Erandioztarren Euskara: I Berbak Iñaki Gaminde Naia Eguskiza
Iñaki Gaminde Naia Eguskiza Argitaratzaileak: Erandioko Udala Azalaren diseinua: Krea Comunicación SL ISBN (obra osoarena): 978-84-09-49635-8 ISBN (lehen liburukiarena): 978-84-09-49805-5 L.G: BI 00385-2023 Inprimatzailea: MS Comunicación gráfica y visual
Aurkibidea Atarikoa.......................................................................................................................................... 1 1. Sarrera ........................................................................................................................................ 3 2. Metodologia ................................................................................................................................ 5 2.1. Datuak jaso........................................................................................................................... 5 2.2. Datuak prozesatu.................................................................................................................. 8 2.3. Datuak aurkeztu.................................................................................................................... 8 3. Gorputza eta osasuna................................................................................................................. 11 3.1. Burua ................................................................................................................................. 11 3.2. Ahoa .................................................................................................................................. 12 3.3. Begia.................................................................................................................................. 14 3.4. Belarria .............................................................................................................................. 14 3.5. Sudurra............................................................................................................................... 15 3.6. Ilea ..................................................................................................................................... 16 3.7. Gorputza............................................................................................................................. 17 3.8. Besoak ............................................................................................................................... 18 3.9. Hankak............................................................................................................................... 20 3.10. Errainak............................................................................................................................ 22 3.11. Azala ................................................................................................................................ 24 3.12. Gurariak eta loa ................................................................................................................ 26 3.13. Gaixoak............................................................................................................................ 28 3.14. Sintomak .......................................................................................................................... 30 3.15. Erremedioak ..................................................................................................................... 33 3.16. Kolpeak............................................................................................................................ 35 4. Familiartekoak .......................................................................................................................... 37 4.1. Familia ............................................................................................................................... 37 4.2. Familia erlazioak ................................................................................................................ 39 4.3. Adin erlazioak .................................................................................................................... 41 5. Elikadura................................................................................................................................... 45 5.1. Jatorduak............................................................................................................................ 45 5.2. Hastekoak........................................................................................................................... 46 5.3. Okela eta txerrikia .............................................................................................................. 49 5.4. Arraina ............................................................................................................................... 51 5.5. Arrautzak ........................................................................................................................... 53 5.6. Ogia eta irinkiak ................................................................................................................. 53 5.7. Esnekiak............................................................................................................................. 55
5.8. Gozokiak eta postreak ........................................................................................................ 55 5.9. Edariak............................................................................................................................... 58 6. Jantziak ..................................................................................................................................... 61 6.1. Arropak.............................................................................................................................. 61 6.2. Oinetakoak ......................................................................................................................... 64 6.3. Osagarriak .......................................................................................................................... 66 6.4. Joskintza ............................................................................................................................ 69 7. Bizilekua................................................................................................................................... 73 7.1. Etxea egiteko materialak..................................................................................................... 73 7.2. Etxearen egitura eta banaketa ............................................................................................. 75 7.3. Atea, leihoak eta eskailera .................................................................................................. 79 7.4. Sua ..................................................................................................................................... 80 7.5. Argia .................................................................................................................................. 83 7.6. Ura ..................................................................................................................................... 84 7.7. Tresnak eta ontziteria ......................................................................................................... 86 7.8. Altzariak............................................................................................................................. 89 7.9. Etxeko arropak ................................................................................................................... 91 7.10. Bogada eta garbikuzia....................................................................................................... 93 8. Sineskerak................................................................................................................................. 97 8.1. Eliza ................................................................................................................................... 97 8.2. Erlijioa ............................................................................................................................... 99 8.3. Kleroa .............................................................................................................................. 106 8.4. Gainerako sineskerak........................................................................................................ 107 9. Heriotza .................................................................................................................................. 109 10. Umezaroa.............................................................................................................................. 113 10.1. Umeen olgetak................................................................................................................ 113 10.2. Umeen lexikoa................................................................................................................ 115 10.3. Hezkuntza ...................................................................................................................... 117 11. Denbora ................................................................................................................................ 123 11.1. Urtaroak ......................................................................................................................... 123 11.2. Hilak .............................................................................................................................. 123 11.3. Astegunak ...................................................................................................................... 124 11.4. Denboraren banaketa ...................................................................................................... 125 11.5. Egunaren banaketa.......................................................................................................... 128 11.6. Egunen arteko erlazioak.................................................................................................. 129 12. Meteorologia ......................................................................................................................... 131 12.1. Eguraldia eta tenperatura ................................................................................................ 131 12.2. Euria eta ekaitza ............................................................................................................. 132
12.3. Elurra eta leia ................................................................................................................. 134 12.4. Haizea ............................................................................................................................ 135 12.5. Lainoa eta hodeiak.......................................................................................................... 136 13. Zerua eta astroak ................................................................................................................... 137 14. Ingurunea .............................................................................................................................. 139 14.1. Herri ingurunea .............................................................................................................. 139 14.2. Mendia eta lurra ............................................................................................................. 143 14.3. Bideak ............................................................................................................................ 149 14.4. Errekak eta itsasoa.......................................................................................................... 150 15. Landareak ............................................................................................................................. 153 15.1. Arbolak .......................................................................................................................... 153 15.2. Basa landareak................................................................................................................ 154 15.3. Ortuariak ........................................................................................................................ 157 15.4. Fruituak.......................................................................................................................... 162 15.5. Zekaleak......................................................................................................................... 166 15.6. Belarra............................................................................................................................ 168 15.7. Landareen atalak eta gaixoak.......................................................................................... 169 16. Animaliak ............................................................................................................................. 175 16.1. Ugaztunak ...................................................................................................................... 175 16.2. Txoriak........................................................................................................................... 176 16.3. Narrastiak eta anfibioak .................................................................................................. 181 16.4. Arrainak eta itsaskiak ..................................................................................................... 183 16.5. Intsektuak....................................................................................................................... 183 17. Beharra ................................................................................................................................. 187 17.1. Ogibideak....................................................................................................................... 187 17.2. Beharlekuak ................................................................................................................... 193 17.3. Erremintak eta tresnak .................................................................................................... 196 17.4. Merkataritza ................................................................................................................... 198 17.5. Ibilgailuak ...................................................................................................................... 203 17.6. Neurriak ......................................................................................................................... 206 18. Abelazkuntza ........................................................................................................................ 211 18.1. Ganadua ......................................................................................................................... 211 18.2. Ardiak eta ahuntzak........................................................................................................ 216 18.3. Zaldiak eta astoak........................................................................................................... 217 18.4. Txerria............................................................................................................................ 218 18.5. Hegaztiak ....................................................................................................................... 220 18.6. Gainerakoak ................................................................................................................... 222 19. Nekazaritza ........................................................................................................................... 225
19.1. Soro lanketa.................................................................................................................... 225 19.2. Baso lanketa ................................................................................................................... 233 19.3. Errota ............................................................................................................................. 234 19.4. Labea ............................................................................................................................. 236 19.5. Garraioa ......................................................................................................................... 236 20. Giza harremanak ................................................................................................................... 241 20.1. Jabetza............................................................................................................................ 241 20.2. Auzoak eta lagunak ........................................................................................................ 242 20.3. Jendartea ........................................................................................................................ 245 20.4. Bikoteak......................................................................................................................... 247 20.5. Lan harremanak.............................................................................................................. 249 20.6. Kortesia formulak........................................................................................................... 251 20.7. Hedabideak..................................................................................................................... 252 20.8. Euskara........................................................................................................................... 253 21. Aisialdia................................................................................................................................ 257 21.1. Jokoak............................................................................................................................ 257 21.2. Musika-dantza-ikuskizunak ............................................................................................ 259 21.3. Kirola ............................................................................................................................. 262 21.4. Jaiak eta atsedena ........................................................................................................... 266 21.5. Jaiegunak........................................................................................................................ 268 21.6. Ehiza eta arrantza ........................................................................................................... 271 22. Gerratea soldaduska .............................................................................................................. 275 23. Orokorrak.............................................................................................................................. 285 A............................................................................................................................................. 285 B............................................................................................................................................. 299 D............................................................................................................................................. 309 E ............................................................................................................................................. 315 F ............................................................................................................................................. 327 G............................................................................................................................................. 331 I .............................................................................................................................................. 336 J.............................................................................................................................................. 342 K............................................................................................................................................. 343 L ............................................................................................................................................. 352 M ............................................................................................................................................ 356 N............................................................................................................................................. 361 O............................................................................................................................................. 363 P ............................................................................................................................................. 366 R............................................................................................................................................. 373
S ............................................................................................................................................. 374 T ............................................................................................................................................. 382 TX .......................................................................................................................................... 385 U............................................................................................................................................. 386 Y............................................................................................................................................. 388 24. Toponimoak .......................................................................................................................... 391 24.1. Erandioko leku izenak .................................................................................................... 391 24.2. Euskal Herriko leku izenak ............................................................................................. 392 24.3. Kanpoko leku izenak ...................................................................................................... 393
1 Atarikoa Beste herriren batera txangoa egiten dugunean edo mendira goazenean, askotan entzuten ditugu guretzat ohikoak ez diren euskarazko hitz edo esapideak. Horrelakoetan, baliteke nahastuta edo harrituta sentitzea. Baina harro egon beharko genuke, bertako euskara erabiltzen ari direlako. Izan ere, euskaldun zahar nagusiek duela urte asko ikasitako hitz eta moldeak dira, artean euskara akademikorik ez zegoen garaikoak alegia. Euskararen bidez bizitza ikusteko modu bat daukagu hor, esapide eta hitz horietan, eta, ezer egin ezean, galdu egingo ditugu, globalizazioaren eta uniformizazioaren ondorioz. Horixe da Erandion berreskuratu nahi duguna, geure euskara. Gure euskara biziberritu egin nahi dugu, edo, behintzat, ez ahaztu. Gure arbasoek utzitako altxorra ez galtzeko eta gure sustraiak mantentzeko. Utzi ditzagun lotsak eta beldurrak alde batera. Euskara batzuk ez dira besteak baino hobeak. Euskaraz bizitzea, euskara sustatzea, herritarrak sentsibilizatzea… Erandio gero eta euskaldunago egitea da. Eta, horretarako, denon konpromisoa behar dugu. Garrantzitsuena nortasuna ez galtzea da. Aitziber Oliban Erandioko alkatea
3 1. Sarrera 2021. urtearen amaieran, kasik urte biko negute latzaren ostean, Koldo Zuazo lagunaren bidez behar honi ekiteko Erandioko Udalaren proposamena heldu zitzaigun. Pizgarri ederra berriro orbiztzen hasteko! Haatik, aitortu behar dugu orduko eta geroagoko osasun egoeragatik uxatu behar izan genituela zalantzak eta beldurrak. Elkarrizketak bitxi samar gertatu zaizkigu oraingoak, musukoa aldean, adikunea baino ez zaigu lotu berba lagunekin beharrezko giroa eta konfiantza lortzeko bitarte. Guztiagatik ere, informatzaileen gogo biziari eta prestutasunari esker beharra aurrera eroan, bideko oztopoak gainditu eta burutu dugu, gu ailegatu garen uneraino. Erandio herri handia da, lurrez, jendez eta ondarez; hala behintzat sentitu eragin digute bertakoek; horregatik ere, ozen aldarrikatu behar dugu hemen ez dela amaitzen Erandioko euskararen azterketa. Nahi genuke geure ahal izan duguntxo hau hasiera izan ledin. 24489 bizilagun dauzka Erandiok, Bizkaiko hamaikagarrena jendez eta 17,56 kilometro koadro, Bizkaiko berrogeita seigarrena lurrez. Bertan bizi direnen % 31,04 euskaldunak dira; gazteak, helduak eta zaharrak, ezpal zaharrekoak eta berrikoak, eskolan ikasiak edo bizitzan zailduak. Badakigu, behar bakar baten, ezin heda gaitezkeena denetara. Beharrean aurrera egin ahala hau geroago eta argiago etorri zaigu azaleratuz eta gure esparrua munarritu egin behar izan dugu. Horrela bada, gure behar honek 1910-1970 urte bitartean jaio eta euskara familian jaso dutenak hartzen ditu. Esparrua hola mugatuta, gure lana liburuki bitan bananduta aurkezten dugu, lehen honetan berbak eta eurok hornitzeko testuak ematen ditugu eta bigarrenean gramatikari dagokiona. Sasoi bateko gaztelaniaren ubatupean euskara eraitsi eta zokoratu izan da bakarlekuetara, geroago bakarrago eta zokoratuago; guk zortea eduki dugu eta bertako euskaldunak topa ditugu auzotegi gehienetan: Astrabuduan, Asuan, Arriagan, Erandiogoikoan eta Goierrin (auzotegien mugak eta nondik norakoak erbestekoentzat lausoak direnez gero, barkatu beharko digute bertakoek banaketa hau nahikoa asegarria ez bada; 1. irudiko mapa).
4 1. irudia: Erandioko auzotegiak eta albo herriak. Aurrerantzean bertako jatorrizko hizkuntzaren egoera hori bestelakoa izango delako gogorra daukagu, ezagutzen ditugulako bertakoen ahaleginak eta kimu berriak ernetzen hasiak dira erein ziren hazietatik. Kimu berri horiek eten barik jagon beharko dira ez erkintzeko, ubeak eta loreak, zein baino zein ederrago, emateko eta Erandioko tunturrune-zakoiluak, okoilu-bazter guztiak, atzera ere, euskara janzteko. Izango ahal da hala!
5 2. Metodologia Atal honetan liburukian zehar ematen ditugun berbak eta testuak jasotzeko, prozesatzeko eta aurkezteko erabili dugun metodologia azalduko dugu. Esan dezagun, ezeren aurretik, badakigula hemen ez dena batzen erandioztarren jakitate osoa. Beti egongo da berbaren edo adieraren bat guk jaso ez duguna. Lexikoa berez mugaezina da eta uneren baten muga ipini behar da, izan ere, gauza berririk ez da agertzen eta arteragokoak etengabe errepikatzen hasten dira. Gainera, interesgune batzuetan izan ezik, erabili dugun metodologia informatzaileekin egin ditugun elkarrizketetan oinarritzen da. Galdera zehatzak erabili dira, jasoko berbekin edo euron adierekin eduki ditugun zalantzak argitzeko batez ere. Atala hiru azpi-ataletan bananduta aurkezten dugu. Lehen azpi-atalean datuak jasotzeko erabili dugun metodologia zehaztuko da, bigarrenean datuak prozesatzeko metodologiaz jardungo dugu eta, azkenik, hirugarren azpi-atalean datuen aurkezpenez arituko gara. 2.1. Datuak jaso Hemen aurkezten ditugun materialak iturri batzuetatik datoz. Eurak 1983-2022 urte bitartean jaso dira, hau da, joaneko 40 urtean zehar. Corpusa osatzeko bost datu iturri nagusi erabili ahal izan ditugu. Gutako batek lehen grabazioak, audio eta bideo formatuetan, egin eta gorde izan ditu 1983- 2002 urte bitartean; grabazio horietan hemen lehen eta bigarren belaunaldietako informatzaile gehienen materialak atxiki dira. Udalak gure esku jarri ditu Erandioko toponimia ikertzeko 2005- 2008 urte bitartean egin ziren audio grabazioak (ikusi Lasa, 2009) eta baita Labayru Ikastegiak 2008-2009 urte bitartean bertako kultur ondarea lantzeko unitate didaktikoak burutzeko egin zituen bideo grabazioak ere (Labayru Ikastegia, 2013). Ahotsak bildumak jasotako Erandioko bideo bi ere erabili ahal izan ditugu. Azkenik, 2022.eko otsailetik uztailera guk geuk egin ditugun grabazioak ere erabili ditugu. Datuak jasotzeko elkarrizketa gidatuak erabiltzen dira. Hasieran galdera orokor bat egin daiteke gaia fokalizatzeko eta informatzaileari berbetan uzten zaio. Galdera horietako batzuk, gaiaren arabera, era honetakoak dira: Lur klaserik badago? Lehen jendea etxean hiltzen zen, ezta? Ezagutu duzu umeak edukitzen etxean? Zelan prestatzen da mintegia?
6 Era honetako galderek aukera ematen diote informatzaileari azalpenak emateko eta berba eta gai berriak erabiltzeko. Inkestagileak galdera pertinenteak egiten dizkio gaia garatzeko eta azalpenak hobetzeko eta zehazteko. Inkestagilearen beste zeregin garrantzitsua izaten da informatzaileak ematen duen haritik galdera berriak egitea, jakin mina eta interesa agirian utzita. Era berean, saio askotan berben esangurak eta inkestagilearen zalantzak argitzeko galdera zehatzak egiten dira (lehengoan “kiskeldu” esan zenuen, zer da hori?). Metodologia honen bidez jasotzen da inkestagileak aldez aurretik dakiena eta, garrantzitsuagoa dena, ez dakiena ere. Gehienetan inkesta saioak interesguneen arabera antolatzen dira, beti ere informatzaileen interesak eta askatasuna errespetatuta. Bestalde, metodologia hau inkestagilearentzat oso nekagarria denez gero, ordu eta erdiko saioak egiten dira gehienez. Interesgune batzuetako berbak jasotzeko, animalietan eta landareetan kasu baterako, argazkiak ere erabiltzen dira; informatzaileek ikusten dutenaz berba egin dezaten. Esan gabe doa audio fitxategiak editatu egiten direna; hau da, informatzaileek kontatzen dituzten gauza pertsonalak, barnekoak eta inorentzat mingarriak izan daitezkeenak gure artean geratzen dira eta ez dira argitaratzen. Jendearekin egiten diren lan hauetan etika funtsezkoa da. Aurkezten ditugun berba askorekin batera testuak ematen ditugu. Testuek balio dute berben esangura eta erabilera inguratzeko. Testu batzuek balio etnografiko eta historiko handia daukatelako gogorra daukagunez gero, osorik ematen ditugu (gerratekoak, beharren gainerakoak, sineskerak, narrazioak direnak, e.a.). Lana burutu ahal izateko ezinbestekoa izan da eduki ditugun informatzaileen partaidetza; informatzaile gehienak 1910-1970 urte bitartean jaiokoak izan dira eta 15 urteko belaunaldietan banatu ditugu. 2.1. taulan informatzaileen kopuruak adierazten dira euron belaunaldien eta generoen arabera, denetara 46 izan dira. Belaunaldia Andrazkoak Gizonezkoak Guztira 1910-1925 7 7 14 1926-1940 11 8 19 1941-1955 3 4 7 1956-1970 4 2 6 Guztira 25 21 46 2.1. taula: Informatzaileen kopuruak belaunaldien eta generoaren arabera. Tamalez beti ezin bildu izan ditugu informatzaile guztien datuak; batzuetan, informatzaileek eurek ez zituetako eman gura izan eta besteetan, beharbada, denboraren joanean galdu ditugulako. Edozelan ere, 2.2. taulan 42 informatzaileren zerrenda ematen dugu euron jaiotzen urtearekin batera. Bihoazkie hemendik gure eskerrik bihozkoirenak denei.
7 Informatzailea Urtea Informatzailea Urtea Barzena, Ramon 1910 Barzena Santiago 1929 Zubiaur, Migel 1910 Ugarte, Luis 1929 Aresti, Dionisia 1912 Aio Antonio 1931 Bilbao, Julia 1914 Bilbao, Hilaria 1932 Aio, Manuel 1914 Lartategi, Edurne 1933 Zarraga, Garbiñe 1920 Arrondo, Kontxi 1934 Landa, Hilaria 1922 Mentxaka, Kontxi 1937 Azkorra, Antonio 1922 Olabarrieta, Demetrio 1937 Etxebarria, Igone 1925 Aresti, Juan Ignacio 1941 Ordeñana Lorentzo 1925 Zarraga, Jesus 1941 Madariaga, Ikerne 1925 Barzena, Begoña 1942 Eskondrillas, Isabel 1926 Madariaga, Agurtzane 1943 Elorriaga, Bizente 1926 Bilbao, Avelino 1943 Markaida, Pedro 1926 Aresti, Mari Angeles 1946 Zarraga, Carmen 1928 Iturregi, Anastasio 1950 Madariaga, Miren 1928 Arteagoitia, Itziar 1958 Artaza, Josefina 1929 Oleaga. Josune 1959 Bilbao, Mertxe 1929 Olabarrieta, Joseba 1959 Bikarregi Rosario - Zubiaur, Maite 1960 Trabudua, Juan 1929 Aurrekoetxea, Jon Mikel 1964 Goirigolzarri Markos 1929 Zarraga, Jone 1969 2.2. taula: Informatzaileen datuak. Informatzaile hauek osatzen dute gure liburuki bi hauen gunea; hauezaz gain beste bi eduki ditugu; biak andrazkoak Mentxaka, Goiuri (1977) eta Argiarro, Aitziber (1996). Lan hau burutzeko ezinbestekoa izan zaigu informatzaileekin kontaktuak egiten eta bideak errazten izan ditugun laguntzaile apartak. Logistikarekin eta informatzaileak topatzen lagundu digute Erandioko beharginak diren: Fernando Simon, Sorkunde Goikouria eta Alazne Bilbao. Informatzaileak bilatzen eta sarbideetan Mentxu Larrea, Irati Torre eta Jose Angel Mentxaka laguntzaile izan ditugu sasoi desberdinetan. Azkenik eskerrak eman behar dizkiegu 2022ko maiatzeko zapatuetan Erandion bertako euskararen aitzakian eman genuen ikastaldiko partaideei egineko iradokizunengatik (2.1. irudiko argazkian partaide horietako batzuk agertzen dira). 2.1. irudia: 2022ko Erandioko ikastaldiko parte hartzaile batzuk.
8 2.2. Datuak prozesatu Bideo grabazioak eta audio grabazioak eduki ditugunez gero, aztertu ahal izateko egin dugun lehen prozesaketa izan da bideoen audioa ateratzea eta audio formatu guztiak bateratzea. Estereoan egon diren artxiboak mono bihurtu dira eta wav formatua erabili da. Behin artxiboen formatuak bateratuta editatu egin dira ebakitzeko eta transkribatu ahal izateko. Prozesu honetan Praat izeneko programa erabili da (Boersma & Weenink, 2022) eta 5400 audio fitxategi lortu dira. Fitxategi hauetan transkripzio fonologikoak egin dira testu fitxategi paralelo bat lortuz; transkripzio fonologikoen bidez adierazi nahi dugu transkripzio fonetikoen (ikusi bigarren liburukian) eta transkripzio ortografikoen artean dagoen sistema, erabilgarria dena informatzaileen ahoskera era ulergarriago batez adierazteko. Fitxategi horietan guztietan agertzen den informazioa da erabili duguna hemen aurkezten dugun lexikoia eraikitzeko. Datuen prozesaketan informatzaileengana argibide eske bueltatu izan gara sarritan eta beste askotan bibliografiara jo behar izan dugu. Erabili dugun bibliografian oso erabilgarriak izan dira honako hauek1 : Azkue (1905), Zamarripa (1913), Gaminde (2001), Euskaltzaindia (2008), Lasa (2009), Labayru Ikastegia (2013), Zuazo & Goiti (2016) eta Argiarro (2020). 2.3. Datuak aurkeztu Behin berbak eta testuak jasota eta prozesatuta alfabetikoki aurkez genitzakeen; hala ere, arteragoko esperientzia baliatuta (Gaminde, 2000, 2001, 2004a eta 2006a; Gaminde et al. 2005), interesgarriago iritzi diogu interesguneen arabera sailkatzeari. Denetara 22 interesgune aurkezten ditugu eurotako bakoitzak atal bat osatzen du. Interesguneak azpi-gaitan bananduta aurkezten dira eta euren barruan sarrerak berba familiaka antolatzen dira, hau da, sarrerako berba nagusiaren inguruan beronen deribatuak eta konposatuak ere ematen dira. 23. atalean orokortzat jo daitezkeen sarrerak biltzen dira alfabetikoki; sarrera hauek ezin koka daitezke interesgune bakar batean. Interesgune bakoitzaren hasieran sarrera txiki bat egiten da azpi-gaiak zeintzuk diren adierazteko eta sarrera, adiera eta aldaki kopuruak zehazteko. Denetara 6548 sarrera jaso dira, 6721 adiera eta 7532 aldaki. Sarrera guztien ondoan kategoria gramatikala adierazten da laburduren bidez. Kategoria horiek zortzi dira: Izena (iz), Aditza (ad), Adjektiboak (adj), Aditzondoak (ado), Postposizioak (post), Hots berbak (hots), Esklamazioak (esk) eta deikariak (deik). Adjektibo (maje/majo; sarkotxe/sarkotxo) eta izen (aldeane/aldeanu; letxere/letxeru) batzuekin femeninoa eta maskulinoa bereizten direnez gero, (f) agertuko da femeninoa denean eta (m) maskulinoa denean.
9 Erandioztarren lexikoan sarritan topa ditzakegu antzeko esangura, edo bera, daukaten berba bikoteak. Kasu gehienetan bikote horietako berba bat jatorrizkoa edo mailegu zaharra izaten da eta bestea mailegu berria: konpondu/arregla, soldu/infeta, kendu/kita, bota/etxa, e.a. Zaila izaten da jakitea euron esanguretan alderik dagoen; hala ere, (1) adibideko esaldian erakusten den moduan, “artu/koyu” bikoteko berbek ez daukate esangura bera. Hau aditz partizipioetan ez eze, izenetan ere gertatzen da. Oso adierazgarria izaten da piztien gorputz atalak adierazteko jatorrizko berbak erabiltzea, baina gero giza gorputzarenak adierazteko maileguak erabiltzea. Mailegu berri horiek beste bikotekide bat daukatenean, (Ik:) erabiliko dugu haren erreferentzia egiteko. Landareen eta basa piztien izenekin ahalegindu gara izen zientifikoa ematen esangura argitze aldera. Berba gehienekin testu ereduak agertzen dira berbaren esangura eta erabilera hobeto ulertzeko. Testu eredu horiek bertako euskaran ematen dira transkripzio fonologikoen bidez eta bertsio estandarizatuago batez; bertsio horiek egitean hiztegi bi erabili ditugu: Adorez Hiztegia (Bostak Bat Kultur Elkartea, 2013) eta Labayru Hiztegia (Labayru Fundazioa). Zenbakien bidez testua eman digun informatzailearen belaunaldia adierazten da eta letren bidez generoa; horrela bada, (A) andrazkoa denean eta (G) gizonezkoa denean; beraz, [2G], esate baterako, izango litzateke informatzailea bigarren belaunaldiko gizonezkoa. (1) Pastillak koyu doaz baye estoas artu (Pastillak (fisikoki) koiu ditut baina ez ditut hartu) 1 Bigarren liburukiaren amaierako bibliografian kontsulta daitezke.
11 3. Gorputza eta osasuna Atal honetan giza gorputzari eta osasunari dagokion lexikoa biltzen dugu; denetara 582 sarrera, 594 adiera eta 674 aldaki jaso dira. Interesgune hau hamasei azpi-ataletan banatuta aurkezten dugu: burua (35 sarrera, 38 adiera eta 39 aldaki), ahoa (41 sarrera, 41 adiera eta 43 aldaki), begia (24 sarrera, 24 adiera eta 26 aldaki), belarria (20 sarrera, 20 adiera eta 20 aldaki), sudurra (20 sarrera, 20 adiera eta 20 aldaki), ilea (30 sarrera, 30 adiera eta 41 aldaki), gorputza (36 sarrera, 36 adiera eta 41 aldaki), besoak (27 sarrera, 27 adiera eta 34 aldaki), hankak (40 sarrera, 44 adiera eta 53 aldaki), errainak (41 sarrera, 41 adiera eta 43 aldaki), azala (50 sarrera, 51 adiera eta 57 aldaki), gurariak eta loa (39 sarrera, 39 adiera eta 46 aldaki), gaixoak (37 sarrera, 39 adiera eta 46 aldaki), sintomak (74 sarrera, 76 adiera eta 85 aldaki), erremedioak (38 sarrera, 38 adiera eta 54 aldaki) eta kolpeak (30 sarrera, 30 adiera eta 30 aldaki). 3.1. Burua aurpegi, arpegi (iz) aurpegia “Ta esanintzen aitu ixu emen, ia nor nasen ni, suok topa aurpegi bet Mirene lau, ta ensegida topa eudin, ene! Onek deko Mirentxun antza [2A]” - (Eta esan nion aditu ezazu, ea nor naizen ni, zuek topatu aurpegi bat Mirenena lakoa, eta atoan topatu zuten, ene! Honek dauka Mirentxuren antza) “Bai aurpegiri aitu eta urdin saus, kolore txarraitearrik? Bai [3A]” - (Bai aurpegiari aditu eta urdin zaude, kolore txarragatik? Bai) bekoki (iz) bekokia, kopeta “Tiro partide, belarrondotati, bekokitik, dana odola be garbitu in barik [2G]” - (Tiro partida, belarrondoetatik, bekokitik, dena odola ere garbitu egin barik) bibote (iz) bibotea “En jeneral, atzo sarrak danak bibote ta bixar soltuk eta aurpegiti ibilte seitun eta bakisu, umek ikeratute, gero danak trapu baltzakas tapaute ibilte sien, eta, klaro se esango tzu pa, e, yastekok asko iten deu gero, e? Asko iten deu [2G]” - (Gehienetan, atso zaharrek bibotea eta bizar solteak eta aurpegitik erabiltzen zituzten eta badakizu, umeak ikaratuta, gero denak trapu beltzekin tapatuta ibiltzen ziren, eta, jakina zer esango dizut ba, jantziak asko egiten du gero, e? Asko egiten du) bixerra, bixarra (iz) bizarra “Nik bai, nik beti bixerra ebai dot [2G]” - (Nik bai, nik beti bizarra ebaki dut) buru 1. (iz) burua. 2. (izeno) burua; burudune (adj) buruduna; burukade (iz) burukada; burutasune (iz) burutasuna; burus (ado) buruz; burus bera (esak) buruz behera; bururik erain (ad) bururik eragin; bururik in (ad) bururik egin; buruten euki (ad) burutan eduki; burutera, burure etorri (ad) burutara etorri; burutik in (ad) burutik egin; buruti tragau (ad) burutik tragatu; buru oneko ixen (esak) buru onekoa izan “Ibilte san etze onetati, alan apurtxu bet sera, makineas burun, e, koyute, amama ibilte san [2A]” - (Ibiltzen zen etxe hauetatik, hala apurtxo bat zera, makinarekin buruan, koiuta, amama ibiltzen zen) “Eta buru oneko gixona isen san ba [2G]” - (Eta buru oneko gizona izan zen ba) “Edonos bata batek bota deunen buru, aor enbra batek bota euna ba, beran buru bota deu uretara [2A]” - (Inoiz baten batek bota duenean burua, haor andrazko batek bota zuena ba, beraren burua bota du uretara) “Bururik eraiten dostesu [4A]” - (Bururik eragiten didazu) “Etor berren, burus, se burus en jeneral jayoten dire geyenak [2A]” - (Etorri beharrean, buruz, ze buruz gehienetan jaiotzen dira gehienak)
12 entendimintu (iz) adimendua; entendidu (adj) jakituna, aditua “Ta gure aite defuntu yon san emeti mediku beteas, se a entendidu itzela isen san, ta esa otzen, berandu allega gares, ya barruti usteldute egon san [2A]” - (Eta gure aita defuntua joan zen hemendik mediku batekin, ze hura aditu itzela izan zen, eta esan zion, berandu ailegatu gara, ja barrutik ustelduta egon zen) idune (iz) iduna, sama “En jeneral olan pinta bat, idunen, suri eta baltza dekena, bai eta gangarra artesa [1G]” - (Gehienetan hola izpil bat, idunean, zuria eta beltza daukatena, bai eta gangarra arteza) kanpanille (iz) gingila kokota (iz) kokotea, garondoa; kokoteko (iz) kokotekoa; kokotean ematen den kolpea “Kokote ingiru te ba beti garbitute ta, ondo iminte ba [2G]” - (Kokote ingurua eta ba beti garbituta eta, ondo ipinita ba) “Nik kokoteko bat edo bi artu dotes ese, gero iten gendun sera [3A]” - (Nik kokoteko bat edo bi hartu ditut eze, gero egiten genuen zera) konorte (iz) konortea konosimintu, konosimentu (iz) 1. zentzua (Ik: sentzune). 2. konortea. 3. ezagutza “Gortako aten aite ta biek, eta, baldeas daula, bota yeun bera ta eroyen Krusesera, ta Krusesera dola, gause baltza bat bomita, txarto dola konosimentu barik [1A]” - (Kortako atean aita eta biak, eta, baldearekin dagoela bota zuen behera eta eroan zuen Gurutzetara, eta Gurutzetara doala, gauza beltz bat bota, txarto doala konorte barik) “Nire aititek estait yango baseun, baye nik neuk nire konosimentun, gure aitek eta bai [3G]” - (Nire aititak ez dakit jango zuen, baina nik neuk nire ezagutzan, gure aitak eta bai) matralle (iz) matraila, masaila; matralleko (iz) matrailekoa, matrailan ematen den kolpea okotza (iz) okotza, kokotsa papade (iz) okozpea, kokospea papu (iz) masaila, papoa same (iz) sama, eztarria “Nik igual samako mine, emen iminteko, kaltzerdi baten, e, barrun imini a, bero emen [2A]” - (Nik igual samako mina, hemen ipintzeko, galtzerdi baten, barruan ipini hura, beroa hemen) sena (iz) sena; senen (ado) senean sentzune (iz) zentzua siena (iz) lokia “Ule, olan sienatan albon ta olan aputxu bet, barberire [2G]” - (Ilea, hola lokietan alboan eta hola apurtxo bat, bizartegira) 3.2. Ahoa adurre (iz) adurra, lerdea agine (iz) hagina eta hortza; haginak eta hortzak ez dira bereizten; albo agine (iz) albo hagina; juisioko agine (iz) azkenhagina. aginke in (ad) haginka egin “Aginetako minerako, en jeneral, pues se esango dotzut, berakatza esaten deure, bai berakatzaas emoten deun mineas, ba agine esta akordaten giau [2A]” - (Haginetako minerako, gehienetan, ba zer esango dizut, berakatza esaten dute, bai berakatzarekin ematen duen minarekin, ba hagina ez da gogoratzen gehiago) “Baye muskerrak aginke in te ori es [3A]” - (Baina muskerrak haginka egin eta hori ez) ago (iz) ahoa; agoseru (iz) aho zerua, ahosabaia; agos gora (esak) ahoz gora “Eta nik entzute txikerretan euki nendun se, ilten sienen, e, txarrak, ago sabalik lotze siela [2G]” - (Eta nik entzutea txikerretan eduki nuen ze, hiltzen zirenean, txarrak, aho zabalik lotzen zirela) “Edo ogies inte, eridetxu bet, se ogi bakisu baltza gogorra da, ta ai agoserun in dot min [3A]” - (Edo ogiarekin eginda, zauritxo bat, ze ogia badakizu beltza
13 gogorra da, eta ai aho zeruan egin dut min) babe (iz) adurra, lerdea; babasto (adj) babaztoa barre (iz) barrea; barre faltzu, barre faltzo (iz) barre faltsua, gogo barik edo gogoz kontra egiten den barrea; barre santzo (iz) barre zantzoa, barre algara; irribarre (iz) irribarrea; irribarreka (ado) irribarreka; santzo (iz) zantzoa, algara; santzoka (ado) zantzoka; barre in (ad) barre egin; barreka (ado) barreka “Ba ori, estalako benetako barrea [4A]” - (Ba hori, ez delako benetako barrea) “Barre faltzo, jo! Gure amomak esateun asko ori, orre deko barre faltzo, e? Estat gustetan aren bes [4A]” - (Barre faltsua, jo! Gure amamak esaten zuen asko hori, horrek dauka barre faltsua, e? Ez zait gustatzen arean ere ez) “Ba oritxe barre santzo, barre santzo fuerte iten dosunen [4A]” - (Ba horixe barre zantzoa, barre zantzoa indartsu egiten duzunean) bosa (iz) boza, ahotsa “Nik bosa, ona euki dot [1G]” - (Nik ahotsa, ona eduki dut) espana (iz) ezpaina; espanatako (iz) ezpainetakoa; ezpainetan ematen den kolpea gustu (iz) gustua. erre gustu (iz) erre gustua; gusture (ado) gustura “Gustu gosoau deko emeko txorisok [3A]” - (Gustu gozoagoa dauka hemengo txorizoak) “Eseudin gusture fumetan [2G]” - (Ez zuten gustura erretzen) korrokade (iz) korrokada, gorazkoa mie (iz) mihina, mihia. minpeko (iz) mihinpekoa, mihin firua. “Mie lotute antzen badeko ba a ebaiten dosu ta gero solta, mie apur bet lasatu, esta? [2A]” - (Mihia lotuta antzean badauka, ba hura ebakitzen duzu eta gero soltatu, mihia apur bat laxatu, ezta?) “Orrek piku ataten deu olan, e, sera daun lekun, iñurri tausen lekun, ta yoten dis iñurrik ara miera, barrurantza [3G]” - (Horrek mokoa ateratzen du hola, zera dagoen lekuan, inurriak dauden lekuan, eta joaten dira inurriak hara mihira, barrurantz) mosu (iz) musua; mosu emon (ad) musu eman; mosuke (ado) musuka “Ogi oso, in kurtze bat oneri, mosu bet emon [1A]” - (Ogi osoa, egin gurutze bat honi, musu bat eman) “Baye yonas askotan, se akordatenas neupe bota dodana, mosu emon lurreri te bota [2A]” - (Baina joan naiz askotan, ze gomutatzen naiz neuk ere bota dudana, musu eman lurrari eta bota) “Es barre in, se gero ikus nendun ondo, marikoya san ba, sakristire yonta, lloba baten paperak artesaten, ui! Biek alkarreri mosuke [1G]” - (Ez barre egin, ze gero ikusi nuen ondo, marikoia zen ba, sakristiara joanda, iloba baten paperak artezten, ui! Biak elkarri musuka) musturre (iz) muturra, musturra, ezpainak; musturres aurrera (esak) muturrez aurrera; musturreko (iz) muturrekoa, muturrean ematen den kolpea “Arpal batzuk aurrekalden, a, mustur gogorra, eta ayas ebaiteun segun antza landare [2G]” - (Arpal batzuk aurreko aldean, mutur gogorra, eta harekin ebakitzen zuen segun antza landarea) sabore (iz) gustua, zaporea (Ik: gustu) “Eta ori esin isete san edan arik eta egun betzuk pasa arten se itzeleko, sabore txarra aukiteyun [3A]” - (Eta hori ezin izaten zen edan harik eta egun batzuk pasatu artean ze itzaleko zapore txarra edukitzen zuen) surrut (ado) zurrut; surrutade (iz) zurrutada; surrut in (ad) zurrut egin “Surrut artu, kafesne bat edo seoser eta yasta [4A]” - (Zurrut hartu, kafesne bat edo zer edo zer eta kito) “Surrut da, botillek edo, edo surrutade, emoyosu surrutade on bat [4A]” - (Zurrut da, botilak edo, edo zurrutada, emaiozu zurrutada on bat) “Bakarrik surrut ingo dot [4A]” - (Bakarrik zurrut egingo dut) tragu (iz) zurrutada “Mesatik etorri etzera, seoser artu ur tragu bet edo kafekoletxe apur bet ta ordun ya salbaute [2G]” - (Mezatik etorri etxera, zer edo zer hartu ur zurrutada bat edo kafesne apur bat eta orduan ja salbatuta) txue (iz) txistua, txua
14 “Eta txue botaten badosu ba jainko bota dosula agotik [2G]” - (Eta txua botatzen baduzu ba jainkoa bota duzula ahotik) uye, uiye (iz) oia, hobia 3.3. Begia aitukune (iz) adikunea, begirakunea “Danak deke, diferentzi, aitukunen [2G]” - (Denek daukate, aldea, adikunean) anpullu (iz) negar anpulua begi (iz) begia. Begi motak euron koloreen arabera: begi argi (iz) begi argia, begi asule (iz) begi urdina, begi baltza (iz) begi beltza, begi epela (iz) begi epela, begi nabarra (iz) begi nabarra, begi suri (iz) begi zuria; begi argien gainerako esaten da, katu begi (iz) katu begia “Begik bellegitu in datzus [3A]” - (Begiak beilegitu egin zaizkizu) “Begi epela, nik pentzetan dot dala, e, begi tristek [4A]” - (Begi epela, nik pentsatzen dut dela, begi tristeak) “Nire amomak esateun nire begikaitik, nik marroyak dekotes, es? Begi nabarrak dekotesela [4A]” - (Nire amamak esaten zuen nire begiengatik, nik marroiak dauzkat, ez? Begi nabarrak dauzkadala) “Begi surik dekosena selan deko orrek? [2G]” - (Begi zuriak dauzkana zelan dauka horrek?) “Argiek bai, begi surik [4A]” - (Argiak bai, begi zuriak) “Estakit, katu begi bai entzun dot [4A]” - (Ez dakit, katu begi bai entzun dut) betule (iz) betilea, bekaina bisde, biste (iz) ikusmena; bistes esetu (ad) bistaz ezagutu “Ba kasan bai, kasan be eskopeteas, baye nik bisde dekot eskasa, aite kaseru, aite gure isen san kaseru [1G]” - (Ba ehizan bai, ehizan ere, eskopetarekin, baina nik ikusmena daukat eskasa, aita ehiztaria, aita gurea izan zen ehiztaria) bisgo (iz) betokerra negarra (iz) negarra; negarranpulu, negarranpullu (iz) negar anpulua, negarra, malkoa; negargarri (adj) negargarria; negarres (ado) negarrez; negarti (adj) negartia; negar in (ad) negar egin “Bai, batzuk negarra eukite seden begiten ta [3A]” - (Bai, batzuek negarra edukitzen zuten begietan eta) “Nik, e, dekot entzunte, pagetaudiela jenteri negarres yoteko, atzetik [2A]” - (Nik, daukat entzunda, ordaintzen ziotela jendeari negarrez joateko, atzetik) “Ni akorta nas, e, ni asi nintzenen ataten lantzen bat siketute sienak, eta amak negar iteun, itxixu urreko urten emongo de ta, kontu atara ixu siketu te osten pentzeta eun emon in ber dala, arbolak, se arten asko emonekok isen sin danak [2G]” - (Ni akordatzen naiz, ni hasi nintzenean ateratzen lantzean bat sikatzen zirenak, eta amak negar egiten zuen, utz ezazu hurrengo urtean emango dute eta, kontu atera ezazu sikatu eta ostean pentsatzen zuen eman egin behar dela, arbolak, ze artean asko emanekoak izan ziren denak) niño (iz) begi ninia pestañe (iz) betilea piste (iz) pizta “Umetan, goixen, neu be inos altza nas, pistekas edo serakas, eta bai, ur epelaas ta seraas garbitute [2G]” - (Umetan, goizean, neu ere inoiz altxatu naiz, piztekin edo zerekin, eta bai, ur epelarekin eta zerarekin garbitu) sotena (iz) zizpurua, negar zizpurua, negar egikeran egiten diren hasperenak 3.4. Belarria astrapale (iz) astrapala; astrapalan (ado) astrapalan “Diskusino astrapala itzela isen da or [4A]” - (Eztabaida astrapala itzela izan da hor)
15 belarri (iz) belarria “Oin esta ikusten iñor belarri tapata bai belarri tapata asko [2A]” - (Orain ez da ikusten inor belarria tapatuta, baina belarria tapatuta asko) “Orrek kenduteko, esaten seen gause asko, baye pentzateot esala kentzen eseas bes, ese gure aitek eukite seitusen belarritan [3A]” - (Horiek kentzeko, esaten zuten gauza asko, baina pentsatzen dut ez zela kentzen ezerekin ere ez, eze gure aitak edukitzen zituen belarrietan) berbotza (iz) berbotsa “Taberna baten dauena da, berbotza, es? [4A]” - (Taberna baten dagoena da, berbotsa, ez?) durundu (iz) durundua girrintze (iz) girrintza, irrintza; girrintzeka (ado) girrintzaka, irrintzika “Girrintze txarrina da, txarrina, girrintzeka dau [4G]” - (Irrintza txerriarena da, txerriena, irrintzika dago) kateotza (iz) kate hotsa “Eta or esate yeuden atxine ba, emeko sarrak, kateak, kateotzak, eta serak eta murrusek [1G]” - (Eta hor esaten zuten aitzina ba, hemengo zaharrek, kateak, kate hotsak, eta zerak eta murrusak) orrokade (iz) minagatik egiten den zarata sarate (iz) zarata, hotsa; sarata in (ad) zarata egin; sarataka (ado) zarataka; saratatzu (adj) zaratatsua “Sarate gaue dustin entzun da [1G]” - (Zarata gau osoan entzun da) sokorru (iz) sokorrua, oihua; sokorru in (ad) oihu egin; sokorruke (ado) oihuka. “Bederatzi egunetan olan lorik in barik, ai te ai, te sokorruk eta negarres, eta amari be bisiten itxi barik ego nentzen ni ainbeste egunetan [2G]” - (Bederatzi egunetan hola lorik egin barik, ai te ai, eta sokorruak eta negarrez, eta amari ere bizitzen utzi barik egon nintzen ni hainbeste egunetan) “Ta beti sokorruke ibili ber iseten gendun ta ixi in gendun dana [2G]” - (Eta beti oihuka ibili behar izaten genuen eta itxi egin genuen dena) surrumurru (iz) zurrumurrua “Da, badire espadire, batzuk dine bayetz beste batzuk esetz, surrumurru dabil [3A]” - (Eta, badira ez badira, batzuek diote baietz beste batzuek ezetz, zurrumurrua dabil) tarratade (iz) tarratada, zarata mota bat “Eta isilik, e, Juan, isilik, e? Bai isilik bai i egon asen lekun, baye ni egonasen lekun es, se neuk entzun ber isen doasen, tarratadak atzeti txarrinak [1G]” - (Eta isilik, Juan, isilik, e? Bai isilik bai hi egon haizen lekuan, baina ni egon naizen lekuan ez, ze neuk entzun behar izan ditudan, tarratadak atzetik txerriarenak) txistu (iz) txistua; txistu in (ad) txistu egin 3.5. Sudurra arnase (iz) arnasa; arnase artu (ad) arnasa hartu, arnasestu (iz) arnasestua “Igual lotuko san arnasa barik bertan ta orreaiti isengo san atrasu euki una [2A]” - (Beharbada lotuko zen arnasa barik bertan eta horregatik izango zen atzerapena eduki zuena) “Arnasestu arnasestu, ta, esa nintzen, ama esin dosu artu arnase ta, ai es, ai es, ai es, emen lotu san ama [2A]” - (Arnasestua, arnasestua, eta, esan nion, ama ezin duzu hartu arnasa eta, ai ez, ai ez, ai ez, hemen lotu zen ama) atza (iz) hatsa, kiratsa; ollo atza (iz) oilo hatsa; atzitu (ad) hatsitu “Pasten gintzesenen ain etze ondotik, ogin bile egunen egunen, ta atza bat! [2A]” - (Pasatzen ginenean haren etxe ondotik, ogiaren bila egunean egunean, eta hats bat!) Astrabuduko anbulatorioa.
16 “Ai ollona, ollo sunde baye buf! Ollo atza [3A]” - (Ai oiloena, oilo sunda baina buf! Oilo hatsa) “Atza! Goyerri dusti atzitu san [2G]” - (Hatsa! Goierri guztia hatsitu zen) sunde (iz) sunda; erramu sunde (iz) erramu sunda; erre sunde (iz) erre sunda; ixi sunde (iz) itxi sunda; kaski sunde (iz) kaski sunda, hilki sunda; ollo sunde (iz) oilo sunda “Ta oriok emoten dotze sunde ya [2A]” - (Eta olioak ematen die sunda ja) “Or bear iteudin obreruk urteteudin, fabriketi, eta sinestukostesu, eurokas laguntzet inok eseun yon gure, filtraute euki eudin sunde, enpresako sunde dedetena ta ortariko beneno klase dustina [2G]” - (Hor behar egiten zuten beharginek irteten zuten fabrikatik, eta sinestuko didazu, eurokin laguntzat inork ez zuen joan gura, iragazita eduki zuten sunda, enpresako sunda DDTena eta horretariko pozoi klase guztiena) “Erre sunde, erreta daulakon gause bat [3A]” - (Erre sunda, erreta dagoelako gauza bat) “Eta umedasino pititxu bete eta Jesus! Selau ixi sunde daun emen! [3A]” - (Eta hezetasun piti bat eta Jesus! Zelako itxi sunda dagoen hemen) surre (iz) surra, sudurra; sursulo (iz) sudur zuloa usine (iz) usaina; anis usine (iz) anis usaina; satz usine (iz) satz usaina; usinen (ado) usainean; usinke (ado) usainka; usinke in (ad) usainka egin “Biten edo olan iru bider pasa, usine kentzeko [2A]” - (Bitan edo hola hiru bider pasatu, usaina kentzeko) 3.6. Ilea bixarra, bixerra (iz) bizarra, burukoa ez den ilea; bixerbako (adj) bizar bakoa, bixerdo, biserdo (adj) bizardoa; bixerdune, bisardune, biserdune (adj) bizarduna; bixertzu, bisertzu (adj) bizartsua “Etor san, alaseko bixerraas, ordun bixarrari, gaur etxako meriturik emoten, esta? [1G]” - (Etorri zen halaseko bizarrarekin, orduan bizarrari, gaur ez zaio meriturik ematen, ezta?) “Bisardun mutil bet etor da [2A]” - (Bizardun mutil bat etorri da) erraya (iz) arraia “Eta emen esaten da erraya [4A]” - (Eta hemen esaten da arraia) errisadu (adj) kizkurra errubio, rubio (adj) ilehoria; rubie (adj) ilegorria (f.) “Tinta bakoak ba, baltza, eta marroya eta errubioa [4A]” - (Tindatu bakoak ba, beltza, eta marroia eta ilehoria) eskapidore, eskupolotze (iz) eskapidora, moinoa batzeko erabiltzen zen orrazia gantxo (iz) ile-urkila kalbo (adj) burusoila kirru (iz) kirrua moño (iz) moinoa, motoa; moñodune (adj) motoduna “Amak olan, e, olaseko gonasarrakas ta moñosarrak iminite yoten sien baye, otzi pe euki bes [1A]” - (Amak hola, holaseko gonatzarrekin eta mototzarrak ipinita joaten ziren baina, hotzik ere eduki ere ez) “Gero, ba ikisi nendun nik iten, estek garbitu, baye, kutxillo barik, olan orkillek estakisu atxinekok moñodunek selan iminte sen orkillek, olau orkille baltzak, baltzak, e? [2A]” - (Gero, ba ikasi nuen nik egiten, hesteak garbitu, baina, ganibet barik, hola gantxoak ez dakizu antzinakoek motodunek zelan ipintzen zituzten gantxoak, holako gantxo beltzak, beltzak, e?) orrasi (iz) orrazia; orrasi sarratu (iz) orrazi zerratua, orrazi itxia; orrastu (ad) orraztu “Eta emen yaboya, eta egon san bere bai, e, beste bat luse a apurtu san, e, orrasi gordetako [3A]” - (Eta hemen xaboia, eta egon zen ere bai, beste bat luzea hura apurtu zen, orrazia gordetzeko) “Ni ara gora yotenas pelukerire orrastan [2A]” - (Ni hara gora joaten naiz ile apaindegira orrazten) sape (iz) zapa, txima; sapasto (adj) zapaztoa “Emoten deu lora bellegitxu bet, eta gero, e, kamota baño aputxu bet anditxuau, lentejen tamañuko bai biribilau,
17 erredondotxuau emoten deu, garautxu bet, ta garautxu iten gendun olan koyu, eta sapatara bota, eta pegaten da [3A]” - (Ematen du lore beilegitxo bat, eta gero, kamota baino apurtxo bat handitxoagoa, dilisten tamainakoa baina biribilagoa, biribiltxoagoa ematen du, garautxo bat eta garautxoa egiten genuen hola koiu, eta zapetara bota, eta pegatzen da) “Sapasto, emen geitzen dako, txarto orrastute yoten danari, sapasto utze inte dau [4A]” - (Zapaztoa, hemen deitzen zaio, txarto orraztuta joaten denari, zapazto hutsa eginda dago) saye (iz) zahia trentze (iz) ile txorta, ile mototsa, txirikorda “Trentzak, umeri trentzak in, esta? Ta trentzak imini, belarrin atzeti [2A]” - (Ile txortak, umeari ile txortak egin, ezta? Eta ile txortak ipini, belarriaren atzetik) ulle, ule (iz) ilea; ule askorra (iz) ile hazkorra; ulegorri, ullegorri (iz) ilegorria; ule kirru (iz) ile kirrua; ulle mengela, ule mengela (iz) ile mengela; ulle risadu (iz) ile kirrua; ulle suri (iz) ile zuria; uletzu (adj) iletsua “Ulle suri suri para aikion osaberi [2A]” - (Ilea zuri zuri paratu zitzaion osabari) “Atxineko makine ulle ebaiteko orreas [4G] - (Antzinako makina ilea ebakitzeko horrekin) “Bai, e, askorra, ule askorra danen, e, ba uletzu, ule askoas, ule askor deko [4A]” - (Bai, hazkorra, ile hazkorra denean, ba iletsua, ile askorekin, ilea hazkor dauka) “Ule mengela, oso fine, gorputze bako ulea [4A]” - (Ile mengela, oso fina, gorputz bako ilea) 3.7. Gorputza albo (iz) alboa, gorputzaren alboa “Onek albok koyu esteko ure otzak se emen [3A]” - (Albo hauek ez koiuteko ur hotzak ze hemen) altzo (iz) altzoa biskerra (iz) bizkarra “Or nasten du batzutan lepo ta biskerra, guk deku oiture dustireko lepoko mine, ta dekosu biskerreko mine, erabilten du giau lepo biskerra baño, eta erabilten du be biskerra, esta? Baye giau lepo, lepo da au baye dana esaten du ia ia kasik lepo [4G]” - (Hor nahasten da batzuetan lepoa eta bizkarra, guk daukagu ohitura guztirako lepoko mina, eta daukazu bizkarreko mina, erabiltzen dugu gehiago lepoa bizkarra baino, eta erabiltzen dugu ere bizkarra, ezta? Baina gehiago lepoa, lepoa da hau baina dena esaten dugu ea ea kasik lepoa) bulerra, bularra (iz) 1. bularra, 2. bularra, titia; bulerra, bularra emon (ad) bularra eman “Eta umek asko ilten sien, se bulerrik euki esik, se bulerra yateko noberak yan ber deu [1A]” - (Eta umeak asko hiltzen ziren, ze bularrik eduki ezik, ze bularra jateko norberak jan behar du) “Ordun esate san bulerra etorteko ori artu ber dala ta kafekoletxe asko [2A]” - (Orduan esaten zen bularra etortzeko hori hartu behar dela eta kafesne asko) eperdi (iz) ipurdia; epersulo (iz) uzkia; eperdiko (iz) ipurdikoa; eperdikaso (iz) ipurdikoa “Eta trentzek allegate sotzen eperdiraño [2A]” - (Eta ile txortak heltzen zitzaizkion ipurdiraino) espalde (iz) lepoa, bizkarra (Ik: biskerra) garri (iz) gerria “Eta, palues, bies, eta, gero amen garrin, ekarten nendun nik, e, sera, kantine olan [2A]” - (Eta, paloarekin, birekin, eta, gero hemen garrian, ekartzen nuen nik, zera, kantina hola) gorputze (iz) gorputza “Elgorri iseta san, gorputze dusti, anpollas beterik, gorri gorri, aurpegiko punten dekosu dana [2A]” - (Elgorria izaten zen, gorputz osoa, puslaz beterik, gorri gorri, aurpegiko puntan daukazu dena) lepo (iz) lepoa; lepon (ado) lepoan; lepos (ado) lepoz “Lepon koyu sera trapu beteas, pasau ondo ondo, bai te, apur bet sera iten sanen, auspora bota, asunen klasera [2G]” -
18 (Lepoan koiu zera trapu batekin, pasatu ondo ondo, bai eta, apur bat zera egiten zenean, hauspora bota, asunen modura) “Bisekleta bat be eron ber iseten basan lepon eron ber iseteudin [2G]” - (Bizikleta bat ere eroan behar izaten bazen lepoan eroan behar izaten zuten) “Baye Goyerritik eta ortik etorten sin lepos [3G]” - (Baina Goierritik eta hortik etortzen ziren lepoz) paparra (iz) paparra partek (iz) genitalak pelote (iz) barrabila pitine (iz) zakila potxole (iz) potxola, alua sile (iz) zila, tripa zila; tripe sile, tripe sille (iz) tripa zila, zila; silbota (iz) zilbota sorbalde (iz) sorbalda “Sorbalde dana da [3A]” - (Sorbalda dena da) sorburu (iz) sorburua titi (iz) titia; titi punte (iz) titi punta; titi emon (ad) titia eman “Klaro se espabere, esales eroten sujetadorerik, ba titik emen egote sin bean [2A]” - (Jakina ze ezpabere, ez zenez eroaten titi zorrorik ba titiak hemen egoten ziren behean) tripe (iz) tripa, sabela; triperu (adj) tripontzia; tripesto (adj) tripaztoa; tripes gora (esak) tripaz gora; tripekade, tripekede (iz) tripakada “Nire anaje isen san bastante triperu te gure amak iminte otzen, ba, txarriki ugeri se txarri bet edo bi ilte sin andik amasortzi igual ogei arroako txarri, ta gero ba bakisu, senbegure yateko etzen [2G]” - (Nire anaia izan zen nahikoa tripontzia eta gure amak ipintzen zion, ba txerriki ugari ze txerri bat edo bi hiltzen ziren handiak hamazortzi igual hogei arroako txerria, eta gero ba badakizu, zenbat-gura jateko etxean) “Se tripesto, nik umeri be bai esaten dotzet, se tripesto! [4A]” - (Ze tripaztoa, nik umeei ere bai esaten diet, ze tripazto) “Orrek etorte sin aste akabutan, nire amak tripekada bat emongo badotzi [2G]” - (Hauek etortzen ziren aste-goienetan, nire amak tripakada bat emango dien) txepe (iz) konkorra; txeposo (adj) konkorduna txiko, txikote (iz) txikoa, soina, idunaren eta sorburuaren bitartekoa 3.8. Besoak atzamarra (iz) atzamarra. Atzamarren izenak: erdiko atzamarra (iz) erdiko atzamarra; orkoro, orkolo, erkoro (iz) orkoroa, atzamar lodiaren izena; txikine (iz) atzamar txikia “Eta atzamarrakas ukutute, koiteula mine sein lekun daun [2G]” - (Eta atzamarrekin ukituta, koiuten zuela mina zein lekutan dagoen) “Erkoro bai, esta erabilten emen asko, baye bai, bai [4A]” - (Orkoroa bai, ez da erabiltzen hemen asko, baina bai, bai) atzasala (iz) atzazala “Bai, bai ondo konpontan gintzesan, ondo, ondo, mutilek sein enbrak, aparte isete san, esta? Bai neskak, ondo pasaten gendun, gaues yonta be, atzasalak pinta, beti ote san listatxuren bat [2A]” - (Bai, bai ondo konpontzen ginen, ondo, ondo, mutilak zein andrazkoak, aparte izaten zen, ezta? Baina neskak, ondo pasatzen genuen, gauez joanda ere, atzazalak pintatu, beti egoten zen zuhurtxoren bat) beso (iz) besoa; besakade (iz) besarkada; besape (iz) besapea, besazpia; besarte (iz) besartea; besartekade, besartakade (iz) besartakada (neurria); bedar besartekade (iz) belar besartakada; besobako (adj) beso bakoa “Gastetan astoti yausi eta beso apurtu eula olau lekutati, eta ero eudin orreana, asurreruana Laukisera, konpontan, te imini otzen egur betzukas baye gero, bakisu mutil gaste, estai pa dosenan bat urte edukite ta olgetan ibilite, barriro apurtu un, eta gero barriro imini ta ainbeste denporatan euki, eta, ber dan modun esakon lotu te gero lotu akon emen beso, se esango tzupa, atzamarra baño asko lodiau estala emeti [2G]” - (Gaztetan
19 astotik jausi eta besoa apurtu zuela holako lekutatik, eta eroan zuten horrengana, hezur ipintzailearengana Laukizera, konpontzen, eta ipini zion egur batzuekin baina gero, badakizu mutil gaztea, ez dakit ba dozena bat urte edukita eta olgatzen ibilita, berriro apurtu zuen, eta gero berriro ipini eta hainbeste denboratan eduki, eta, behar den moduan ez zitzaion lotu eta gero lotu zitzaion hemen besoa, zer esango dizut ba, atzamarra baino asko lodiago ez dela hemendik) “Segun antza konbentzidu in gure un abadek atzerengo ordun ya ilteko daula, jainkori, besakada bat emon dayola [2G]” - (Segun antza konbentzitu egin gura zuen abadeak azken orduan ja hiltzeko dagoela, jainkoari, besakada bat eman diezaiola) “Ikus dot edonos besapen eron, ume txikerra isen danen [2A]” - (Ikusi dut inoiz besapean eroan, ume txikerra izan denean) “Eta i lotuko as, gisajo ori, esate otzen ak, papelak besarten doasela eta ago sabalik, gisajori, eta beste dustik barre in [2G]” - (Eta hi lotuko haiz, gizajo hori, esaten zion hark, paperak besartean doazela eta ahoa zabalik, gizajo hori, eta beste guztiek barre egin) “Orreri pikau otzen, bedarra kargetan aston eroteun urkeas bakisu, esta? Selan kargeta sien bedarrak, aston erote seitun orrek bedarrak, e, solo tekos ba distantzitxun etzeti, eta besartekade koyukeran segun antza, e, bedar besartekade koikeran, astora kargetan doala, pikau i otzen beson [2G]” - (Horri haginka egin zion, belarra kargatzen astoan eroaten zuen urkarekin badakizu, ezta? Zelan kargatzen ziren belarrak, astoan eroaten zituen belar horiek, soroak dauzka ba distantziatxoan etxetik, eta besartakada koiukeran segun antza, belar besartakada koiukeran, astora kargatzen doala, haginka egin zion besoan) eskerra (iz) ezkerra; eskerti (adj) ezkertia “Sartu eta eskerretara guk euki gendun, kuartu bet [2G]” - (Sartu eta ezkerretara guk eduki genuen logela bat) eskoa, eskoya (iz) eskoa, eskuma; eskoi eskerrak (iz) eskuma-ezkerrak “Eskoan paraten siren enbrak, eta eskerretan paraten siren gixonak, baye oin ya es [2A]” - (Eskoan paratzen ziren andrazkoak, eta ezkerretan paratzen ziren gizonak, baina orain ja ez) “Goyerrirantza bajakeran antxe dausen etze bi edo iru eskoi eskerratan [2G]” - (Goierrirantz baxatukeran hantxe dauden etxe bi edo hiru eskuma-ezkerretan) esku, isku (iz) eskua; esku albo (iz) esku alboa; eskuarte (iz) esku-artea; esku barru (iz) esku barrua; esku gana (iz) esku gaina; eskuturre (iz) eskuturra, eskubitorra; eskus, iskus (ado) eskuz; esku oneko isen (esak) esku onekoa izan “Baye ama, ama, lelau eratzi beyek, iskues, es gaurko modun makinekas, lau bos bei, ta eratzi iskues, bitarten etxa ure apur bet saltzeko, eta, astoas Lamiakora, yon oñes etorri ganen, etorte san, amabik amabi terdik ordubatak segun [3G]” - (Baina ama, ama, lehenago eraitsi behiak, eskuz, ez gaurko moduan makinekin, lau bost behi, eta eraitsi eskuz, bitartean bota ur apur bat saltzeko, eta, astoarekin Lamiakora, joan oinez etorri gainean, etortzen zen, hamabiak hamabi eta erdiak ordu batak segun) “Ba emen nabil oneas eskuarten [2A]” - (Ba hemen nabil honekin esku-artean) “Olan kollu, olan festoyas, inte, amak i sosten, eta onek eskuturre pe bai festoyas [2A]” - (Hola iduna, hola festoaiarekin, eginda, amak egin zidan, eta hauek eskuturrak ere bai festoiarekin) “Gurtede ekarteuden idikas ta, etze in seuden, ordun dana ite sales eskus [2G]” - (Gurkada ekartzen zuten idiekin eta, etxea egin zuten, orduan dena egiten zenez eskuz) ikubile, ukubile (iz) ukabila; ukubilkade (iz) ukabilkada ukondo (iz) ukondoa
20 3.9. Hankak anke (iz) hanka, zangoa; ankame (adj) hanka mehea “Emen seras ite seden sapaldu lelau, ankakas [3A]” - (Hemen zerarekin egiten zuten zapaldu lehenago, hankekin) “Txankame, ba ori, isterme edo ankame [4A]” - (Txanka mehea, ba hori, izter mehea edo hanka mehea) beatza (iz) behatza; beas puntes (ado) behatz puntaz, behatz puntetan “Se askordinek ite akesen beatzatan eta asko [2A]” - (Ze azkordinak egiten zitzaizkien behatzetan eta asko) belaune (iz) belauna; belaun atze (iz) belaunpea; belauniko, beluniko (ado) belauniko “Belaunetan ta imiten dan modun, belaune pe gastaten badi ba adabu bet imini, oin, e, libre itxiten deitues, baye len isete san adabu iminte [2A]” - (Belaunetan eta ipintzen den moduan, belaunak ere higatzen badira ba adabu bat ipini, orain, libre uzten dituzte, baina lehen izaten zen adabakia ipintzea) “Gure amak i dotzo erresa erain be, para or aten belauniko eta erresa [2A]” - (Gure amak egin dio erregutu eragin ere, paratu hor atean belauniko eta erregutu) “Txikitxuk belaun ganen iminte, ainbet ortariko kanta baye oin [1G]” - (Txikitxoak belaun gainean ipinita, hainbat horietariko kanta baina orain) berne (iz) berna; bernutzik (ado) berna hutsik ingle (iz) iztaia isterra (iz) 1. izterra. 2. hanka, oina; isterrarte (iz) hankartea; isterme (adj) izter mehea “Etor giñen goxeko bostak terditako, Bilbora, Bilbon, koyu lelako trena, Lutxanara, seiretan, lelako trena seiretan artze san, etor giñen Lutxanara ta Lutxanati, Lutxanati Erandioko Landara etorteko, enendun euki trenik, oñes etor nitzen, eta ni isterrak anditute etor nitzen, eta miseri, sorri te peste, naye [1G]” - (Etorri ginen goizeko bostak eta erdietarako, Bilbora, Bilbon, koiu lehenengo trena, Lutxanara, seietan, lehenengo trena seietan hartzen zen, etorri ginen Lutxanara eta Lutxanatik, Lutxanatik Erandioko Landara etortzeko, ez nuen eduki trenik, oinez etorri nintzen, eta ni hankak handituta etorri nintzen, eta miseria, zorri eta peste, nahia) “Txikerrena bisi da or, isterra galdu euna asidente baten [2G]” - (Txikerrena bizi da hor, izterra galdu zuena istripu baten) “Eta lagunetariko batek, anis botile isterrarten gorde, eta, oso oson, iruntzi eun anis botile ori, eta koyu eun atarañoko mutile fuerte baten isen san [2G]” - (Eta lagunetariko batek, anis botila hankartean gorde, eta, oso oson irentsi zuen anis botila hori, eta koiu zuen hartarainokoa mutil indartsua baten izan zen) kadere (iz) 1. mokorra. 2. oina, hanka; animaliena eta gauzena ere izan daiteke; kadera aspi (iz) kadera azpia, oin azpia “Niri iseko bat il yestean, e, nobioas dabillela, trenera yon ta Kateako trenak il yeun, kadera biek ebai yotzesan [1A]” - (Niri izeko bat hil zidaten, gizongaiarekin dabilela, trenera joan eta Kateako trenak hil zuen, hanka biak ebaki zizkion) “Kaderak iminteko be bai, an uretan, nik oin be iminten dot lantzen beinen, ta ona da [3A]” - (Hankak ipintzeko ere bai, han uretan, nik orain ere ipintzen dut lantzean behin, eta ona da) “Sarriten kadera aspitan [2A]” - (Sarritan oin azpietan) kojo, koju, koxo (adj) 1. hanka motza. 2. kojo, herrena; kojoka, koxoka (ado) kojoka, herrenka; koxo in (ad) kojoa egin; koxo euki (ad) kojoa eduki; koxotu (ad) kojotu, herrendu “Koxo iten deu [4A]” - (Kojoa egiten du) “Selau koxo dekon orrek, esta? [4A]” - (Zelako kojoa daukan horrek, ezta? “Lar estutuesko edo batzutan errakuntze eukite, kasku lar ebagi edo olan, eta koxotute artesau esineko idik, e, egon di edonos, beyek be bai [2G]” - (Lar estutzeko edo batzuetan errakuntza edukita, kaskoa lar ebaki edo hola, eta kojotuta arteztu ezineko idiak, egon dira inoiz, behiak ere bai)
21 mogimentu, mogimintu, mobimentu, moimentu (iz) mugimendua; mogidu, mugidu (ad) mugitu “Hemen moimintu andi egon da beti [2A]” - (Hemen mugimendu handia egon da beti) “Estotzit bildurrik isen, baye oin ba errespeto aputxu bet giau deku se oin mogimintu gitxi dekoteles [2G]” - (Ez diet beldurrik izan, baina orain ba errespetu apurtxo bat gehiago daukagu ze orain mugimendua gutxi daukadanez) “Eta urreko egunerarten a mantela esta mogidu ber loi badau bes [3A]” - (Eta hurrengo egunera artean zamau hura ez da mugitu behar lohi badago ere ez) oñe (iz) 1. oina. 2. oinatza; oñetza (iz) oinatza; oñeskade (iz) oinkada, oinatza; oiñaspi, oñaspi (iz) oinazpia; oinotzak, oiñotzak (iz) oin hotsak; oinutzik (ado) oinutsik; oñes (ado) oinez “Oñe edo kadera ba bitara esate isen du baye oñe en jeneral [1A]” - (Oina edo kadera ba bietara esaten izan dugu baina oina gehienetan) “Oñek itxi dosus or [3A]” - (Oinatzak utzi dituzu hor) “Bai oñeskadak dire markak itxite deitusenak [4A]” - (Bai oinkadak dira markak uzten dituenak) “Oiñotzak? Be bai, baye [4A]” - (Oin hotsak? Ere bai baina) “Ba goxerik gauera igual, ta tratante itxi in bear gero, se bakisu, baye an on san sera, unibersidaden bajate an, ta Lutxanaraño oñes yoate san [2A]” - (Ba goizetik gauera igual, eta tratantea utzi egin behar gero, ze badakizu, baina han egon zen zera, unibertsitatean baxatuta han, eta Lutxanaraino oinez joaten zen) “Ia arinau sos, oñetza ori arinau [3A]” - (Ea arinago zoaz, oinatz hori arinago) orkatile, orkatille (iz) orkatila “Igual, orkatile biurtu, esta? Eta koite yeuden olan, sinta bat, gurutzek in [3A]” - (Igual, orkatila bihurtu, ezta? Eta koiuten zuten hola, zinta bat, gurutzeak egin) “Berak itenauna esateun eta, lloba bateri egun beten ieun, e, iyaun, e, orkatile sertu aun eta esa otzen, e, iseko in ber dostesu, bueno nik ingo tzut baye esaun euki berak ainbeste sera, amak, e, ite auna [2A]” - (Berak egiten zuena esaten zuen eta, iloba bati egun baten egin zuen, egin zuen, orkatila zertu zuen eta esan zion, izeko egin behar didazu, beno nik egingo dizut baina ez zuen eduki berak hainbeste zera, amak, egiten zuena) orpo (iz) orpoa pantorrille (iz) izterra pausu (iz) pausua, urratsa “Eta yon ber da ba pausun [2A]” - (Eta joan behar da ba pausuan) “Eta berak pausu bi atzera emon ta esa osten se, su betiko euskeldune sara [3A]” - (Eta berak pausu bi atzera eman eta esan zidan ze, zu betiko euskalduna zara) salto, saltu (iz) saltoa, jauzia; saltuke (ado) saltoka; salta, saltau (ad) saltatu “Sen aspin urteteuden sustu emoteuden, saltu emoten, erbik eta munetan ta olan ta basotan [2G]” - (Zeren azpian irteten zuten ikara ematen zuten, saltoa ematen, erbiak eta munetan eta hola eta basoetan) “Saltuke or ibilten di, ikeratu iten di, esta? [2G]” - (Saltoka hor ibiltzen dira, ikaratu egiten dira, ezta?) “Eta sotanun an, eskonbron ganera, salta gendun [1G]” - (Eta sotoan han, hondakinen gainera, saltatu genuen) sanko (iz) zangoa “Sanko, sanko, berne, belaune, eta orkatile [1A]” - (Zangoa, zangoa, berna, eta orkatila) “Sanko, bai, nik bai, esan dotzut, isterra, or segoser bai sanko bai, ori bai [3A]” - (Zangoa, bai, nik bai, esan dizut, izterra, hor zer edo zer bai zangoa bai, hori bai) tranku (iz) trankoa, oinkada txanke (iz) txanka, bernaren atzeko aldea; txankame (adj) txankamehea “Txanketan emo yotzon, edo txanketan emongo tzut, e? [4A]” - (Txanketan eman zion, edo txanketan emango dizut, e?) “Txankame, ba ori, isterme edo ankame [4A]” - (Txanka mehea, ba hori, izter mehea edo hanka mehea)
22 3.10. Errainak asurre (iz) hezurra; asurretan lotu (ad) hezurretan lotu “Ta koyu osten olan klak klak i osten asurrek [2A]” - (Eta koiu zidan hola klak klak egin zidan hezurrak) “Oingo olloak arrotzek iteitue ta lotzen di ba asurretan [4G]” - (Oraingo oiloek arrautzak egiten dituzte eta lotzen dira ba hezurretan) beastune (iz) behazuna “Beastune iseten da, e, olau boltza bat, eta bera iseten da likido berde bateas ta ori kendu ber iseten da kontus se ori apurtan bada ta sabaltan bada gibelen, orrek emoten deu mingotza ta esin da yan gibela [4G]” - (Behazuna izaten da, holako poltsa bat, eta izaten da likido berde batekin eta hori kendu behar izaten da kontuz ze hori apurtzen bada eta zabaltzen bada gibelean, horrek ematen du mingotsa eta ezin da jan gibela) biotza (iz) bihotza “Se nik emoten badot, neure borontades eta neure biotzas, estekosu emon bearrik [3A]” - (Ze nik ematen badut, neure borondatez eta neure bihotzez, ez daukazu eman beharrik) biriki (iz) birikia biskerrasurre, biskarrasurre (iz) bizkar hezurra “Au da lepo eta gero erdiko asurre biskarrasurre [1A]” - (Hau da lepoa eta gero erdiko hezurra bizkarrezurra) “Estait selan biskarrasurrek es gendusen apurtan [3A]” - (Ez dakit zelan bizkarrezurrak ez genituen apurtzen) bronkio (iz) bronkioa “Sera sirriparre deko, bai bai ori esate san, bronkiotako, bulerrako sarate [3A]” - (Zera zirri-parra dauka, bai bai hori esaten zen, bronkioetako, bularreko zarata) este (iz) hestea “Ta beste be gaisotu in salako esan saun askenoko biderres, eta bera be egon da gaisotute, estetik eta naiko, fastidiata [4A]” - (Eta bestea ere gaixotu egin zelako esan zuen azkeneko biderrez, eta bera ere egon da gaixotuta, hestetik eta nahiko, txarto) estegorri (iz) hestegorria estomagu (iz) urdaila “Ni enreda ite nas, estomagu buf! [3G]” - (Ni nahastu egiten naiz, urdaila buf!) garaunek (iz) garunak, muinak “Garaunek bai, garaunek oten dis klaro, a ebaiten danen sera, burue, ba albo bakotxen egoten da, ba garaunek [4G]” - (Garunak bai, garunak egoten dira jakina, hura ebakitzen denean zera, burua, ba albo bakoitzean egoten da, ba garunak) garnu (iz) gernua “Esin dosuna eutzin garnu, garnuk iten dotzu urten [3A]” - (Ezin duzuna eutsi gernua, gernuak egiten dizu irten) gibela (iz) gibela “Gibelan segoser aukiten bayeudien bai [3A]” - (Gibelean zer edo zer edukitzen bazuten bai) gorgolle (iz) gorgoila ileko, illeko (iz) hilekoa “Bai esate yeudin, ori esate san be bai, esin dila txarrik il, e, andrak ilekokas egoten basiren esin dala in [3A]” - (Bai esaten zuten, hori esaten zen ere bai, ezin direla txerriak hil, andreak hilekoekin egoten baziren ezin dela egin) “Gasundi bai, tineku andi bet, aproposa egote san, ta en jeneral iminte san a, umek eta, umekas euki ber kontus, se bakisu neskatok euren, e, ileko etorri euki eusen, a, txarra isen san, leku askotan txarri galdu be bai [1G]” - (Gatzun tina bai, tinako handi bat, aproposa egoten zen, eta gehienetan ipintzen zen hura, umeak eta, umeekin eduki behar kontuz, ze badakizu neskatoak euren, hilekoa etorria eduki zituen, txarra izan zen, leku askotan txerria galdu ere bai) kaka (iz) kaka; kakalarri (ado) kakalarri; kakalarri isen (ad) kakalarri izan; kaka in (ad) kaka egin “Se gero tripe kanpora atarakeran estiten sabaldu dana, barruko kaka [4G]” - (Ze gero tripa kanpora aterakeran ez dadin zabaldu dena, barruko kaka)
23 “Oten inte egote san parrille bat tejabana ganen, eta an iteudin lo aspitik, pasten sentzenen kaka burure sarri iteudin ollok [2G]” - (Otean eginda egoten zen parrilla bat tejabana gainean, eta han egiten zuten lo azpitik, pasatzen zinenean kaka burura sarri egiten zuten oiloek) kuntzurrune (iz) giltzurruna, kuntzurruna “Bai ori da, garnu garbitako, edo sera, kuntzurrunek, e, baye [3A]” - (Bai hori da gernua garbitzeko, edo zera, giltzurrunak, baina) mandibule (iz) matrailezurra “Esi lei olan itxi ba ile, ta ago ixi in ber dakola, ta nire ama eta bere alabek koyu olan mandibule ta, olan iteutzen koyu ta ra! Ixi iteun, ra! Iteun, barriro sabaltakon [2G]” - (Ezin liteke hola utzi hila, eta ahoa itxi egin behar zaiola, eta nire ama eta bere alabak koiu hola matrailezurra eta, hola egiten zioten koiu eta ra! Itxi egiten zuen, ra! Egiten zuen, berriro zabaltzekoan) nerbio (iz) zaina; nerbioso (adj) urduria “Nerbioa sakatzen tzon ta, gero siketu ite san ta alan [4G]” - (Nerbioa sakatzen zion eta, gero sikatu egiten zen eta hala) odola (iz) odola; odol lodi (iz) odol lodia; odol mea (iz) odol mehea; odol txarra (iz) odol txarra; odola metu (ad) odola mehatu; odol utzitu (ad) odolustu “Klaro ta olau kasu beten porejenplo, atenditan espadosu ba, klaro sirkulasino falteas edo odola, ebaiten da ta [2G]” - (Jakina eta holako kasu baten esate baterako, kasu egiten ez baduzu ba, jakina zirkulazio faltarekin edo odola, ebakitzen da eta) “Asunen ure, ordun estait nik esate san, igual odola metuteko edo [2A]” - (Asunen ura, orduan ez dakit nik esaten zen, igual odola mehatzeko edo) “Gero bai, gero kasu beterako odolotzitu, odola kendute, a ite san, gogortu esteiten, mogidu, erain, erain, erain, erain, arik eta, bai gatza apurtxu bet botate akon orreri [1G]” - (Gero bai, gero kasu baterako odol hustu, odola kenduta, hura egiten zen, gogortu ez dadin, mugitu, eragin, eragin, eragin, eragin, harik eta bai gatz apurtxo bat botatzen zitzaion horri) Asuko farmazia zaharra. plasente (iz) selauna “Asi sin, e, plasente atetan, barruko ya, euki nendules au alabe, eta neuk entzuten nendun, e? Esate seuden, emen beste bat dau, beste ba dau, olantxe il san, egun beten bixi isen san, ta urrengo egunen, bueno gau beten ta urrengo egunen il san [2A]” - (Hasi ziren, selauna ateratzen, barrukoa ja, eduki nuenez alaba hau, eta neuk entzuten nuen, e? Esaten zuten, hemen beste bat dago, beste bat dago, holaxe hil zen, egun baten bizi izan zen, eta hurrengo egunean, beno gau baten eta hurrengo egunean hil zen) pulmoya (iz) biria, birikia puxike (iz) puxika “Txarri koipe urtute, lapikon urtu, eta gero puxiketan edo gorde [2G]” - (Txerri koipea urtuta, lapikoan urtu, eta gero puxiketan edo gorde) sana (iz) zaina “Ta beste bat, andra bat, Goyerriko isen san, gure ama defunte yote san, e, esnekas, Diserture, ta a be bai, ta Bisenta geitze san, ene Bisenta ser pasaten datzu, e? Sanan bat olan, e, buru, ta estait nik ser pasaten daten emen se, dekot sertute ta esin dot ondo imini, sestori kendu otzen segun trasa, kordoi sati bet, ta kordoi saties in otzon gure amak sanatenes [2A]” - (Eta beste bat, andre bat, Goierrikoa izan zen, gure ama defuntua joaten zen, esneekin, Desertura, eta hura ere bai, eta Bizenta deitzen zen, ene Bizenta zer pasatzen zaizu, e? Zainen bat hola, burua, eta ez dakit nik zer pasatzen zaidan hemen ze, daukat zertuta eta ezin dut ondo ipini, zaranari kendu zion segun traza, kordoi
24 zati bat, eta kordoi zatiarekin egin zion gure amak zain etenez) sayetza (iz) saihetsa sirkulasino (iz) zirkulazioa “Bai se odol txarra, ba, esaten da se tumor klase dustikas, ba, sertzen da akumulaten da, min daun lekutan se, ori iseten da ba, odolan, e, sirkulasino falte [2G]” - (Bai ze odol txarra, ba, esaten da ze tumore mota guztiekin, ba, sartzen da metatzen da, min dagoen lekuetan ze, hori izaten da ba, odolaren, zirkulazio falta) txixe (iz) txiza; txixelarri (ado) txizalarri; txixelarri isen (ad) txizalarri izan; txixe in (ad) txiza egin “Atxine, txixen, gortako eskapekas, lur baltza ite san [2G]” - (Antzina, txizan, kortako ihesekin, lur beltza egiten) “Txixe asko iten deu ganaduk a yanesko baye [2G]” - (Txiza asko egiten du ganaduak hura janez gero) une (iz) huna, hezurren barruko mamina uskerra (iz) uzkerra “Baye bakisu au setako botate sen orti? Neuk esango tzut! Karbantzuk eta yate situsenen, au botaten bayotzen, usker gitxiau botate seen asko be [3G]” - (Baina badakizu hau zertarako botatzen zuten hortik? Neuk esango dizut! Garbantzuak eta jaten zituztenean, hau botatzen bazieten, uzker gutxiago botatzen zuten asko ere) 3.11. Azala anditu (iz) handitua, konkorra anpolle (iz) pusla “Elgorri iseta san, gorputze dusti, anpollas beterik [2A]” - (Elgorria izaten zen, gorputz osoa, puslaz beterik) aragi (iz) haragia; aragai bixi (iz) haragi bizia; aragisko (adj) haragizkoa “Sartuten da aragin barrure te esteu urtetan [2A]” - (Sartzen da haragiaren barrura eta ez du irteten) “Aragi lotu da agirin [3A]” - (Haragia lotu da agirian) arraskade (iz) urradura “Arraskada bat da, kotxeri iten dotzesuna be bai [4A]” - (Urradura bat da, autoari egiten diozuna ere bai) asala (iz) azala; asala in (ad) azala egin zaurietan osatzean “Asaltxu, ondo espadeko, mie lotu iten da [2A]” - (Azaltxoa ondo ez badauka, mihia lotu egiten da) “Eridetxu txikitxu bet eta, ya asten danen siketuten eta asala iten dago ta trankil ya [4A]” - (Zauritxo txikitxo bat eta, ja hasten denean sikatzen eta azala egiten dago eta lasai ja) askordine (iz) azkordina “Askordinetarako ba ixeten san en jeneralmente, seraas, txapako burneyas erre [2A]” - (Azkordinetarako ba izaten zen gehienetan, zerarekin, txapako burdinarekin erre) askure (iz) azkura; askure emon (ad) azkura eman; askure in (ad) azkura egin “Eta berdetan ebagi, ganaduri, freskotan, bedarretan emoteko, buruk urten baño lelau, bein buruk urtenesko, askure emoten dotze, se bakisu garagarrak deko, sera emoten deu, burun emoten deu ser bat, pintxo latza emoten deu [2G]” - (Eta berdetan ebaki, ganaduari, freskotan, belarretan emateko, buruak irten baino lehenago, behin buruak irtenez gero, azkura ematen die, ze badakizu garagarrak dauka, zera ematen du, buruan ematen du zer bat, arantza latza ematen du) “Orrek ties eskarlatinek, ese orrek kendu eskeron lotzen dis, sulotxuk, eta omoten deu askure andi [3A]” - (Horiek dira eskarlatinak, eze horiek kenduz gero lotzen dira, zulotxoak, eta ematen du azkura handia) baltzune, baltzitune (iz) beltzunea begi txindorra (iz) begi txindorra bultu (iz) handitua “Pintxau ite seitun, eskoako, alderditi bultuk [2G]” - (Ziztatu egiten zituen, eskumako, alderditik handituak) eperterre (iz) ipurterrea
25 “Eperterre artestako, baye estait egi ala gusurre isengo dan nik estot proba inos in baye entzun in dot [2G]” - (Ipurterrea artezteko, baina ez dakit egia ala gezurra izango den nik ez dut proba inoiz egin baina entzun egin dut) eratzi (iz) urratua “Ene! Sapatek min iten deu, ortosik, sapate kendu te ene! Eratzi in doste, eride in doste se, danak olan [2A]” - (Ene! Zapatak min egiten du, ortozik, zapata kendu eta ene! Urratua egin dit, zauria egin dit ze, denak hola) eride (iz) zauria; eridu 1. (iz) zauritua. 2. (ad) zauritu “Eridetako pinutxek emen bean eukiten gendusen guk asko ta oin be daus [2A]” - (Zaurietarako luki buztanak hemen behean edukitzen genituen guk asko eta orain ere badaude) “Gora danak, ta batzuk apara bekokin, eta eridu [1A]” - (Gora denak, eta batzuk aparatu bekokian, eta zauritu) garau, garo (iz) garaua “Garotxu be tekot emen agoserun [3A]” - (Garautxo bat daukat hemen aho zeruan) “Onek konpontan ditu garautxu betzuk [3G]” - (Honek konpontzen ditu garautxo batzuk) “Es i yotzon garau be pe itxi, danak kendu yotzesen geyau estako etorri be in [2A]” - (Ez ei zion garau bat ere utzi, denak kendu zizkion gehiago ez zaio etorri ere egin) gari (iz) garia, garatxo golondrino (iz) gurintxoa, besapetan egiten diren handituen izena iserdi, ixerdi (iz) izerdia; iserditu (ad) izerditu “Ta, esan doales, negu obeto, trankillotxuau paste san, baye ude gogorra isete san, ixerdi eta orduri aitu barik bear in, bearra iteko badau in, bero egonaiti nai otza egonaiti sasoyan danen, bearra, danari itxi te in, kostau nai es kostau, bakotxak al deun modun arreglau [1G]” - (Eta, esan dudan legez, negua hobeto, lasaitxoago pasatzen zen, baina uda gogorra izaten zen, izerdia eta orduari aditu barik behar egin, beharra egiteko badago egin, beroa egonagatik nahi hotza egonagatik sasoian denean, beharra, denari utzi eta egin, kostatu nahi ez kostatu, bakoitzak ahal duen moduan konpondu) “Klaro iteun bero bat igual bueno! Ikusten sendusen iserditen an, olan pañueluk iminte olan sereti [2A]” - (Jakina egiten zuen bero bat igual, beno! Ikusten zenituen izerditan han, hola zapiak ipinita hola zeretik) itzebagi (iz) itzebakia; zauri txikia gehienetan eskuetan egiten dira kallu, kallo (iz) kailua “Bai, eskutzar batzuk, bueno, gogortute, kallokas [2A]” - (Bai eskutzar batzuk, beno, gogortuta, kailuekin) kostre (iz) kortika “Leana ba, ori da sera baten modun, se esango tzu pa? Olan, e, personeri iten dakon modun, kostra bat [3G]” - (Legena ba, hori da zera baten moduan, zer esango dizut ba? Hola, pertsonari egiten zaion moduan, kortika bat) lunarra (iz) orainena “Lunarra esate akona, bai [1G]” - (Orainena esaten zitzaiona, bai) mami (iz) mamia, haragia marke (iz) orbaina “An iminte akosen, e, gauantetxuk edo seosertxu, atzamarratan, estin, e, se ori kentzen badosu asala, marke lotzen da [3A]” - (Han ipintzen zitzaizkion, eskularruak edo zer edo zertxo, atzamarretan, ez dezan, ze hori kentzen baduzu azala, orbaina lotzen da) materi (iz) materia, zornea moratoya (iz) beltzunea “Basukes, iminte emen, basuk, ta, atateko, moratoyak ataten siren [1A]” - (Edalontziekin, ipinita hemen, edalontziak, eta ateratzeko, beltzuneak ateratzen ziren) odolbatu (iz) odolbatua “Ba se esango tzu pa, odolbatu bet [4G]” - (Ba zer esango dizut ba, odolbatu bat) peke (iz) peka, orezta pikorra (iz) azkura (Ik: askure) pupa (iz) pupa, pusla “Ta ote sin umetxuk e, eskolara be etorte sin te, pupas beterik [2A]” - (Eta egoten ziren umetxoak, eskolara ere etortzen ziren eta, puslaz beterik) puse (iz) materia, zornea “Ta gero urteutzen punteti pusek [2A]” - (Eta gero irteten zion puntatik materiak)
26 pustille (iz) pustila, orbaina “Eukiteun emen dusti pustille, pustilles beterik, musturre, eta olau lekun eukite situen garautxuk, ori dekenen olan, ta iten aken gangañeles, ite aken umeri, timite san, sera, gatza, baye gatza, garaune isen ber da se fiñe, bederatzi, eta beste bederatzi gari, garin e, gari bakisu ser dan, ori bueno, beste bederatzi gari sertxuk, ta gari, ta gatza koite siren, ta busti ite sin ur aputxu beten, ta olan ite otzen, ser dekosu emen? Grangañeles, bederatzi bederatziti sortzire, sortziti saspire, saspiti seire, sure grangañeles saspire pasako da, osea bederatziti serora etorri, kontetan olan, senbet eta inau, bederatzi akaba ber sin [2A]” - (Edukitzen zuen hemen guztia pustila, pustilaz beterik, muturra, eta holako lekuan edukitzen zituen garautxoak, hori daukatenen hola, eta egiten zitzaien grangainelez, egiten zitzaien umeei, eta ipintzen zen, zera, gatza, baina gatza, garaua izan behar da ze fina, bederatzi, eta beste bederatzi garia, gariaren, garia badakizu zer den, hori beno, beste bederatzi gari zertxoak, eta garia, eta gatza koiuten ziren, eta busti egiten ziren ur apurtxo baten, eta hola egiten zion, zer daukazu hemen? Grangainelez, bederatzi bederatzitik zortzira, zortzitik zazpira, zazpitik seira, zure grangainelez zazpira pasatuko da, hau da bederatzitik zerora etorri, kontatzen hola, zenbat eta eginago, bederatzi amaitu behar ziren) saldarra (iz) zaldarra; zaldarrak kentzeko Santimami ermitara joaten izan da “Santimamiko isen da saldarrakaitik [1A]” - (Santimamikoa izan da zaldarrengatik) “Ba erresa antxe ara yon ta mese entzun te erresa, saldarrakaiti [1A]” - (Ba erregutu hantxe hara joan eta meza entzun eta erregutu, zaldarrengatik) sauri (iz) zauria, hauek normalean txikiak izaten dira, adibidez lepoan agertzen direnak ohean luzaro egonez gero; sauri tapa (ad) zauria estali, landareen kasuan esaten da “Sauri, sauri tapa ber da [3A]” - (Zauria, zauria estali behar da) señale (iz) orbaina sikatrise (iz) orbaina “Emen estosu ikusten? Sikatrise? [2G]” - (Hemen ez duzu ikusten? Orbaina?) txatxamarke, txitximurke (iz) atximurkada, zimikoa; txatxamarke in, txitximurke in (ad) atximurkada egin “Txatxamarkak in tzegus, e? [4A]” - (Atximurkadak egin dizkiogu, e?) tarraskade (iz) zarrasta, urrakada tximurre (iz) tximurra; tximortu, tximurtu (ad) tximurtu “Se bakisu ser pastan dan, orrek berok iten deu asala tximortu [2A]” - (Ze badakizu zer pasatzen den, bero horrek egiten du azala tximurtu) txirpikade (iz) piltxikada, zimikoa ur batu (iz) ur batua 3.12. Gurariak eta loa amesete (iz) ametseta, ametsa; ametseta txarrak ez edukitzeko San Bernabe ermitara joaten ei zen, ermita hau Fagoetan dago; ameseta ona (iz) ametseta ona, ameseta txarra (iz) ametseta txarra; amesetan (ado) ametsetan; amesetan egon (ad) ametsetan egon; amestan in (ad) ametsetan egin “San Bernabe isen da, ameseteaitik [1A]” - (San Bernabe izan da, ametsetagatik) “Eta gero amestan ite nendun urtetan nik ayeas adreas [3G]” - (Eta gero ametsetan egiten nuen urteetan nik andre harekin) “Amesetan berba in dau, bai [4A]” - (Ametsetan berba egin du, bai) apetito (iz) gosea, jangura “Lapikoti atara ta iminte otzen plater bat indaba ta apurtu arte yateun, apetito be itzela eukiun ta, beti ser kontauran bat beti eukiteun [2G]” - (Lapikotik atera eta ipintzen zion plater bat indaba eta apurtu arte jaten zuen, jangura ere itzela eduki zuen eta, beti zer kontaturen bat beti edukitzen zuen)
27 arrausi; arrosi (iz) aharrausia; arrausike, arrosike (ado) aharrausika; arrausi in, arrosi in (ad) aharrausi egin “Ser saus? Arrosi iten saus edo, ori da [2A]” - (Zer zaude? Aharrausi egiten zaude edo, hori da) baskalosteko (iz) bazkalostekoa, biaoa egarri (iz) egarria; egarri il (ad) egarria hil; egarri isen (ad) egarria izan; egarrik ito (ad) egarriak ito; egarritu (ad) egarritu “Egarri nas [4A]” - (Egarri naiz) “Yoa nas paseon eta egarritu nas [4A]” - (Joan naiz paseoan eta egarritu naiz) gane (iz) gogoa; ganose (adj) gogotsua (f.); ganoso (adj) gogotsua (m.) “Nik dekot seosertxu artzeko gane [2A]” - (Nik daukat zer edo zertxo hartzeko gogoa) “Bai isen san, ganose, oin be bai e? Oin be bai, e? [2A]” - (Baina, izan zen, gogotsua, orain ere bai, e? Orain ere bai, e?) gose (iz) gosea; gosekile (adj) goseak hila; gosek ilik (esak) goseak hilda; gosek ilik egon (ad) goseak hilda egon; gosetu (ad) gosetu “Guk goserik estu euki inos, esne beti euki du, ta arto be asko eraiten gendun, eta arto faltarik estu euki [1A]” - (Guk goserik ez dugu eduki inoiz, esnea beti eduki dugu, eta artoa ere asko ereiten genuen, eta arto faltarik ez dugu eduki) “Asi treintaisiete ingirun, se treintaiseisen gerra barrun ondino, jenero asko egon san, arteko jenero egon san ta goserik esan egon treintaisieten, baye otxotik kuarentaiuno isen san esaten dana, urterik gogorrena goseas [2G]” - (Hasi hogeita hamazazpi inguruan, ze hogeita hamaseian gerra barruan oraindino, gauza asko egon zen, arteragoko gauzak egon ziren eta goserik ez zen egon hogeita hamazazpian, baina zortzitik berrogei eta bat izan zen esaten dena, urterik gogorrena gosearekin) “Etorte sien, goyerristarrak eta ba, or albo ingiriko dustik bota ite seituen beyek orra ta, bason esan pasturik egoten, ota garrak bakarrik bedarra, garbitute egote san beti te gosek ilik ganaduk [2G]” - (Etortzen ziren, goierriztarrak eta ba, hor albo inguruko guztiek bota egiten zituzten behiak horra eta, basoan ez zen bazkarik egoten, ote garratzak bakarrik belarra, garbituta egoten zen beti eta goseak hilik ganaduak) “Gosetute nabil [4A]” - (Gosetuta nabil) “Ta pisti txarra tis, e, se onek gose dekenen, noperari be iten dotze [3G]” - (Eta pizti txarrak dira, ze hauek gosea daukatenean, norberari ere egiten diote) lo (ado) lo; loa (iz) loa; logure (iz) logura; lo matu (iz) lo-kuluxka, lo taukia; lo matu egon (ad) lo tauki egon; lo oste (iz) lo ostea, lo haserrea; lo in (ad) lo egin; loak artu (ad) loak hartu; logureas erre (ad) logurarekin erre; lotan (ado) lotan “Moskorra badekosu lastategire yon lo [3A]” - (Mozkorra badaukazu lastategira joan lo) “Eta logureas etorri arren, garbitu in erain, in in ber [1A]” - (Eta logurarekin etorri arren, garbitu egin eragin, egin egin behar) “Lo oste txarra deko orrek [3A]” - (Lo oste txarra dauka horrek) “Loak artzen deust [3A]” - (Loak hartzen nau) “Ume, logureas erreta dago [4A]” - (Umea logurarekin erreta dago) “Guren egon san, e, batan bat, bai, lo iten be, ta gero urrungo goxen, baye ostantxen yoten sien Erandiora [2A]” - (Gurean egon zen, baten bat, bai, lo egiten ere, eta gero hurrengo goizean, baina osterantzean joaten ziren Erandiora) “Ta baten bei bete pe eskapa in yosten, erdi lotan, beyek eskapa in yosten [3G]” - (Eta baten behi batek ere eskapatu egin zidan, erdi lotan, behiak eskapatu egin zidan) “Lo matutxu dau teroisu oira [3A]” - (Lo matutxo dago eta eroan ezazu ohera) sieste (iz) biaoa, bazkalostekoa; sieste bota (ad) bazkalostekoa egin “Ara yoten gaitesen, baskari yan ta osten, ama o, lo daun arten o sieste botaten daun arten, eskapateun, ume makarrak danak [2G]” - (Hara joaten ginen, bazkaria jan eta ostean, ama edo, lo dagoen artean edo bazkalostekoa egiten dagoen, artean, eskapatzen zuten, ume makarrek denek) surrune (iz) urrumadaka, zurrunka; surrunke (ado) zurrunka; surrune in (ad) zurruna egin
28 “A! Lo badau dinosu? A bai bai bai, surrunke bai [2A]” - (A! Lo badago diozu? A bai bai, zurrunka bai) 3.13. Gaixoak anjine (iz) angina “Esan isengo gargarak iteko, anjinek edo egoten sienen [3A]” - (Ez zen izango gargarak egiteko, anginak edo egoten zirenean) “Ia selan esate yoskuen, se aukiten gendunen, e, igual anjinek edo olan, eta iminte yoskuen ure otza burun, eta amak esate yoskun euki ber da kontus se, ai! Selan esate yoskun? [3A]” - (Ea zelan esaten ziguten, ze edukitzen genuenean, igual anginak edo hola, eta ipintzen ziguten ur hotza buruan, eta amak esaten zigun eduki behar da kontua ze, ai! Zelan esaten zigun?) asma (iz) asma begiskones (iz) begizkoa; begiskones euki (ad) begizkoa eduki; begiskones in (ad) begizkoa egin “Ba begiskones txarto deseate isengo da [1A]” - (Ba begizkoa txarto gura izatea izango da) “Onek begiskones deko olan makal ta triste ume egon ta onek begiskones deko, eron in ber da bata batera, bereinketuten edo mesa bat entzuten, ori entzun dot, ori bai [1A]” - (Honek begizkoa dauka hola makal eta triste umea egon eta honek begizkoa dauka, eroan egin behar da baten batera, bedeinkatzen edo meza bat entzuten, hori entzun dut, hori bai) “Senbet i neuntzen nik areri umeri begiskones ite, eroten dotzue, ta yarriten dotzue, ta botaten dotzue, sera trapu suri bet ganeti, ta beste eukiten deu plomo, eukiten deu, e, derretidute, sarten baten edo ser baten, eta, iten dotzesus olan kurtzek eta, estait ser erresaten deuden eurok, eta estait ser ta estait nor, ta bota gero uretara, eta uretan urteten deu, e, olan kursek eta, itzeleko serak, urtetan deude, eta iru bider edo estait senbet bider in ber deun ori, sosen bakotxen, ta nik erote nendun a ume, begiskones dekola ta [2A]” - (Zenbat egin nion nik ume hari begizkoa egitea, eroaten zaituzte, eta jartzen zaituzte, eta botatzen dizute, zera trapu zuri bat gainetik, eta bestea edukitzen du beruna, edukitzen du, urtuta, zartagin baten edo zer baten, eta, egiten dizkizu hola gurutzeak eta, ez dakit zer errezatzen duten eurok, eta ez dakit zer eta ez dakit nor, eta bota gero uretara, eta uretan irteten du, hola gurutzeak eta, itzeleko zerek, irteten dute, eta hiru bider edo ez dakit zenbat bider egin behar duen hori, zoazen bakoitzean, eta nik eroaten nuen ume hura, begizkoa daukala eta) berantzako (iz) beherazkoa, beherakoa biotzeko (iz) bihotzekoa “Gero ama gaixorik euki nendun biotzekoas [1G]” - (Gero ama gaixorik eduki nuen bihotzekoarekin) bixio, bisio (iz) bizioa bularreko, bulerreko, bularretiko (iz) bularrekoa “Or, gerra osten isen san, ori bulerreko, serak, Santamarine, topen ote san [2G]” - (Hor, gerra ostean izan zen, hori bularreko, zerak, Santa Marina, topean egoten zen) buru urtu (iz) buru urtua “Eta, Berangoti te etorte sin, Getxoti te etor sin orreana andreana etorten siren, ori, buru urtu geitzen dakon orreri usena, buru urtu [2A]” - (Eta, Berangotik eta etortzen ziren, Getxotik eta etorri ziren andre horrengana etortzen ziren, hori, buru urtua deitzen zitzaion horri izena, buru urtua) elgorri (iz) elgorria “Neu pe pasa neun elgorri, ta elgorri kura barik, pulmoni koyu nendun segun antza txikerra ise nintzenen [2A]” - (Neuk ere pasatu nuen elgorria, eta elgorria osatu barik, pneumonia koiu nuen segun antza txikerra izan nintzenean) enpatxu (iz) enpatxua; enpatxa (ad) okitu, oka egin erreume (iz) erreuma, unorea “Amoma bai esetu dot ba aitite, il san erreumakas edo segun antza, sufrimintu
29 andi eukiteudin gabarreruk ordun umedadekas, esta? Karo bustite egun dustitan ibilte sin, euri be, oin baño giau in be iteun orduko denporatan [2G]” - (Amama bai ezagutu dut ba aitita, hil zen erreumekin edo segun antza, sufrimendu handia edukitzen zuten gabarra gidariek orduan hezetasunekin, ezta? Jakina bustita egun guztietan ibiltzen ziren, euria ere, orain baino gehiago egin ere egiten zuen orduko denboretan) “Nire aititek yate situsen berakatzak, gordinik, egunero, erreumentzako [4A]” - (Nire aititak jaten zituen berakatzak, gordinik, egunero, erreumarentzat) eskarlatine (iz) eskarlatina “Eskarlatine da oritxe orrek bolak esan dusenak [3A]” - (Eskarlatina da horixe bola horiek esan ditugunak) gaixo, gaiso (iz) 1. gaixoa. 2. gaixoa, pertsona; garnuko gaixo (iz) gernuko gaixoa; gibeleko gaixo (iz) gibeleko gaixoa; gaixorik, gaisorik (ado) gaixorik; gaixotu, gaisotu (ad) gaixotu “Oin esta oten, e, seratan urik inos, Begoñan bes, se dinoude estala sano, se oin gaixo klase asko dau [1A]” - (Orain ez da egoten, zeretan urik inoiz, Begoñan ere ez, ze diote ez dela sanoa, ze orain gaixo mota asko dago) “Mendiku pe kaballoas etorte sien gaixok, e, ba, sertzen, leleko medikuk emen planta sinak, kaballoas [2A]” - (Medikuak ere zaldiarekin etortzen ziren gaixoak, ba, zertzen, lehenengo medikuak hemen plantatu zirenak, zaldiarekin) “Ostantzen arbolak bate batzuk ondo datos baye, estai pa nik galdu iten di arin ta siketu te gaixotu [2G]” - (Osterantzean arbolak baten batzuk ondo datoz baina, ez dakit ba nik galdu egiten dira arin eta sikatu eta gaixotu) “Gibeleko gaixo ta ori lotzen da betiko [3A]” - (Gibeleko gaixoa eta hori lotzen da betiko) garrotillu, garrotillo (iz) laringe-difteria “Estosu entzun inos? Garrotillo isen san samako gaixo bat, ito ite sien umek [2G]” - (Ez duzu entzun inoiz? Laringe-difteria izan zen samako gaixo bat, ito egiten ziren umeak) “Bai gu be bos nebarreba isen gentzesan ta, lelako gure anaje, guk esetu esetu, sarrenak biek, esaten de, gure aiteamak esateudin se, il akesan mutilto ederra bat, ondino fotografi bet dau or, e, sarrena isen sana, Karlos usena euki eun, eta, il san estait urte bi irurantza doala, eta gero euki eun alaba bat ta a be, e, garrotilllo entzute eukiko su, esta? [2G]” - (Bai gu ere bost neba-arreba izan ginen eta, lehenengo gure anaia, guk ezagutu ezagutu, zaharrenak biek, esaten dute, gure aitaamek esaten zuten ze, hil zitzaizkien mutilto ederra bat, oraindino argazki bat dago hor, zaharrena izan zena, Karlos izena eduki zuen, eta hil zen ez dakit urte bi hirurantz doala, eta gero eduki zuen alaba bat eta hura ere, laringe-difteria entzutea edukiko duzu, ezta?) gorra 1. (iz) gorreria, gorra. 2 (adj) gorra; gortu (ad) gortu “Amak gorra dekola pentza lei, batzutan estosku kontestaten [2A]” - (Amak gorreria daukala pentsa liteke, batzuetan ez digu erantzuten) gripe (iz) gripea kanserra, kantzerra (iz) biziena, minbizia “Neba sarrena Juan Luis nire, neu baño kinto bat sarrau baye, kanserra edo [3G]” - (Neba zaharrena Juan Luis nire, neu baino kinto bat zaharragoa baina, biziena edo) katarro (iz) katarroa “Pomadak es, baye, katarrontzat, aititek egosten situsen, iko pasak, ardaues, eta ondo egosten sinen, aik iko pasak, e, [...] arte, a ardau, edateun, ba egunen ba senbet, txikitotxu bet edo, goxen, beste bat gauen eta olan, bero, bero, eta a isete san bere, katarrontzako, jarabe modun, eta guri be emote oskuen [4G]” - (Pomadak ez, baina, katarroarentzat, aititak egosten zituen, iko pasak, ardoarekin, eta ondo egosten zirenean, iko pasa haiek [...] arte, ardo hura, edaten zuen, ba egunean ba zenbat, txikitotxo bat edo, goizean, beste bat gauean eta hola, bero, bero, eta hura izaten zen bere, katarroarentzako xarabe moduan, eta guri ere ematen ziguten) kolere (iz) kolera kostipedu (iz) burutik beherakoa, marranta osasune (iz) osasuna
30 “Osasun falteas kaderatati operaute ta, esin eser in obeto esateko ta, e, kendu nendusen ta bat euki nendun, ume inparri, oso bei ona [2G]” - (Osasun faltarekin hanketatik operatuta eta, ezin ezer egin hobeto esateko eta, kendu nituen eta bat eduki nuen, ume egin berri, oso behi ona) “Ori be bai, edo ganaduaitik edo au edo beste bai, ganaduaiti pe bai, eta osasune eskatan jenteaiti pe bai, bai ganaduaiti pe bai [2A]” - (Hori ere bai, edo ganaduarengatik edo hau edo bestea bai, ganaduarengatik ere bai, eta osasuna eskatzen jendearengatik ere bai, bai ganaduarengatik ere bai) pandemia (iz) pandemia “Da oin dau, askena ikusi dotena se isengo da, urte bete, bueno pandemian osten, il yakien lagun bet Leyoara eta etorri san, eta gisajo ya esin da ibili [3A]” - (Eta orain dago, azkena ikusi dudana ze izango da, urte bete, beno pandemiaren ostean, hil zitzaien lagun bat Leioara eta etorri zen, eta gizajoa ja ezin da ibili) papere (iz) kokaldea, papera pulmoni, pulmuni (iz) pneumonia, alborengoa “Bai or gure sakollun be, ori dala ta estala koyu nendun nik saspi urteas pulmoni, ugelariokas olgetan egonta, ilunde baten otza koyu, pulmoni koyu te enentzen yon beste mundure milagro santu bateaiti saspi urteas [2G]” - (Bai hor gure sakostan ere, hori dela eta ez dela koiu nuen nik zazpi urterekin pneumonia, ugaraxoekin olgatzen egonda, ilunde baten hotza koiu, pneumonia koiu eta ez nintzen joan beste mundura mirari santu bategatik zazpi urterekin) sarne (iz) sarna “Luki bajatu da asko, or sarne egon san epokan [3G]” - (Lukia baxatu da asko, hor sarna egon zen sasoian) tirisi (iz) min horia, laruena trankaso (iz) katarro handia, burutik beherakoa tumorra (iz) tumorea “Bai se odol txarra, ba, esaten da se tumor klase dustikas, ba, sertzen da akumulaten da [2G]” - (Bai ze odol txarra, ba, esaten da ze tumore mota guztiekin, ba, sartzen da metatzen da) umore (iz) umorea, erreuma 3.14. Sintomak albaine (iz) arnasestua; albainke (ado) albainka, arnasestuka “Arnase artu esinik, albainke dos, edo albainke satos, igual, etorten sintzen karraderaka, euri, esta? Albainke satos [3A]” - (Arnasa hartu ezinik, albainka doaz, edo albainka zatoz, igual, etortzen zinen karraderaka, euria, ezta? Albainka zatoz) antoju (iz) antojua, nazka; antoju emon (ad) antoju eman, nazka eman; antoja, antojau (ad) 1. antojatu, nazkatu. 2. apetatu “Estait sinestuko badostesu baye nik esetu dot, emen yaten, egunaro, besegu yaten, eta antojaute besegu yaten, kontu atara ixu [2G]” - (Ez dakit sinetsiko didazun baina nik ezagutu dut, hemen jaten, egunero, bisigua jaten, eta antojatuta bisigua jaten, kontu atera ezazu) “Kordero sera, antojaten badatzu kordero dekosu [2G]” - (Artxoaren zera, apetatzen bazaizu artxoa daukazu) astule (iz) eztula; kukurruku astule (iz) kukurruku eztula; txakurrastule, txakurrestule (iz) txakur eztula “Eta orrek, e, samatik pasakeran ganaduri, astule emoten dotzela ta, e, egote sanen beti ebaite san sera baño lelau [2G]” - (Eta horiek, samatik pasatukeran ganaduari, eztula ematen diola eta, egoten zenean beti ebakitzen zen zera baino lehenago) atake (iz) erasoa, aldia ayenakade (iz) aienekada; ayenekadaka (ado) aieneka “Abortetan para san, asi san ayenekadaka ta, emen egon san anbulantzi [2G]” - (Abortatzen paratu zen, hasi zen aieneka eta, hemen egon zen anbulantzia) biorkade (iz) bihurkada
31 biosganeko (iz) bihotz gainekoa, urdailaren larritasuna biotzerre (iz) bihotzerrea botagure (iz) botagura damistiku, doministiku (iz) doministikua; damistiku in (ad) doministiku egin dardakade (iz) dardakada; dardaraka, dardarka (ado) dardaraka; lau dardara (iz) dardara; lau dardan (ado) dardaran “Dardaraka datos [3A]” - (Dardaraka datoz) “Otza dekosunean, dardarka [4A]” - (Hotza daukazunean, dardarka) Erandioko muga Asuan. dijestino (iz) digestioa “Dijestino txarto inte edo, pentzukas be edonos pasten da ori [2G]” - (Digestioa txarto eginda edo, pentsuekin ere inoiz pasatzen da hori) dolore (iz) mina gane (iz) gogoa, gorputzaldia, aldartea; gana txarra (iz) gorputzaldi txarra; yateko gane (iz) jateko gogoa “Erratute saus ese, ondino estekot, e, nobio topetako ganarik [2A]” - (Erratuta zaude eze, oraindino ez daukat, gizongaia topatzeko gogorik) “Osten be bai, igual dekosu gana txarra, esta? Eta esaten dosu, jo! Se oste txarra dekoten gaur! [2A]” - (Ostean ere bai, igual daukazu tenple txarra, ezta? Eta esaten duzu, jo! Ze oste txarra daukadan gaur!) gomitu (iz) gorakoa, gonbitua; gomita, bomita (ad) bota, goitik egin; gomita in (ad) goitika egin; gomitalarri (iz) botagura, botagalea; gomitalarri emon (ad) goragalea eman “Ta Krusesera dola, gause baltza bat bomita, txarto dola konosimentu barik [1A]” - (Eta Gurutzetara doala, gauza beltz bat bota, txarto doala konorte barik) gorputzaldi (iz) gorputzaldia “Gorputzaldi txarra edo, edo minek emen, garrin mine edo [2A]” - (Gorputzaldi txarra edo, edo minak hemen, gerrian mina edo) gorro (iz) gorroa inderra (iz) indarra; indartzu, indertzu (adj) indartsua; inderka (ado) indarka; inderra in, inder in (ad) indar egin, bultzatu “Tope bat in sen, an da urek eroteko, len, e, inder barik yote san ure [2G]” - (Tope bat egin zen, han da urak eroateko, lehen, indar barik joaten zen ura) “Bai se batzutan esteu bakarrik, inderrak esteu bakarrik balio [2G]” - (Bai ze batzuetan ez du bakarrik, indarrak ez du bakarrik balio) “Koperatibe Erandion euki du, ondo indertzu barres [2G]” - (Kooperatiba Erandion eduki dugu, ondo indartsua berriz) “Inder berantza edo bai, inketu, osea inder in [4A]” - (Indarra beherantz edo bai, inkatu, hau da indar egin) infesiño, infesino (iz) zoldura “Ori ite isen du normalen, untzeas esta iten se untzeak idiri, pintxakeran beti infesiño, eta atxineko, atxineko oyak, orrek muellek okiteunak, orrek muellek koxu, ebai sati bet, artestu, se oin be iten dot etzen nik ori, eta akulu ite isen du negun, negun menguantean, neguen ebei, ta siketzen danen, etzen artestu, eta apur bet artesa ikusten dosuna, ta gero sartu ori, eta sorrostu, eta gero alanbrea imini, eta orrek, e, pintxata estau idi, e, estau sartzen infesinorik, bestekas bai, untzeas, e, askok in dau, eta idieri urreko egunen ba, kristolango infesino, sakatu ta dana puse ta odola be bai [4G]” - (Hori egiten izan dugu normalean, iltzearekin ez da egiten ze iltzeak idiari, ziztatukeran beti zoldura, eta antzinako, antzinako oheak, horiek malguak edukitzen zituenak, malgu horiek koiu, ebaki zati bat, arteztu, ze orain ere egiten dut etxean nik hori, eta akuilua egiten izan dugu neguan, neguan ilbeheran, neguan ebaki, eta sikatzen denean, etxean arteztu, eta apur bat arteza ikusten duzuna, eta gero sartu hori, eta zorroztu, eta gero alanbrea ipini, eta, horrek, ziztatuta ez du idia, ez du sartzen
32 zoldurarik, sakatu eta dena materia eta odola ere bai) kalenture (iz) sukarra, kalentura “Kalenture dekosu batzutan [3A]” - (Kalentura daukazu batzuetan) kalte (iz) kaltea; kaltegarri (adj) kaltegarria; kalte in (ad) kalte egin “Onek esteu iten kalterik, keba! Ori lurren aspin dabil, bakarrik mogiduten deu, baye esebes [3G]” - (Honek ez du egiten kalterik, bai zera! Hori lurraren azpian dabil, bakarrik mugitzen du, baina ezer ere ez) “Orrek, e, kalte ite otzen aton, e, ganaduri [3G]” - (Horrek, kalte egiten zion atoan, ganaduari) “Euri ugerra, eta, solorako ta da kaltegarriena, estakisu? [4G]” - (Euri ugerra, eta, sororako eta da kaltegarriena, ez dakizu) kantzasino, kantzasio (iz) nekadura, nekea kiketza (iz) kiketza, zotina “Kiketza dekosu [4G]” - (Zotina daukazu) kontajio (iz) kutsapena; kontajia (ad) kutsatu “Sakute ta ordun gorte be, amas ori isen san kontajio, ese nopera pe al deun, egon bertan ta yon beste baserri betera asau ta badarosu [4G]” - (Sakutea eta orduan korta ere, gainera hori izan zen kutsapena, eze norberak ere ahal duen, egon bertan eta joan beste baserri batera asago eta badaroazu) larri 1. (iz) larria. 2. (adj) larria; larritasune (iz) larritasuna; larritu (ad) larritu “Eta koitedu beti larri, ama esiyostesu in euskeras! [1A]” - (Eta koitadua beti larri, ama ez iezadazu egin euskaraz!) “Ta nire amak esaun, ni ilten banas aiti ni, non enterrako deusti, ta bera larritu san [2A]” - (Eta nire amak esan zuen, ni hiltzen banaiz hagatik ni, non ehortziko naute, eta bera larritu zen) mareo (iz) zorabioa; marea, mareatu (ad) zorabiatu “Tentzino baju aukiun eta marea ite san [2A]” - (Tentsio baxu eduki zuen eta zorabiatu egiten zen) mine (iz) mina; minbere (adj) minbera; minberatu (ad) minberatu; minsorra (iz) minsorra, min txikerra baina iraunkorra; mindu (ad) mindu; mingorra (adj) mingorra; mingortu (ad) mingortu; min in (ad) min egin “Ta ure edan ta aginetako minik esala etorten esate yen [1A]” - (Eta ura edan eta haginetako minik ez zela etortzen esaten zuten) “Mindute dekot [3A]” - (Minduta daukat) “Bear asko in dosu, edo yausi in sara, ta ai mingortute dekot [3A]” - (Behar asko egin duzu, edo jausi egin zara, eta ai mingortuta daukat) “Esetan doas, bedarrak esetan doas, eta aik ite seitusen, ba, oriotan imini sarten baten, eta, bero, daunen bero, ordun, ordun imini an, mine dekosun lekun, aik aik bedarrak imini [2A]” - (Ezagutzen ditut, belarrak ezagutzen ditut, eta haiek egiten zituen, ba, oliotan ipini zartagin baten, eta, bero, dagoenean bero, orduan, orduan ipini han, mina daukazun lekuan, haiek, belar haiek ipini) “Bai, dekot or minsor bat! [2A]” - (Bai, daukat hor minsor bat!) moko (iz) mokoa, mukia otzikere (iz) hotzikara padesimientu (iz) oinazea “Eta, dala padesimientu bet, e, Europan norte aldarriti senbet eta norterau, giau abundaten deun gaixo bat da segun antza [2G]” - (Eta, dela oinaze bat, Europan iparraldetik zenbat eta iparralderago, gehiago dagoen gaixo bat da segun antza, eta andrazkoek nekezago daukazue, lantzean batzuk badaude, baina oso gutxi segun antza) sama sarratu (iz) sama zerratua sirriparre (iz) zirri-parra, kirri-korroa; katarroaren ondorioz bularrean egiten den zarata “Sera sirriparre deko, bai bai ori esate san, bronkiotako, bulerrako sarate [3A]” - (Zera zirri-parra dauka, bai bai hori esaten zen, bronkioetako, bularreko zarata) taupade (iz) taupada “Bai taupadak igual, igual biotzeko, jo! Selau taupada tekosen! [2A]” - (Bai taupadak igual, igual bihotzekoa, jo! Zelako taupadak dauzkan!) teltekede (iz) dardakada
33 tenple (iz) tenplea, aldartea; tenple txarra (iz) tenple txarra, aldarte txarra; tenpla (ad) tenplea hartu “Nire gixonari gustate akon bai niri es, katarro edo tenple txarra eukiteunen, koixu asunekas ta, asunekas emon olan, eta gero alkola ganeti [2A]” - (Nire gizonari gustatzen zitzaion baina nire ez, katarroa edo tenple txarra edukitzen zuenean, koiu asunekin eta, asunekin eman hola, eta gero alkohola gainetik) “Gogorra baye tenpla san [2A]” - (Gogorra baina tenplea hartu zuen) tentzino, tensino (iz) tentsioa; tentzino baju (iz) tentsio baxua; tentzino altu (iz) tentsio altua “Se marea iten da se eukiten deu tentzino baju [2A]” - (Ze zorabiatu egiten da ze edukitzen du tentsio baxua) “Ori koiten dana emen, e, tensinorako esaten de ba, orren ure edanta ona, bajetako [3G]” - (Hori koiuten dena hemen, tentsiorako esaten dute ba, horren ura edanda ona, baxatzeko) tirekade (iz) tirakada txokine (iz) zotina, zizpurua 3.15. Erremedioak alkola (iz) alkohola “Neuk, a, seren euki dotena, esetu dotena isen da alkola [2G]” - (Neuk, zerean eduki dudana, ezagutu dudana izan da alkohola) bakunasino (iz) txertaketa baue (iz) lurruna bende (iz) benda; benda, bendau (ad) bendatu “Ite yotzun gurutzek, e, alde bateti, ta gurutzek besteti te gero iminte yotzun benda bat eta areas kentze san [3A]” - (Egiten zizkizun gurutzeak, alde batetik, eta gurutzeak bestetik eta gero ipintzen zizun benda bat eta harekin kentzen zen) “Gero bendeas, esta? Gero bendaute imini [2A]” - (Gero bendarekin, ezta? Gero bendatuta ipini) “Barriro benda eta ya orreas akabate san [2A]” - (Berriro bendatu eta ja horrekin amaitzen zen) botike (iz) botika, medikamendua “Botikarik eta olan esakon gustetan [4A]” - (Botikarik eta hola ez zitzaion gustatzen) deskantzu (iz) deskantsua; deskantza, deskantzau (ad) deskantsatu; deskantzaldi (iz) deskantsaldia “Ogeta egunek in gendusen deskantzauten [1G]” - (Hogeita egunak egin genituen deskantsatzen) enplastu (iz) enplastua “Eta iminte ostisen, enplastuk olan, eskoako alderdin koyu nendun pulmoni, eta, e, abarketa berok imini erretan [2G]” - (Eta ipintzen zizkidaten, enplastuak hola, eskoako alderdian koiu nuen alborengoa, eta, abarketa beroak ipini erretzen) erremedio (iz) erremedioa “Baye seoser erremedio esateudin dekola, e? Baye enitzu esan se [2A]” - (Baina zer edo zer erremedio esaten zuten daukala, e? Baina ez niezazuke esan zer) erresete (iz) errezeta; erreseta, erresetau (ad) errezetatu etze botike, etzeko botike (iz) etxe botika, etxeko erremedioa “Ak andrek iteun etzeko, etzeko botike bat, eta botate akon olan [2A]” - (Andre hark egiten zuen etxeko, etxeko botika bat, eta botatzen zitzaion hola) fregasino (iz) plegazioa; asunena izaten zen katarroa edo gripea kentzeko “Asunekas fregasino karo, ta asunek egosi ure edan be asko [2A]” - (Asunekin plegazioa jakina, eta asunak egosi ura edan ere asko) gargañeles, grangallenes, grangañeles, gangañeles, gangrañeles (iz) grangainela, garrangilena; samako mina pasatzeko erremedioa. “Tak andrek iteun, gatzan garau bet, koyu gatza lodi garau bet, eta gari, e, asi, garitxu bet, eta olan ite seun emen, e, kursek eta jenerok eta, su tekosu grangañeles, grangañeles dire amar, amarretik bederatzire, bederatziti sortzire, sortziti saspire, saspiti seire, sei, bostera, bosterik laure, laurik irure, irurik bire, birik batera, baterik bapesera, suk
34 grangañelesik es [2A]” - (Eta andre hark egiten zuen, gatzaren garau bat, koiu gatz lodia garau bat, eta garia, hazia, garitxo bat, eta hola egiten zuen hemen, gurutzeak eta jeneroak eta, zuk daukazu grangainelez, grangainelez dira hamar, hamarretik bederatzira, bederatzitik zortzira, zortzitik zazpira, zazpitik seira, sei, bostera, bostetik laura, lautik hirura, hirutik bira, bitik batera, batetik bat ere ezera, zuk grangainelesik ez) “Gangañeles esate otzen usena ordun [2A]” - (Grangainela esaten zioten izena orduan) “Beste bat isete san, e, grangañeles [2A]” - (Beste bat izaten zen, grangainelez) “Bai emen bai isete san gangrañeles, sanatenes edo mine eukiten sendun lekun [3A]” - (Bai hemen bai izaten zen grangainelez, zaina etenez edo mina edukitzen zenuen lekuan) gargare (iz) gargara “Gargarak iteko, bai, seas ite san? Agua osijenadagas, ureas, ure egosi te agua osijenadagas edo bai, olau segoser bai [3A]” - (Gargarak egiteko, bai, zerekin egiten zen? Ur oxigenatuarekin, urarekin, ura egosi eta ur oxigenatuarekin edo bai, holako zer edo zer bai) guate (iz) kotoia indisino, indesino (iz) injekzioa “Indesino partide bateas, orretaringo indesinok artu, ta pulmoni kendu yaten, niri, niri [2A]” - (Injekzio partida batekin, horietariko injekzioak hartu, eta pneumonia kendu zitzaidan, niri, niri) infusino (iz) infusioa ispiritu (iz) alkohola “Ori kentzeko estait nik orreas alkolaas iten geuntzen guk baye, ispiritues, ispiritu esaten da alkola, ispiritu geitzen geuntzen ta [1A]” - (Hori kentzeko ez dakit nik horrekin alkoholarekin egiten genion guk baina, izpirituarekin, izpiritua esaten da alkohola, izpiritua deitzen genion eta) jarabe (iz) xarabea “Okalitu koyu, egosi, egosi, eta gero, kendu ayek, eta pasa, koladoretik pasa, ta botille baten sartu, ta kortxoas, ixi, eta gero beste egunen edo, ya otzituten danen, a jarabe, baye jarabe goso, e? asukeras edo, eta ayekas, katarro, eta kendu ondo [1G]” - (Eukaliptoa koiu, egosi, egosi, eta gero, kendu haiek, eta irazi, iragaztontzitik pasatu, eta botila baten sartu, eta kortxoarekin, itxi, eta gero beste egunean edo, ja hozten denean, xarabe hura, baina xarabe gozoa, e? Azukrearekin edo, eta haiekin, katarroa, eta kendu ondo) krakade (iz) hezurren zarata euren lekuan jartzean kure (iz) sendaketa “Or ekar dostesu karakolan, e, kure bat, ori [2G]” - (Hor ekarri didazu barraskiloen, sendaketa bat, hori) labatibe (iz) aiuta, enema lurrune (iz) lurruna medisine (iz) sendagaia, botika mostasa (iz) mostaza, sendagaitzat erabili izan da “Aistu yata, ori be aistu yata selan deken usena orrek asik, mostasa [2G]” - (Ahaztu zait, hori ere ahaztu zait zelan daukaten izena hazi horiek, mostaza) operasiño (iz) ebakuntza; opera, operau (ad) operatu, ebakuntza egin “Ordun opera nitzen buler bateti, gero saspi urtegarrenen i osten barriro, eta gero barriro [3A]” - (Orduan operatu nintzen bular batetik, gero zazpi urtegarrenean egin zidaten berriro, eta gero berriro) paratilenes, paletilles, paletillena, palatilenes (iz) palatilena “Esetu dot ori paletilles, e? Besok, e, bata anditxuau bestek urteteun [1A]” - (Ezagutu dut hori palatilena, e? Besoak, bata handitxoago besteak irteten zuen) “Palatineles be bai, lepo, okertute lotu [2A]” - (Palatilena ere bai, lepoa, okertuta lotu) “Palatillenes, sera, sorbaldeaitik [3A]” - (Palatilena, zera, sorbaldarengatik) pastille (iz) pastilla, pilula “Ainbeste pastilla ainbeste ingiru [2A]” - (Hainbeste pastilla hainbeste inguru) pomade (iz) pomada, ukendua “Pomadak es, baye, katarrontzat, aititek egosten situsen, iko pasak [4G]” - (Pomadak ez, baina, katarroarentzat, aititak egosten zituen, iko pasak) rekuperasiño (iz) osatzea, sendatzea sanatenes, sana etenes (iz) zain etenez, zain tiratu
35 “Ta gure ama defuntek iteun ori sanatenes [2A]” - (Eta gure ama defuntuak egiten zuen zain etenez hori) “Ta yon san, ta ber da sinte bat, sabaltxu bastante, titen dosu, sana etenes sana urrutu sana bere lekuretu, nik egin San Gregoriok osatu eta gero iminten deude olau kurtzera, ta pasten deude firu bet, firu luse bat, a orrotzas, eta erresa estait ser iten dan, erresa iten da seoser, iru bider olan iten da, eta idi altza i akon [2A]” - (Eta joan zen, eta behar da zinta bat, zabaltxoa nahikoa, eta egiten duzu, zaina etenez zaina urratu zaina bere lekuratu, nik egin San Gregoriok osatu eta gero ipintzen dute holako gurutzera, eta pasatzen dute firu bat, firu luze bat, hura orratzarekin, eta errezatu ez dakit zer egiten den, errezatu egiten da zer edo zer, hiru bider hola egiten da, eta idia altxatu egin zitzaion) “Ba itenaun ori, selan itenaun? Koyu olan, sinta bat, iladillo baletike les, esta? Eta orrotza baten imini firu, eta a, a orrotza, pastanaun, koitenaun aik, e, olan iteun, sanatenes sana urrutu sana bere lekuretu ta nik in eta amabirjineak osatu, olau seoser iseten san, eta gero pastanaun a, a orratza, a iladilloti geldiro geldiro ta yoten san errestan errestan errestan, eta akabateaunen estait aitearen edo es, estait ser isete san errestanaune, eta gero barrin ite otzen eta [2A]” - (Ba egiten zuen hori, zelan egiten zuen? Koiu hola, zinta bat, xingola balitz legez, ezta? Eta orratza baten ipini firua, eta hura, orratz hura, pasatzen zuen, koiuten zituen haiek, hola egiten zuen, zaina etenez zaina urratu zaina bere lekuratu eta nik egin eta amabirjinak osatu, holako zer edo zer izaten zen, eta gero pasatzen zuen hura, orratz hura, xingola hura geldiro geldiro eta joaten zen errezatzen errezatzen errezatzen, eta amaitzen zuenean ez dakit aitearen edo ez, ez dakit zer izaten zen errezatzen zuena, eta gero berrian egiten zion eta) “Sanatenes sana urrutu sana bere lekuratu, nik in eta amabirjinek osatu [2A]” - (Zaina etenez zaina urratu zaina bere lekuratu, nik egin eta amabirjinak osatu) termometro (iz) termometroa tratamentu, tratamintu (iz) tratamendua “Batzuk sartu beste batzuk, e, batzuk igual gastek, e, neues egonta aurren eta, lau bost, e, orduko tratamintun nik, e, bi terdi dekot [3G]” - (Batzuk sartu beste batzuk, batzuk igual gazteak, neurekin egonda aurrean eta, lau bost, orduko tratamenduan nik, bi eta erdi daukat) urdillanes, ordullanes (iz) urdailena; urdaileko gaixoak kentzeko erremedioa. “Ta beste bat ordullanes, ori ordullanes intxunte parata basukes, basukes, iminte emen, basuk, ta, atateko, moratoyak ataten siren [1A]” - (Eta beste bat urdailena, urdailen hori etzanda paratuta edalontziekin, edalontziekin, ipinita hemen, edalontziak, eta ateratzeko, beltzuneak ateratzen ziren) “Emeko urdillanes, be bueno, ori be entzute san asko [2A]” - (Hemengo urdailena, ere beno, hori ere entzuten zen asko) 3.16. Kolpeak arrikede (iz) harrikada “Badinotzut bersolari antzeko beti, aitek esateun beti botaten su arrikede ensegida [2A]” - (Badiotsut bertsolari antzekoa beti, aitak esaten zuen beti botatzen duzu harrikada behingoan) bultzekede (iz) bultzakada; bultzekede emon (ad) bultzakada eman egurre (iz) egurra, jipoia; egurkaso (iz) egurkada; egurre emon (ad) egurra eman “Idiek akabun batzuk il be bai in dires, probatik etzera joan ta il be bai, eta ordun ba, ya sartu san jente ya egurre emoten, ya txarto [4G]” - (Idiak azkenean batzuk hil ere bai egin dira, probatik etxera joan eta hil ere bai, eta orduan ba, ja sartu zen jendea ja egurra ematen, ja txarto) garrote (iz) garrote, jipoia; garrotade (iz) garrotada, garrotearekin ematen den
36 kolpea; garrote emon (ad) garrote eman; garrote otzen (ado) garrote hotsean “Erandio ta Loyu, garrote [2G]” - (Erandio eta Loiu, garrotea) “Garrote emote yoskun [3G]” - (Garrote ematen zigun) golpe (iz) kolpea; golpeka (ado) kolpeka “Emoten dausenen, golpe emoten dausenen, atxurreas taka golpe emon ta ataten dosus kanpora ta il iten di [2G]” - (Ematen daudenean, kolpea ematen daudenean, aitzurrarekin taka kolpea eman eta ateratzen dituzu kanpora eta hil egiten dira) “Apur beteaiti golpeka asten dires [2G]” - (Apur bategatik kolpeka hasten dira) kaskade (iz) kaskada “Etorten da maestre emousten plastada bat, amen, kaskade, e? [2A]” - (Etortzen da maistra eman zidan plastada bat, hemen, kaskada, e?) osti (iz) ostia, zartakoa; osti txarra (iz) ostia txarra; ostike (ado) ostiaka; ostiotza (esak) ostia hotsa “Makine bat osti emon dotzit, mokileri orreas [3G]” - (Makina bat ostia eman diet mokilei horrekin) “Lar kargaten badosu atzera, ostike eron deu, ganadu pe esin deu eron [3G]” - (Lar kargatzen baduzu atzera, ostiaka eroan du, ganaduak ere ezin du eroan) ostikede (iz) ostikada; ostikedaka (ado) ostikadaka “Etorten basan ba, eskeko bat ostikedaka, ori be estau deretxorik [1A]” - (Etortzen bazen ba, eskeko bat ostikadaka, hori ere ez dago eskubiderik) palise (iz) jipoia “Eta isete san palise bat, isete san palise bat se ni yonas [2A]” - (Eta izaten zen jipoi bat, izaten den jipoi bat ze ni joan naiz) paluotzeka (ado) palu hoska “Batzuk paluotzeka igual ibilikoitue baye guren es [2A]” - (Batzuek palu hoska igual erabiliko dituzte baina gurean ez) pasade (iz) jipoia plastade (iz) zaplastada, zaplada; plastaso (iz) zaplada; plastaseko (iz) zaplada “Ba estotzu emon plastada txikerra, ondino be gorri gorrin dekosu [2A]” - (Ba ez dizu eman zaplastada txikerra, oraindino ere gorri gorrian daukazu) “Elixati urteten nendun arrastiko laurek edo lau terditan, eta bakarrik, e, egote nintzen an, lagunek, e, siñera yote sin Diserture, ta ni bakarrik, ta gero etorte nitzen etzera, eta, egunan baten falta bot errosariora, gero aitek presgunta ite usten, nok emon deun, e, errosario, nok in deun errosario, nok in deitun kursek, eta nik yakiten espanendun ba, plastaso batzuk emoteustesan [1G]” - (Elizatik irteten nuen arrategiko laurak edo lau eta erdietan, eta bakarrik, egoten nintzen han, lagunak, zinetokira joaten ziren Desertura, eta ni bakarrik, eta gero etortzen nintzen etxera, eta egunen baten falta badut arrosariora, gero aitak itaundu egiten zidan, nork eman duen, arrosarioa, nork egin duen arrosarioa, nork egin dituen gurutzeak, eta nik jakiten ez banuen ba, zaplada batzuk ematen zizkidan) saplasteko (iz) zaplaztekoa sartakade (iz) zartada; sartaso (iz) zartada txalo (iz) txaloa; txalo jo (ad) txaloa jo “Eta danak, plasa gusti, txalok joten [2A]” - (Eta denak, plaza guztia, txaloak jotzen)
37 4. Familiartekoak Atal honetan familiari eta familia erlazioei dagozkien berbak biltzen ditugu; interesgune honetan 110 sarrera, 112, adiera eta 134 aldaki jasotzen dira. Atala hiru azpi-atalek osatzen dute: familia bera (30 sarrera, 32 adiera eta 42 aldaki), familia erlazioak (40 sarrera eta adiera eta 49 aldaki) eta adin erlazioak (40 sarrera eta adiera eta 43 aldaki). 4.1. Familia aiste (iz) ahizta, ahizpa “Gero iru nebarraba bisi gares, bueno bat aiste il da, ointxe iru urte il da [2A]” - (Gero hiru neba-arreba bizi gara, bueno bat ahizpa hil da, oraintxe hiru urte hil da) aite (iz) aita; aitetamak, aiteamak, aitamak (iz) aita-amak, gurasoak; aite-semek (iz) aita-semeak; aitesulo (adj) aitazuloa “Aita esaten dotze oin aiteri, baye guk aite [2A]” - (Aita esaten diote orain aitari, baina guk aita) “Orren aiteamak bai yakin seden baye [1G]” - (Horren gurasoek bai jakin zuten baina) “Nire aitetama isen sien ba, saspi nebarreba, urren erratute espanau [2G]” - (Nire gurasoak izan ziren ba, zazpi nebaarreba, hurrean erratuta ez banago) “Orrekas, gu etzeko les isen gintzesan, ta nire isen san, aite, ta nire aistena isen san, seme, aite-semek, nire sarra isen san [2A]” - (Horiekin, gu etxeko legez izan ginen, eta nirea izan zen, aita, eta nire ahizparena izan zen, semea, aita-semeak, nire zaharra izan zen) aitite (iz) aitita; aitite-amomak (iz) aititaamamak “Baya aititek, au erosi in yeun, se orrek isen sin, iru anaje, eta aititek erosi yeun, ango biek, gure aiteri au, erosi in yeun [2G]” - (Baina aititak, hau erosi egin zuen, ze horiek izan ziren, hiru anaia, eta aititak erosi zuen, hango biak, gure aitak hau, erosi egin zuen) “Moño inte bai atxineko aitite-amomak, amomak, baye ostantzen es [2A]” - (Motoa eginda bai antzinako aitita-amamak, amamak, baina osterantzean ez) alabe (iz) alaba “Eta gero ain alaba bategas eskondu san [2G]” - (Eta gero haren alaba batekin ezkondu zen) “Nire andre, emen Goyerriko alabe da isetes [2G]” - (Nire andrea, hemen Goierriko alaba da izatez) ama (iz) ama; amasulo (adj) amazuloa; amas binak isen (ad) amaz bienak izan “Gero ba, konpondu amak eta, guk eta, alabek eta dustiok in du, alandase, aurrera [2A]” - (Gero ba, konpondu amak eta, guk eta, alabek eta guztiok egin dugu, hala da ze, aurrera) amoma, amama (iz) amama “Nire amoma, bisi san, nire ama yayo san ortxe bertan, ya botata dau [1A]” - (Nire amama, bizi zen, nire ama jaio zen hortxe bertan, ja botata dago) “Eta ak eroeutzen asto amamari, ba sera asteko, ume asteko [2G]” - (Eta hark eroan zion astoa amamari, ba zera hazteko, umea hazteko) anaje (iz) anaia “Etzen lau anaje gastek eta bi sarrau, esta? Ta lauretan sarrena ni [1G]” - (Etxean lau anaia gazteak eta bi zaharrago, ezta? Eta lauretan zaharrena ni) andre (iz) andrea, emaztea; andra-gisonak, andra-gixonak (iz) andre-gizonak “A isen san andre okerra ta gixona koitedu bet [2G]” - (Hura izaten zen andrea okerra eta gizona koitadu bat) “Domekatan, amen eukiteun tejabana bat or seren, Sarria estait entzunte badekosu Sarria or, Mesone esate yakon etze bat or, or, ortxe topa nendun nik au andrea [1G]” - (Igandeetan, hemen edukitzen zuen tejabana bat, hor zerean, Sarria ez dakit entzunda daukazun Sarria hor, Mezone
38 esaten zitzaion etxe bat hor, hor, hortxe topatu nuen nik andre hau) “Gero berak imin seitun ollok tandragixonak ibilte sien, furgoneta andi beteas [2G]” - (Gero berak ipini zituen oiloak eta andre-gizonak ibiltzen ziren, furgoneta handi batekin) arrebe, arrabe (iz) arreba “Gerre, etor sanen ona, guren, iru anaje isen gare eta ni gasteena, ta arreba bi ta anaje bi, bai karo, gerre etor sanen, gerrara eron sin anaje sarrak [2G]” - (Gerra, etorri zenean hona, gurean, hiru anaia izan gara eta ni gazteena, eta arreba bi eta anaia bi, baina jakina, gerra etorri zenean, gerrara eroan ziren anaia zaharrak) billoba (iz) birloba “Billoba dekot oin ilebeteko [1A]” - (Biloba daukat orain hilabetekoa) birraitite (iz) birraitita “Es, se atxine isen san telleri fabrike segun antza ite seituen emen, e, ni tekot entzute gure aitite edo birraititen denporan, ite seituen, e, tellak eta ladrilluk obratarako, eta orretatik deko, fabrike, serratu sanen segun antza [2G]” - (Ez, ze antzina izan zen teileria fabrika segun antza egiten zituzten hemen, nik daukat entzutea gure aitita edo birraititaren denboran egiten zituzten, teilak eta adreiluak obretarako, eta horregatik dauka, fabrika, zerratu zenean segun antza) birramoma (iz) birramama “Nik bai esetu dotes, birramoma eta bisi siren, lurren ganen, koltxoya lanaskok [4A]” - (Nik bai ezagutu ditut, birramama eta bizi ziren, lurraren gainean, koltxoia artilezkoak) “Birramomari Peñesen, oso sarra isen san, baye iños estot ikusi, se esteude euki ardirik [4A]” - (Birramamari Peñesen, oso zaharra izan zen, baina inoiz ez dut ikusi, ze ez dute eduki ardirik) fameli, famili (iz) 1. familia, senide-artekoak. 2. seme-alabak: fameli numeroso (iz) familia ugaria; fameli euki, famili auki, famili oki (ad) familia eduki, seme-alabak eduki “Baye daus abandonata, or egon sin neska mutilek esin eskondu te eseen familirik oki [2A]” - (Baina daude abandonatuta, hor egon ziren neska-mutilak ez ziren ezkondu eta ez zuten familiarik eduki) “Sortzi, famili isen siren [2G]” - (Zortzi familia izan ziren) “Se isen sin, fameli numerosok geyenak, lau bost umetik bera ba, obeto esateko inok eseitun eukiten [2G]” - (Ze izan ziren, familia ugariak gehienak, lau bost umetik behera ba, hobeto esateko inork ez zituen) “Gero famili auki, lau auki nendun [2A]” - (Gero familia eduki, lau eduki nuen) Enekuriko eliza. gisona, gixona (iz) gizona, senarra “Andreri esautzen gixonak, su egon idin aurren apur beten, ni etorko nas oin [2A]” - (Andreari esan zion gizonak, zu egon idien aurrean apur baten, ni etorriko naiz orain) “Eta nire gisonak yaki aun, nire gisona emeko isen san, emeko or beste etzeko isen san [2A]” - (Eta nire gizonak jakin zuen, nire gizona hemengoa izan zen, hemengo hor beste etxekoa izan zen) guresok, gurosok (iz) gurasoak; guresobakok (adj) guraso bakoak “Gitxi ori gitxi estok eta baidok, bai iten da, estok eta baidok baye ori oin gu baño lengo guresok euki euen kostunbre giau, estok eta baidok [1A]” - (Gutxi hori gutxi hika, bai egiten da, hika baina hori orain gu baino lehengo gurasoek eduki zuten ohitura gehiago, hika) “Len erresidentzi isen da ori, baye len Unbe, guresobakok eta ote sien [1A]” - (Lehen zahar etxea izan da hori, baina lehen Unbe, guraso bakoak eta egoten ziren) “Igual esan guresok, aitu, aitu agas, se a teko diru asko, ori entzunte dekot baye
39 estait bada egi edo es [2A]” - (Igual esan gurasoek, aditu, aditu harekin, ze hark dauka diru asko, hori entzunda daukat baina ez dakit den egia edo ez) llobe, lobe (iz) 1. loba. 2. iloba, biloba “Onen lobe be etorri yaten bein olantxe [2A]” - (Honen loba ere etorri zitzaidan holaxe) “Llobatxu bi il yatesen niri, lau ilebeteas, neskatotxu il san eta beste, lau ilebeteas mutiltxu, eta orreri enterru i yotzen sarran modun [2A]” - (Ilobatxo bi hil zitzaizkidan niri, lau hilabeterekin, neskatotxoa hil zen eta bestea, lau hilabeterekin mutiltxoa, eta horiei lurperatzea egin zieten zaharren moduan) nebe (iz) neba; nebarrebak, nebarrabak (iz) neba-arrebak “Gure nebe ta bai yote sien urtetan, taite be bai bein, gixona pe yon siren [1A]” - (Gure neba eta bai joaten ziren urteetan, eta aita ere bai behin, gizonak ere joan ziren) “Eta gero ama ta ba, ba bear, beti bearren, ama ta aite, beti bearren, saspi nebarreba isen gare, saspi, eta ni irugarrena [1A]” - (Eta gero ama eta ba, ba behar, beti beharrean, ama eta aita, beti beharrean, zazpi neba-arreba izan gara, zazpi, eta ni hirugarrena) seme (iz) semea; seme alabak (iz) semealabak “Nik dekoas or seme bi enterrata, gixona be bai [2A]” - (Nik dauzkat hor seme bi lurpetuta, gizona ere bai) “Oin akabateko, ba esan ber dotzuet, seme-alaba tekoas, bie taus eskondute, semek e, karrere edo, erdi karrere i eun, e, eletronike, ta bear iten deu, Galdakon [1G]” - (Orain amaitzeko, ba esan behar dizuet, seme-alabak dauzkat, biak daude ezkonduta, semeak, karrera edo, erdi karrera egin zuen, elektronika, eta behar egiten du, Galdakaon) 4.2. Familia erlazioak aisteordeko (iz) ahiztaordea, ahizpaordea aitebitxi (iz) aitabitxi “Eta amabitxi te aitebitxi atzen gurdin [2A]” - (Eta amabitxi eta aitabitxi atzean gurdian) aiteordeko (iz) aitaordea alabaorde, alabaordeko (iz) alabaordea amabitxi (iz) amabitxi; amabitxi-aitebitxik (iz) aitabitxi-amabitxiak “Eta a isen san amabitxi [2A]” - (Eta hura izan zen amabitxi) “Amabitxi-aitebitxik esate sen ordun isete sienak [1A]” - (Amabitxi-aitabitxiak esaten zuten orduan izaten zirenak) amaordesko, amaordeko (iz) amaordea anajeordeko (iz) anaiordea arrebaordeko (iz) arrebaordea aube, aue (iz) aubea, amaginarreba “Jente batzeune ba, gure aube isete san, ese ak, a, eukieusen, a, latzin andi batzuk [2G]” - (Jendea batzen zuena ba, gure aubea izaten zen, ezen hark, eduki zituen, latzin handi batzuk) besotako (iz) besoetakoa “Se orko aurreko koyu eun besotako [2A]” - (Ze horkoa aurrekoa koiu zuen besoetakoa) “Gero a umetxu guk koyu gendun sarrentxu, se isen san gure aisten besotako, ta ona ekarri gendun asten, arik eta komunio in arten koyu gendun emen, gero komunio in gendunen aitek ero yeun [2A]” - (Gero umetxo hura guk koiu genuen zaharrentxoa, ze izan zen gure ahizparen besoetakoa, eta hona ekarri genuen hazten, harik eta komunio egin artean koiu genuen hemen, gero komunioa egin genuenean aitak eroan zuen) errana, errena (iz) erraina “Ori da, koñatu nire erranana [1A]” - (Hori da koinatua nire errainarena) “Famili juntate sin, seme alabak edo erranak, eta olan, olan [3A]” - (Familia elkartzen ziren, seme-alabak edo errainak, eta, hola, hola) familiarra (iz) familiarra, senidea; familiarteko (iz) familiartekoa “Ba konbideduk isete sien, beti fameliartekok, geyenak, bai lagunek be
40 bai, e? Nire aitan ta lagunek be bai, baye orrek etorte sin afaltan [4A]” - (Ba gonbidatuak izaten ziren, beti familiartekoak, gehienak, baina lagunak ere bai, e? Nire aitaren eta lagunak ere bai, baina horiek etortzen ziren afaltzen) ginarrabe, giñarrabe (iz) ginarreba, aitaginarreba “Giñarraberi eta aubeari aita edo ama geitzen geuntzen [3G]” - (Ginarrebari eta aubeari aita edo ama deitzen genien) “Nire giñarrabek beti esate yeun Mari Karmenen aite ta amaitearrik, e? [3A]” - (Nire aitaginarrebak beti esaten zuen Mari Karmenen aita eta amarengatik, e?) iseko, ixeko (iz) izekoa; iseko-osabak, ixekoosabak (iz) izeko-osabak “Niri, ixeko bat il dostin [2G]” - (Niri, izeko bat hil zidaten) “Ordun ba ogi bile en jeneral, ba, bueno, nik neure sereti dinotzut, e? Emen ixeko ba Astrabudure esnekas yote san [2G]” - (Orduan ba ogi bila gehienetan, ba, beno, nik neure zeretik diotsut, e? Hemen izekoa ba Astrabudura esneekin joaten zen) konsuegre (iz) amaginarrebakidea; konsuegro (iz) aitaginarrebakidea “Ointzu ondikarren egon da gure, konsuegrek ukus deu Sondiken, or kanpo de abiasinotik eskinen ikus deu [1A]” - (Oraintsu hondinokarren egon da gure, amaginarrebakideak ikusi du Sondikan hor abiazio zelaitik izkinan ikusi du) koñate, koñete (iz) koinata; koñatu (iz) koinatua “Gero bikotxak euki seitusenen, koñate etorri akion lelau eta, ai, emen, emen bat baño giau dau [2A]” - (Gero bikoitzak eduki zituenean, koinata etorri zitzaion lehenago eta, ai, hemen, hemen bat baino gehiago dago) “Ta gero ba batzuk, nik koñatuk inte dekoas, titera moduko batzuk, ta ayek sartzen nintzesan, ta beste batzuk alanbregas, gogortute imini, ta yokeran idik, oin estau yoterik baye ordun ba, yokeran idik salta estein, se osten salata iteuden [2G]” - (Eta gero ba batzuk, nik koinatuak eginda dauzkat, titara moduko batzuk, eta haiek sartzen nizkion, eta beste batzuk burdin hariarekin, gogortuta ipini, eta joakeran idiak, orain ez dago joaterik baina orduan ba, joakeran idiak salta ez dezan, ze ostean saltatu egiten zuten) lengusine (iz) lehengusina “Lengusine bat, ota, bat urteas il yaten, etzen euki eun famili, bigarren neskatotxu euki eun, bat euki eun urte ta erdies, ta beste, bederatzi eguneas ta ama il in san [2A]” - (Lehengusina bat, hogeita, bat urterekin hil zitzaidan, etxean eduki zuen familia, bigarren neskatotxoa eduki zuen, bat eduki zuen urte eta erdiarekin, eta bestea, bederatzi egunekin eta ama hil egin zen) lengusu (iz) lehengusua; lelako lengusu (iz) lehen lehengusua; bigarren lengusu (iz) bigarren lehengusua; lengusu karnala (iz) lehengusu karnala; lengusu-lengusinek (iz) lehengusu lehengusinak “Nire errena baten lengusu da [2A]” - (Nire erraina baten lehengusua da) “Eta ara ba! se suon aitite eta nire aite ba bigarren lengusu tis [1A]” - (Eta hara ba! ze zuen aitita eta nire aita ba bigarren lehengusuak dira) “Orrek isen sin Begoñan aite ta nire ama lengusu karnalak, bai aititek, gure aitite, eta Begoñan aitite anajek [3G]” - (Horiek izan ziren Begoñaren aita eta nire ama lehengusu karnalak, bai aititak, gure aitita, eta Begoñaren aitita anaiak) nebaordeko (iz) neba-ordea osabe (iz) osaba; osaba ixekok (iz) osabaizekoak; osabaordeko (iz) osaba-ordekoa “Ni oñes yote nas gosetan lagun betzukes, eta bere, bere aiten osaba bat isen san, il e yeuna bai [3A]” - (Ni oinez joaten naiz goizetan lagun batzuekin, eta bere, bere aitaren osaba bat izan zen, hil egin zuena bai) pariente (iz) senidea; parientearteko (iz) familiartekoa, senitartekoa “Eta esara akordaten nire pariente yon, e, suri, yantza bat eskatan eta, e, es [1G]” - (Eta ez zara gomutatzen nire senidea joan, zuri, dantza bat eskatzen eta, e, ez) semeorde, semeordeko (iz) semeordea suñe (iz) suhia “Baskari bere imini ber dotzet, serari, suñeri, martxateko [2A]” - (Bazkaria ere ipini behar diot, zerari, suhiari, joateko) tia (iz) izekoa