ВАЛТАСАР ГРАСИАН
(1601-1658)
Балтасар Грасиан Испаниянинг
Блемонте к;ишлорида эътиборли
шифокор оиласида турилиб усди. У
болалигиданок; уз истеъдоди билан
бопщалардан ажралиб турган.
Балтасар 1619 йилда диний мак-
табга ущинга боради. 1619-1623
йилларда фалсафадан сабок; олади.
1623 йилда эса Сарагосда илох^ёт
илмини урганади.
Ф а й ла суф н и н г «К|ах;рамон»
(ахлок^ш-илмий асар, 1637 й.), «Сиёсатчи» (1640 й.),
«Зукколик ёки Уткир Акд санъати» (1642 й.), «Кри-
тикон» (инсоннинг жамиятдаги йули з^ак^адаги ушбу
фалсафий романнинг I к^сми 1651 йилда, II крисми
1653 йилда, III к^сми 1657 йилда ёзиб тугатилган)
каби асарлари маълум.
Файласуф 1657 йилда тухдоатгаучраб, вазифасидан
четлаштирилади (у Сарагос коллегиясида даре берган)
ва чекка Граус мавзесига сургун к^линади.
Грасиан х,аётининг сунгги йилларида сургун-
нинг ofhp машак^атларини бошидан кечиради,
му^тожликда, тах^ир ва таък^блар остида яшайди.
Унга х^атто кулбасида к,огоз ва кдлам сакдашни з^ам
такдалаб куядилар. Балтасар к;анча уринмасин, узи
нинг севимли муаллимлик ва ваъзгуйлик фаолиятига
к^йтолмайди- •• буидан к^ттик; тушкунликка тушиб,
эрта к^арийди ва зсасталикка чалинади.
Балтасар Грасиан донолик илмидан сабок, бериб,
окдлу доно булишни истовчи хдр бир одам учун ку-
йидагиларни фарз деб билади:
Узгалар сенга му^тожлик сезишсин ва бу к;оида
сенинг энг биринчи куролинг булсин.
* -к *
Узингдан юк;ори мавк;едагилар устидан галаба
крзоншцдан тийил. Зафар кучмокдик адоват тутди-
ради. Уз соз^ибининг устидан ралабага эришмокдик
х;ам акдсизлик, х;ам хавфлидир. Инсон уз гузаллиги-
ни палапартиш кийиниш воситасида куздан яшира
олгани каби, агар даракат кдлса, уз устунлигини х;ам
пардалай олиши мумкин.
***
Ранимнинг дикдатини чалритишга урин. Дара-
катларингни мунтазам узгартириб тур. Зеро, туфи
учиб бораётган кушни уриб тушириш, айланма х,а-
ракат билан чарх ураётган кушни нишонга олишдан
кура осонрокдир. Бир хиллик - сирингни очади, ре-
жани фош этади.
***
Меъёридан ортик;умидланма. Одатданаддан ортик;
мак^галган нарса ишончни окдамайди. Вок,елик х;еч
к;ачонхаёлот ортидан эргашмайди. Зеро, орзу к^илмок;
осон, аммо унга эришмок; гоят мушкул.
***
Узидаги нук;соннифазилатга айлантираолиш санъа-
ти, айющса, к^эдрлидир. Тепакал Цезарь бошигадоимо
дафна дарахти япрогадан ясалган тож кийиб юрган.
***
Дар бир одамнинг к^лбига йул топа бил. Одамларни
бошк;ара билиш санъати ана шундадир. Бунинг учун
довюрак булиш шарт эмас. Дар бир одам табиатан
турли нарсаларга майл кунди. Кимдир обру-эътиборга
уч булса, боища бировни фак;атуз манфаати к^зш^ги-
ради. Купчилик ро^ат-фарогатни афзал билади. Сен
299
аввал одамларнинг шу нарсалардан к;ай бирига мо-
йиллигини бил-да, кейин уларнинг кунглига йул топиш
З^чун керакли воситани кулла.
***
Зарурият тугилганда узингни четга олишни х,ам
бил. Оламда бехуда машрулотлар куп... Лекин х;еч иш
к^лмагандан кура, бехуда иш билан маштул булган
з^ам яхширок;. Акдли одам х,еч кимнинг кунглига ур-
майди. Шунингдек, у узгалардан безор булмасликнинг
FaMHHH з^ам емори жоиз. )$аммага тегишли одамнинг
ихтиёри узида булмайди. Узингни з<;атто дустлардан
х;ам чегаралай бил. Улардан имкониятидан ортик;
з^еч нарса талаб крлма. Хдддан ошмокдик, айшщса,
одамлар билан муомалада меъёрни сакдай билмаслик
х,еч к^чон язшшликка олиб келмайди.
***
Муносиб равишда чекина билиш мардонавор ху-
зкум кдлиш каби муз^имдир. Мак;садингга эришгандан
сунг узингни тузсгата бил. Омад устига омад келавери-
ши шубхдлидир. Омаднинг кетидан кувиш ок^батида
аввал эришган з^амманарсангни бой бериб куйишинг
х;еч ran эмас. Баъзан шундай буладики, омад сенга
к^ск,а фурсатли, аммо буюк марз!;амат курсатади.
Лекин бахти чопган одамни доимо кафтида кутариб
юриш бир кун келиб омаднинг хрм жонига тегади.
★* *
Кутишнинг з^адисини ол. Акдингга буйсуниб, сабр
билан иш тутсанг, омад сенга пешвоз чик^ди.
•к-к-к
Узлигингни бирваракайига намойиш этма. Акс
х,олда, эртага 35;еч кимни з^айратга сололмайсан. Шу
боис одамларга з^ар куни бирор янгилик х;адя этиш
учун ниманидир узингда олиб к,ол. Атрофдагилар
бундай одамдан куп нарса кутадилар ва х,еч к;ачон
унинг хазинаси тагига етолмайдилар.
***
Устунлик - биринчиликда. Иккинчи булган к;анча-
лик тер тукмасин, х;ечк;ачонтак^лидчидеган тамрадан
кутулолмайди. Донолар янгилик яратиб, к;ахрамон-
лар руйхатидан урин оладилар. Баъзилар биринчи
к;аторда иккинчи булгандан кура, иккинчи к;аторда
биринчи зфинни эгаллашни афзал куришади.
***
Рад этишни бил. Х,еч к;ачон кескин рад жавобини
берма - бу садок;ат узвларини кесмок; билан баробар.
Озгина умид кдлишга имкон крлдир. Бу умид раддия
аламини камайтиради. Илтифот кемтик мурувват-
нинг, яхши суз бажарилмай долган ишнинг урнини
тулдиради.
* ■*•*
К,атъиятли бул. Инсон бахт юлдузига ишониб,
к;атъият билан ишга киришмоги лозим. Билгилки,
кулмак сув тез айнийди, ок;ар сув эса доим зилол ва
бегубордир.
***
Чап бермок^ни урган. Йул топа билиш ак^\ли киши-
ларнинг ишидир. Улар уринли ва ажоииб бир ^азил
билан х;ар к,андай крийин ва нокулаи вазиятдан чик^нб
кета оладилар. Бир табассум билан мак^садгаетиб, аёв-
сиз бах;сдан омон чик;адилар. Баъзан эса узини тушун-
маганликка солишдан кура акдлирок; йул к;олмайди.
***
Доимо янгиланиш сари одимла! Энг аъло нарса х;ам
эекиради, шу билан бир к;аторда шон-шухрат х;ам.
Одат-^айратнингкушандаси. Бас, шундай экан, х;ар
жаб^ада - имконият, калаба, мардлик бобидаузингни
япгидан курсат. Худди куёш янглиб янги-янги бетак-
рор жилва к^либ, узингни намоён к^л.
301
Ортик^а к;айсарликдан узингни тий! Зотан, пурта-
холни тухтовсиз эзсанг, тахири чикдди. Истеъдодни
бехуда сарфламок; эсаунинг тез сунишига олиб келади.
***
Х,еч к;ачон уз звдингда гапирма! Чунки ё узингни
мак^гашга, ёхуд ёмонлашга туфи келади. Узи з^ащеда
сузламокдик акдга к;арши иш тутмокдикдир. Бундан
таыщари сен тингловчини х;ам зериктириб куясан.
***
Давр билан х;амнафас яша. Жуда билимдон булган
такдирингда х^м замонга к;араб иш тут. Йиллар утиб
борар экан, к;арашлар х;ам, урфлар х,ам узгаради.
Эскича фикрлашдан к;оч. Замона зайлига мослаш.
***
Даёт - уйин.
■к"к-к
Якка к;олиб, доно булгандан кура, купга кушилиб
ах^юк, булган афзалрок;.
** *
Доно киши х^ммани кддрлайди. Чунки у х;ар бир
одамнинг яхши томонини кура олади.
** ★
Кдлмиш - фикрлар меваси. Яхши фикр яхши амал
демакдир.
** *
Нутк; - амалнинг сояси.
* ★★
Касос олишнинг энг яхши йули - унутиш. Уну-
титидан душман узининг ночор, арзимас бир кимса
эканлигини англаб, куйиб кул булади.
Икки нарса инсонни тез адо к^глади: бири - еа,-
мокдик, иккинчиси - ахлок;сизлик. Баъзилар умрни
асрашни билмагани боис, айримлар эса буни иста-
маганлари учун ^алокатга юз тутадилар.
***
Йулинг ойдин булмаса, доно ва эх^гиёткор одам-
ларнинг этагидан тут. Улар эртами-кечми сени туфи
йулга олиб чик;адилар.
* кк
Инсонга йигирма ёшида туйгулар, уттизида истеъ-
дод, кдрк^ада акд-заковат хукмронлик кдлади.
ккк
Гап киришингда сени оломон олк^шт билан к;арши
олишида эмас, балки кетишингдан к;айругатушиши-
дадир.
**к
FafipaT билан омихта уртачалик х;афсаласизлик
билан йугрилган истеъдоддан кура купрок; наф кел-
тиради.
ккк
Ишонч бегамликка айланмаслиги учун енгил ишга
х;ам орир иш деб к;ара. Ишончсизлик курк^окдикка ай-
ланмаслиги учун эса мушкул ишга енгил иш деб к;ара.
ккк
Эх^гироснинг кузи кур. У нимага тегинмасин, ^амма
нарсани уз рангига буяйди. Таассурот уиготиш—унинг
учун энг асосий нарса.
ккк
Томошабин уйинчидан купрок; нарсани кура олади.
ккк
Х^ар к;андай давомийлик таранейёт булолмайди.
303
ФРАНСУА ДЕ ЛАРОШФУКО
(1613-1680)
Фарангистонлик файласуф
герцог Франсуа де Ларошфуко
кррол хонадонига к;ариндошлик
ришталари билан богланган ки-
борлар оиласида тугилиб усди.
Ларошфуконинг болалик
йиллари Анумуа музофотининг
Вертей к;алъасида жойлашган
ота мулкида утган. Оиланинг
тунрич фарзанди (фарзандлар
жами 12 нафар эди) булгани
учун уни отасининг исми билан, яъни шах;зода Мар-
сийяк деб аташган. Франсуа 15 ёшида уйланган ва
8 та фарзанд курган.
Ларошфуко 27 ёшида Парижга келади ва k^i-
ролича Анна Австрийская томонида туриб, унинг
раними кардинал Ришельега к;арши сарой фитна-
ларида к,атнашади.
1648-1652 йилларда Ларошфуко фаранг асл-
зодалари (Фронда)нинг к^рол хукуматига к;арши
исёнига бошчилик кдлади. Бу ралаёндаги иштироки
Ларошфукога одамзотга дойр янги х;ак^к;атларни
англаб олишига ёрдам беради. 1664 йилда унинг
«Максималар ёки ахлок^ш мушо^адалар» («макси
ма» лотинча асосий к;оида, деган маънони англа-
тади) номли машхур китоби нашр этилади. Бундан
таищари унинг куйидаги асарлари маълум: «Шах,-
зода де Марсийяк мад^ияси» (1649 й), «Ларошфуко
нинг уз портрета» (1658 й), «Эсдаликлар» (1662 й).
Ларошфуконинг узи тан олишича, у аксарият
х,икматли сузларни разаб отига миниб, бекор утир-
ган чогларида ёзган.
Файласуфнинг феъл-атвори шу к;адар тушкун-
ликка мойил булганки, унинг кулганини йил даво
мида атиги бир ёки икки марта кзфишган.
Лев Толстой Ларошфуконинг з^икматли сузлар
туплами билан танишгач, шундай деб ёзганди: «...
Гарчи бу китобда биргина з^акдаат - иззатталаблик
инсон хатти-^аракатининг ^аракатлантирувчи куч
деган роя илгари сурилган булса-да, муаллифнинг
турлича ёндашуви туфайли бу фикр х;ар гал янги-
ча ва х;айратланарли бир тарзда талк^ш этилган.
Ушбу китобни зур иштиёк; билан угщб чикдим. У
одамларни нафацат уйлашга, балки уз фикрини
аник;, жонли, лунда ва нафис тарзда ифодалашга
ургатади. У й р о н и ш давридан буён Ларошфукодан
бошк;а х;еч ким бунинг уддасидан чик;олмаган».
***
Оламга такдир ва инжикдик ^укмронлик келади.
***
Фалсафа утмиш ва келажак гам-ташвишлари
устидан ралаба нашидасини суради. ^озирдаги к;ай-
Бу-кулфатлар эса фалсафа устидан зафар к;озонади.
***
На Куёшга, на улимга тик к;араб булмас.
***
Саломатлик тана учун к;анчалар мух^м булса, рух;
учун донолик шунчалар зарурдир.
***
Баъзан ак/i бизга дадиллик билан нодонликка кул
уриш учун хизмат к;илади.
305
Асл нотикдик барча керакли нарсаларни меъёри
билан айта олиш санъатидир.
***
Гунох; ишга кул урган кишига наси^ат к^лишга
ундовчи нарса биздаги эзгулик эмас, манманлик-
дир. Биз айбдорни тугри йулга солиш учун эмас,
балки узимизнинг гунох;сизлигимизга бошк;аларни
ишонтириш учун ваъзхонлик криламиз.
** *
Шодланиш ва к;аЙБуриш даражаси содир булган
вок;еанинг куламига эмас, балки бизнинг таъсир-
чанлигимизга богликдир.
** *
Майда ишларни ута тиришк,окдик билан амалга
оширувчилар купинча буюк ишларга к;одир булол-
майдилар.
***
Х,амма хотирасидан нолийди-ю, лекин х;еч ким
акдидан нолимайди.
★★★
Севгига аник; таъриф бериб булмайди. Севги к;алб
учун хркимлик к^лиш истаги, акд учун ички ух-
ттташликка интилиш истаги, тана учун эса эгаликка
интилувчи нозик ва пинх;оний истакдир.
* * -к
Кексаликда ташкри к,иёфадаги кусурлар билиниб
к,олгани каби акдий нок^слик х,ам ошкор булади.
***
Одамлар купинча гунохдарини жазосиз к;олди-
риш имкониятига эга булиш учун яхшилик к^ла-
дилар.
•кк к
Меваларнинг етилиш вак;ти булгани каби, ин-
соний фазилатларнинг х;ам камолга етиш фурсати
мавжуд.
к к -к
Дорилар таркибида заз^ар булгани каби, эзгулик-
ка х;ам кусур аралашиши мумкин.
ккк
Купгина одамлардаги адолатсеварлик адолат-
сизликка рупара булишдан чучиш белгиси з^исоб-
ланади.
ккк
Буюк одамларнинг узок; муддатли мусибатлар-
га дош беролмай букилиб к;олиши, уларга руз^ий
куч-кудрат эмас, балки иззат-нафс таянч булгани-
дан дарак беради.
***
Цазфамонлар узларининг ута шухратпарастлиги
билан оддий одамлардан фарк; к^илади.
***
Хар к;андай одамга ва амалларга муайян ма-
софадан туриб назар солмок; жоиз. Чунки баъзи
одамларни яциядан к;араб тушуниш мумкин булса,
бошк;аларни фа^ат узокрокдан разм ташлаб англаш
мумкин.
307
Акдли ва ёк^мли сух;батдошларнинг танк^слиги
сабабларидан бири купчилик одамларнинг узгалар
фикрига эмас, уз шахсий мулох,азаларига жавоб
излашларидадир.
★* *
Буюк одамларнинг шухрати доимо уларнинг бу
мадомга эришишда к;андай воситани куллагани
билан улчанмоги лозим.
★* *
Буюк одамларнинг нук;сонлари х;ам буюкдир.
★* *
Бопщаларсиз яшай оламан дегувчилар катта
хатога йул куядилар. Лекин менсиз х,еч ким х;еч
нарса кдлолмайди дегувчилар ундан х;ам купрок,
ада т а диля р.
***
Узгаларнинг ишига аралашиб донолик кур-
сатмок;, шахсий муаммоларни донолик билан х,ал
этишдан кура осонрокдир.
** *
Алданишнинг энг осон йули узни бошк,алардан
айёррок; деб х^соблашдадир.
★* *
Купинча сот^уинликка атайин кул урилмайди. У
ожизлик туфайли содир этилади.
★* *
Одамларнинг устимиздан хукмронлик к^тлишига
к,аршилик курсатишдан кура, уларнинг устидан
хукм юритиш осонрокдир.
ОСЛО
Ёлриз узимизгагина аён хатоларимизни тез уну-
тамиз.
***
Баъзи одамлар кушик^а ухшайди: улар тезда
эътибордан к;олишади.
***
Доимо з^аммадан акдлирок; булиш истагидан кура
аз$мок;она хозриц йук;.
* **
Чак;к;онлигини узгалар назаридан яширишга
к;одир одамларни з^акдоий эпчил деб аташ мумкин.
***
Сахийлик замирида купинча инъом этилаётган
нарсадан х;ам к;адрлирок; шузфатпарастлик ётади.
* **
Кунглимиз к,олган одамни к;айта севолмаймиз.
* **
Хукмдорларни узларида йук; фазилатлар билан
мак;таш уларни х;ак;оратлаш билан тенгдир. Одатда
бундай х;ак;орат жазосиз к;олади.
* -к-к
Инсоннинг к;алби ва акди з$ам зсудци она тили
каби Ватан тимсолидир.
* * -к
Муваффак;иятсизликка учраган х;ар к,андай мак,-
сад уз жозибасини йук;отади.
Биз узимизни к;анчалик ofhp шармандаликка
дучор этмайлик, шаънимизни окдаш имконияти
деярли х;ар доим сакданиб к;олади.
ie к ie
Бир одамни англашдан кура, к$птчиликни тушу-
ниш осонрокдир.
★* *
Душманларимизнинг биз з^ак^миздаги фикрлари
узимизнинг бу х,акдаги мулох,азаларимизга нисба-
тан х;а!щк;атга як^шрокдир.
ie к к
Агар томонлардан фак;ат биттаси айбдор бул-
ганда, одамлар уртасидаги низо бунчалар узок;
чузилмасди.
★* -X
Узимиз сакдай олмаган сирни очмасликни бош-
к;алардан к,андай талаб к,илиш мумкин?
ie -к ie
Биз аслида нима истаётганимизни з^еч к;ачон
охиригача тушуна олмаймиз.
БЛЕЗ ПАСКАЛ
(1623-1662)
Фарангистонлик риёзатчи, 'i-ir j - » Д,.
табииётшунос олим ва файла-
СУФ Блез Паскал Клеромонда ис-
тик;омат кдлувчи ок;суяк оилада
турилиб усди. Унинг Жилберта
исмли опаси ва Жаклин исмли
синглиси булган.
Кичкинтой Блез эндигина
юришни бошлаган кезлари но-
гох;он касалликка чалинади. ,
Кундан-кунга а^воли огирла-
шиб, озиб-тузиб кетади. Бундан ташвишга тушган
ота-она афсунгар аёлга мурожаат к^илиб, болани
даволашнни сурашади. Афсунгарнинг дуосидан
сунг бола оёкда туради.
У болалигида х;ам, улгайгандан кейин х;ам ним-
жон булиб, тез-тез касалга чалинади.
1626 йилда Блез х;али 3 ёшга тулиб улгурмаси-
дан касалманд онаси Антуанетта Бегон 30 ёшида
вафот этади.
Опаси Жилбертанинг хотирлашича, Блез Паскал-
даги ноёб истеъдод, акд-заковат жуда ёшлигиданок;
намоён була бошлаган. У тили чик;иши биланок;
нарсаларнинг табиатига оид акдли саволлар билан
катталарга мурожаат к^лар, узига берилган савол-
ларга эса к^ск;а, аник; ва 5финли жавоб к;айтарарди.
Касалмандлиги туфайли ёш Блезни тарбиялаш ва
ук^тишни отаси уз зиммасига олди. У Блезга риё-
зиёт ва табииёт илми асосларидан сабок; бериб,
замонавий илм-фан янгиликларидан вок^иф этди.
Паскал 16 ёшида конус кесишмаси хацидаги
илмий асари билан жах;он олимларининг эътибори
ва эътирофига сазовор булди.
311
1654 йилда 30 ёшли Паскал рухрий тушкунлик-
ка учраб, таркидунё к;илади ва янсенитларнинг
Пор-Роял ибодатхонасида яшай бошлайди. Таби
атан жиззаки ва сержахд Блез бу ерда итоаткор,
мумин одамга айланади. У риёзиётни унутиб,
Инжилни кулидан куймайди. Паскал узининг «Му-
шоз^адалар» номли асарида: «Худони акд эмас, юрак
англайди», - деб ёзганди.
Блез Паскал файласуфлар Эпиктет ва Монтен
асарларини севиб мутолаа калган.
Буюк мутафаккирнинг куйидаги асарлари маълум:
«Бушликда дойр янги тажрибалар» (1647), «Суюк;-
лик мувозанати ва х;авонинг вазни хусусида илмий
мушох;адалар» (1649-1654), «Арифметик учбурчак
х;ак^ида илмий мушо^адалар» (1654), «Х^андасавий
акд х;ак^да» (1655), «Ишонтириш санъати х;ак^1да»
(1655-1657), «Мушох;адалар» ва боыщалар.
Паскални «инсон файласуфи» деб аталувчи
файласуфлар гурух^ига киритиш мумкин. Чунки у
инсоннинг оламда тутган урни ва мох;иятига дойр
фалсафий к,арашларни баён этган.
Блез Паскал жуда к^шналиб жон таслим к^илган.
Унинг нимжон танасига азоб бераётган огрикдар
1662 йил август ойининг урталарида бардам топ-
ди. «Парвардигор х;еч к;ачон мени тарк этмайди!»
Донишманд с^нгги нафасида шу сузларни айтиб
улгурди.
***
Инсон узининг аянчли аз^волини англаши билан
улугвордир. Зеро, мух;тожлик узининг мушкул ах^во-
лини англаш демакдир. Бундай англаш улурворлик
белгисидир.
Бизнинг бор-йук; фазилатларимиз фикрларимиз-
да мужассамдир. Шу боис биз фазо ва вак;т билан
эмас, балки фикрларимиз билан юксалморимиз
лозим. Зотан, биз х;еч к;ачон фазо ва вак;тни тулди-
ролмаймиз. Жуяли фикрлаш ахлок^ийлик ибтидоси.
***
Доимо OAFa интилиш - инсон табиатининг асоси.
***
Оламдаги барча нарсалар бир-бирига шу даражада
чамбарчас борланиб кетганки, улардан бирини бошца-
ларисиз ва яхлит х;олда олмай туриб англаб булмайди.
"к-к-к
Инсон учун жисмнинг рух; билан бирлашиш си-
рини билишдан узга етиб булмас синоат йукдир.
***
Мени янги суз айтмаганликда айбламасинлар.
Зеро, янгилик моддиятнинг к;андай жойлашиши-
дадир. Копток уйини (лапта) чорида биттагина
тупдан фойдалансалар-да, уйинчилардан бири уни
боищалардан кура яхширок; иргитади.
★* *
Барча жисмлар: осмон, юлдузлар, ер акд деб
аталмиш энг оддий вок;елик олдида х;еч нарсадир.
Чунки ак^л. ана шу нарсаларни х^ам, шунинг баро-
барида узини х;ам англай олади. Жисм эса англаш
к;обилиятидан мазфумдир.
ккк
Биз х;адик;атни нафак;ат акдимиз, балки юра-
гимиз билан х;ам англаймиз. Юракнинг акд тиши
утмайдиган уз к;онунлари бор.
313
ЖОН ЛОКК
(1632-1704)
Инглиз файласуфи Жон
Локк Англиянинг жануби-Fap-
бидаги Сомерсет графлигига
к;арашли Рингтон шах;арчаси-
да тутилди.
Локкнинг отаси адвокат
булиб, Кромвел армиясининг
отлик; эскадронига кумондон-
лик к,илган.
Жон Локк Оксфорд дорил-
фунуни к;ошидаги диний кол-
лежда таълим олди. Кейинчалик тиббиёт илмини
урганди. 1656 йилда у Оксфорд дорилфунунининг
бакалаврлик, 1658 йилда эса магистрлик илмий
даражасига сазовор булади. У кимёгар Роберт Бойл
билан дустлашади. Бу дустлик унда файласуфлар
Декарт ва Гассенди таълимотита к^зик^ш уйготади.
Жон Локк олий хукумат идораларида хизмат
кдлиб, мансаб погоналаридан тез юк;орилаб боради
ва Англия хукуматининг лорд канцлери лавозимига
эришади.
Жон Локк 39 ёшидан бошлаб фалсафа илмини
иштиёк, билан 5фганишга киришади. 1682 йилда
олим хукуматда юз берган сиёсий танглик туфайли
Англияни ташлаб Нидерландияда яшайди. 1689
йилда у ватанига к,айтади ва бирин-кетин хорижда
ёзган асарларини чоп этади. Унинг куйидаги асар-
лари маълум: «Табиат к;онунларига дойр тажриба-
лар» (1662-1664 й.), «Дин эркинлигини эътироф
этишга дойр тажриба» (1667 й.), «Тиббиёт санъати
хгакгиДа» (1669 й.), «Инсон тафаккурига дойр тажри-
балар» (1689 йил, олим бу асар устида 20 йилдан
зиёд мез^нат калган), «Тарбияга оид баъзи фикрлар»
(1693 й.) ва з^оказо.
•к-кк
Билимларимиз барча мушкулотларни к;амраб
олиш ва х;амма саволларга жавоб топиш кудрати-
дан мазфумдир.
* кк
Бирон бир х;ак;ик;ат йук^ш, уни бутун инсоният
бирдек к;абул кдлса.
ккк
Менимча, руз^нинг моддий ёки номоддийлигига
дойр муаммонинг ечими бизнинг билим доирамиз-
дан ташк;арида ётади.
ккк
Илм олмокдик яхши рузрш сифат эгаларида эзгу
фазилатларнинг янада равнак; топишига хизмат
к^илади. Язони рух^й сифатлардан мазфум одамлар
эса к;анча куп илм олсалар, шунча аздоокрок; ва бе-
маънирок; булиб борадилар.
***
Хягяд - узимиз истаган эзгуликка узгаларнинг
эришгани туфайли юзага келадиган руз^ий безов-
талик.
ккк
Хеч шубх;а йук^ш, бемаъни хатти-х;аракатлар язаии
к;оидалардан кура кучлирок; таъсир курсатади.
***
Кулги узгалардаги кусурни намойиш этишнинг
нозик воситасидир.
315
Инсон хатти-х;аракатлари унинг фикрлари тар-
жимонидир.
***
Жасорат к;олган барча эзгу фазилатларнинг пос-
бони ва таянчидир. Кимки бу сифатдан мах;рум
экан, уз бурчини к;атьийлик билан бажариш з^амда
чин инсонга хос барча яхши фазилатларни намо-
йиш этишдан ожиз к,олади.
★* *
Инсондаги ёвузлик ва эзгулик х;ам, зараркунанда-
лик ва х,ожатбарорлик х;ам тарбиянинг мевасидир.
* * ■*
Ёмон тарбия курган одамдаги жасорат - дагал-
ликка, билимдонлик - майдакашликка, заковат -
масхарабозликка, очик; кунгиллик - мунофикдикка
айланади.
***
Эх;тимоллик билимдаги кемтикларни тулдиради.
★★★
Тафаккур худди куз каби атрофдаги нарсалар
ни куриш ва тахдил к^лиш имконини яратади-ю,
лекин узимиз х,акрмизда х,еч к,андай билим бермай-
ди. Тафаккур ёрдамида маълум масофадан туриб
узимизга назар ташлаш учун биздан юксак санъат
ва мехмат талаб этилади.
БАРУХ СПИНОЗА
(1632-1677)
Голландиялик файласуф
Барух Спиноза Амстердамда
савдогар оиласида дунёга
келди. У яхудийларнинг Амс-
тердамдаги 7 йиллик мак-
табига укришга борди. Аммо
ук;ишни тамомлашга улгур-
мади. Чунки отасига савдо
ишларини юритиш учун ёрдамчи керак эди. Ота-
сининг улимидан кейин Спиноза бир неча йил
савдогарлик билан машгул булди. Лекин у жуда
ёшлигиданок; фалсафа илмига мезф куйганди, лотин
тилини жуда яхши биларди. Шу туфайли прядя н
куп утмай Спиноза Амстердамда кичик фалсафа
тугарагини очди. Илм-фан оламига чукур кириб,
дунёк;араши кенгайган ёш Спиноза яхудий дини
пешволарини виждон эркинлигига риоя этмасликда
айблади. Спиноза шу тахлит илм-фан оламига к;анча
як;инлашгани сайин яхудий рух;онийларидан шун-
чалик узокдаша борди. Натижада 1656 йилда дин
пешволари Спинозани муртадликда айблаб, унга
бир умрлик лаънат тамгасини ёпиштирдилар. Шун-
дан сунг Спиноза яхудийлар билан алок;ани буткул
узиб, узини фалсафага баришлади. У бир умр упка
хасталигидан азоб чекиб яшади. Спиноза уз улими-
ни тор, фадирона хонага урнатилган куп-курук; ёгоч
чорпояда к;арши олди. Сингилларининг ташмачи-
лиги т у ф ай ли бор будидан айрилиб, к;ашшокдикка
ма^кум булган донишманд ажали етганини сезиб,
кушни аёлдан ёнига битта х;ам рух;онийни куймас-
ликни илтимос к,илади. Чунки у жон талвасасида
317
рак^бларига ён босиб, уз к;арашларидан воз кечиши
мумкинлигидан чучиганди. Спинозанинг куйида-
ги асарлари маълум: «Парвардигор, инсон ва бахт
х;ак;ида к^ск;ача илмий мушоз^адалар» (1658-1660
й.), «Рене Декарт фалсафаси асослари» (1663 й.),
«Тафаккур такомили х;акдца илмий мушо^адалар»
(1661 й.) ва бошк;алар.
***
Дар бир нарсага мангулик нук;таи назари билан
бощшг.
-к-к-к
Инсон донишмандлик ва х;ак;ик;атни англаш
йули билангина дакский бахт ва рох;ат-фарогатга
эришмоги мумкин.
•к-к1с
Жамики нарсалар Аллох; томонидан боцщача бир
куринишда ва тартибдаяратилиши мумкин эмас эди.
***
Акд-идрок к;анчалар чексиз булмасин, у табиати-
га кура яратувчилик эмас, яралувчилик сифатига
эгадир.
★* *
Ёрурлик узини х,ам, зулматни х;ам аникдаб бе-
ролгани каби, х;ар^ик;ат узига х,ам, ёлгонга х;ам ме-
зондир.
•к-к-к
Тажрибалар тил одамларнинг хукмига энг кам
итоат этадиган нарса эканлигини курсатди. Одам
лар эса х,аммадан х;ам уз эх;тиросларини чеклашга
нок;обилдирлар.
***
Алло^ бизга улчовли акд-идрок ва чексиз ирода
инъом этган. Аммо У бизни не мацсадда яратгани-
дан бехабармиз.
***
К^албларни курол билан эмас, мезф-муз^аббат ва
олижаноблик воситасида забт этиш мумкин.
ie ie ie
Хеч ким узини узи хурловчи одамчалик х;асадга
мойил булмайди.
***
Куркув к;алб ожизлигининг мевасидир.
ie ie ie
Инсонга инсондан яхширок; наф етказувчи йук;.
***
Х^ар к;андай аникдик чеклаш демакдир.
***
Биз билимларимиз етишмаслиги важидан нар
саларни тасодиф деб атаймиз.
* * -к
Табиатда кусурли нарсанинг узи йук;.
ie ie ie
Кузёшга х;ам, кулгига х;ам, нафратга ^ам урин
йук;, тушунмок; керак!
319
ШЕФСТБЕРИ АНТОНИ ЭШЛИ КУПЕР
(1671-1713)
Инглиз ф айласуф и граф
Шефстбери отасининг улимидан
сунг лордлик ёрлирига эга булди.
Замондошларининг гувохдик бе-
ришича, у зукко, топк^тр ва жуда
эх;тиёткор одам булган ва умр
буйи зикрафас (астма) хастали-
гидан азоб чеккан.
Шефстбери фалсафага би
ринчи булиб «с о рл о м фикрлаш»
атамасини олиб кирган. Унинг
куйидаги асарлари маълум: «Яхшилик ёки хизмат
тадк^и» (1699 й.), «Ташаббускорлик х,акдца макгуб»
(1708 й.), «Теран акд ва хушкайфият эркинлигига дойр
тажриба» (1709 й.), «Одамлар, халкдар, фикрлар ^амда
давр тавсифи» (1711 й.), «Ахлокдгунослар» (1709 й.),
«Фалсафий х^ёт тарзи».
-к-к-к
Мен х;амма нарсани парда остида ёки уз устимдан
усталик билан кулиш йули оркдли ва ёхуд «х,ар турли
нарсаларга оид фикр» тарзида сузлашни асосий к;оида
сифатида к;абул кдлдим.
"к"кic
Бугун ишларим юришди. Бундан бошим кукка
етди: «Олам к^шдай яхши! Дамма нарса гузал! Одам-
лар, сузлар, атрофдаги мух^гг шунчалар ёк^мли ва
мафтункорки, бундан ортик; булиши мумкин эмас!»
Эртанги кун омадсизлик, умидсизлик, к^йру келти-
риши мумкин. Шунда хаёлимдан: «Эх;, ожиз инсон!
К,анчалар ахлок,сизсан! Одамлар орасида я ш аш дан
не наф? Ким учун ёзаман? Ким учун шкод к^ламан!»
- деган сузлар утяди.
***
Эй, кузена Вирламчи Сабабкор! Сен вак;тдан з^ам
к;адимийрок; булсанг-да, машу навкдоонсан ва аба-
дул-абад барк; ураверасан!
***
Доноларнинг айтишича, табиат интш^оларни
бир-бирига шу кддар чамбарчас боЕлаганки, уларнинг
бири иккинчисини давом эттиради ва бир-биридан
ажралмайди.
***
Одамларнинг уз нук;сонларига дойр сузларни сабр
билан тинглаши уларнинг бу нук;сонлардан кутилиш
сари юз тутганидан далолатдир.
★* *
Инсондаги соелом фикрни ва акдий мувофикдикни
сакдаб крлишнинг бирдан-бир йули теран акд-идрокка
эрк беришдир. Лекин з^ажв к^лиш так^щланган ерда
х;еч к;ачон тафаккур эркинлигига етишиб булмайди.
***
Агар одамларга бирор нарсах;акддажиддий сузлаш
так^кданса, улар бу нарсалар тугрисида х;азил парда-
си воситасида сузлаш йулини тутадилар. Борди-ю,
бирор нарса х;акдца сузлаш буткул такдолаб куйилса
ёки одамлар у тутрисида фикр юритиш х;аь^ик;атан
хавфли эканини узлари англасалар, у х;олда икки
карра пардалаш ва сирли йусинда сузлашиш йулига
утадилар. Бундай су^батни тушуниш, макзини чак^ш
мушкуллашади. Шу тарифа мазах, масхаралаш урф-
га айланади. Демак, так^к,, киноя, исте^зо, х;азилни
келтириб чик,аради. Эрксизлик ахлоцнинг бардам
топишига масъулдир.
321
Зулм к;анчалар кучли булса, х;ажв шунчалар уткир
булади.
* * Ус
Эхд'ирос акд-идрокка хавф турдирувчи ягона ову-
дир. Зеро, эх^гирос барх,ам топгач, алдамчи фикрлар
х^м йукрлади.
***
Унчалар мукаммал булмаган инсон ва унинг ^аётий
шарт-шароитидан тапщари х;амма нарса гузал х,амда
мехр-мух^ббатга, кувонч ва шодликка лойикдир.
***
Худбинлик ва пасткашлик биздаги куркувнинг
доимий йулдошидир.
***
Кдхрамонлик ва инсонпарварлик - айни бир нарса.
Лекин бу туйрулар салгина йулдан тойса х^м инсоният
суйган к,ахрамон вахдшй телбага, эл севган халоскор
ва посбон эса бузрунчи ва золимга айланади.
•к-к-к
Факдт бир нарсага к^тъий и ш о н м о р и м и з мумкин:
бизда Акд бор х^мда истак-хох^пи ва туйрулар бизга
х^миша х^мрох,. Биз хох; жамоа орасида булишимиз,
хох; ёлгиз к;олишимиздан к^тъи назар, х,ар турли пуч
хаёллар ва инжикдиклар х,аракатдан тухтамай, бор
кучи билан фаолият курсятяпи Ва хздэ к^ндай х,олатда
х;ам улар фаолият майдонига эга буладилар.
•к к к
Майдакашлик (педантизм) ва мунофикдик узида
заррача мантикди жамлаган х,ар к^андай китобни
тегирмон тоши каби сувга чуктиришга кддир.
ЖАН ДЕ ЛАБРЮЙЕР
(1645-1696)
Фарангистонлик мутафаккир,
ёзувчи Жан де Лабрюйер урта^ол
шах;арлик оилада дунёга келди. У
аввалига коллежда, кейин Орле
ан дорилфунунининг хукукрхгу-
нослик куллиётида та^сил одди.
1673 йилда Лабрюйер Кан му-
зофотинннг бош молиявий ха-
зиначиси лавозимини эгаллади.
Лабрюйер уз замондоши бул-
миш машхур нотик;, йирик дин
арбоби ва ёзувчи Боссюэ тавсияси билан 1684 йил-
дан ша^зода Конденинг набирасига мураббийлик
к^1ла бошлади. Бола катта булгач, Лабрюйерга 1000
экю мивдорида нафак;а тайинланди ва у умрининг
охиригача шах;зода хонадонида котиблик ва кутуб-
хоначилик вазифасини бажарди.
Файласуф 1693 йилда Фарангистон академиясига
аъзо к;илиб сайланди.
Худонинг йукдигини исботлаш имкони мавжуд
эмаслигининг узиёк; менда Унинг борлигига ишонч
уйротади.
***
Эй, мак;танчок; ва узбилармон одамзот! Лоак;ал
оёгинг остида топталувчи оддии чувалчангни яратиб
кур-чи!
ie ie ie
Як^гнларимиз бизга к,анчалар куп ухшасалар, улар
ни шунчалик яхши курамиз. Худди шунга ухшаш биз
узимизга тенг курадиган одамларни хурмат каламиз.
323
Мен энг буюк сиёсатчидан фак;ат биргина одам-
ни юк;ори куяман. У х;ам булса, сиёсатга куч-кувват
сарфлаш бехуда эканлигини тушуниб етган кишидир.
★★★
Инсон к;анча кам сузласа, шунча куп ютади. Чун
ки одамлар сукутдаги ах^юкди акдли деб уйлашлари
мумкин. Агар сукутдаги киши чинданда заковат
эгаси булса, атрофдагилар унинг жуда акдли одам
эканлигига тула ишонч х;осил к^ладилар.
***
Нотсщларни з^арбийларга к^ёс ^илиш мумкин.
Чунки улар х;ам бошк;а касб эгаларига нисбатан
кзшрок; хавф-хатарга рупара буладилар-у, аммо
нисбатан тезрок; мартабага эришадилар.
***
Бир нарсани айтиш к^шин: к;атъиятсизлик куп
рок; рах;м-шафк;атга лойик;ми ёки нафратгами?
Нотурри к;арор к;абул к^лиш хавфлими ёки умуман
х;еч к;андай к,арорга келмасликми?
***
Жиззаки, бек;арор, тунд, инжик;, уришк;ок, одамга
нисбатан: «Унинг булгани шу узи», - деган ба^онинг
берилиши купчилик уйлаганидек кечириш алома-
ти эмас. Бу тилга олинган сифатларнинг тузатиб
булмас кусур эканлигини беихтиёр эълон к^илиш
демакдир.
★★★
Биз умр буйи мук,аррар улимни кутиб яшаймиз.
Улим к,аршисидаги куркув ажалдан кура х;ам азоб-
лирокдир.
•к "к -к
Xbakj жунбушга келганда уни к^андай тинчлан-
тиришни х^еч ким айтиб беролмайди, айни вак^тда
осойишта ва хотиржам халкрнинг тинчлигини нима
бузишини э$ам х;еч ким билмайди.
***
Купинча одамлар к;андай нук;сонлар туфайли
юксакликка кутарилган булсалар, айнан уша нук;-
сонлар сабабли пастга кулайдилар.
***
Уз сирларининг ошкор булишидан чучиб яшаш
хукмдорнинг бахтсизлигидир. Ёнида бу сирларни
елкасида кутара олишга к;обил содик; одамнинг
борлиги эса хукмдорнинг бахтидир.
кк*
Як;ин кишисининг ёмон феъл-атворига сабр
этолмайдиган одамни намунали хулк; эгаси деб
булмайди. Чунки олтин х;ам, оддий темир танга з^ам
муомала учун бирдек зарзфдир.
***
Сирнинг очилишига уни узгаларга ишонган
одамнинг узи айбдордир.
***
Инсон фак;ат икки йул билан юк;ори мартабага
эришиши мумкин: эпчиллик ва ёки бонщаларнинг
нодонлиги ёрдамида.
к* *
Сахийлик инъом этилган нарсаларнинг микдори би
лан эмас, балки $з вак^гида берилиши билан улчанади.
■к к к
Хижрон азоби узинг нафратланадиган одам би
лан яшашдан кура енгилрокдир.
325
МОНТЕСКЬЁ
(Шарль-Луи Секонда)
(1689-1755)
Фарангистонлик файласуф
Шарль-Луи Секонда Монтескьё
обрули ок;суяклар хонадонида
дунёга келди. Унинг отаси ас-
лида унчалик бадавлат булма-
са-да, омади чопиб, тагли-туг-
ли, давлатманд хонадоннинг
к^зига уйланганди. Монтескьё-
нинг онаси асли инглиз милла-
тига мансуб булиб, жуда акдли,
такродор ва мистикага мойил аёл эди. У Шарль-Луи
7 ёшга тулганда вафот этади.
Шарль-Луи 10 ёшидан бошлаб Жюльи шазфидаги
ибодатхонада очилган коллежда ук^ий бошлайди.
Монтескьё бу ерда мумтоз адабиёт, фалсафадан
тах;сил олади. Ук^ишни тугатгач, отаси яшайдиган
Ла-Бру к;алъасига к;айтади ва мустак^ил равишда
хукук; илмини урганишга киришади.
Шарль-Луи Секондага бефарзанд амакисидан
катта мерос к;олади. Шундан сунг олим амакиси-
нинг фамилиясини к;абул келади ва уни Монтескьё
деб атай бошлашади.
Унинг жах;он х,ук;ук;шунослик ва донунш у-
нослик илмига к;ушган х;иссаси бек;иёсдир. У
узининг машхур «Конунлар pyx^i х;ак;ида» номли
илмий-тадк^ндяй асари учун манбалар йигиш мак,-
садида бутун Оврупо ва Англияни кезиб чик,ади. У
Англия парламентининг к,арийб 12 соатга чузилган
йигилишида кдтнашиб, хукумат билан унга мухо-
лифат булган гурух, уртасидаги мунозараларнинг
гувоз^и булади. Англия сафари Монтескьёда з^оки-
миятнинг булиниши з^акдцаги назариянинг шаклла-
нишига олиб келади. Монтескьё к;аттик; шамоллаб,
1755 йилнинг 10 февралида вафот этди.
Шарл-Луи Монтескьёнинг куйидаги асарлари
маълум: «Сулла ва Эвкрат», «Римликларнингулурвор-
лиги ва тушкунлиги сабаблари тугрисида мулоз^аза-
лар» (1734 й.), «Крнунлар рузр! з^акдца», «Инсоннинг
вазифалари х;акдда умумий мулоз^азалар», «Роялар
тизими х;ак^ида мулоз^азалар» ва бошк;алар.
***
Мух;тожлик к;анчалик OFHp булса, к;онунлар ёр-
дамида давлатмандликни з$ам шундай ofhp юкка
айлантирмок; жоиз.
★* *
Мустабид тузумни идора этувчи з^укмдор бир
вак;тнинг узида кул з^амдир.
***
Асрий тарихий тажрибалар шуни курсатадики,
х;окимиятга эга булган х;ар к;андай одам мансабини
суиистеъмол к^илишга мойил булади ва у то мак;са-
дига эришмагунча шу йулдан кетаверади.
***
Сиёсий эркинлик хоз^лаганча иш тутиш дегани
эмас. Эркинлик к;онун йул куиган ^ар к;андай ишни
бажариш яукукри билан белгиланади. Агар фук;аро
к;онунда так^к^анган ишга кул урса, эркинликдан
мах;рум булади.
***
Оролда яшовчи одамлар к;итъада истик;омат
к^лувчиларга нисбатан кзшрок; эркинликка мойил
буладилар.
327
Дар бир давлатда учта х;окимият мавжуддир:
к;онун чик;арувчи, ижро этувчи ва суд х;окимияти.
***
Борди-ю, суд х;окимияти к;онун чик;ариш билан
машьул булса, фук;ароларнинг хукукдари топталади.
★* *
Агар суд х;окимияти ижро х;окимияти билан бир-
лашса, у х,олда суд раками ситамгарга айланишига
имконият туи-хлади.
***
Агар ижро х;окимияти к;онун чик;арувчи й и р и н -
ни тарк;атиш хукук^га эга булмаса, у х;олда к;онун
чик;арувчи х,окимият х;окими мутлак;к;а айланиб,
к;олган барча х,окимиятларни йук, к^лади.
★★★
К,онун чик,арувчи х,окимият ижро х,окимиятининг
фаолиятини чеклаш хукук^га эга булмаслиги мум
кин. Чунки уз табиатига кура чекланган нарсани
яна чеклашдан не х;ожат? Бундан ташк;ари, ижро
х,окимиятининг фаолияти тез х;ал к^линиши керак
булган ишларга к;аратилган булади.
***
Шахе ва фук;аро эркинлиги х;амма вак;т х;ам
бир-бирига мос келавермайди.
***
Дар к;андай улурворлик, куч-кудрат ва х;окимият
нисбийдир.
ic ie -к
Меъёридан ортик; тафаккур х;ар к;ачон х;ам кул
келавермайди. Чунки одамлар деярли з^амма вак;т
уртамиёналикка тезрок; мослашадилар.
ie ie -к
Диннинг кудрати унга булган ишонч билан
белгиланса, к;онуннинг кучи унга нисбатан юзага
келадиган куркув билан белгиланади. Кддимийлик
дин учун кулайлик тувдиради. Чунки эътик;однинг
даражаси унинг манбаи биздан ^анчалик узок;
эканлигига 6ofahk;. Бизнинг акдимиз эътик;одимизга
к;арши турувчи узок; утмишдаги турли к;арашлар
таъсиридан озоддир. К^онунлар эса аксинча: к;анча
янги булса, шунча устундир. Янги к;онун, к;онун
чик;арувчининг унинг ижросига к;аратилган алоз$и-
да, жонли эътиборини ифодалайди.
* * ie
Луизиана ёввойилари аввал дарахтни кесиб,
сунг унинг мевасини териб ейдилар. Мустабид ту-
зумнинг моз^иятини х;ам шунга ухшатиш мумкин.
***
Бургундия к;ироли Гундобад у^рининг хотини
ёки фарзанди унинг к;илмишлари ^ак^ида ^утсумат-
га хабар к^илиши шартлиги, акс ^олда, з$ар иккиси
х,ам кулликка мах;кум этилиши тутрисида к;онун
чик;арди. Аекин бу к;онун табиатга зид эди. Хотин
уз эрининг к;ораловчиси булиши мумкинми? У т л
отасини к;андай к^илиб сотади? К;ирол шу тарифа
бир жиноий д;аракатни жазолаш учун ундан х;ам
огиррок; иккинчи бир жиноятга йул очиб берди.
•к it ie
Болаларда Ватанга мух;аббат уйготишнинг энг
яхши воситаси оталарнинг Ватанни севишларидир.
329
Муаллифлар актёрлардир.
***
Крнунларнинг шафк;атсизлиги уларнинг бажа-
рилишига туск^шлик к^лади.
***
Шундай х;акрик;атлар борки, уларга ишонч уйто-
тишнинг узи камлик кдлади, уларни з$ис этишга
шароит ва имкон яратмок; керак. Ахлок^а дойр
х;ак^*к;атлар шулар жумласидандир.
★★*
Инсондаги баъзи иллатлар узини узи етарли
даражада хурматлай олмаслигидан келиб чик;са,
айрим нук;сонлар бу хурматнинг меъёрдан ошиши
туфайли пайдо булади.
***
Инсоннинг табиати шундайки, у узига яхшилик
калган одамдан кура, узининг яхшилигидан бах;ра-
манд булган одамга купрок; борланиб к;олади.
* ★★
Одатда фикр саёзлигини уни узайтириш воси-
тасида к;оплашга уринадилар.
★★★
Бирор одамнинг к;айсарлиги мени лок;айд к;ол-
дириши мумкин. Лекин одамлардаги куполликка
бефарк, к^.ролмайман. К^айсар одам уз к;арашларини
- демакки, шаънини х^моя к^лади, Иккинчи тоифа
одамлар эса узгаларнинг фикрига, яъни умумнинг
шаънига тажовуз к^ладилар.
***
Биз шунчалар сук;ирмизки, к;ачон к;айруриш
ва к;ачон шодланишни билмаймиз. Деярли з^амма
вак;т сохта к;айву ва сохта шодликни бошимиздан
кечирамиз.
***
Х|аёт эзгулик кдлиш учун инъом этилган. Мен
эзгуликдан трстаган куним х,аётимни «к;айтариб
бераман». Чунки сабаб тухтаганда з^аракат х;ам
t h h m o f h жоиз.
***
Битта одамни бахтли к^лиш учун цаичалар тер
тукмок; кераг-а!
***
Менинг дардим шундаки, китоб ёзишга кириша-
ман-у, у нихрясига етгач, ёзганларимдан уяламан.
331
ВОЛЬТЕР
(Франсуа-Мари Аруэ)
(1694-1778)
Франциялик файласуф Фран-
суа-Мари Аруэ (Вольтер - унинг
тахаллуси) нотариус Франсуа
Аруэ оиласида дунёга келди.
У 5 ёшидан бошлаб шеърлар
машк; к;илди. Коллежда ук;иб
юрган чогларида яхши уз-
лаштиргани учун мукофотлар
билан такдирланди. Ёш Воль
тер к;айси даврага кирмасин,
х;амманинг дикдатини узига
тортар, зукколиги, топкрирлиги, шухлиги билан бош-
к;алардан ажралиб турарди.
Жушк;ин табиатли Вольтер узининг х;укмрон
доираларга х;ам тегиб кетадиган зах;архандалик
йуррилган тийик,сиз ижоди туфайли купинча ки-
борларнинг жанжалига аралашиб к;оларди. 1717
йилда шундай жанжаллар туфайли Вольтер Басти
лия к;алъасида 11 ой туткунликда сакданди. У к;а-
мокрсонада х,ам ижод к;илишдан тухтамай, узининг
м яттгху р «Эдип» трагедияси ва «Генриада» достонини
ёзиб тутатди.
Вольтер бадиий ижоднинг ^амма сох,аларида
ажойиб асарлар ёзган. Унинг фалсафий изланишла-
ри ранг-баранг ва кенг кдмровли, узига хос, янги,
кутилмаган назарий ёндашувларга бой эди. Куплаб
давлатларнинг тождорлари Вольтерга хушомад к;ил-
ганлар. Франция короли Людовик XV у билан эх;ти-
ёткорона муносабатда булган. Рим папаси Бендикт
XIV буюк файласуфга мак,товли мактублар битган.
Россия маликаси Екатерина II Вольтер билан узок;
мудцат хат ёзишиб турган. Айнга^са, Пруссия коро
ли Фридрих II Вольтерни жуда эъзозлаган.
1758 йилда Вольтер Швейцария чегараси яци-
нида жойлашган Ферне к;алъасини сотиб олади. У
^аётининг сунгги 20 йилини шу ерда утказади.
Вольтернинг куйидаги асарлари маълум: «Фалса-
фий мактублар», «Орлеанлик бокира к^з», «Ньютон
фалсафаси асослари», «Мемнон ёки инсоний Доно-
лик», «Сукрот», «Кандид ёки некбинлик», «Скифлар»
(трагедия), «Табиат муъжизалари з$ак;ида», «Рух;
х;ак^1да», «Тарих фалсафаси» (биринчи булиб «тарих
фалсафаси» деган атамани Вольтер куллаган) ва
х;оказо. йилда Вольтер дустининг к^стови билан
1778
Парижга келади. Париж а^олиси Вольтерни жуда
катта тантана билан кутиб олади. Шу куни Воль
тернинг дафна (лавр) япрогасдан ясалган чамбар
кийдирилган бюсти урнатилган Париж театри
сах;насида унинг сунгги «Ирина» (1778 й.) деб ном-
ланган фожиавий асари намойиш этилади. Бирок;
бу тантаналар, сершовк^ш Париж Вольтерни поддан
тойдириб куяди.
У 1778 йилнинг 30 майи огдиомида х;аётдан куз
юмади.
***
Аъло нарса - яхши нарсанинг душмани.
***
Тангрим, мени дустлардан панох^нгда сакда -
душманларни узим эплайман.
***
«Вольтер: «Одамлар цанчалик маърифатли бул-
салар, шунчалик эркиндирлар», - деб таълим бер-
333
ганди. Унинг издошлари эса халк^а: «Сиз к;анчалик
эркин булсангиз, шунчалик маърифатлидирсиз»,
- деб ук;тирдилар. Хдлокатнинг сири ана шунда»,
- деб ёзганди француз маърифатпарвари Антуан
Ривароль (1753-1801 й.).
-к-к-к
Мен фак;ат шуб^аланишнигина биламан.
***
Мен х;акдоат деб аталувчи фалсафа тошини излаб
40 йил дунёнинг турли бурчакларида булдим, антик
дунё намояндалари Эпикур ва Августин, Афлотун ва
Мальбранше билан кенгашдим. Аммо излаганимни
тополмай, к;ашшокдигимча к;олдим.
-к к *
Х,ар к;андай ижод намунаси ижодкор туррисида
гувохдик беради. Х^еч нарса мени бу оддий аксио-
мадан к,айтаролмайди.
***
Тасодиф йук; нарса. Биз сабабини изохдашга
ч о р и м и з келмаган х,аракатларни тасодиф деб атай-
миз. Сабабсиз ^аракат ва мохриятсиз мавжудлик
булмайди.
Бу фикр барча файласуфларнинг бош к;оидасидир.
ккк
Улкан бинонинг митти кавакларида яшайдиган
сичкрнлар бино яна к;анча туриши ва уни ким кур-
ганидан бехабар умр кечирадилар. Улар фак;ат узок;
яшаш ва инларини бузгунчи жониворлардан омон
сакдашга х;аракат кдладилар. Биз х;ам сичк;онлар
кабимиз ва Коинотни бунёд этган Олий меъмор я;еч
биримизга уз сирини ошкор этмайди.
ie it ie
Ижтимоий адолат - з$ам табиий, х;ам хаёлий гоя.
Бизнинг шурпешона сайёрамизда жамоа-жамоа бу
либ яшовчи одамлар учун буйрук; берувчи бадавлат-
лар ва уларга хизмат к;илувчи камбакаллардан
иборат иккита синфга булинишдан узга чора йук;.
***
Дузур-х;аловат бакишловчи ишни бажариш -
озодлик белгиси.
***
Далол одамни таыддб к^нлиш мумкин, аммо уни
шарманда кдлиб булмайди.
***
Улим энг катта жисмоний ёвузлик булса, уруш
энг катта ахлок;ий ёвузликдир.
***
Ёвузлик имкони кунда юз бор, яхшилик имкони
йилда бир бор намоён булади.
***
Биз бу ёрут жа^онда икки ла^за яшаймиз ва
унинг бирини муло^азаларга багишлаймиз.
***
Асллик ва гузаллик мезонлари х;амма замонларда
ва х;амма халкдарда бир хил булиб келган.
■к ie it
Бугунги кундаги з^ар к;андай вок;елик утган
куннинг з^осиласи ва келажакнинг отасидир... Са-
бабнинг бечигал, мустаз^кам занжири мангудир.
Такдири азал табиатнинг яхлит цонунидир.
335
Бидъат - инсониятнинг энг муддиш ганими.
***
Мутаассибликдан нафратланувчи янги авлод
етилмокда. Х^адемай шундай кун келадики, фай
ласуфлар радбарликни уз кулларига оладилар. Акд-
идрок салтанати к;ад ростлайди.
* ie ★
Инсон юк;оригаурлаган аланга ва пастга шунриган
тош каби тутилиши биланок, з^аракатга интилади.
ie -к ie
Бидъатни масхаралашдан чучиманг, дустларим.
Менимча, бидъатни маз^в этиш учун уни кулгили
к^либ курсатишдан яхширок; восита йук;. Кулгили
нарса эса хавфли булолмайди.
* ★*
Доимий хузур-х,аловатни йук, деб з^исобласа дам
булади.
***
Бизга доимо борига шукр к^илишни, орзу-ис-
таклару к;изикувчанликни жиловлашни, нотинч
кунгилни итоатда тутишни масладат берадилар. Бу
жуда яхши. Аммо бундай панд-насидатларга доим
амал к^лганимизда х,озир дам дуб ёнюрини тановул
к^илиб, очик, осмон остида ухлаётган булардик.
***
Одатий булиб к;олган нарсалар кам к;адрланади.
•к-кк
Э^тирос кема елканларини шиширувчи шамол-
дир. Шамол баъзан кемани чуктириб юборса-да,
лекин усиз сузиб булмайди. Бу дунёда з^амма нарса
хавфли ва айни дамда муз^имдир.
***
Ноурин гузаллик улимга ма^кум.
***
Фак;ат табиий нарсаларгина гузаддир.
***
Табиатан инъом этилмаган к;обилиятни з^ечк;айси
ёшда кулга киритиб булмайди. Аммо йул куйилган
хатони исталган вак;тда тузатиш мумкин.
***
Мен доим уз метафизикамни ахлок;к;а як;ин-
лаштиришга з<;аракат к^ламан.
***
Сизнинг фикрингизга кушилмаслигим мумкин,
аммо фикрингизни айтиш зукук^нгиз учун з^аётим-
ни бераман.
***
Фалсафа бизга олам тушунарсиз мангу борлик;
эканлигини ургатади. Аммо у оламнинг сифатлари
ва таркиби з^акдда аник; суз айтолмайди. Борлик;-
нинг табиати биз учун мутлак;о англаб булмасдир.
Кимдаки, уз ёшининг руз^и булмаса, у шу ёшнинг
барча кам-аламларини тортишга мазрсумдир.
337
БЕНЖАМИН ФРАНКЛИН
(1706-1790)
Америкалик файласуф олим,
сиёсатчи, дипломат ва ихтиро-
чи Бенжамин Франклин инглиз
муз^ожири Ж озеф Франклин
оиласидаги 17 фарзанднинг
саккизинчиси эди. Унинг отаси
хунарманд булиб, совун ва шам
ишлаб чик,ариш билан шугул-
ланган. Ёш Бенжамин узи мус-
так^л тах;сил олган. У биринчи
булиб тебранма уриндик^ш ихтиро кгилган эди.
1746 йилда Бенжамин тасодифан доктор Спенс-
нинг «физика хонаси муъжизалари» сеансига бора-
ди. У ерда илк бор электр машинаси билан таниша-
ди ва электр тажрибаларига к^зик^б к,олади.
1776 йилда у Фарангистонга элчи сифатида
жунатилади. Бенжамин Франклин Америка Консти-
туциясининг муаллифларидан бири зс;амдир.
Шуни айтиш жоизки, инсоният тарихидаги энг
ажойиб ва буюк ихтиролардан бири з^исобланмиш
яшин к,айтаргични х;ам Бенжамин Франклин уйлаб
топган. У электр сохдсидаги кашфиётлари ва бошк,а
куплаб амалий янгиликлари билан жа^онга донг
таратди. Файласуф сифатида эса инсоний муноса-
батлар муаммосини тадк^к, этиб, куплаб фойдали
амалий тавсияномалар ёзиб к,олдирди. «Вак;т —пул»,
- деган машхур з^кматнинг муаллифи х;ам Бенжа
мин Франклиндир («Ёш савдогар учун масла^атлар»
асарида). Унинг энг машхур асарлари куйидагилар:
«Озодлик ва зарурият, зсузур-х;аловат ва изтиробга
дойр мулоз^азалар» (1725), «Бой булишни истовчилар
учун му^им маслах;атлар», «Мул-кулчиликка йул»
(1758), «Душтак», мактуб-эщкоя, (1779).
XVIII аср Америкаси Бенжамин Франклин каби
з$ар томонлама к;обилиятли ва сермах;сул одамни
к5фмаган. Ёзувчи ва ношир, олим ва жамоат арбо-
би, дипломат ва файласуф Бенжамин Франклинга
ватандошлари «Энг илгор америкаликлар орасида-
ги биринчи шахе» деб бах;о берганлар. Бенжамин
Франклин 84 ёшида вафот этди ва бутун Америка
халк;и 30 кун мотам тутди. Унинг номи инсоният
курки, илм, озодлик ва Батан учун бек^ёс хизмат
курсатган да^о сифатида «Инсониятнинг энг буюк
намояндалари» руйхатига киритилган.
***
Дейл Карнеги шундай ёзганди: «Агар сиз одамлар
билан к;андай муомалада булиш, узингизни к;андай
бошк;ариш ва к;айси йул билан фазилатларингизни
камолга етказиш з^акдца аъло маслаз^атлар олишни
истасангиз, Бенжамин Франклиннинг таржимаи
х;олини ук?шг... Бенжамин уз хотираларида узидаги
энг катта кусур —бах;слашиш одатини к^андай к^илиб
йук;отгани ва Америка тарихидаги энг билимдон,
адабли, фаросатли одамга айлангани з^ак^идаз^икоя
к^лади...»
***
Маънавиятдан мазфум сиёсатда к;онунлар нима
х;ам кдла оларди?
***
Уйлайманки, фикрлар *ак;ида уларнинг таъсири
ва натижасига к;араб *укм чи^армок; керак.
339
Хамма билан хушмуомала, купчилик билан дил-
каш, айримлар билан эса бетакаллуф бул.
***
Сиз бах;сга киришиб, к^зик^онлик билан сух;-
батдошингизнинг фикрларини рад этишингиз ва
голиб чик^ишингиз мумкин. Лекин бу ралаба х;еч
кяндай наф келтирмайди. Чунки х;еч к;ачон сиз би
лан бах;слашган мухолифингизнинг хайрихохдигига
эришолмайсиз.
***
Уч кучиш бир ёнрин билан тенг.
к к ie
Дангасалик зангга ухшайди. Нарсалар куп
ишлаш ок^батида эмас, зангдан тезрок; емирилади.
***
Мен аста-секинлик билан шунга ишонч х;осил
к^лдимки, инсонлараро муносабатдаги самимий-
лик, х;акдоатгуйлик ва х,акдонийлик х;аётий бахтга
эришишда катта ах;амиятга эга.
★ ie к
Тажриба - к^шматли мактаб. Лекин ах^локдар учун
шундан узга мактаб булмаса нима кдлиш керак?
ie к ie
Агар сен акд-заковатга кулок; тутмасанг, у албат-
та k^lcoc олади.
к it -к
Навбатдаги истакларни к,ондиришдан кура, би-
ринчисини енгиш осонрокдир.
* ★*
Ишлатиладиган калит доимо ялтиллаб туради.
***
Шундай одамлар борки, диний эътик;одга эга була
туриб, жуда нотавонлар. Улар бу эътик;оддан х;ам
мах;рум булсалар, нима к^ларкинлар?
***
Биз учун табиат уз к,онунларини к;андай к^нлиб
амалга оширишини эмас, балки шу к;онунларнинг
узини билиш му^имдир. Яъни, хавога ирритилган
чинни идишнинг ерга тушиб синишини билиш фой-
дали. Лекин: «У к;андай к^либ ерга тушади ва нима
учун синади?» - деган савол а^мок;онадир. Албатта,
бу саволга жавоб топиш ёк^мли. Аммо биз шусиз
х,ам чинни идишни бутун сакдаб к;ола оламиз-ку!
341
ЗУШТАК
(Б.Франклиннинг Бритон хонимга мактуби.
1779 йил 10 ноябрь)
Азиз дустим, чоршанба ва шанба куни йуллаган
бир жуфт мактубингизни олдим. Бутун яна чор
шанба. Аввалгисига жавоб ёзмаганим учун мактуб
олишдан мах;рум булдим. Бирок;, гарчи ялк;ов бул-
сам-да ва мактуб битишни хуш курмасам-да, агар
узим жавоб ёзмасам, бошк;а з^еч к;ачон Сизнинг
дилкаш битигингизни ук^й олмаслигим юзасидан
чексиз хавотир кулимга к;алам тутишга мажбур
этди. Шу боис жаноб Б. эртага Сизни йукдаб бориш
ниятида эканлиги тутрисида илтифот ила маълум
к;илганда х;ам бу чоршанбани аввалгилари каби
Сизнинг дилкаш даврангизда эмас, Сиз х;ак^нгизда
уй суриб утказишга: Сизга мактуб битиш, номала-
рингизни к;айта-к;айта ук^б читщшга ахд к^лдим.
Сизнинг жаннат ва у ердаги х;аёт тутрисида-
ги таърифингиз мени мафтун этди. Жаннатга бу
оламдан имкон к;адар з^амма яхши нарсаларни олиб
утишимиз кераклиги тутрисидаги хулосангизни
багоят маъкуллайман.
Фикримча, агар хуштаклар учун ^аддан ортик;
х,ак, туламаганимизда эди, х,озиргидан кура купрок;
нарсаларга эга булишимиз, ёвузликдан камрок; азоб
чекишимиз мумкин эди. Чунки биз дуч келадиган
бахтсиз одамлар, менимча, ана шу эх,тиётсизлик
туфайли саодатни бой берганлар.
Нимани назарда тутаяпти, деб сурарсиз? Сиз
х^кояларни ёк;тирасиз. Шу боис узим тЗ'тримдаги
бир х^икояни сузлаб бермок^шман. Ва бунинг учун
мени маъзур тутгайсиз.
Ёшим еттида эди. Байрамларнинг бирида 5Ф"
токдарим менга бир х;овуч чак;а совра к,илишди.
Мен уша захоти уйинчокдар дуконига равона бул-
дим. Иудда кетаётганимда бир боланинг кулидаги
з^уштакнинг садоси хушимни урирлади ва дуконга
кириб бор пулимга хуштак сотиб олдим. Кейин уйга
к;айтдим-да, севинчим ичимга сирмай кулок^ни к;о-
матга келтириб хуштак чала бошладим.
Бундан уйдагиларнинг аччиги чик;са-да, мен
жуда сармаст эдим. Акаларим, опаларим, амаки-
ваччаларим хуштакнинг ба^осини суриштириб бил-
гач, уни уз нархидан турт баравар к^шматга сотиб
олганимни, долган пулга к;андай яхши нарсалар
сотиб олишим мумкинлигини айтиб, устимдан роса
кулишди. Хурлигим келиб йирлаб юбордим. Хуштак
туфайли чеккан бу изтиробим, у келтирган кувонч
ва лаззатдан зиёдрок; эди.
Хотирамга муэфланиб к;олган бу вок;еа кейин-
чалик менга аск;отди. Бирор бир нокерак буюмни
сотиб олиш васвасасига учраганимда, узимга:
«Хуштак учун х;аддан ортик; х;ак; тулама», - дейман-у,
пулимни тежаб к;оламан.
Вояга етиб катта х;аёт йулига к;адам куйганимдан
кейин одамларнинг хатти-х;аракатларини кузата
бошладим. Шунда хуштаги жуда к^мматга туша-
ётган куплаб одамларни учратдим.
Узининг Ьуимматли вак;тини, фароратини, эрки-
ни, марх;аматини ва эх;тимол, ёр-дустларини к;и-
рол саройидаги к;абулда иштирок этиш шарафига
нойил булиш йулида курбон к^лаётган ута иззатта-
лаб одамни курганимда уз-узимга: «Бу кишининг
хуштаги жуда крнмматга тушди-да», - деб куярдим.
Шон-шухратга ортик; даражада муккасидан кет-
ган, доимий равишда сиёсий югур-югурлар билан
овора булган ва эътиборсизлиги ок^батида касб-ко-
рини улда-жулда к;олдирган кимсани курганимда
эса: «Чиндан *ам унинг хуштаги жуда к^мматга
тушди», - деб куяр эдим.
343
Дар к;андай хузур-х;аловатдан, узгаларга яхшилик
к^лишдан, х;амсоя хурмат-иззати, эътиборидан ва
чин дустлик кувончларидан воз кечиб, пул т;уплаш-
ни ихтиёр калган утакетган хасис одамни курга-
нимда: «Эй, бахпщаро! Сенинг хуштагинг нак;адар
к^мматга тушди-я», - дердим.
Диссий лаззат, кайфу сафо йулида акдини курбон
калган ва саломатлигига путур етказган ша^ватпа-
растни учратганимда, дердим: «Сен адатпаяпсан,
наздингда лаззатдек туюлаётган нарса аслида бир
дарддир. Душтагинг жуда к^имматга тушаяпти!»
Узига оро бериб, гузал либосларга, чиройли уй-
лару жих;озларга, фойтунларга мех;р куйган, аммо
уларга эришиш учун кули калталик кдлиши ок^*-
батида к;арзга ботган ва умрини турмада них;ояла-
ганларни курганимда: «У хуштак учун катта, жуда
катта гулов тулади», - дердим.
Хулласи калом, мен инсон бошига ёрилгувчи
кулфатларнинг куп крисми одамлар нарсаларнинг
к^имматини тутри бах;олай олмасликларидан келиб
чик;ади ва уларнинг хуштаги жуда к^мматга туша-
ди деб хрисоблайман.
Аммо х;ар х;олда бундай бахтицароларга шафк;ат-
ли булишимиз лозим. Долбуки, бундай уйлаб Та
расам, гурурланишга арзигулик акд-фаросатим
борлигига к;арамай, мен учун х;ам к^рол Жоннинг
олмалари каби йулдан оздирувчи нарсалар бор.
Хайриятки, уларни сотиб олиб булмайди. Борди-ю,
улар кимошди савдосига куйилганда мен бир лах;-
зада бор-иутимдан айрилишим ва яна бир марта
хуштак учун х;аддан зиёд тулаб юборганимни пай-
к,амай к,олишим мумкин булур эди.
Куришгунча хайр, менинг азиз дустим.
Камоли эх,тиром ила содик, кулингиздан деб би-
лурсиз.
ДАВИД ЮМ
(1711-1776)
Инглиз файласуфи, психолог
олим ва муаррих Давид Юм
Шотландия пойтахти Эдинбург
шазфида, унча бой булмаган
дворян оиласида дунёга келди.
Унинг отаси зукукдгунос булган.
Давид Юм Эдинбург универси
тета ва Ля-Флеш номли фаранг
коллежида таз^сил олди. У кол-
лежда илк марта Рене Декартнинг илмий к;арашлари
билан танишди.
Давид Юм биринчи булиб «сабаб»нинг моздгатини
з^одиса ва тушунча сифатида жидций урганишга ки-
ришди. Унинг бу борадаги мулоз^азавазсулосаларифал
сафа фанининг асосий кпукдаридан бирига айланди.
Файласуфнинг куйидаги асарлари маълум: «Инсон
табиатига дойр мулоз<;азалар» (1739), «Таъб меъёри
х;ак^1да» (1739-1740), «Ахлок^й ва сиёсий очерклар»
(1741-1742), «Руз^нинг барз^аётлиги хусусида», «Та-
биий дин х;ак^да сузлашув (диалог)» (1751).
•к-кie
Уз зсулосалари учун доимо узр сураш ва з«;ар бир
алоз^ида санъат, х;ар бир алоз^ида фан олдида узини
УЯДРЙ окдайвериш зарурияти фалсафа учун маълум
даражада з<,ак,оратдир. Бу з$ол подшоз^нинг уз фук;а-
ролари томонидан давлатга хиёнатда айбланишига
ухшайди.
ккк
Шу нарса з^акдаатки, одамлар инсоният тафак-
куридан мутлак;о четдаги муаммолар, масалан,
345
одамларнинг яралиши, ак^ий оламнинг ёки руз^лар
салтанатининг тузилиши хусусидаги муаммоларни
мухркама к^лиш асносида бекорга ба^слашадилар
ва х;еч к,ачон аник; хулосага келолмайдилар.
***
Акдгаукув, таассурот ва юялардан узга х;еч нарса
берилмаган.
***
Дар бир хдциса бир-биридан узок; ва холис. Бир
додисанинг кетидан иккинчиси юз беради. Ленин
биз х;еч к;ачон уларнинг орасидаги борлик^икни сеза
олмаймиз. Бу уларнинг бир-бирига кушилиб кет-
гани, лекин з^еч к;ачон узаро борлик; булмаслигини
англатади.
***
Сабаб учун битта энг зарур нарса бор. Бу - ок^-
батга эга булмок^ик.
***
Биз жасорат деб атайдиган рухдй кутаринкилик
ваулурворлик белгиси сифатида к,абул к^либ, завк^а-
надиган нарса хотиржамлик ва к;атъийликка асос-
ланган рурур х;амда узини хурмат к^лиш демакдир.
***
Узи х ^ и д а узок; гапирадиган одамнинг мак,тан-
чокдикка чаи бериши мушкул.
* ★*
Олижанобликдан ма?фум ботирлик ва иззат-
талаблик инсонни фак;ат золимга ёки к,арок^шга
айлантириши мумкин.
ic -к -к
Рахдодилликка му^аббат ва нафислик, ичик;ора-
ликка эса душманлик ва Базаб омихта булади.
ic -к -к
Худбинлик адолат к;оидаларини турдиради ва бу
к;оидаларга амал кдлишнинг энг биринчи сабаби
^исобланади.
■кк *
Гарчи табиий к;обилият ва ахлок^й сифатларнинг
даражаси бир хил булса-да, улар уртасида бир фарк;
бор. Табиий к;обилиятни сунъий таъсир этиш йули
билан деярли узгартириб булмайди. Ахлокрий сифат
лар ёки унинг о1щбати натижасида юзага келадиган
амалларни эса мукофот ва жазо, рагбат ёки инкор
воситасида узгартириш мумкин.
ic ic ic
Севш - узга одамга бахт тилащданузга нарса эмас.
***
Даётни акд эмас, одат бошк;аради.
★* *
Инсоннинг х;аёти тасодифларга цанчалик бой
булса, у хурофотга шунчалик чукур берилади.
* -к к
Одамларда атрофдагиларни узига ухшатиш
х;амда бопщаларда узига як;ин ва таниш булган,
узи бевосита англайдиган сифатларни куришга
мойиллик мавжуддир.
347