The words you are searching are inside this book. To get more targeted content, please make full-text search by clicking here.
Discover the best professional documents and content resources in AnyFlip Document Base.
Search
Published by utkirusarov15, 2023-01-12 03:27:04

100_mumtoz_faylasuf

100_mumtoz_faylasuf

ОР-НОМУС ТАМОЙИЛЛАРИНИНГ АСОСИЙ
К.ОИДАААРИДАН БИРИ ШУНДАН ИБОРАТКИ,

ХДР БИР ОДАМ КИМ БУЛИШИДАН К^ГЬИ
НАЗАР, УЗ ХАТТИ-ХАРАКАТИ БИЛАН УЗГАААР

УНДАН УСТУН БУЛИШИГА ЙУА
К.УЙМАСАИГИ ЖОИЗ.


ТАВДИ
^ИКМ
АФОР

ШГИАСУАДПЭДИ

ТОШКЕНТ
2017


ИРЛАР
МАТЛАР
РИЗМЛАР

Т


100 МУМТОЗ
ФАЙЛАСУФ


УУК: 808.5:1(450)
КВК: 87.3(0)
Ж - 96
Жураева, Санда
Х,ак^ж;ат манзаралари. 100 мумтоз файласуф / Tjrn-
ловчи ва таржимон: Саида Жураева. -Тошкент: Янги аср
авлоди, 2017. - 416 б.

ISBN 978-9943-27-366-5

Кулингиздаги китобда жах;он фалсафасининг XX
асргача яшаб ижод калган мумтоз вакиллари х,аёти ва
куйма фикрлари имкон даражасида жамланган. Мажмуа
нафак;ат фалсафа ихлосмандлари, балки укувчиларнинг
кенг оммаси учун з$амтушунарли, фойдали ва к^зик;арли
булади деб умид к^ламиз. Чунки мажмуадаги ибратли
?^аёт йуллари х;ак^даги маълумотлар ва пурмаъно фикр-
лар узини узи ислох; к^илиш истагида булган, х,ак,ик;ат-
нинг ранг-баранг манзараларидан завк; олишга к;одир
х;еч бир кимсани бефарк; крлдирмайди. Дунё тафаккур
хазинасидан бир заррасига китоб жавонингиздан ва,
албатта, к;албингиздан жой ажратиш к;арорини к;абул
1щлганлигингиз муборак булсин!

УУК: 808.5:1(450)
КБК: 87.3(0)

Тупловчи ва таржимон:
САИДА ЖУРАЕВА

ISBN 978-9943-27-366-5
© С.Жураева, «Х,акгш^ат манзаралари. 100 мумтоз фай­
ласуф». «Янги аср авлоди». 2017 йил.


ДОНИШМАНДЛИК ДУРДОНАЛАРИ

(Сузбоши урнида)

Кулингиздаги ушбу ноёб китоб з^али уз укувчила-
рига етиб бормасданок; окизга тушган, унинг калга­
на боблари «К,алб кузи» х;афтаномасида бир неча йил
мобайнида чоп этилиб, минглаб муштарийларнинг
к^изик^хши ва эътиборига сазовор булганди.

Ик;тидорли журналист Саида Жураева туплаб,
таржима к^либ, нашрга тайёрлаган ушбу китобни
асил маънода «Тафаккурнинг минг бир жилоси»
дея номлаш х;ам мумкин. Илло, биз унда башари-
ят тарихида бундан минг ва юз йиллар мук;аддам
яшаб ижод калган улуг файласуфлар, уз даврининг
буюк алломалари таржимаи з^оллари билан борлик;
энг му^им маълумотлар х;амда жами фанлар отаси
- фалсафанинг мумтоз намояндалари к;аламларига
мансуб афоризмлар, «теша тегмаган» фикр-мулох;а-
залар, утитлар, дунёк;арашлар, огох^антиришлар
ва тавсияларга рупара келамиз. Хак;ик;атан х;ам
китоб инсон ацл-заковатининг минг бир сабокда-
ридан ташкил топган ва донишмандлик нурлари
ила йутрилгандир.

Афоризмлар, х^кматли сузлар ва мак;оллар узига
хос адабий жанр булиб, аввало маънавий-ахлок^нй
тарбия масалаларига дахлдордир. Мазкур жанр-
га к^изик,иш кучлилигининг боиси шундаки, улар
фикрни к^1ск;а ва лунда ифодалашни талаб к^лувчи
шиддатли давримиз руз^ига мое тушади.

5


Мутолаа жараёнида турли давр, турли халк; ва
турлича йуналиш вакиллари булган, х;атто баъзи
Зфинларда бир-бирини инкор этган файласуфлар-
нинг фикрлари силлик; к;абул к;илинади ва енгил
х;азм булади. Укувчи гуёки улкан бир х;ак;ик,атни
турли нук;талар, турлича ракурслардан туриб ку-
затади. Бу х,ол фалсафанинг кудрати ва гузаллиги
янада ёрк^инрок; намоён булишини таъмин этади.
Натижада фалсафага, ушбу китобдан урин олган
куплаб донишмандларнинг х;икматларига азалдан
ошно булган укувчи-да фалсафанинг х;ам, айни до­
нишмандларнинг х;ам янги крирралари, жозибасини
узи учун кашф этиш имкониятига эга булади.

Китобнинг ах;амияти х;ак^1да гапириш ортиь^ча.
Чунки жах;он тафаккур оламининг дурдоналари-
ни она тилимизда ук^ш бизга бугунги х;аётимиз,
мак;сад ва вазифаларимизни инсониятнинг мумтоз
мутафаккирлари нигох,и билан тафтиш этиш, анг-
лаш имкониятини беради. Бу эса х;ар к,андай халк;
ва х,ар к,андай давр учун жуда мух^им.

«Х^ак^щат манзаралари» мажмуаси китобхонла-
римизнинг жавонидаги энг севимли ва исталмиш
китоблардан бирига айланишига шахсан мен шуб^а
кдлмайман.

Цажиакбар ШАЙХОВ,
Узбекистон Ёзувчипар уюшмаси

раисининг биринчи муовини,
Узбекистонда хизмат курсатган

маданият ходими

6


ЗДЗРАТ СУЛАЙМОН

(Тахминан милоддан аввалги
960-935 йилларда хукмронлик крмлган.)

Дазрат Довуднинг угли.
Иудея ва Исроил давлатига
^укмронлик 1$илган. К^уддус
шах;рида Яхва ибодатхона-
сини к;урдирган. Замондош-
лари Сулаймоннинг донолиги-
дан завкданишган. У узининг
уткир ак;ли ва гайриодатий
фикрлаш тарзи билан шух;рат
к;озонган.

★Уг ★

Ривоятларда айтилишича, Х,азрат Сулаймоннинг:
«Бу дунёдаги х;амма нарса уткинчи», - деган сузлар
уйиб ёзилган узуги булган. Сулаймон х;аётининг к;ай-
рули онларида узукдаги ана шу эщкматли битикни
ук^яб, таскин топган.

Бир куни унинг бошига шундай бахтсизлик туша-
дики, узукдаги сузлар дардига малкам булолмайди.
Сулаймон газаб билан узукни ечиб, отиб юборади
ва думалаб бораётган узукнинг ички томонида х;ам
аллацандай битик борлигига ногах,он кузи тушади.
Урнидан туриб, узукни кулига олади-да, битикни
ук;ийди. Узукнинг ички томонида: «Бу х;ам утиб
кетади», - деган ёзувлар бор эди. Сулаймон аччик;
кулимсираб, узукни бармогига так;ади ваумрининг
охиригача уни ечмайди.

7


***

Авлодлар келиб-кетаверадилар, Ер эса абадий
к;олаверади.

***

Д онолик ортганда к;айру ортади, билим нинг
купайиши эса рамгинликни купайтиради.

***
Баъзан кулганда х;ам ю раклар зирк;ирайди,
кувонч эса к,айру билан якун топади.

***

Мен довюракликдан кура донишмандлик афзал
деган уйда эдим. Аммо камбаралнинг донолигидан
нафратланишар ва унинг сузларини тингламас
эканлар.

***
Эртанги кун билан макрганма, чунки у нималарни
такдим этишини билмайсан.

***
Акдл_и одам кулфатни олдиндан куради ва узини
панага олади. Тажрибасизлар эса олра юриб жазо-
ланадилар.

***

Шундай йуллар борки, улар инсонга турри кури-
нади. Аммо бундай йулларнинг ни^ояси - улим.

8


МИЛЕТЛИК ФАЛЕС

(Милоддан. аввалги 625-547 йиллар)

Милетлик Фалес уз замона-
сидаги етти донишманднинг
бири булган. Айтишларича,
Фалес шу етти донишманднинг
ичида етакчилик к;илган. У
биринчилардан булиб табиат
^ак;ида фикр юритган. Куёш
тутилиши унинг ой билан ту-
силиши туфайли юз беришини
биринчи булиб Фалес англаган,
диаметр айланани тенг иккига
булишини исботлаб берган. Фалес фалакиётшу-
нослик билан х,ам шурулланиб, куёш тутилишини
олдиндан айтиб берган.

Фалес Миср эзфомларининг баландлигини улар-
нинг соясига к;араб улчаган. У ёлгизликда з^аёт
кечириб, давлат ишларига аралашмаган. Унинг
куйидаги асарлари маълум:

«Куёшнинг ^аракати х;ак^1да».
«Тенгкунлик х;ак,ида».
Цицерон шундай гувохдик беради:
«Фалсафа Фалесдан бошланади, у биринчи эди».

***

Ку^на кулёзмаларда Фалеснинг хачири билан
содир булган мана бу вок;еа з^икоя к^линади:

«Устига бир неча к;оп туз ортилган хачир дарёни
кечиб утаётганда бехосдан тойиб кетади. Натижада
ивиган к;оплардаги туз эриб, хачирнинг юки енгил-
лашиб к;олади. Шундан сунг хачир дарёдан кечиб
утаётганда х,ар сафар атайин сувга бир шунгиб

9


олиш ни одат к^лади. Ни^оят Фалес хачирнинг бу
найрангини сезиб к;олиб, унинг устига юнг солинган
к;опларни ортишни буюради. Хачир ноилож айёр-
ликдан воз кечиб, одатини тарк этишга мажбур
булади».

***

Фалес шундай деб ёзади:
Х,амма нарсанинг ибтидоси сувдир.

***

Тангри з^амма нарсадан кузщарокдир. Чунки у
яратилмаган.

***

Ер сувда сузади.

★* *

Худонинг на ибтидоси, на интю«;оси бор. У - Ко-
инотнинг тафаккури. Коинот жонли ва айни дамда
илох^ётга туликдир.

* **

- Энг гузал нарса нима?
- Одам. Чунки у Тангрининг мах;сулидир.
- Энг тез нарса нима?
- Ак,л. У х,амма нарсани ортда к;олдиради.
- ^аммадан доноров; нарса-чи?
- Вак;т. Чунки ёлриз вак,тгина х;амма нарсани
ойдинлаштиради.
- Хамма учун энг умумий нарса нима?
- Умид. Чунки у х;еч вак;оси йукдарда х,ам мав-
жуддир.
- Энг кучли нарса нима?
- Зарурият. Чунки у х;амма нарсанинг устидан
хукмронлик к^илади.

10


- Энг к^гаин нарса нима?
- Узни англаш.
- Энг осон нарса-чи?
- Узгаларга маслах;ат бериш.
- Кимни бахтли санахи мумкин?
- Жисмоний cofaom, руздий хотиржам з^амда ис-
теъдодини устира олган кишини.
- Бахтсизликка дош беришнинг осон йули нима?
- Ранимларнинг сендан-да ёмон адволга тушиб
к;олганига гувоз^ булиш.

***

Мен уч нарса учун такдирдан миннатдорман:
биринчидан, х,айвон эмас, инсон булиб турилганим
учун; иккинчидан, аёл эмас, эркак булиб тутилга-
ним учун; учинчидан эса варвар эмас, эллинлик
булганим учун.

И


ЭЗОП

(Тахминан милоддан аввалги
640-560 йиллар)

Фригиялик донишманд Эзоп-
нинг пешонасига такдир кул-
лик к;исматини битган эди.
Эзоп ижодининг энг гуллаган
дамлари милоддан аввалги 600
йилларга турри келади. Тари-
хий манбаларга кура, Эзоп 400
га як^ин масал битган.

Эзопнинг номи биринчи
марта Геродот (V аср) асар-
ларида йул-йулакай тилга
олинади. Геродот Эзопни етарлича машхур булган
тарихий шахе сифатида тасвирлайди ва куйидаги
4 сифатни келтиради:
1. Эзоп масалчи эди.
2. У Самос оролида яшаган ва Иадмон исмли
кишининг кули булган.
3. Эзоп тахминан милоддан аввалги 560 йиллар-
гача яшаган.
4. Уни к,андайдир сабабга кура Дельфада улди-
ришган.

«ЭЗОПНИНГ ТИРИКЛАРГА ВАСИЯТИ»

Энг аввало Тангрини муносиб тарзда улурла.
Кейин эса подшох^ш иззат к^л. Чунки подшох; ва
Тангри хукми тенгдир. Устозингни ота-онанг к,ато-
рида хурматла. Ота-онани сенга табиат ато этган
булса, устозинг сени уз ихтиёри ила севади. Шунинг
учун ундан икки карра миннатдор булмогинг жоиз.

12


***

Эртанги ишлар учун саломатлигинг ярокди ва
куч-кувватинг етарли булишини истасанг, кундалик
таоминг сифатли ва етарли булсин.

***

Бевак;т улим топмаслигинг учун шох; саройида
эшитганларингнинг х,аммаси ичингда улсин.

***

Ёшинг утиб цолганда илм олишдан уялма. Зеро,
х;ечдан кура кеч илм олмок^ик афзалдир.

***

Пулинг куп булса кувонма, кам булса куйинма.

ЭЗОП МАСАЛЛАРИ

Эмишки, олов санами Прометей лойдан одам
ясаётганда сув урнига кузёшлардан фойдаланган.
Шу боис инсонга куч билан таъсир утказишга ури-
ниш бефойда экан. Инсонни буйсундириш учун
имкон борича уни яхши сузлар билан тинчланти-
риб, кунглини юмшатмок; ва ишонтирмок; даркор.
Ана шунда х;ар к,андай кишида рах,м-шафк;ат ва
мезфибонлик туйгулари уйрониши шуб^асиздир.

★* *

Бир }$укмдор Эзопдан суради:
«Не сабабдан донишмандлар бойларнинг хузури-
га келадилар-у, бойлар донишмандларнинг хузурига
бориш-майди?»
Эзоп шундай жавоб берди: «Бунинг боиси шун-
даки, донишмандлар узларига нима кераклигини
яхши биладилар. Давлатмандлар эса билишмайди.

13


Агар билишганда мол-дунё гамида яшамасдан, до­
нишмандлик пайида булардилар».

ЗБВС ВА ИЛОН
Зевс туй кдлаётган эди. Хамма ^айвонлар топ-
ганларини унга coBFa к^либ келтиришди. Илон х;ам
гул тишлаган куйи судралиб келди. Зевс илонни
куриб шундай деди: «Мен боищаларнинг соврасини
к;абул кдламан. Аммо сенинг тишингдаги ту^фани
олмайман».
Масалдан хулоса шуки, ёмон одамларнинг яхши-
лигида х,ам хатар бор.

ЦАРИЯ ВА АЖАЛ
Бир к;ария урмонда утин кесиб, уни уйи томон
судрай бошлади. Йул жуда олис эди. К^ария х;олдан
тойиб, утинни ташлади-да, Яратгандан узига улим
тилаб ёлворди. Шунда Ажал х,озир булди ва ^ария-
дан нима учун йукдаганини суради. К,ария Ажалга
шундай жавоб берди: «Утинимни кутаришиб юбо-
ришинг учун сени чорлагандим».
К^иссадан зднсса шуки, инсон к;анчалар бахтсиз
булмасин, х;аёт барибир ширин.

***

Шо^ларга ё умуман як;инлашмаслик керак, ё
фак,ат уларга ёк;адиган сузларни айтмок; лозим.

14


ПРИЕНАЛИК БИАНТ

(Милоддан аввалги VI аср)

К,адимги юнон файласуфи
Биант Юнонистондаги етти
етакчи файласуфнинг бири
эди.

Биантнинг она шахри сар-
карда Кир лашкарлари томо-
нидан забт этилади. Ша^ар
ах,олиси энг к^мматбах;о буюм-
ларини олиб к;оча бошлайди.
Фак;ат Биантгина х;еч нарса ол-
май, буш кул билан ша^ардан
чик;иб кетади. Буни курган х;амшах;арлари ундан:
«Сен нега з^еч нарса олмадинг?» - деб с5фашади.
Шунда Биант: «^амма нарсамни узим билан олиб
юраман», - деб жавоб беради.

Дустларинг орасидаги бах,сга ечим топишдан
кура, душманларинг 5фтасидаги низони х;ал к^илиш
афзалдир. Чунки дустларинг уртасига тушсанг,
бири сенинг душманингга айланади, душманларинг
бах;сини х,ал к^лсанг, улардан бири сенга дуст булиб
к;олади.

Умринг мезонини шундай олки, гуёки яшашингга
х;ам оз, х,ам куп фурсат к;олган булсин.

***

Бирор ишга кул уришга ошикала. Кул урдингми,
к;атъий бул.

15


Хрвликрмасдан сузла: шошилиш акдоизлик бел-
гисидир.

***

Ёмонлар х,амма ерда купчиликни ташкил кдлади.

***

Нима мушкул? - Ишнинг чаппа кетишини хо-
тиржам кузатиш.

Инсон учун тотли нарса нима? - Умид.
Инсон к;айси ишдан завк; олади? - Фойда олиш-
дан.
Энг яхши маслах,атчи ким? - Вак;т.

★★*

Бахтсизликка дош беролмайдиган одам бахт-
сиздир.

★* ★

Кемада сузиб бораётганлар на тириклар ва на
уликлар к;аторига кирадилар.

***

Куч билан эмас, ишонч билан забт эт.
★* ★

Ёшлигингда кексалик учун доноликни тупла.
Чунки ундан ишончлирок; бисот Щ ц.


КРИТЛИК ЭПИМБНИД

(Милоддан аввалги VI аср)

Афсонавий юнон дониш-
манди Эпименид Крит оро-
лида тутилган. У донишманд
Солон билан 5щин дуст булган.
Солонга к;онунларни тузишда
кумаклашган. Милоддан ав­
валги 596 йилда Эпименид
Афина шазфини вабо эпи-
демиясидан сакдаб к;олган.
Манбаларда ёзилишича, фай-
ласуф 300 йилдан ортик; умр
курган.

Эпимениднинг ёлгон сузлаган критлик х;ак^идаги
мантик^сй зиддияти неча асрлардан буён дониш-
мандлар учун ечиб булмас муаммолигича к;олаётир.
Бу зидламанинг мазмуни шундай: «Бир критлик
сузлай туриб: «Мен алдаяпман», дейди ёки: «^озир
мен айтадиган сузлар ёлрон», дейиши мумкин. Ё
булмаса бундай дейди: «Айтган сузларимнинг бари
ёлрон». Агар сузловчи чинданам ёлгон гапирган бул-
са, унинг икрори - х;ак^ик;ат. Аксинча, сузловчининг
айтганлари чин булса-ю, «ёлк>н гапирдим», деса, у
ростдан х;ам ёлгон гапирган. Шундай кдлиб, агар
сузловчининг икрори рост булса, у ёлгон гапира-
ётган б^лади, аксинча, унинг икрори ёлгон булса,
гаплари ростдир.

Ушбу мантилий зиддиятнниг кашф-ЭТИЛИЦШ-,
куплаб файласуфларни бошй ^щ ^р[^га.^нриггнб ]
к^йди. Файласуф Христипи (милоддай аввалги J

17


281-208-йиллар) ана шу зидламага баришланган учта
китоб ёзди. Косслик Филет исмли донишманд эса бош
к;отира-к;отира, зиддиятни ечолмагач, алам устида уз
жонига к;асд кдлди.

Тарихий манбаларда к;айд этилишича, таникди
юнон олими, мантик; илмининг билимдони Диодор
Кронос (милоддан аввалги 307 йилда вафот этган)
х;аётининг сунгги йилларида ушбу зидламани ечишга
бел борлаган. У ечимни топмагунча овк;ат емасликка
онт ичган ва охир-ок^бат бандаликни бажо келтирган.


МИЛЕТЛИК АНАКСИМЕН

(Тахминан милоддан аввалги
585-525 йиллар)

К;адимги юнон файла-
суфи Анаксимен милетлик
Эвристратнинг угли ва фай-
ласуф Анаксимандрнинг
як;ин дусти булган.

-к -к -к

Анаксимен шогирди би­
лан к;алин дарахтзорда сайр
к^илиб юрарди. Сух;бат ора-
сида шогирди ундан сураб
к;олди: «Устоз, мана сиз буюк эллинлардан сабок;
олган, куп йиллик х;аётий тажриба орттириб, до-
нишмандлик мацомига эришган инсонсиз. Аекин
негадир х;али куп нарсани билмайман, деб нолий-
сиз. Намотки, сиздек донишманд учун х;ам ечилма-
ган саволлар булса бу дунёда?» Файласуф уйланиб
к;олди ва таёк; олиб ерга иккита дойра чизди. Бу
доираларнинг бири кичкина, иккинчиси каттарок;
эди. «Мана бу кичкина дойра сенинг билимларинг,
каттаси эса меники, - деди Анаксимен. - Ушбу дои-
ралардан таищаридаги майдон эса х;али биз англаб
етмаган илмлардир. Энди бир эътибор бергин-а,
дойра к;анчалик кичик булса, ундан ташк;аридаги
майдон х;ам шунча кичик, яъни х;али биз тушуниб
етмаган илмлар камрокдир. Дойра катта булса, бу-
нинг акси, яъни инсоннинг билим доираси к;анчалар
кенг булса, бу доирага туташ номаълумлик майдони
х,ам шунчалар кенгдир.

19


ЛАОЦЗИ

(Милоддан аввалги 579-499 йиллар)

Хитойлик файласуф Дао цзи
Чу подшо^лигининг фук;ароси
булиб, асл исми Ли Эр эди. Лао
цзи «устоз Лао» деган маънони
англатади. Лао эса лак,аб булиб,
«к;ария» деганидир.

Лао цзи Чжоу саройида ар­
хив ходими булиб хизмат кал­
ган. Конфуций билан учраш-
ган. Лао цзи Чжоу салтанати-
нинг инк^розга юз тутганини
куриб, «истеъфога» чик;ади ва
тарки дунё к^либ, рарбга к;араб
йул олади. Чегарага етиб кел-
ганда чегара бошлии! ундан уз ватанига нимадир
к;олдириб кетишни сурайди. Ли Эр чегара бошлии!-
га 5000 белгидан иборат кулёзмани топширади.
Бу тарихда «Даодэцзин» («Эзгулик йули ёки Куч ва
з^аракат з^акддаги китоб») номи билан машхур китоб
эди. Бу китобда Дао таълимотининг мозргати з^акдца
суз боради. Дао иероглифи икки к^см: «Шоу» - бош
ва «Цзоу» - бормок; деган суздан иборат. Бу «одамлар
юрадиган йул», деган маънони билдиради. Х,озирга
келиб «Дао» к;онуният, к,онун деган кучма маънони
англатади.

★★★

Дао замин ва осмоннинг илдизидир. Дао х;амма
нарсанинг онаси, оламнинг асосидир.

20


***

Даонинг на сийрати, на овози, на шакли бор.
Унга к;арайсан, аммо курмайсан. Кулок; тутасан-у,
эшитмайсан. Кувлайсан-у, тутолмайсан.

***

Осмон остидаги х,амма нарса омонатдир.

***

Мустафам ва кучли нарсалар улим хизматкор-
ларидир.

***

Ох;, бахтсиздик! У бахтнинг таянчидир. Ох;, бах-
тиёрлик! Унда бахтсизлик яширин.

***

Буюк ишлар, албатта, майда ишлардан бошла-
нади.

* ★*

Мурт ва ожиз нарсалар мустах;кам ва кучли
нарсалар устидан ралаба к;озонади. Ер юзида сув-
дан юмшок;рок; ва заифрок; х;еч нарса йук;. Аммо у
мустах^сам ва кучли нарсаларга хужум ^илади. Хеч
к;андай куч уни енголмайди.

***

Билгувчи сузламайди, сузлагувчи билмайди.
***

Нафратга яхшилик билан жавоб к;айтармок; ке-
рак.

**★

Ранимни тукри ба^олай билмасликдан кура OFHp-
рок; кулфат йук;.

21


***

Мени к,анча кам билсалар, шунча к;адрлиман. Шу
туфайли доноликда комил одамлар к;алин, дагал ли-
босларга бурканиб, куйнида яшма тошни яширган
одамга ухшайдилар.

** *

Одамлар ортингдан эргашишини истасанг, улар-
нинг ортидан юр.

**

Уз хоз^иш-истакларининг чегарасини билмаслик-
дан ортик; бахтсизлик булмайди.

***

Фикрларингизга эх;тиёт булинг - улар кдлмишла-
рингиз ибтидосидир.

***

Буюк туррилик эгриликка, буюк заковат ах^лок,-
ликка ухшайди.

★* *

Одамлар гузалликни англаган ондан бошлаб ху-
нуклик пайдо булади.

Бани башар эзгулик нелигини англаган лах,залар-
да эса ёвузлик х;ам мавжудлигини тушунди. Демак,
борлик йукдикни, мушкулот енгилликни юзага кел-
тиради. Юксаклик ва тубанлик бир-бирига к,айиша-
ди, узунлик ва к^*ск,алик бирини-бири тулдиради.
Товушлар узаро кушилиб уйвунликни х,осил к^лади.
Утмиш ва келажак узаро урин алмашади. Шу боис
доно одам фаолиятсизликни афзал куриб, сукутда
мутолаа билан машрул булади.

22


***
Инсон илк бор дунё юзини курганда - нозик ва
заиф, улими олдидан эса саботли ва кучлидир. Вар­
на тирик мавжудотлар ва усимликлар мавжудлик-
нинг илк палласида нозик ва заиф, улим ла^залари-
да эса курук; ва чиркиндир. Демак, бардошлилик ва
кучлилик улим нишонаси, нозиклик ва нимжонлик
эса х;аёт белгисидир. Шу боис кудратли кушин за-
фар кучолмайди ва бакувват дарахт нобуд булади.
Демак, нозиклик ва заифлик доим куч-кувватдан
устундир.

***

Буюк донишмандлар хукмронлик калган юртда
фук;аролар уларнинг борлигини сезишмайди. К^аер-
даки буюк булмаган донишмандлар х;оким булса,
омма уларга к;аттик; борланган булади ва уларни
шарафлайди. К,аердаки пастрок; донишмандлар ху-
кумронлик к^лишса, халк; улардан курк;ади. Янада
заифрок; донишлар з^оким булган жойда эса халк;
улардан х,азар к^илади.

23


ПИФАГОР

(Милоддан аввалги 576-496 йиллар)

Жанубий Италиянинг Регия
шазфида турилиб усган да­
димте; юнон файласуфи Пифа­
гор Мнесарх исмли кишининг
фарзанди булган. Отаси уни
хизмат сафарига доимо узи
билан олиб юрган. Ок;ибатда
Пифагор к^зикувчан ва янги
нарсаларни билишга интилув-
чан булиб усади.
У файласуфлар Анаксимандр ва Ферекиднинг
шогирди булган.
Пифагор узок; вак;т давомида Мисрда тах;сил ол-
ган. Зардуштийлик динига жуда к^изик^ан. У Миср­
да илм сирларини урганиш учун х;атто хатна кдлди-
ришга х;ам рози булган. Акс х,олда уни китобларга
як^нлаштиришмасди. У х;еч к;ачон йигламаган ва
умуман эх;тирос х;амда х^с-х,аяжонга берилмаган.
Пифагорнинг куйидаги асарлари маълум: «Таби-
атх;ак?вда», «Давлатх;ак^да», «Тарбиях;ак^да», «Жон
х;ак^да», «Олам з^ак^зда», «Плохой калом». Пифагор
милоддан аввалги 496 йилда душманлари томони-
дан улдирилган. Пифагор х;аётнинг мазмунига оид
к;арашларга «фалсафа», деб ном берган биринчи
донишманд эди.

■к* *

Ривоят кдлишларича, Флиунт шазфига сафари
чорида з^оким Леон Пифагордан суради: «Сен кдйси
илм билимдонисан?» - «Х,еч к^йси, - деб жавоб берди
Пифагор. - Мен шунчаки бир файласуфман». - «Фалса-

24


фа дегани нима узи?» - таажжубланиб суряди х;оким.
Пифагор шундай жавоб берди: «Инсон умрини бозор
ва олимпия уйинларига к^иёслаш мумкин. Бозордаги
сотувчилар х,ам, харидорлар з^амдоимо уз фойдалари-
ни кузлайдилар. Олимпия уйинлари иштирокчилари
эса шон-шухрат ва маитхурлик пайида буладилар.
Уйингохдаги томошабинлар эса уларни диктат би­
лан кузатадилар. Даётда х;ам шундай. Одамларнинг
катта бир гурухр бойлик ва шон-шузфат орттириш
мак;садида елиб-югурадилар. Ана шу оломон орасида
камчиликдан иборат бир гурух; борким, улар четдан
туриб атрофдагиларни жимгина кузатадилар. Вок;еа-
х;одисаларни, инсон табиатини таджик; этадилар.
Хдкдаатни англаш уларнинг энг севимли амалидир.
Ана шу тоифадаги одамлар файласуфлар - доноликни
севувчилар, деб аталади. Улар софослар, яъни дониш-
мандлар эмас. Чунки том маънодаги донишмандлик
ёлтаз Аллоздга хос сифат. Бандалар эса донишманд-
ликка интилиш билан кифояланадилар, холос».

***

Донишмандлик ибтидоси: фикрлашни 5фганиш,
вайсак^иликка бардам бериш.

* ★★

Утган кун з^ак^идаги: «Мен уни цандай утказдим,
нималар к;илдим-у, нималарга улгуролмадим?» -
деган саволларга жавоб топилмагунча кузларинг
уйкуга кетмасин.

***

Одамлар! Энг аввало эзгу азслок^а эга булишга
х;аракат крилинг, зеро ахлок; к;онуннинг асосидир.

★* *

Тартиб сенинг мук,аддас мацсадинг булсин. Сен
бу мак;сад йулида астойдил хизмат к^л. Чунки тар-

25


тиб х;амма нарсанинг мажмуасидир. Табиатнинг
мавжудлиги асосида дам тартиб ётади.

***
Агар сендан эз1улик нима, деб сурасалар: амадда
фойдаланилган донишмандликдир, деб жавоб бер.

***

Тинглаш ва сукут сакдаш сени доноликка етак-
лайди. Сукут - дрноликнинг бошланиши.

***

Билимлиликва донишмандликни айни бир нарса
деб з^исобламанг.

***

Хусусий мулки булмаган фук;аро беватандир.

***

Эй, оддий халк; орасида яшашга мах^ум дониш-
манд! Сен мойга ухшашинг лозим. Мой сувга ара-
лашиб кет-май, унинг юзида к;алк^б туради.

***

Сен уз-узингга х;оким бул. Узингга узинг шох; бу­
либ, одилона бошк^рув асносида юксак хукмронлик
ва энг мух^м лавозимга эришасан.

***

Рафик;аси билан муросага келолмаган одамни
дуст тутма.

***

Жонзотларни улдиришдан сакданинг, чунки одам
улдириш жониворларни улдиришдан бошланган.

26


БУДДА ШАКЬЯ МУНИ

(Милоддан аввалги 556-476 йиллар)

Будда дунёда энг кенг тар-
к;алган динлардан бири - буд-
дизмнинг асосчисидир. У Хдн-
дистондаги Шакья к;абиласи
хукмдорининг утуш булган.

Б удда Х^имолай т о р и н и н г
этагида дунёга келган. Унинг
асл исми - Гаутама булган.
Ш акья Муни унинг лак;аби
булиб, «шакья к;абиласининг
зох,иди» деган маънони билди-
ради.

Гаутама мух;ташам саройда, гуллар ва дур-жа-
вох^ирлар ичида, рак^осалар, мусик;ачилар куршо-
вида яшаган. Шунинг учун у я;аёт х;амма ерда гузал
ва завкди деган хулосага келган...

Бирок; бир куни орзида битта х;ам тиши йук;, к;ар-
тайиб к;олган к;арияни учратгач, кексалик мук;аррар
эканлигини тушунади. Бемор одамни учратиб, са-
ломатлик омонатлигини англади ва улим тугрисида
уйлай бошлайди. Шу тарифа зох;идликни ихтиёр
к^лади. Етти йил таркидунёчиликда, очлик ва сар-
гардонликда яшайди. Кунлардан бир кун у катта
дарахт остида чордона куриб чукур уйга толганча
утирганда муъжиза юз бериб, онги тиникдашади ва
донишмандлик сари юз тутади. Шу пайтдан бош-
лаб уни Будда деб аташади. Будда - санскритча
хотиржам, осойишта, деган маънони билдиради.
Будда Ганг дарёси буйидаги Банорас шах;рида уз
таълимоти асослари буйича даре берган.

27


***

Будда Шакья Муни шундай деганди: «Инсон
х;аёти азоб-укубатлардан иборатдир. Бирок; дои ­
мо тугри сузлаб, эзхуликка интилиш, узгаларнинг
з^ащга хиёнат к^лмаслик, разаб ва ^асадни енгиш
орк^ли уни енгиллатиш мумкин. Шунингдек, инсон
бехуда югур-югурлардан, мол-дунё орттириш х;ава-
си ва х;аддан зиёда хузур-х;аловат истагидан озод
булмори лозим. Ана шунда х;ар бир бой ва камбарал,
шох; ва кул, рух;оний ва оддий кимсалар дунёга к;ай-
та-к;айта келиш азобидан халос буладилар».

***

Будда шогирддари толик^б к;олган кезларда улар-
га кутилмаган саволлар бериб, тезлик билан жавоб
к;айтаришларини сурарди. Масалан, гох^да оддий
бир буюмни курсатиб, уни купи билан учта суз ва
камида юз сатр орк;али таърифлаб беришларини
буюрган. Баъзан талабалардан бирини танбаланган
эшик к;аршисига турразиб куйиб: «Эшикни нима
билан очасан?» - деб савол берган, гох;о мусик;ачи-
ларни дераза тагига тизиб, бирор кушикрни тескари
мазмунда куйлашга мажбур этган. Баъзида шогирд-
лари сафидан ута туриб, нечта к;адам ташлаганини
сураб к,оларди. Бирор жонивордан ёки табиат х;о-
дисаларидан чучиган талабалардан эса узларидаги
кзфкувни енгишни талаб калган.

•к -к -к

Уч шогирд Буддадан унинг муъжизаларини
куриш учун ижозат сурадилар. Донишманд улар-
нинг х,ар бирини к,оронги хонага киритиб, устла-
ридан кулфлаб куйди. Орадан бир оз вак;т утиб,
уларни хузурига чакрирди ва курганларини сузлаб
беришларини суради. Талабалар бирин-кетин кур-

28


ганларини х^коя кдлишди. Будда уларнинг х^жоя-
ларини тинглаб булгач, деди:

- Энди сиз муъжиза узингиз учун фойдасиз эка-
нига ишонч х;осил кдлморингиз лозим. Негаки, сиз
асосий муьжизани сезишга ожизлик к^илдингиз.
Зеро, ботиний борлик^и з^ис эта олганингизда эди,
бу туйру сизни узга оламларга йуллаган буларди.
Аммо сиз узингизнинг ерда утирганингизни хр.с
этишда давом этдингиз. Сизнинг фикрларингиз
ерга турли кулфатлар ёрдирди. Сиз к;ояларни вайрон
к^либ, тифоида кемаларни парчалаб ташладингиз.

Шу сузлардан сунг Будда бир оз тин олиб тала-
баларнинг бирига суз к;отди:

- Мана, сен бошига алангадан тож кийган алвон
тусли жониворни курдинг. Сен тубсизликдан олиб
чик^ан бу олов х^имоясиз одамларнинг бошпана-
ларини уз домига олиб, куйдириб юборди. Зудлик
билан уларга ёрдам бер!

- Сен эса криз к^иёфасидаги калтакесакни кур-
динг, - деди иккинчи талабага. - Ва тулк^нларни
балицчиларнинг к;ирровдаги к;айикдарини ювиб
кетишга мажбур к^дцинг. Сен х;ам ёрдамга шошил!

Учинчи шогирдига юзланди:
- Сен парвоз этаётган лочинни курдинг ва кучли
довул дехдонларнинг х;осилини учириб кетди. Энди
сен бориб, уларга товон туламогинг лозим!
Шогирдларим! Айтинг-чи, сиз атрофдагиларга
к;андай наф келтирдингиз. Зеро, кавакдаги бой-
куш х;ам вак;тини сиздан кура фойдалирок; нар-
саларга сарфлайди! Сиз ё тер тукиб, ерда мехмат
к ;и лм о р и н ги з ёхуд ёлризликда ердан юксакликка
кутарилишга узингизда рухрнй кувват т о п м о р и н г и з
даркор. Донишманд одам бемаъни фикр тулк^шини
кузгатишдан доимо сак^анмоги зарур.
Шу нарса ^ак;ик;атки, миттигина кушнинг к;а-
нотидан тушган патнинг зарбидан узокдарда мо-

29


мак;алдирок, х;осил булади. Инсон нафас олганда
бутун олам билан к;оришиб кетади.

Донишманд доимо юксаклик сари интилади.
Зеро, одамлар доимо бир-бирига донолик сифат-
ларини оч1усидир.

***

Будда К,онун рилдираги х;ак^да шундай ривоят
к^лади:

Бир мох^ф хаттот хузурига мух;тарам зот келиб,
Тангрига мурожаатнома ёзиб беришни сурайди.
Ва шунга лойик; тери (к;адим замонда к;ороз урнида
ишлатилган) ташлаб кетади. У кетгач, яна бир одам
келиб, тахдид ва разабга тула мактубини зудлик
билан кучириб беришни буюради. Хаттот унинг х;о-
жатини чик;ариш мак,садида мактубни кучиришга
киришади ва шошилинчда адашиб, биринчи киши
келтирган терини ишлатиб юборади. Жанжалкаш
одам кувониб, мактубни олиб кетади. Сунгра би­
ринчи буюртмачи келади-да, терини куриб:

- Мен ташлаб кетган тери к;ани? - деб с5файди.
Хаттотдан юз берган англашилмовчиликни эшитиб,
шундай деди:

- Эз1у тилаклар битиш учун сенга келтирилган
терига ок; фотих;а берилганди. Тахдид в а и р в о би-
тилиши лозим булган тери эса уз таъсир кучидан
мах,рум этилганди.

Сен муддатлар к;онунини инсофсизларча бузиб,
бир беморга ёрдам берувчи дуонинг кучини й5гк;от-
динг. Бунинг устига куз куриб, кулок; эшитмагал,
ofhp ок;ибатларга олиб келиши мумкин булган
ёвузликни, зурумни х;аракатга келтирдинг. Мен
келтирган терига ок; фотих;а берган авлиёнинг
мех^ати бир пул булди. Ёвузликнинг кучини кесган
авлиёнинг мех^ати зое кетди. Сен оламга ёвуз дуо-

30


ибадни «чик;ариб» юбординг ва у бир кун албатта
узингга к;айтиб келажак. Сен Крнун рилдирагини
издан чик;ардинг. Энди сен унга чик;а олмайсан, у
йулингни кесиб утади.

Бу вок;еадан хулоса шуки, к;онунларни биринчи
дуч келган урри олиб кетадиган улик терига ёз-
манг. К,онунларни к;албингизда сакданг. Ана шунда
бахт-саодат сизга йулингизни енгиллаштиргувчи
К,онун рилдирагини х,адя этади.

-к★*

Бир софдил одам Будцани курмокдик ниятида
атрофдаги турфа буюмларга бир-бир назар солди.
Бирок; унинг куллари доно тимсолларни тута олма-
ди, кузлари эса муътабар буюмларни тешиб утишга
ожизлик к^лди - у Буд цани куролмади.

Нидоят, ибодат к;илаётган чорида пешонасига
ургимчак ини тегаётганини сезиб, уни кули билан
сидириб ташлади. Шунда ройибдан дона-дона овоз
келди:

- Нега менинг кулимни итараяпсан? Менинг ну-
рим сени кучишига ижозат бер.

Сунг атроф бирдан ёришиб кетди. Х,алиги одам
узи сидириб ташлаган ургимчак ипини кулига олди.
Ип дар бирида Будда сиймоси акс этган к^рк;та
марварид дона-сига айланди. Марварид донала-
рининг зфтасида бир тош булиб, унга: «Жасорат,
умидсизлик, шодлик», деган сузлар битилганди.
Будда мудиби шодликни танлади. Негаки, у шод-
ликка олиб борувчи йулни топганди.

★* *

Будданинг хузурига бир талаба келиб:
- Муъжиза кзфсатганингиздан кейингина сизга
ишонишим мумкин, - деди.

31


Будда рамгин жилмайди-да, унга раройиб муъ-
жиза курсатди. Талаба узини тутолмай х;айк^риб
юборди:

- О, Будда! Энди мен сенинг ра^намолигингда
илм олишга розиман.

Бирок; Будда унга эшикни курсатиб, деди:
- Энди менга сенинг керагинг йук;!

***

Будда шундай деганди: камчилик ва нук;сонла-
рингни курсатиб, сени койиган донишманднинг
этагидан маркам тут. Зеро, у зот хазинага элтаётган
йулбошчига зЬоиайди ва сен сира кам булмайсан.

32


КОНФУЦИЙ

(Милоддан аввалги 551-479 йиллар)

Конфуций Хитойнинг шар-
к^идаги Ау князлигида тугил-
ди. У аслзодалар хонадонига
мансуб булиб, отаси Шулян
Хэ Лу князлигидаги Цзоу му-
зофотини бошк;арган. Конфу­
ций туБилганда отаси 70 ёшга
тулган эди. Уч ёшга тулганда
отасидан, 17 ёшида онасидан
айрилди. Оилада Конфуций-
дан тапщ ари 9 к;из ва бир
ногирон угил булган.

Унинг асл исми Кун Цю
булиб, мухлислари Кун Фу-цзи, деб аташган. Бу
исм бора-бора Кун Фу-цзи, деган фахрли лак;абга
айланган. Бу исм «зурматли устоз Кун», деган маъ-
нони англатади. XVII асрда Хитойга келган иезуит-
миссионерлар хитойлик донишманд таълимоти
билан танишиб, уни Европа маданиятининг х,ам
вакилига айлантириш мак;садида Конфуций деб
атай бошлашган.

Конфуций Пифагор ва Сукрот каби фак;ат o f -
заки таълим берган. Шунинг учун ундан бир сатр
х;ам кулёзма к;олмаган. Бизга маълум асарларининг
з^аммаси шогирдлари томонидан ёзилган.

Конфуций даосизм асосчиси Лао-Цзи билан уч-
рашган, ундан масла^атлар олган. Файласуфнинг
3000 нафар шогирди булган. Улардан 72 нафари эса
х,еч к;ачон устозларини тарк этишмаган. Конфуций
66 ёшига к;адар мамлакатни кезиб, уз таълимотидан
сабок; берган. У мазкур амални 30 ёшида бошлаганди.

33


Ягона ва энг мудариш хато аввалги хатоларни
тузатмасликдир.

***

Кунлардан бир кун хитой донишманди Конфу-
цийнинг севимли шогирди Цзи-Гунга бир таниши:
«Сен Конфуцийдан кура билимлирок; ва ак^лирок;-
сан», - деганда Цзи-Гун унга шундай жавоб берди:
«Донолик мисли бир девор булса, менинг деворим
одам буйидан ошмайди. Ш унинг учун х;ар бир
одам осонгина бу девор ортига муралаб, нималар
борлигини билиб олиши мумкин. Устоз эса мисли
бир неча саржин (бир саржин - 2,13 метр) баланд-
ликдаги девордир.

Бу деворнинг дарвозасини тополмаган киши
унинг ортидаги гузал эхром ва мух;ташам к,асрларни
х;еч к,ачон куролмайди».

•к* *

Конфуцийнинг узи билан деярли тенгдош Цзи-Лу
исмли барваста, жиззаки ва утакетган шух;ратпа-
раст шогирди булган. Бу йигит Цюйфуга чекка к^ш-
локдан омад излаб келиб, узининг купол к^иликдари
билан пойтахт ахдининг эътиборини тортган эди.

Бир куни у одоб ва назокатни унутиб, Конфу-
дийга лук^ла ташлади: «Мухтарам зот, сиз шунча-
лар доно экансиз, х^йла-найранг ишлатмай саво-
лимга жавоб берсангиз: к,андай к,илиб кишиларни
куркувга солмай буйсундириш мумкин?» Конфуций
шундай жавоб берди: «Бунингучун сен мезщатинг
билан уларга урнак булмокинг лозим». Цзи-Лу бу
сузларни эшитиб, хижолат тортди. Чунки жавоб
айланиб келиб, узига так;алганди-да. Лекин буш
келмай яна савол берди: «Деилик, мен бунга эриш-


дим. Кейин-чи?» - «Бушатттмасдан, меднат кдлишда
давом эт», -д е д и Конфуций. Цзи-Ay жавобни эши-
тиб, паришон долда жим к;олди. Шунда Конфуций
яна сузида давом этди:

- Энди савол бериш учун менга ижозат эт. Айт-
чи, мусик;ани севасанми?

- Мен узун шамширимни севаман, - дараллик
билан жавоб берди Цзи-Лу.

- Мен сендан бошк;а нарсани сурадим. Узингдаги
истеъдодни илм билан бойитиш пайти етмадими-
кан?

- Билим олишдан к,андай фойда бор? - деди к;ай-
сарлик билан шогирд.

- Уз фук;ароларини укртмаган подшод дак^ик^ш
дукмдор булолмайди. Дустига насидат кдлиб, турри
йулга солишга уринмаган мард эр олижаноблик хис-
латидан мадрумдир. Тинмай илм олган виждонли
инсон, албатта, буюк донишмандлик даражасига
етмори тайин. Ва илмни севган инсон деч к;ачон
вок;еликка зид иш к^лмайди.

- Жанубдаги тогларда усадиган эгилмас, тик-
ка бамбукдан ясалган камон ук;и датто каркидон
терисидан ясалган совутни дам тешиб утар экан.
Вадоланки, бу усимлик илмдан бехабардир, - деди
Цзи-Лу узининг топк^рлигидан яйраб.

- Бу камон ук^шинг бир учига куш патини улаб,
иккинчи учига темир найза урнатсанг, у нишонни
яна дам чукуррок; ёриб киради, шундай эмасми? -
деди Конфуций.

Бу сузлардан лол к;олган Цзи-Лу шундагина узига
бек^ёс устоз топганини англаб етиб, уз устунлигини
исботлашга к;анчалар райрат билан киришган бул­
са, шунчалар шижоат билан Конфуцийга хизмат
к^лишга бел боглаган экан.

35


★* *

Конфуцийдан сурадилар:
- Жэн нимани англатади?
Донишманд жавоб берди:
- Узингга раво курмаган нарсаларга узгани х;ам
нолойик;, деб бил. Ана пгунда салтанат ва оиладаги
нафрат х;амда адоват бардам топади. Кддимий х^гад
ривоятларидаи бирида зрпсоя крилинишича, ута сабр-
сиз ва к^зикувчан ёш йигит олимлардан мукдодас
китобларни к^ск;артириб, бир нафасда ук^б чик;са
буладиган сатрларга жамлаб беришларини сурайди.
Йигит нихрят к;онун илмининг билимдони Хилелга
мурожаат к^лишга мажбур булади. Олим йигитнинг
илтимосини эшитиб, мийиЕида кулади-да:
- Нимани узингга номуносиб деб билсанг, ушани
узгага х;ам раво курма, - деб жавоб беради.

***

Олиж аноб эр тук;к;из нарса х;ак,ида уйлаш ни
канда к^лмайди. Булар равшан курмокдик, аник;
эшитмокдик, одоб билан муомала к^илмокдик, са-
мимий сузлашмокдик, э^тиёткорлик ила х;аракатда
булмокдик, к,ахру разаб ок^ибатини ёдда тутмокдик,
одилликни унутмаслик х,амда имконият тугилганда
фойда олмокдик.

***

Сима Ню Конфуцийдан инсонпарварлик х;ак,ида
суради.

Донишманд:
- Инсонпарварлик з^ак^да сузламокдик мушкул,
- деди.
- Демак, нимаики туррисида сузламок; мушкул
булса, шу инсонпарварлик экан-да? - деб суради
Сима Ню.

36


- Уни амалга оширмок; мушкул-у, у х;ак,да сузла-
мок; мушкул булмайдими?!—жавоб берди Конфуций.

***

Конфуций хукмдор ва халк; уртасидаги узаро
муносабатни шундай к^ёслайди: подшох; мисли бир
чавандоз булса, амалдорлар ва к;онунлар юган ва
жилов, фук;аролар эса отдир. Отни енгил бопщар-
мок; учун уни пухта юганламок; ва жиловни турри
боыщармок; лозимдир.

Шунинг билан бирга отларнинг кучини бир-бири-
га мувофик^аштириб, ортда к;олганларини назорат
к^лмок; жоиздир. Ана шу шартларга амал калган
чавандоз овоз чик;армаса, ник;таламаса х,ам отлар
уз-узидан чопиб кетаверади.

* * -к

Инсонни севиш сув ва оловдан х;ам мух^мрокдир,
- дейди Конфуций. - Чунки мен сув ва олов одам-
ларни з^алок этганига куп гувох; булганман. Бирок;
инсонни ардокдаганларнинг х;алокатга учраганини
сира курмаганман.

***

Бир куни Конфуций Чжэ исмли к;арок^ини ин-
софга келтириш мак,садида унинг уйига борди. Чжэ
Конфуцийни шундай сузлар билан кувиб чик;арди:

- Энг узок; умр - юз йил, уртача умр - саксон,
умрнинг энг паст чегараси эса 60 йилдир. Тинка-
ни куритувчи хасталик, жудолик азоблари х;амда
гам-ташвишлар чик;ариб ташланганда, инсон
х;аётининг бир ойида атиги 4-5 кунлик кувончли
дамлар булади, холос.

■к -к *

Тутма билим соз^иблари барчадан баландца тура-
дилар. Тинмай 5^иш йули билан илм олганлар эса

37


улардан кейин юрадилар. К^ийинчиликлар сабаб
булиб илм олишга чогланганлар ундан дам пастрок;
погонани эгаллайдилар. Машак^атга учраганда дам
билим олишни истамаганлар энг паст погонадаги
кишилардир.

***

Конфуций Цзи-Чун исмли шогирдининг «Дав-
латни к;андай бошк;армок; даркор ? » деган саволига
1$иск;агина жавоб берганди: «Давлатни тугри бош-
к;армок; учун дукмдор - дукмдорлигича, амалдор -
амалдорлигича, ота - оталигича, утил - утиллигича
k ;oam ofh лозимдир».

***

Устозидаги барча илм сирларини билишга чанк;о1$
талабалардан бирининг наздида Конфуций энг асо-
сий билимларини фак;ат танланган шогирдигагина
ургатаётгандектуюлади. Ва уйлай-уйлай, бу бахтли
шогирд Устознинг уз угли, деган хулосага келади.
Бир куни шогирд Конфуцийнинг урлига дуч келиб,
шундай савол беради: «Отанг сенга деч кимга айт-
маган сирларини ошкор калган ми?» У>ил шундай
жавоб келади: «Йук,. Лекин бир куни Устоз ёлриз
утирардилар. Мен эса довлида уйнаб юрардим. У зот
мени ёнларига чорлаб: «Шеърларни ёд олдингми?» -
деб сурадилар. Мен: «Йук;, дали», - дегандим, Устоз:
«Агар сен шеърларни ёд олмасанг, бопщаларга ай-
тадиган сузинг булмайди», - дедилар. Мен утириб
шеърларни ёд олдим. Бошк;а сафар яна шу дол так-
рорланди. Мен уйнаб юрганимда Устоз сурадилар:
«К,оидаларни ёд олдингми?» - «Йук,», - дедим мен.
«Агар к;оидаларни ёд олмасанг, деч к;ачон цатъий
фикр айтиб, сузингни исботлай олмайсан», - де­
дилар. Мен дардол к;оидаларни ёд олдим. Отамдан
эшитганларим ана шулар, холос».

38


ПАРМЕНИД

(Тахминан милоддан аввалги 540 йилда тугилган.
Вафот этган санаси номаълум)

Юнон файласуфи Парменид
жанубий Италияда истик;омат
к^лувчи аслзода, бой-бадавлат
хонадонда дунёга келди. У
файласуф Ксенофан ва Пифа-
горнинг издоши Аминийдан
сабок; олган.

***

Х^амма нарсанинг асосида
икки ибтидо - олов ва ер ётади.

***

Йукдикнинг мавжудлиги х;акдцаги фикр хатодир.

***

Борлик; муштарак, узлуксиз, яхлит, булинмас ва
бир жинсли вок;еликдир.

**★

Йук, нарсаларнинг борлигини х;еч цачон исботлаб
булмайди. Тадкдоотнинг бу йулидан фикрингизни
к;айтаринг. Чунки йукдикни на англаб ва на ифо-
далаб булади. Йукдик етиб булмас вок;еликдир.

***

Купинча: «Биз уз камчиликларимизни курамиз»,
- дейишади. Шундай савол тутилади: к;андай к^-
либ ниманидир эмас, айнан камчиликни куриш
мумкин? Камчилик сузи йук; нарсани ифодалайди.

39


Ахир, мохдятан, бу суз мавжуд булмаган нарсани
ёки номавжудликнинг узини англатади-ку!

Аслида йук; нарсани к;андай куриш мумкин?!
Демак, кураётганларимиз биз учун куринмиш сифа-
тида кам, етарли эмас. Биз купрок; ёки бошк,ачарок,
куришни, яъни муайян нарсада мавжуд булмаса-да,
бошк;а бир нарсада бор булган ниманидир куришни
хо^лаймиз.

Демак, х;атъий к;илиб айтганда, биз нафак;ат
курмаймиз - ахир «номавжудлиюни к,андай куриш
мумкин - балки курганларимиз билан келиша ол-
маймиз.

* ★★

К,арама-Б$аршилик х;ак^к;атга номувофикдир.

***

На утмиш ва на келажак мавжуд. Чунки утмиш
эндиликда йук;, келажак эса х;али етиб келмаган.

***

Бемаъни маърузаларга кулок; осма.

* ★*

Парменид Сук;рот билан учрашиб, куп сух;батда
булган. Бир куни у ёш Сукротга шундай маслах;ат
беради:

- Фикрлашга интилиш мак;товга жуда лойик; иш-
дир. Аммо сен куггчилик курук; сафсата, деб х^соб-
лайдиган фикрлар устида бош к;отиришга интил!
Акс х;олда, х,ак^к,атни кулдан бой бериб куясан.


ЭФЕСЛИК БУЦРОТ
(ГЕРАКЛИТ)

(Тахминан. милоддан аввалги 535-475 йиллар)

Юнон донишманди Бук;рот
Кичик Осиёдаги Эфес шадри-
да турилди. У подшод хонадо-
нига мансуб булиб, акасининг
фойдасига шодлик мартабаси-
дан воз кечган.

У «космос» сузини биринчи
булиб куллаган юнон файласу-
фи эди. («Космос» сузи «тартиб»
деган маънони англатади. Бу
суз дастлаб давлат тизими ва
датто аёлларни «тартиб»га келтирувчи пардоз-андоз
анжомларига нисбатан дам кулланилган. «Косметика»
сузи шундан келиб чикр;ан).

Бук;рот жанжалка птлиги туфайли ватандошлари
билан чиьуишмаган. У тарки дунё к^либ, умрининг
охирини тогу тошларда утказган. Бизгача унинг
«Табиат дакдаа»ги достонидан 130 та парча етиб
келган.

***

Хамма нарса уткинчи ва узгарувчандир.
Бук;ротнинг бу фикрида Питтакнинг: «Яхши инсон
булиш мушкулдир», деган ак;идаси уз ифодасини
топган. Олимларнинг айтишича: «Хамма нарса
уткинчи ва узгарувчан» иборасида асосий ypFy
«дамма нарса» сузига берилиши лозим. Зеро «ут­
кинчи» с^зи дамма нарсага, бутун борлик;к;а хос
сифатдир. Бук;ротузининг бу фикри орк^ли: «Бор-
лик, даракатсиз ва сокин эмас, аксинча, у узининг

41


булакларга ажралиши билан бир бутунликни таш-
кил этади ва узгарувчанлиги билан доимийдир»,
к;абилидаги фикрни илгари сурмок^ш булган, деб
тахмин циладилар.

Баъзи манбаларга кура, Бук;рот бу иборани
«Х,амма нарса илгарилама х;аракат к^лади» тарзида
ифода этган экан.

***

Донишмандлик, - дейди Букрот, - х;ак;ик;атни
сузламок; ва табиатга кулок; тутиб, унга буйсунмок;-
ликдан иборатдир.

***

Узини англаш ва фикрлаш х;амма одамлар га
хосдир.

***

Fa3a6 билан куратттиш мушкул: унинг истаклари
учун х,аётинг курбон булади. Лаззат билан курашиш
эса ундан х;ам к^шин.

***

Табиат яшаришни севади.

***

Куз кулок^а нисбатан ишончлирок; гувохдир.
**★

Токи биз тирик эканмиз, руз^имиз уликдир. Ул-
ганимиздан кейин улар тирилади.

★★★

Агар сукэдэ кишидан «к5фиш нима?» деб сзфаган-
ларида у, «сукдолик» деб жавоб к;айтарган буларди.

42


★ * Ilf

Фалсафа билан шутулланувчилар куп нарсалар-
дан яхши хабардор булишлари керак.

* -к *

Бук;рот доимо: «Ташрифда урин алмашиш, узга-
ришда доимийлик, янгиланишда бир хиллик, пайдо
булишда меъёр, иккига булинишда бирлик, уткин-
чиликда мангулик зоз^ирдир», - дея таъкидлаган.

***

Олтин товарларга, товарлар олтинга алмашти-
рилганидек, ^амма нарса оловга, олов эса ^амма
нарсага алмаштирилади.

**X
Милоддан аввалги V асрнинг иккинчи ярмида
яшаб зЬгган юнон файласуфи Кратил шундай де-
ганди:
«Вутфот айтганидек, ок;аётган сувга икки марта
эмас, з^атто бир марта х;ам шунгиб булмайди. Чун­
ки нима х;акда гапирмайлик, биз тугал фикр айтиб
улгурмасимиздан узлуксиз уткинчилик цонунига
буйсунувчи х;ар к;андай вок;еликнинг моз^ияти уз-
гариб кетади».

43


МЕЛИСС

(Милоддан аввалги V аср урталари)

К|адимги юнон ф айласуф и М елисс Ж анубий
Италиянинг Элея шадрида туБилиб усган. Фай-
ласуф Парменид кулида тадсил олган. У: «Нарса-
ларнинг чексиз даражада куплиги бир бутунлик
демакдир», деган таяни исботлаш гауринган. Ме-
лисснинг «Табиат дак^да» асари бизгача етиб кел-
маган. Бу асар ундан кейин яшаган муаллифлар
асарларида келтирилган айрим парчалар орк;али
маълум, холос.

★* *

Мелисс шундай таълим беради: «Ибтидоси ва ин-
тидоси мавжуд нарсалар деч к;ачон мангу ва дадсиз
булолмайди...»

* ★★

Сув, ер, олов ва даво деб аталмиш турт унсурнинг
замирида пайдо к^либ дам, йук;отиб дам булмайди-
ган бир умумий модият борким, уни муштараклик
деб атамок; жоиздир.

БУШЛИК, ЙУ1^ ЭКАНЛИГИГА ИСВОТ

Бушлик; умуман йук; нарса. Чунки бушлик; деч
нарсадир. Х,еч нарса эса мавжуд булолмайди.

БОРАИК; МАНГУ ЭКАНЛИГИГА ИСБОТ

Агар борлик^ш пайдо булган деб дисобласак,
унда у пайдо булгунига к;адар умуман мавжуд бул-
маган. У мавжуд булмаган экан, демак, деч нарса

44


булмаган. Х^еч нарсадан борлик^шнг пайдо булиши
мумкин эмас.

БОРЛИЦ ЧБКСИЗ ЭКАНЛИГИНИНГ ИСБОТИ
Агар борлик; чексиз булмаганда, у узидан фарк,-
ли нима биландир чегарадош буларди. Борликдан
фарк; к^лувчи нарса нима булиши мумкин? У йук;-
лик, яъни бушликдир. Бушлик; эса йукдир.

^АРАКАТ ЙУЦ ЭКАНЛИГИГА ИСБОТ
Агар бушлик; мавжуд эмас экан, демак, х;аракат
х;ам йук;. Чунки борлик^шнг узи ^амма ёк^ш тулдир-
ган, у х;еч к;аерга сурилмайди. Бас, шундай экан,
борлик; учун х;аракат к^илишга э^тиёж к;олмайди.

45


МЕЛИСС

(Милоддан аввалги V аср урталари)

К^адимги юнон ф айласуф и М елисс Ж анубий
Италиянинг Элея шадрида турилиб усган. Фай-
ласуф Парменид кулида тах,сил олган. У: «Нарса-
ларнинг чексиз даражада куплиги бир бутунлик
демакдир», деган рояни исботлашга уринган. Ме-
лисснинг «Табиат з^ак^ада» асари бизгача етиб кел-
маган. Бу асар ундан кейин яшаган муаллифлар
асарларида келтирилган айрим парчалар орк;али
маълум, холос.

***

Мелисс шундай таълим беради: «Ибтидоси ва ин-
тиз^оси мавжуд нарсалар з^еч к;ачон м аш у ва х^дсиз
булолмайди...»

***

Сув, ер, олов ва х^во деб аталмиш турт унсурнинг
замирида пайдо кдлиб з^ам, йук;отиб з$ам булмайди-
ган бир умумий мозщят борким, уни муштараклик
деб атамок; жоиздир.

БУШЛИК, ЙУЦ ЭКАНЛИГИГА ИСБОТ

Бутплик, умуман йук, нарса. Чунки бушлик; з^еч
нарсадир. Х,еч нарса эса мавзкуд булолмайди.

БОРЛИК* МАНГУ ЭКАНЛИГИГА ИСБОТ

Агар борлик;ни пайдо булган деб зс;исобласак,
унда у пайдо булгунига к;адар умуман мавжуд бул-
маган. У мавзкуд булмаган экан, демак, з^еч нарса

44


булмаган. Деч нарсадан борлик^шнг пайдо булиши
мумкин эмас.

б о рл и к ; ЧБКСИЗ ЭКАНЛИГИНИНГ ИСБОТИ
Агар борлик; чексиз булмаганда, у узидан фарк;-
ли нима биландир чегарадош буларди. Борликдан
фарк; к^лувчи нарса нима булиши мумкин? У йук;-
лик, яъни бушликдир. Бзпплик; эса йукдир.

^АРАКАТ ЙУК, ЭКАНЛИГИГА ИСБОТ
Агар бушлик; мавжуд эмас экан, демак, даракат
дам йук;. Чунки борлик^нингузи дамма ёк^ш тулдир-
ган, у деч к;аерга сурилмайди. Бас, шундай экан,
борлик; учун даракат к^лишга эдтиёж к;олмайди.

45


КЛАЗОМЕНЛИК АНАКСАГОР

(Милоддан аввалги 500-428 йиллар)

Юнон файласуфи Анаксагор
турилганидан сунг унинг на
кулгани ва на табассум к^лга-
нини куришган. У файласуф
Анаксимендан тах;сил олган.

Анаксагор фалсафага шу
к;адар шунгиб кетганки, хужа-
лик ишлари к;аровсиз к;олиб,
бутун ер-мулки пода бок^ила-
диган яйловга айланган.
Анаксагор хур, ноанъанавий фикрлаш тарзи ту-
файли таъкрибларга дучор булган. Бир к,анча мудцат
турмада утирган. Анаксагорнинг фак;ат «Табиат
х;акдда» номли асари бизгача етиб келган.

***

Анаксагор шундай деганди: «Туйгуларимизнинг
ожизлиги боис х^ик;ат хусусида мушох,ада этмок^а
курбимиз етмайди».

★* *

Анаксагордан сурадилар:
- Не сабабдан бу дунёга келмасликдан кзфа, e p y F
плям юзини курмокдик афзал саналади?
Анаксагор деди:
- Чунки биз бу оламда осмон ва Коинотнинг
к,андай тузилганлиги хусусида мушох;ада юритмок;
имконига эга буламиз.

★* *

Анаксагор жамоат ишларидан воз кечиб, бутун
куч-кувватини табиатни урганишга баришлаган.

46


Шу сабабли ундан купинча уз мамлакати учун
к;айруриш-к;айрурмаслиги хусусида сурашарди.
Донишманд эса кули билан осмонга ишора кдлнб:

- Мен уз Ватаним зодида з^адцан ортик; к;айрура-
ман! - деб жавоб берарди.

***

Ак;л нафак;ат тирик мавж удотларда, балки
табиатда з<;ам мавжуддир. Ва у бутун оламдаги
фаровонлик х;амда мавжуд тартиб-к;оидаларнинг
сабабкоридир.

***

Хар бир нарсада барча нарсаларнинг маълум
булаги, к^сми мужассамдир. Фак;ат Акдгина бун-
дан мустасно. Акд з$ар к;андай булак ва к^смлардан
холи, узига-узи хукмрон з<;амда уз з^олича мавзкуд-
дир. Борди-ю, Акдга бирон нарса к;оришиб кетган-
да, у з$еч нарсага х;окимлик к^илолмасди. Ак/\мавжуд
нарсаларнинг энг енгил ва мусаффоси булиб, жа-
мики билимларни узида жо этган ва шунинг учун
х;ам у бениз^оя кудратлидир. Ана шу кудрати ила у
барча тирик жонларни боищариб тургусидир.

***

«Усимликлар тирик мавжудотлардир. Улар з^ам
з<;ис к;иладилар, FaM чекадилар, кувонадилар. Бу
туйгулар уларнинг япрок^арида зохрнр булади. Шу-
нингдек, усимликлар ак^л ва билимга з<;ам эгадир-
лар», - деганди Анаксагор.

***

«Анаксагор олов ва Куёш айни бир нарсадир, деб
з^исоблаганда к;аттик; янглишганди, - дейди Сук;рот.
—Чунки у одамлар оловга бемалол к;арай олишлари-

47


Click to View FlipBook Version