti tempat-tempat disaat pelak-sanaan Tantulak
te Manyamei Hatuen Tawur halalian asep garu Ambun Rutas Matei, dan setelah itu Manyamei Hatuen
bulan buli kilau junjun helu, kalute kea tawur buli Tawur mengembalikan asap gaharu bulan seperti
salumu kilau Tambun Belum, buli baun pinggan semula dan begitu pula tawur kembali ketempatnya
randan, hayak mambawa Hambaruan uluh are. seperti semula, masuk kedalam mangkok tawur,
seraya memanggil kembali roh kekuatan keluarga
52. Limbah manawur, Duhung Handepang Telun upacara.
mandui manyadia arepe, kuman belum palus tinai
ie mangkang mangkayan, kepan Jujung Sampulau 52. Selesai manawur, Duhung Handepang Telun mandi
Dare, Barun Karungkunge, Penyang Sangkarut, dan mempersiapkan dirinya; Kemudian berpakaian
hayak te kea uluh are manatap kea paramun selengkapnya, memasang Jujung Sampulau Dare,
Munduk Hanteran, jadi uras sukup harun Duhung memasang Barun Kangkanae, memasang Penyang
Handepang Telun mampunduk arepe hunjun usuk Sangkarut, dan sementara itu keluarga upacara
garantung, basukah Duhung Tuntung Entenge. mempersiapkan syarat-syarat acara pengantaran
Liau Haring Kaharingan (Hanteran); Apabila syarat-
syarat tersebut sudah siap, maka Duhung Handepang

340

Telun mulai duduk diatas gong dan memegang atau
bertongkatkan Duhungnya.

53. Uluh are ije malalus gawin Tiwah nampara 53. Semua anggota keluarga upacara Tiwah. pada
mameteng kakare sarat Hanteran intu lengen saat itu mulai mengikat syarat- syarat Hanteran
Duhung Handepang Telun, tumun auh kare sarat pada tangan Duhung Handepang Telun, yaitu
ije jadi imander huang katika basara laluh- lasan syarat seperti yang telah dijelaskan oleh Basir pada
Basir tuntang Duhung Handepang Telun intu Balai saat mengadakan musyawarah Laluh Lasan Basir
Nyahu, tinai taluh awang beken ije dia tau imeteng dan Duhung Handepang Telun di Balai Gandang
huang lengen Duhung Handepang Telun, inyusun Garantung dahulu; Kemudian yang lainnya, yang
bua-buah iandak intu hila baun eka Duhung tidak bisa diikat pada tangan Handepang Telun, itu
Handepang Telun munduk. disusun rapi didepan tempat Duhung Handepang
Telun duduk.

54. Tinai uluh ije akan mamantu gandang, garantung 54. Kemudian mereka yang bertugas memukul
uras nyadia arepe, kalute kea akan ewen ije gendang dan gong sudah bersiap-siap, begitu
mamali, palus kare balu, buyu, uras hapakayan pula mereka yang akan melakukan pantangan,
baputi atawae hasandurung, halawung benang yaitu Janda atau Duda; Mereka yang Janda
baputi, limbah te tinai atun tambak kalaluput memakai kerudung kain putih, dan mereka yang
tuntang pinggan ije basuang behas bahandang Duda memakai kain ikat kepala warna putih
bahenda hewui umba bulun metu, manuk, bawui, pula; Kemudian, ada pula tambak Kaluput, dan
sapi, hadangan tuntang kikis paramun Tiwah, kikis Mangkok yang berisikan beras kuning bercampur
sarangan tulang, ingampeleng tukep eka Duhung dengan bulu hewan kurban berupa ayam, babi,
Handepang Telun ije munduk Hanteran. sapi, kerbau dan serbuk semua peralatan upacara
Tiwah serta serbuk peti tulang belulang almarhum
yang ditiwahkan yang diminta sedikit-sedikit, dan
ditempatkan semuanya didepan tempat duduk
Duhung Handepang Telun.

55. Limbah uras sukup jadi paramun munduk 55. Setelah semua syarat upacara untuk mengantar
Hanteran, harun Duhung Handepang Telum Liau sudah siap, baru Duhung Handepang Telun
nampara manawur, tuntang auh kutak tamparan mulai Man-awur, dan kata-kata ucapan awal tawur
tawur te,iete: tersebut, yaitu: Dengan namaMU Yang Maha
Kuasa, bangunlah RohMU Yang Maha Agung,
- Ehe-ehem behas pararinjet ganam kilau ganan Kugetar pula Kuasa KebesaranMU yang berada
lunuk hai pakungan tingang, pararuguh labatam pada wujudMU,langsung, dilanjutkan dengan
tingkah labatan tapang datuh pansanan antang, ucapan tawur seperti biasanva.

palus nyambung ih kilau auh tawur bahut, dia ati
kabeke.

56.Tinai auh kutak tawur huang kahapuse atun kea isut 56. Kemudian ucapan tawur tersebut pada bagian akhimva,
kabeke, iete kalutuh auhe: terdapat pula perbedaanya dari tawur biasa, yaitu
sebagaimana kalimatnya dibawah

- Nyahuangku bitim antang namuei nyalumbu - Kuminta Engkau dengan segala Kuasamu pergi

ambun telu puluh hatantilap palus murik Batang melambung keatas melewati awan tiga puluh lapis

341

Danum Jalayan, nanjak Guhung Riak Lam dan mudik Batang Danum Jalayan menuju Balai
iang, nanturung Balai Palangka Nahalambang Palangka Nahalambang Tambun, Sali Bayung
Tambun, Sali Bayung Antang Nakuluk Tingang Antang Nakuluk Tingang, Tau Nganderang Mapan
tau ngan- derang mapan balambang, najah Balambang, menghadirkan kesaktian Raja Linga
penyang Raja Linga Rawing Tepun Telun, Telun Rawing, Tempun Telun, Telun dan Hamparung,
tuntang Hamparung, akae tingang nusang sekaligus agar mereka membawa membawa
hadurut lunuk mandurut Lanting Samben Nam- turun Lanting Samben Nampalang Penyang,
palang Penyang, Haki Runtun Na- gangkuang Haki Runtun Ngangkuang Santagi, Enjung Bunu
Santagi, Enjung Bunu Nyalawi Bungai, imbite Nyalawi Bungai dan membawa Duhung Lalunding
kea Duhung Lalunding Liau, Pulang Talanjing Liau, Pulang Talanjing Pangkat, Lasang Nyahu
Pangkat, Lasang Nyahu Namparuguh Tungkup, Namparuguh Tungkup, Gentui Kilat Namparinjet
Gentui Kilat Namparinjet Ruang, jete petehku Ruang: Itulah pesanku kepadamu beras tawur,
umba bitim behas, puna peteh mandehen pesan mengikat bagaikan menancapkan baji
kilau mapak ulang naharantung danum, j anj pada pohon kayu, jangan pesan ini engkau
i manj iret tingkah manj iret lanting darai, ela lupakan, disini aku menaburkan engkau keluar dari
peteh tingang hatangkalau lunuk isen j anj in mangkok tawur, satu-dua-tiga- empat-lima-enam-
tambun malangkawet lawang labehu, hetuh aku tujuh, kalian bertujuh yang membawa pesanku dari
hajakahan bitim balua baun pinggan randan, Pantai Danum Kalunen, agar engkau menunggu
bahanjung saran sarin burung laut, ije, due, telu, di Balai “Tuyang Karungut, diatas tikar; Tawur
epat, lime, jahawen, uju, sintung uju tawurku ije yang berjumlah tiga langsung, ditiup memakai
bakandung peteh balua Pantai Danum Kalunen, hidung, serta menyebut: langsung saja ditabur,
akam bagantung Balai Tuyang Karungut seraya memegang gagang Duhung dan keluarga
katambuan bumbung daren purun, sintung telu upacara yang ada dikiri kanan Handepang
palus ihimun hapan urung, hayak manyewut: Telun ikut menabur beras kuning yang sudah
palus kea hataburan tawur, hayak nekap pulang dicampur dengan peralatan upacara Tiwah, serta
Duhung, tuntang uluh are ije atun sambil gantau membunyikan gendang, gong, dan sebagaian
naburan behas bahandang bahenda ije jadi mereka manganjan langsung malahap.
iewui umba paramun Tiwah, hayak mahiau
gandang garantung, uluh are manganjan palus
nunjung lahap rawing.

57. Intu penda tuh auh kutak ije ingutak awi Duhung 57. Dibawah ini kita ada mendengar kata- kata yang
Handepang Telun, nvamah Liau Haring Kaharingan diucapkan oleh Duhung Handepang Telun, hingga
lum- pat lawang Lewu Tatau, Dia Rumpang Tulang, Liau Haring Kaharingan tiba di Lewu Tatau Dia
Jakat Rundung Raja Isen Ka malesu Uhat, tumun Rumpang Tulang, naik ke Rundung Kereng Isen
ije jadi imeteh awi RANYING HAT ALLA LANGIT Kamalesu Uhat, (tempat yang abadi selamanya)
kilau auh metuh Tiwah Suntu hajamban tantuajar sebagaimana difirmankan RANYING HATALLA
Bawi Ayah. LANGIT, pada saat pelakasanaan Ti-wah Suntu
di Lewu Batu Nindan Tarung dahulu kala, yang
diajarkan kembali oleh Bawi Ayah.

Pasal 58 Pasal 58
\uh Kutak Hagagahan Liau Haring Kaharingan Ucapan Mengatar Liau Haring
Kaharingan Menuju Lewu Tatau
Nyembang Lewu Tatau.

342

1. I i i i i, Riwu-riwut Nyahu Nam- paruguh Tungkup, 1. I i i i i i i, terpujilah namaMU, Engkau Yang Maha
Kilat Namparinjet Ruang, nyahun tarantang nule Sempurna, Menggetarkan seluruh penjuru alam
ngentang Tiwah Tingang, nalampas kanulen ague, semesta; Getaran Jiwa, Iman dan Rohani keluarga
nyampelau siren karendem, Pinrang nule nupi penyelenggara upacara, mereka melakukan penyucian
penyang nambaheta isnpei, ngampa paturung dari rasa duka dan sial pantangan hidupnya; Keluarga
nambahua amburak. penyelenggara upacara mendapatkan semangat dan
kekuatan baru atas penyertaan KuasaMU Yang Maha
Agung.

2. Ewen hatanjungan tarung tahi leteng nahariak 2. Mereka mengangkat dan menampakan dirinya
rawing, karen uluh tingang tatu, antang hiang hayak yang lama tenggelam bersama sial pantangan
nyahun Etan Bulau Tenek Penyang Maringkahan hidup akibat kematian sanak keluarganya; Keluar
Langit Teras Kayu Ganggang Haselan umba bersama getaran Etan Bulau Tenek Penyang
nyahun Entan Bulau Tenek Penyang Miring Langit Maringkahan Langit Teras Kayu Ganggang
Teras Kayu Tunjung Nyahu. Haselan dan Etan Bulau Tenek Penyang Miring
Langit Teras Kayu Tujung Nyahu.

3. I i i i i i i, Umba hai nyahun gandang garantung, 3. I i i i i i i, terpujilah namaMU, Engkau Yang Maha
kangkanong riung kamalan danum, tapatuk bunter Sempurna, bergema keseluruh penjuru alam
lalundang jawa, tarai lejar matan andau, marau semesta diiringi gema suara gendang, gong,
pipin tambun, tau metas hurung pulu, nyahun kenong, dan tarai, indah melintas jauh; Inilah
gandang garantung tarantang nule ngentang suara getaran jiwa dan semangat keluarga
Tiwah Tingang, lalundung siren mangku taui penyelenggara upacara dalam menyelenggarakan
burung, nalampas kanulen lingue, nyampelau siren upacara Tiwah untuk melepaskan rasa duka dan
karendem. sial pantangan hidupnya.

4. Nyamah pararinjet kare sahur baraga tung langit, 4. Para leluhur yang berada di langit mengetahui
umba pararuguh parapah baratuyang hawun, ain dan merasa terpanggil, Mereka adalah leluhur
uluh Pantai Danum Kalunen, Luwuk Kampungan pelindung bagi kehidupan manusia Pantai Danum
Bunu, sahur awang hila pambelep andau, Kalunen: Begitu pula leluhur yang berada di bagian
pambelum andau, awang hila ngawa tuntang hila arah matahari terbenam, leluhur yang berada di
jalayan hulu danum. bagian matahari terbit, dan leluhur yang berada
dibagian hilir sungai serta leluhur yang berada
dibagian hulu sungai.

5. I i i i i i i, , Bahing gandang, bahing garantung, 5. I i i i i i i, terpujilah namaMU, Engkau Yang
eyamah nyembang lawang labehun langit, eleh Maha Sempurna, gema dahsyat bunyi gendang
pararinjet kea RANYING H AT ALL A LANGIT, dan gong melambung tinggi keseluruh ruang
umba kea pararinjet JATHA BALA- WANG BULAU, langit, hingga lapisan langit ketujuh, menemui
uras handung hakatawan tarantang nule uluh RANYING HATALLA LANGIT dan JATHA BALA
Lewu: nalampas kanulen lingue, lalundung siren WANG BULAU, sesungguhnya IA melindungi dan
nyampelau siren karendem. menyertai keluarga upacara Lewu: melepaskan
pengamh rasa duka dan sial pantangan hidupnya.

343

6. I i i i i i i, Nduan hambekan katun aku mangkang 6. I i i i i i i, terpujilah namaMU, Engkau Yang
tinai tandak tawurku Etan Bulau Tenek Penyang Maha Sempurna, kini aku menceriterakan dan
Maringkahan Langit Teras Kayu Ganggang mempersiapkan tentang tugas tawurku Etan Bulau
Haselan, eleh nunjung tangis tingang, mangkat Tenek Penyang Maringkahan Langit Teras Kayu
tantuman tatum burung, matei baka- matei, nihau Ganggang Haselan, mereka menangis dan berkata-
baka-nihau, kuta-kutak ewen malawu rawei. kata, katanya; Mengapa aku bisa jadi begini, aku bisa
mati dan musnah kalau begini.

7. Leha-lehan katulas lingun tingang tempun itah uluh 7. Sampai hatinya mereka memiliki dan memerlukan
Pantai Danum Kalunen, Luwuk Kampungan Bunu kita, yaitu: Manusia Pantai Danum Kalunen
lalau hataburan itah napus mang labehun pamng seenaknya menabur, membuang kita ini keselumh
mangentang, nyamah maselat laseh titi upak mangan mmah upacara, jatuh berderai diatas
Diwung Pamali, masuh bisak Betung Rendem lantai, bahkan sampai masuk keselasela lantai,
Penyang, masuh gahagan tusang, maselat bahat keluar lewat sela bi-lah bambu Betung Rendem
ambun pamng. Penyang, melewati gelagar dan melewati pula
bahat serta menyusuri tongkat mmah.

8. Halawu petak sintel habalambang tam-bun, harende 8. Tiba dipermukaan tanah, berada diantara mmput-
liang deret habangkalan sarangan, nyangkelang mmput dan akar- akaran, masuk dibawah belahan
urujarupen perun tambun, nyampale bajakah Tintim kayu, barada dibawah daun daun kayu, diantara
Tingang, nyuruk uwaklalakan, nvapenda sahep pohon Sapapulut Lewu dan Kajalumpang Rundung.
rakeran Darung Han jaliwan, nyangkelang Sapapulut
Lewu, nyampale Kajalumpang Rundung. 9. tfang lebih menyakitkan lagi, mencampur kita ini
dengan serbuk peti mayat yang telah terkandung
9. Nauhe kai jakai dia nyambalut ewen itah kotoran busuk mayat, serbuk Garing Sapundu
umba Bulau Sambang Raung, “asampale kikis Tunggal, serbuk Sandung, serbuk Pantar
Duni Hatalangkup Nyahu Tanggang Tingang, Sangalang, serbuk Sababulun Haur Garing, serbuk
hasambalut mba hararipan Garing Sapundu Humbang Rendan Tingang, serbuk Palingkau
Tunggal, kikis Pamng Batu, Pantar ‘angalang, Lingis dan Sampalak Tanduh Liau.
Sababulun Haur Garing, Sababatin Humbang
Redan Tingang, Palingkau Lingis, Sampalak 10. Kita disatukan dengan serbuk peralatan upacara
Tanduk Liau. Tiwah, dan kelebihannya lagi kita dicampur dengan
bulu dari semua hewan kurban upacara seperti
10. Sambalut lepah umbaparamun ngentang Tiwah bulu sapi, kerbau, babi dan ayam.
Tingang, parabean mangku Taui Burung, kalabie
nyamah hasambalut umba bulun metu sapi raja, 11. Padahal biasanya, kita ditempatkan oleh mereka
hadangan, bawui samben, manuk darung tingang. berada di Siam Sandehen Parang, mengisi Lalang
Rangkang Haramaung Sira, demikian pula kalau
11. Male-maleh hemben bahut, nangkaraja ewen itah mereka menanamkan kita, kita tidak boleh ditanam
mijen Siam sandehen parang, nyuanyuang Lalang dulu kalau belum kita dipalas dengan darah ayam
Rangkang, Haramaung Sira, kalute kea amun ewen dan darah babi yang besar gemuk.
nangkaluman itah, dia tau amun itah dia basaki darah
manuk darung tingang, panggirik piak rangkui ambun,
basaki darah bawui samben antah ramuan penda
bendang, pipih sambilu pandang andau.

344

12. Harun itah tau marang petak sintel habalambang 12. Bara kita bisa masuk dan berada di- dalam tanah,
tambun, mijen liang deret habangkalan garantung, demikian pula kalau kita dimakan dan dirasak
kalute kea amun itah awi Bajang Kalingkai Lawung, oleh rasa, oleh kijang, merekapun membuat pagar
Karahau Tunjang Pahera, nyamah ewen nabasan memakai kayu untuk melindungi kita, begitu pula
karambang Baring hambalat sihung, kalute kea apabila kita diserang oleh bermacam-macam
amun itah amuk awi Luai Riwing nyamah ewen hama penyakit, mereka berusaha untuk pergi
batulang rumpang manggau panyangka-tatamba, kemana- mana mencari obat dan penangkalnya.
rabun luai riwing.

13. Jakai itah ngalambu ura-jajarapen pe-ran tambun, 13. Kalau disekeliling, kita ditumbuhi rumput-rumputan,
mbilft bajakah Tintim Tingang, ewen ura-uras badan kita dise-limuti akar-akaran, mereka bekeija
batulang rumpang nganyun pisau Lantik na- bergotong royong membawa parang untuk
habahan Kalialang Tanjung, natak nambalun ura- memotong habis rumput-rumput dan akar-akaran,
jajarapen peran tambun, netes bajakah Tintim membersihkan kita semua dari amukan rumput
Tingang nandang pandung balau itah panjang. dan tum-buhan lainnya.

14. Mani-manih amun itah amuk awi Bakei Indu Engkan 14. Apalagi kalau kita dirusak oleh kera, beruk,
Tatah, Beruk Natembung Pipie, Bakantan Indu bekantan, dengan susah payah mereka membuat
Rewan Pasang, nyamah ewen nabasan Saketun dan memasang perangkap atau ranjau yang bisa
Garing, nabasan KarandaNipas Harimae, kalute lepas sendiri, begitu pula kalau kita diserang
kea amun itah amuk awi Balawau batimang anake. oleh kawanan tikus dan burung pipit, segera saja
Ampit bapumpung kawae, nyamah hataburan mereka menaburkan racun serta membuat patung
ewen tuwe- ruruk, nabasan ewen kea Hampatung Udo (patung orang-orangan) dan Kalekap yang
Udo, Kalekap Haur Garing. dibuat dari bambu Haur.

15. Nduan hambekan katun, dinun jaretan etuh, 15. Akan tetapi mengapa pada saat ini, sampai hati
leka Ialau kajawah lingun ewen hatabura-burae mereka menabur mem-buang kita bagaikan
halanganyae itah nyamah ampah baputih labehun membuang sam-pah hingga memutih keseluruh
parung mangentang, sahep bajaleang rantau sire penjuru ruang rumah upacara, sampai terbuang
saripangku, nyamah balua lawang parintaran pula berserakan dihalaman rumah, kita dibuang
tingang, marung liang panapian tambun, mereka begitu saja, bagaikan melempar piring
nahalanting ewen kilau piring buang, halantingan kosong dari daun, yang isinya dudah dimakan.
tingkah jarah sandung.

16. Handu tandak nanjulu Etan Bulau Tenek Penyang 16. Berhenti sejenak aku mengucapkan keadaan tawurku
Maringkahan Langit Teras Kayu Ganggang Etan Bulau Tenek Penyang Maringkahan Langit Teras
Haselan, aku mangkang tandak Ganan Tandakku, Kayu Ganggang Haselan, kini aku mengucapkan
ngenjung karunyan Labatan Kan- dayungku. tentang Ganan Tandak (roh ucapanku sendiri).

17. Eleh balua hengau-habenteng Ganan Tandak, 17. Baru saja keluar setengah badan Ganan Tandak,
balua bulau pantar tatah, ba- hanjung rabia ia keluar dari ruang mulutku, langsung menoleh
sadurin guntum, hayak angang-linguk pahaliar kekiri dan kekanan sangat lincah sekali seraya
tingang, pu- .ing-pilik pahanyanyah bungai, palus berkata: Coba*kalian diam sejenak Etan Bulau
malawu rawei, suni kajanjulu ketun Etan Bulau Tenek Penyang Maringkahan Langit, Teras Kayu
Tenek Penyang Maringka- can Langit Teras Kayu Ganggang, Haselan.
Ganggang Haselan.

345

18. Hetuh aku janjaruman panalataie akam, kilau bulan 18. Katanya, kini aku ingin memberi tahukan kepada
mating malawit dare, nantahuan pamalempang kalian tentang keadaan yang sesungguhnya agar
tingkah bujang laut mapan randung banama, mangat kalian mengetahui, mengapa manusia di Pantai
ikau handung hakatawan panalatai, bukue uluh Pantai Danum Kalunen menabur kalian, seperti itu.
Danum Kalunen hataburan ikau nduan ham- bekan
katun.

19. Bau tarantang nule atun nupi penyang nambaheta, 19. Sebab sesungguhnya keluarga upacara ini ada
lalundung siren ngampa paturung nambahuae, mendapat petunjuk untuk melakukan upacara
ewen ngentang Tiwah Tingang nalampas kanulen Tiwah, melepaskan pengaruh buruk dari kehidupan
lingu, nyampelau siren karendem namunan peteh mereka sebagaimana yang telah difirmankan
RANYING HATALLA LANGIT tantahian huran. RANYING HATALLA LANGIT dahulu kala.

20. Kabajuran ih lingum nduan hambekan katun, 20. Kebetulan sekali kalian pada saat ini betul betul
kahum Jatha tuntung batuah, Hatalla jawan bemasip baik dan sangat mujur sekali, kalian
balambit, ikau hapan ulun Pantai Danum Kalunen dipakai oleh mereka Pantai Danum Kalunen
ngentang Tiwah Tingang, Mangku Taui Burung, melaksanakan upacara Tiwah, mereka melepaskan
nalampas kanulen lingue, akam umba lumpat pengaruh buruk dari kehidupan mereka, dan kalian
lawang Lewu Tatau, umba panamuei Lanting ikut naik ke Lewu Tatau, bersama Lanting Samben.
Samben.

21. Palus sama nunjung taribangae kilau anak burung 21. Saat itu langsung saja Etan Bulau Tenek Penyang
tingang, hayak Nyahu Mangaruntung Langit, Kilat Maringkahan Langit Teras Kayu Ganggang Haselan,
Malambai Hawun, bilang-bambulangan rentenge bersama suara Kebesaran dan KemahakuasaanNYA,
Etan Bulau Tenek Penyang Maringka- han Langit mereka berbagi diri melambung keatas dan turun
Teras Kayu Ganggang Haselan mujan nyaluh lewu mensucikan seluruh penjuru kampung tempat
ngentang Tiwah Tingang« melaksanakan upacara Tiwah.

22. Palus nggatang taribangae mujan tarantang nule, 22. Langsung mereka mensucikan Tarantang Nule,
mujan mengkak pa- nganduang lasut darem, peres mensucikan dan melepaskan pengaruh buruk
baratus arae, pali-endus, dahiang baya, nupi- macam macam penyakit beratus namanya,
papa, ambun barutas matei, enun bapilu nihau, beriburibu sebutannya, pengaruh buruk dahiang,
nyahun sangkuwak raung, kilat limban basaluh pantangan hidup, mimpi buruk, dan sial kematian.
langit.

23. Mujan mengkak kalingu rutus, karendem rubu, 23. Mensucikan, melepaskan perasaan sedih dukacita,
langisan tangis tatuman tatum, tatekan pandung tangis sedu dan pemikiran yang terganggu,
lawin balau panjang, mujan lepa-lepah bara mensucikan semuanya dari empat sisi ramah,
tingang epat ganan pamalipir parang, antang mulai dari atap, masuk mensucikan kasau dan
hanya labatan pamarawung sira, sapau lentem bubungan ramah.
antang, dawen tarang habunu, bandih nyaring,
kasau suling ringun tingang.

24. Mujan tatean tikus, tulang ulet, tulang babungan, 24. Mensucikan titian tikus, tulang ulet bubungan
tukang tampalang rawing, kuda-kudan parang, ramah, kuda-kuda ramah, sisi bagian ujung
sarahampung duhung, jihin tulang babungan, atap ramah, kayu tiang bubungan ramah, serta

346

bapa- han, handaran, bahat ambun parang. bapahan handaran, langsung sampai ke bahat
ambun parang.

25. Mujan jihi bakas, jihi bentuk, jihi panyambut, jihi 25. Mensucikan tiang pertama, tiang, tengah, tiang
busu, gaguntung parang, dinding pendu upak kayu penyambut, tiang bungsu, guntung ramah, dinding
Jangkang Nyahu, palus laseh titi upak Diwung kulit kayu jangkang nyahu, sampai ke barisan lantai
Pamali, bisak Betung Rendem Penyang. dari kulit Diwung Pamali dan belahan bambu Betung
Rendem Penyang.

26. Mujan tinai panggitang tingang, tungku batu, 26. Mensucikan perapian, tungku batu, tempat
pahe bungai, tetek kayu Jangkang Nyahu, bandan menyimpan kayu api, tempat menyimpan alat-alat
nyaring, mujan nyaluh rinjing-landai, piring dapur lainnya, mensucikan alat-alat memasak dan
mangkuk, senduk kaluir, haran danum, baluh alat-alat makan, mensucikan tempat menyimpan
asip, garumbang bawui, palundun bulu, sarangan makanan babi, amben dej)ak, tempat benih padi,
binyi, tampung jagung, saretak, lempang, bawak benih ja-gung, benih kacang, benih mentimun dan
tantimun, bajawa. benih tabu.

27. Mujan tinai karen pisau, langgei, jujuk panuhuk, 27. Mensucikan parang, raut, jarum penusuk, mata
baliung rintih batu, pahera bengkui tulang tingang, beliung dan tangkainya, gergaji, pahat, serat, sipat
raggaji ijang rawing, pahat pahundang tutuk tali dan siku- siku.
tingang, katam jela tandang, ulai sipat tali, haris
jangka sikun kalawet. 28. Mensucikan peralatan menangkap ikan,
melepaskan pengaruh-pengaruh buruk akibat
28. Mujan tinai manyaluh paramun malauk mambilis, adanya kematian dari pancing kecil dan besar,
mujan mengkak panganduang ambun barutas Haris Rawai, Salambau Pangalau, Puket Rengge,
matei, panyakatin enun bapilu nihau, bara pisi-taut, Haup Hantai, Buwu Tali, Embang Saluang
harus rawai, salambau pan- galau, puket rengge, (semuanya peralatan faring ikan).
haup hantai, buwu tali, embang saluang.

29. Mujan tinai Siam Sambas pateran behas, 29. Mensucikan guci Siam, Sambas, Pasek, Puak,
PasekPuak, BongkongNali, Lalang Rangkang, Bongkong Nali, Lalang Rangkang, Gahuri, tempat
Halamaung, Gahuri Tungking Langit uras kajang menyimpan beras di rumah, yang kesemuanya su-
batalampas ambun barutas matei, basampelau dah terlepas dari pengaruh buruk ke- matian.
enun bapilu nihau.

30. Mujan tinai karung garing lawang tam- barirang, 30. Mensucikan ruang kamar tidur, Pati Bahandang
kuwu runtun balalam pulu, pati bahandang, tabala Tabala Raja, lipatan kain, kumpulan manik
raja, bantilan timpung, tampung lamiang, irai sam- sambelum, emas, uang, Simpei Kayun Karuhei
belum, riak hendan bulau, bulau pungkal raja, Tatau dan Payung Bulau Luntar Bahandang (alat
simpei kayun karuhei tatau, payung bulau luntar penutup kepala dari panas matahari).
bahandang.

31. Mujan bangkang balanga tingang, tambun repang 31. Mensucikan Bangkang Balanga Tingang (guci),
garantung, rarehan garing, palus mujan labehun gong, kayu lurus tiang tengah rumah tempat
parung, mujan purun ije ria-riak dare, batang baras gantungan barang-barang, mensucikan ruang ten-
bulau, sambang garantung, katil garing, kajang gah rumah, tikar beranyam, beras tam-bak pada

347

lalangit bulan, luhing langkau timpung, lawang sangku, gong tempat berpijak Basir, Bindang Katil
timpung pahakumbang benang, tampung pinang, Garing (tempat duduk Basir), Kajang Lalangit
tundun sirih jarenang. Bulan, Lawang Timpung, tandan pinang dan
tangkai daun sirih.

32. Mujan tinai Balai Lampar Bunu, Sali Lintung Bilap 32. Mensucikan Balai Lampar Bunu, Sali Lintung Bilap
Talawang, atep tangkuarin parung, pintu tapang Talawang (tempat menyimpan tombak), pintu
nyaratuhang tingang, hejan taletai jela dahiang, rumah, tangga ramah, tempat berpegang turun
pakang-pukung herau haur garing, bapatah batu tangga, batu tempat berpijak tingkat tiga.
tinjak telu.

33. Eleh Nyahu Hatuntung Ngaruntung Langit, Kilat 33. Bersama guntur halilintar menggelegar di langit, petir
Hatinggang Malambai Hawun muj an petak sintel, membelah awan, mensucikan permukaan tanah
haris tungket, haris jihi, bahat, gahagan parang, barisan tongkat ramah, barisan tiang ramah, barisan
uras kajang batalampas panganduang ámbun bahat dan gahagan ramah yang kesemuanya sudah
baratas matei, panyakatin enun bapilu nihau. terlepas dari pengarah burak kematian.

34. Mujan nyaluh kapanjangan lewu ngentang Tiwah 34. Mensucikan seluruh kampung tempat melakukan
Tingang hayak mujan lepalepah paramun ngentang upacara Tiwah, dan men-sucikan pula seluruh
Tiwah Tingang, Balai Nyahu, Garing Sangkairaya peralatan upacara Tiwah mulai dari Balai Nyahu,
Mendeng, Pasah Kanihi, Pantar Sangalang, Hantar Sangkairaya, Pasah Kanihi, Pantar Sangalang,
Bajang, Balai AnjuAnjung karawang tiwing panjang. Hantar Bajang, Balai Anju, Anjung di pinggir tebing
tepian.
35. Mujan tinai nyaluh kare Garing Sapun dun Tunggal,
Tetat Empui Malem, Parang Batu, pulau bua 35. Mensucikan pula Garing Sapundu Tunggal
jambu, nangka, pinang lewu, katilambung nyahu, (patung), Sandung, kelompok pohon buah-buahan,
paken, dahuyan, sungkup, rihat, palus kare parang pinang, kelapa, pohon paken, durian, manggis
tarantang nule, ije umba ngentang Tiwah Tingang. langsat, dan beberapa semua ramah keluarga
upacara yang melakukan upacara Ti-wah.
36. Mujan nyaluh tinai karawang baun tiwing panjang,
hejan bangkasan tambun, lanting garing, bangkar 36. Mensucikan pinggiran tebing tepian sungai, tangga
sihung, papan banduiig lasang, besei banipis turun ke sungai batang tepian, perahu, dayung,
nahadandang tingang, dayung bunter Taut saran galah, langsung melepaskan pengarah burak sial
bulan, teken lentah nambuwung bungai, palus mujan kematian dari permukaan aras sungai”
bilun nyalung rahusan Batang Danum

37. Mujan tanjung panjang, nyamperai luwuk ambu, 37. Mensucikan pantai sungai, tebing pinggir sungai,
mujan pamatang gantung, banut lumbah, luaulete, tanah pematang, tanah subur di pinggir sungai, tanah
sungeisaka, danaubaruh, bukitgaleget, janah, rawa, sungai dan anak sungai, danau-danau, bukit-
napu, bahulangeru uras kajang batalampas ambun bukit, padang pasir, bekas ladang, yang semuanya
barutas matei, enun bapilu nihau. sudah terlepas dari pengaruh kematian.

38. Palus mujan nyaluh bukit gantung, puruk batu 38. Langsung mensucikan bukit tinggi, gunung tinggi,
ambu, pukung pahewan antang, ruang labehun pukung pahewan an¬tang, ruang labehun Jatha,
Jatha, batang danum telu puluh hasarurui, hulu sungai tiga puluh berjejer , hulu sungai, ranjau
batang danum, mujan sua tumbang jalan, mujan kayu di muara jalan, sampai kepada bagian muara

348

tumbang batang danum, laut mangantung, sungai serta lautan luas.
sampang hariran manunyang.

39. Mujan nyaluh tanjung ambun tilap telu puluh 39. Mensucikan awan tiga puluh berlapis disertai bunyi
hatantilap, eleh Nyahu Ngaruntung Langit, Kilat Guntur menggemuruh alam semesta, Petir Halilintar
Malambai Hawun, Etan Bulau Tenek Penyang menggetar buana, Etan Bulau Tenek Penyang
Maringkahan Langit Teras Kayu Ganggang Maringkahan Langit Teras Kayu Ganggang Haselan
Haselan, maliambung panganduang ambun melambungkan semua sial pantangan hidup dari
barutas matei, nanturung Tasik Layang Hanteran kematian menuju Tasik Layang Hanteran Riwut Laut
Riwut, Laut Ahui Gagahan Salatan, nanturung Ahui Gagahan Salatan. kembali kepada pemiliknya di
tumbang Danum Rutas, nyembang Tinggi Tin- Batang Danum Rutas, ikut bersama Tinggi Tingang
gang Mama Hanyi Bungai, Sawang Bengkui Mama Hanyi Bungai, Sawang Bengkui Panganti Balu,
Pangganti Balu, Pamangku Anak Tiri. Pamangku Anak Tiri.

40. Limbah te tawur Etan Bulau Tenek Penyang 40. Tawur Etan Bulau Tenek Penyang Maringkahan
Maringkahan Langit Teras Kayu Ganggang Langit Teras Kayu Ganggang Haselan, engkau
Haselan, palus metas malapetan, ngalihurung pergi secepatnya menujuTapang Belum Mandawen
nanturung Tapang Belum Mandawen Dandang Dandang Tingang, Banturung Ringkang Kamating
Tingang, nyahendeng Banturung Ringkang Lamiang, engkau membungkus dirimu memakai
Kamating Lamiang, mangkusan arepm hapan daun Biru Bukit di muara Panjungan Man jung
dawen Birun Bukit, intu Tumbang Panjungan menunggu kedatangan Bahing Timang.
Manjung, manunggu tamuei aku Bahing Timang.

41. Hetuh tinai aku mangkang tandak tawur, Etan 41. Sekarang aku kembali mengucapkan tentang
Bulau Tenek Penyang Miring Langit Teras Kayu perjalanan Etan Bulau Tenek Penyang Miring
Tunjung Nyahu balua Balai Tuyang Karungut Langit Teras Kayu Tunjung Nyahu, keluar dari
ije najah penyang Linga Rawing Tempun Telun, Balai Tuyang Karungut berangkat menjem-put
eleh nunjung taribangae haj ajakan ambun tilap Linga Rawing Tempun Telun; Tawur melambung
telu puluh, nyembang Tapang Belum Mandawen keatas melewati lapisan awan menuju Tapang
Dandang Tingang, nyahendeng Banturung Belum Mandawen Dandang Tingang, Bantu- rung
Ringkang Kamating Lamiang pupuh tumbang Ringkang Kamating Lamiang yang berada di
Panjungan Manjung. muara Panjungan Man¬jung.

42. Sembang intu Tapang Belum Mandawen Dandang 42. Setibanya di Tapang Belum Mandawen Dandang
Tingang, tumbang Panjungan Manjung, hete palus Tingang di muara Panjungan Manjung, disitu ia
hapungkal umba Etan Bulau Tenek Penyang langsung menyatu dengan Etan Bulau Tenek
Maringkahan LangitTeras Kayu Ganggang Haselan Penyang Maringkahan Langit Teras Kayu
mangkusan arepe umba dawen Birun Bukit, hayak Ganggang Haselan, membungkus diri mereka
ewen sama malayan tulang rumpange, maleleng memakai daun Birun Bukit dan mereka istirahat
uhat lesue, mentai panamuei Bahing Timang. menunggu kedatangan Bahing Timang.

43. Handu nanjulu tandak Etan Bulau Tenek Penyang 43. Berhenti sejenak ucapan tentang Etan Bulau
Maringkahan Langit Teras Kayu Ganggang Haselan Tenek Penyang Maringkahan Langit Teras Kayu
ketun ndue Etan Bulau Tenek Penyang Miring Ganggang Haselan dan Etan Bulau Tenek
Langit Teras Kayu Tunjung Nyahu, aku mangkang Penyang Miring Langit Teras Kayu Tunjung Nyahu,
tandak Ganan Tandakku, ngenjung karunyan La- aku mengucapkan lagi tentang Ganan Tandakku;

349

batan Kandayungku, hayak pajanjuri palus manting Ganan tandak langsung keluar dengan gagah
nangkaruan tambang balinga pulu, balua bulau pantar berani, keluar dari dalam Bulau Pantar Tatah,
tatah, bahanjung rabia sadurin guntum. Rabia Sadurin Guntum.

44. I i i i i i i, Ganan Tandakku batanjung napus ruang 44. I i i i i i i, Ganan Tandakku berjalan ke seluruh
parung kurung mangentang, tampajahen ngaju, ruangan rumah upacara, sambil menoleh kekiri
tampajahen ngawa, hayak malawu rawei palus dan kekanan sambil bekata ia menuju tempat
nanturung lasang pantar bua pinang, nyahendeng pantar buah pinang; Ganan tandakku mengambil
saparanggun dalam kangatil bawak lamiang, dan memakan pantar pinang, mabuk pantar
Ganan Tandakku mantar bua pinang hataraju pinang, ia pun berkata.
manyang, busau bua pinang, kayai uring manyang
Ganan Tandakku palus malawu rawei.

45. I i i i i i i, Lalehan bitingku Ialau humbang lelak 45. Kasihan diriku dan mengapa bisa begini, bagaikan
kalalusan lawas, punggun tapang aku jatun bara sepotong kayu tanpa kulit, tidak mempunyai
edan, jatun rangkan pakaian simpan, kurang pakaian yang lengkap, sedangkan aku ini mau
Iran panyambungan sukup, aku tulak Duhung berangkat menjadi Duhung Pahanteran Liau dan
Pahanteran Liau, ngarungut panamuei Lanting bertugas untuk mengucapkan perjalanan Lanting
Samben Napalang Penyang, Haki Runtun Samben Nampalang Penyang, Haki Runtun
Ngangkuang Santagi, Enjung Bunu Nyalawi Ngangkuang Santagi, Enjung Bunu Nyalawi
Bungai. Bungai.

46. Eleh sasalehei buang Bawi Panyalantin Parung, 46. Tertawa dan gembira riang Bawi Panyalantin
Habinei Mina Anjur Siru, palus malawu rawei, Parung, Habinei Mina Anjur Siru (roh rumah) seraya
eweh haweh gangguranan aram karuhung aring, berkata; Siapa gerangan namamu saudaraku yang
ije madu arepm najah penyang menteng Linga akan berangkat menjemput Linga Rawing Tempun
Rawing Tempun Telun, Rumba Habarun Bulau, leka Telun, Rumba Habarun Bulau? Rasarasanya
kakasenangku pahaliar tingangm, kalapeangku sudah lama aku kenal tingkah lakumu, namun aku
gang-guranan aram. lupa siapa namamu.

47. Dia memen bewei amun rangkan pakaian simpan, 47. Kalau engkau mau mendapatkan pakaian yang
usa-usang ih aku nangkarajae, nunggu bitim lengkap, itu tidak mengapa, sudah lama sebelumnya
tulak Duhung Pahanteran Liau, Pulang Gagahan saya siapkan dan menunggu kedatanganmu yang
Pangambun, kilen makanah bitim karuhung aring akan berangkat menjadi Duhung Pahanteran Liau,
ije bagare Rempang Duhung Bakasila Pinang, apakah engkau ini yang bernama Rempang Duhung
Letuk Bunu Nantahan Bamban Balang. Bakasila Pinang, Letuk Bunu Nantahan Bamban
Balang.

48. Dia jete karuhung aring, jete tingang tatuku tilap 48. Itu bukan, saudaraku, itu kakekku yang ketiga
telu junjun helu bara aku, kilen makanah bitim tuh turunan sebelum aku Apakah engkau ini yang
ije bagare Nyahu Tunggal Bakatasat Nyalung Bukit bernama Nyahu Tunggal Bakatasat Nyalung
Batu, Kilat Sahiy Tapaindah Luhing Kereng Liang, Bukit Batu, Kilat Sahiy Tapaindah Luhing Kereng
diajete karahung aring, jete tingang tatuku kea ije Liang? Itu-pun bukan saudaraku, itu adalah nenek
tilap telu helu bara aku tuh. moyangku juga, dia sudah tiga turunan sebelum
aku ini.

350


Click to View FlipBook Version