истеъдодини паст Щ1либ курсатадики, кул остида-
гилар унинг бу сифатларини х;ам сезолмасинлар.
Донишманд зфгкмдор амалдорларни з^укмдор булиш
умидидан махрум этади. У шундай йул тутадики,
амалдорларнингузлари х;окимиятдан юз угирадилар.
***
«Х,ар бир давлатнинг уз «текинх^рлари» бор, -
деб ёзади Хан Фэй. - Улар беш тоифага булинади.
Агар хукмдор бундай кимсаларни таг-томири билан
йук;отиб, рисоладагидек фук,ароларни тарбиялай
билмаса, оламда х;алокатга маз^кум давлатлар ва
сулолалар сони купаяверади. Давлатга тахдид со-
лувчи уша беш тоифа куйидагилар:
1. Аввалги хукмдорларнинг инсонпарварлиги ва
бурч туйгусига содикдигини рукач к^либ, уларнинг
тутган йулини мак;товчи, уст-бошига зеб бериб,
майорат билан сузланган баландпарвоз маърузала-
ри воситасида мавжуд к;онунларга нисбатан шубх;а
уйротувчи ва хукмдорнинг к;албида иккиланиш
туйрусини тутдирувчи олимлар.
2. Турли булмагур гап-сузларни ташувчи, таитк^
кучларга таяниб, узининг шахсий манфаати йулида
исталган салтанатнинг тимсоли булган ер мехроби
ва дон-дун учун фойдали барча юмушлардан буйин
товлаган вайсадилар.
3. Белига к,илич такувчи, оломон булиб тупла-
нувчи, ном чик,ариш ва олий мансабдорларнинг
так^кдарини бузиш учун уз сифатларини куз-куз
к^лувчилар.
4. Бор мол-мулкини амалдорларга пора учун
сарфлаб, ялиниш йули билан орир мез^натдан ва
х,арбий хизматдан узини олиб к,очувчи, мажбури-
ятдан курк^б, уйга бик^иниб олувчилар.
5. Купол ва беухшов, к,албаки нарсаларга ружу
куйган, уз уйида бех^соб захираларни йигиб олиб,
дех^онларнинг фойдасини тортиб олиш учун пайт
пойлаган, к^1ш фаслида ёки к;ах,атчилик чорларида
ма^сулотларни олиб-сотиш билан машрул булган
савдогар ва яунармандлар».
★* *
«Бугунги кунда к;аттик^ул ва ишончли одамлар-
нинг сони унтага з^ам бормайди. Аммо мамлакат-
даги амалдорлик лавозимлари юздан ортади. Шу
боис барча лавозимларга к;аттик^<ул ва ишончли
кишиларни тайинлашнинг имкони йук;. Амалдор
лик лавозимларини тулдириш учун лойик; одамлар
етишмаслиги ок^батида эса тартибни сакдаб, зршоя
к^лувчилар камайиб, эл-юрт орасида фитна yfiFO-
тувчилар купаяди. Маърифатли хукмдор бундан
кутилиш учун акдли кишиларни излаб овора булмай,
ягона к;онун жорий этиши, кул остидаги ишонч
ли амалдорлар билан фахрланиб юравермасдан,
бопщаруй санъатини пухта эгаллаб олмони лозим.
Ана шунда к;онунга зарар етмайди, ёвуз ва ёлгончи
амалдорларга бардам берилади».
***
Мамлакатда ак^шй ме^нат билан шурулланувчи-
лар купайиб кетса, к;онун бузилади. Кул ме^^нати
билан банд фук;аролар камайганда эса, мамлакат
к;ашшок^икка юз тутади.
«Буюмлар энг сунгги нук;тага етиб боргандан сунг
албатта ортига к;айтади. Агар бирор нарсага к;аттик;
тикилиб к;арасангиз, кузлар хира тортади; агар ку-
лок^\ар х;аддан ортик; динг булса, аник; эшитолмай
к;олади; агар меъёридан ортик; уйгатолиб, куп фикр
юритилса, билимларда тартибсизлик пайдо булади».
Бизнингча, Хан Фэй бу фикри орк;али бутун
инсониятга хос сифатлардан бирини ифода эт-
149
ган. Чиндан х;ам бизда, амалларимизда ботинан
шафк;атсиз ва мук,аррар бир нарса борки, зур бериб
бир мак;сад сари интилганимизда купинча, негадир
умуман тескари натижаларга эришамиз. Бунга
Илья Илфнинг кундалигидаги мана бу к;айдлар х;ам
мисол була олади: «Имло хатолардан кутилиш з^чун
нашриётга 20 та мусах^и^ ёлладик. Бирок; шунга
к;арамай, китобнинг биринчи бетида «Британия
энциклопудияси» деган ёзув турарди».
***
Агар инсоннинг бошига кулфат тушса, унинг
к,алби да^шат ва куркув билан тулади. Юрак дах;-
шат ва куркувга тулгач, амалларимиз тутри, фикр-
ларимиз эса етук булади. Фикрлар ет}пклашгач,
ишнинг мох^ытига етиш учун йул очилади. Амаллар
турри булса, кулфат ва зарарли ок^батлар бардам
топади. Кулфатлар ва зарарли ок^батлардан халос
булган инсон бемалол ёшини яшаб, ошини ошай-
ди. Ишнинг мох,иятига етган одам муваффак^ятга
эришади. Ёшини яшаб, ошини ошаган инсон тинч-
лик-хотиржамликда узок, умр куради. Ютукдарга
эришган одам, албатта, бойлик ва аслзодаликка
нойил булади. Тинчлик-хотиржамлик ва умрузок;-
лик, бойлик ва аслзодалик бахт деб аталади. Бирок;
бахтнинг пойдевори бахтсизликнинг устида к;ад
кутаради. Шу боис: «Эх;, бахтсизлик! У бахтнинг
таянчидир», дейилади.
КАРНЕАД
(Милоддан аввалги 212-129 йиллар)
Файласуф Карнеад Юнонистон-
нинг Кирен шазфида тушлиб усди.
У фалсафа мактабига рах;барлик
к^либ, х;ак;ик;атнинг мезонлари
з^акдцаги таълимотни ишлаб чик;-
ди. Карнеаднинг узига хос кучли
ва жарангдор овози бор эди. У ута
мез^наткашлиги, уткир акд-фа-
росати билан замондошларининг
та^синига сазовор булган. Айшщ-
са, нотик/шк бобидаги ма^оратига з^амма тан берган.
Хакдк^тнинг мезонларига оид фикрларини дадил айта
олганига к^рамай, Карнеад улимдан к^ттик; курк^ан.
Ва^оланки, у доимо: «Табиатнингузияратади, узи з^алок
кдлади», - деган сузларни такрорлашни хуш курарди.
Ривоят кдлишларича, КарнеадАнтипатр исмли бир та-
нишининг заз^аричиб, вафот этганини эшитиб к;олади.
Унинг жасоратидан з^аяжонга тушган файласуф:
- К|ани, менга х^м келтиринглар! - дейди к;атъий-
лик билан.
- Нимани келтирайлик? - деб сурашганида Карнеад
каловланиб к;олади ва бир лаз^залик сукугдан сунг:
- Асал кушилган майни келтиринг! —деб жавоб
беради.
***
Х,ар к;андай з^акдоат - «нисбийликка йугрилган
ишончдир. Яна з^ам аникрок; айтадиган булсак,
э^ак^ш^ат - «э^тимоллик»дир.
***
Руй бераётган х;одисаларнинг з^аммаси з<;ам так;-
дири азал меваси эмас. Уларнинг баъзи бирлари
бизнинг хукмимиздадир.
151
ЦИЦЕРОН МАРК ТУЛЛИЙ
(Милоддан аввалги 106-43 йиллар)
К,адимий Юнонистонда яшаб
утган файласуф, нотик; ва сиёсий
арбоб Цицерон римлик бадавлат
чавандоз оиласида вояга етди.
«Цицерон» сузи - «цицеро», яъни
«нухат» деган маънони англатади.
Цицерон Римда тах,сил олиб,
лотин тилини урганди. Шунинг-
дек, нотикдик санъатини мукам-
мал эгаллаб, Афина, Кичик Осиё
ва Родос ороли худудларига хос
булган фасох,ат илми билан мустак^ил шурулланди.
Файласуф милоддан аввалги 64-63 йилларда
элчилик лавозимида хизмат к^либ, мустабид тузум-
нинг янги вориси Катилинга к;арши нуткдар ирод
этади. Унинг ана шу даврдаги туртта нутк^ нотик;-
лик санъатининг олтин жамгармасидан жой олган.
Суюкли к;изи Туллиянинг ногах;оний улими
Цицеронни FaMra ботиради. Такдирнинг бу орир
зарбасидан сунг у фалсафа илми билан шуруллана
ботттлайди.
Фаол сиёсий курашлар ва тажрибасизлик, к;олавер-
са, машъум такдир Цицероннинг фожиали равишда
х^лок булишига замин х;озирлаб куйганди. У Юлий
Цезарнинг невара жияни Антоний ташаббуси билан
к^тл этилади. Файласуфнинг боши узи бир неча марта
оташин нутк; сузлаган жойга михлаб куйилади.
Цицероннинг 58 та нутк^1, нотикдик санъати, сиё-
сат ва фалсафага баришланган 19 та асари ва 800
дан зиёд мактублари х;озирга кддар сакданиб к;олган.
**к
Фалсафанинг кучи шундаки, - деб ёзади Цице
рон, - у к;албларга малкам булади, бехуда ташвиш-
ларни бартараф этади, ортик^а х,аваслардан халос
к;илиб, куркувни х,айдайди. Шубх;али нарсаларни
куллаб-кувватлашдан узини тийган файласуфлар
доноларча йул тутадилар.
ккк
Вак;т сохта фикрларни емиради, табиат хукмини
эса тасдикдайди.
★★*
Фалсафа к;албга шифо баришловчи фандир. Аммо
бу шифо тан хасталикларидаги каби тапщаридан
келмайди. Биз барча ички имкониятларимизни
ишга солиш йули билангина узимизни узимиз да-
воламоримиз даркор.
ккк
Акд-идрок ва табиат учун тасодифдан ортшфок;
f o b йук;.
ккк
Фалсафа акдий маданиятдир.
★* к
Саодатга эришиш йулини айтишдан аввал узи
миз кимлигимиз ва табиатнинг мо^ияти нимада
эканлиги хусусидаги саволларга жавоб т о п м о р и м и з
лозим.
ккк
Адашиш х;ар бир инсонга хос сифат. Аммо адаш-
ганларнинг к;айсарлик билан у3 йулида давом эта-
вериши - ак/^сизлик.
153
Кргоз ^амма нарсага бардошлидир. (Ушбу х^ик-
матли сузнинг илк манбаи Цицероннинг «Мактуб»
рисоласида акс этган. Унда: «Мактуб уятдан к^зар-
майди», - деган ибора ёзилганди).
***
Халк; фаровонлиги - олий к,онун.
***
Овозлар саналмайди, тарозида тортилади.
***
Курол тилга кирганда, к;онунлар жим к;олади.
***
Хукумат - сузловчи к;онун, к;онун эса гунг хуку-
матдир.
» ***
Донишмадликни эгаллашнинг узигина етарли
эмас, ундан фойдалана билмокдик х,ам жоиз.
***
Утиб кетган мусибатни хотирлаш ёк^имли.
* * -к
Бир зиддият иккинчисини келтириб чик,аради.
**к
Мехмат оррик^ни утмаслаштиради.
it -к -к
Сузамоллик —аКуЛга сайк^ал берувчи нур.
***
Мен узим унутишни истамаган нарсаларни уну-
тишга к;одир эмасман.
***
Шон-шух;рат келтирувчи к^гаинчиликларга дош
бериш осон.
■к -к -к
Озод булиш учун к,онунларнинг кулига айланиш-
га тутри келади.
★ -к *
Фалсафа билан машьул булмокдик узни улимга
тайёрламок; демакдир.
* -к *
Халоскорликни узига касб этганлар Тангрига энг
як;ин кишилардир.
***
Эзгуликнинг асосий белгиси - з^аракат.
***
EpyF дунё юзини кургунингизга цадар булиб
утган вок;еалардан бехабар булсангиз, мангу гудак-
лигингизча к;олаверасиз.
***
Уз бурчини яйраб адо этувчиларгина эмин-эркин
яшайдилар.
•к -к к
Нох;ак; йулда голиб булмокдан кура, х;ак; йулида
магдублик афзал.
155
Нодонлар сафида саодатмандлар, донолар ора-
сида бахтсизлар булмайди.
***
Мен уткир акд-фаросатли ёки аз^мок;, кучли ёхуд
ожиз булиб турилмокдик уз ихтиёримизда эмасли-
гини тан оламан. Аммо бундан х;атто утириш ёки
сайр к^лиш каби оддий хатти-х;аракатлар х;ам бизга
6ofahk; эмас экан-да, деган хулоса ясовчилар к,аттик;
янглишадилар.
***
Биз буюк ва мук;адцас мак;садлар учун турилган-
миз. Буни бех^исоб нарсалар х;ак^адаги хотиралар
жам булган рух^миздаги бопща омиллар ёрдами-
да з^ам куриш мумкин. Масалан, бизда х;ар бир
амалнинг ок^батларини аввалдан кура билишдек
илозщй сифатга як^ш кароматгуйлик, нафсни ти-
йувчи уят, инсонийлик, жамият манфаатларини
з^имоя крнлувчи адолат, улим ва азоб-укубатларга
к;арши мустах^сам ва барк;арор нафрат туйгулари
мужассамдир. Буларнинг барчаси инсондаги энг
афзал маънавий сифатлар. Агарки, инсонларнинг
жисмида хузур-з^аловатдан устун куйиш лозим бул
ган куч-кувват, саломатлик, гузаллик, чак^онликни
турдирувчи сезгилар мавжуд экан, у х;олда рух^ш
к;обилиятларни к;андай баз^оламок; керак? Утмишда
утган олимлар рухда к;андайдир фазовий ва илох^ш
бир нарсанинг иштирокини к^фа билганлар.
★★*
ХаР бир нарса хусусида бах,слашмокдик ва бирон
нарса зсусусида аник; фикр билдирмаслик - энг аъло
фалсафа.
ЛУКРЕЦИЙ ТИТ КАР
(Милоддан аввалги 99-55 йиллар)
К,адимги юнон шоири ва фай-
ласуфи Лукрецийнинг тутилган
ери, ижтимоий келиб чик;иши
ва мавк;еи хусусида аник; маълу-
мотлар йук;. Унинг асл исми Тит,
лак;аби Кар булган.
Лукрецийнинг таълимоти ва
дунёк^раши файласуф Эпикурнинг
издоши булганидандалолат беради.
Тарихий манбаларга Караганда, Лукреций уз
жонига к;асд крлиб, з^аётдан куз юмган. У биринчи
булиб фалсафа фанига материя атамасини кирита-
ди. Бу атама лотинча mater - «она» сузидан олинган.
★★★
Бир к;арашда улурвор ва ажойиб куринган х;ар
к;андай нарсанинг жозибаси кузимга вак;т утиши
билан озайгандек куринаверади.
★* *
Вак;т илдамлагани сайин буюмларнинг моз^ияти
х;ам узгара боради.
***
К,албни х;ам жисм каби даволаш мумкин.
★* *
Жисм улгая боргани сайин руз^ий сифатлар х;ам
такомиллаша боради.
★* *
Сарик; касалига чалинган бемор к;аерга к;арама-
син, х;амма нарса кузига сарик; тусда куринади.
157
ИСО АЛА1ЩИССАЛОМ
(ЕНГУА МАШИАХ)
(Милоддан аввалги 5 - милоднинг 30 йили)
Исо алайх^иссалом афсонавий шох; Довуднинг
авлоди хрсобланмиш дурадгор Юсуф (Иосиф) оила-
сида таваллуд топди. Унинг тутилган йили аник;
эмас. Энг ишонарли манбаларга кура, Исо алайз^ис-
салом тахминан милоднинг бошланишидан 4 йил
аввал хукмронлик кдлган шох; Август замонида,
Вифлеем шах;рида дунёга келган. Исонинг туга-
лиши к;атор самовий х;одисалар билан бир вак;тга
турри келганлиги туфайли уни Масих; ва яхудийлар
мамлакатининг янги шоз^и деб х^исоблашган. Куръ-
они каримда шундай оят келтирилади. «Эсланг (Эй
Мухаммад), Аллох; айтган эди: «Эй Исо бинни Мар
ям, сенга ва волидангга берган неъматимни - сени
Рухул-Кудус (Жаброил) билан кувватлантирганимда
одамларга бешикда (гудаклигингда) х;ам балоратга
етган х,олингдаги каби сузлаганингни, сенга Ки
тоб - хат ва х^кмат - илмни, Таврот ва Инжилни
билдирганимни ва Менинг изним-ихтиёрим билан
лойдан куш тимсолини ясаганингни, сунгра унга
пуфлаганингда, Менинг изним-ихтиёрим билан
ростакам кушга айланганини, Менинг изним-их
тиёрим билан кур ва песларни тузатганингни ва
Менинг изним-ихтиёрим билан уликларни (тирил-
тириб, к,абрлардан) чик,арганингни эслагин!» (Моида
сураси, 110-оят).
Исо алайх,иссалом уз таълимотини купрок; ма-
саллар орк;али баён этган. Унинг чукур, маънодор
ва ута мукаммал тарзда ифодаланган фикрлари,
х,ар бир ибораси, сузлари х,аммани х;айратга со-
либ, мафтун этган. Барча буюк зотлар каби Исо
алайз^иссаломнинг х;ам ранимлари булган. Ана шу
ранимлари орасидан урин олган як^ш шогирдининг
соткнинлиги туфайли Исо халк^ш ралаёнга даъват
к;илганликда айбланган. У Рум хукмдори Понтий
Пилатнинг фармони билан дазрнатли ва азобли улим
жазосига хукм к^линган.
Исо алай^иссаломни тириклайин хочга михлаб
к;атл этганлар.
***
Амалсиз эътик;од - улим.
**★
Одамларни айбламанг, шунда сиз х;ам айблан-
майсиз, акс х;олда уларни к;андай айблаган бул-
сангиз, сиз х;ам шундай айбланасиз. Узгаларнинг
айбини к;айси к;аричда улчасангиз, сизники х;ам
уша мезонда улчанади.
***
Сиз суранг - оларсиз, изланг- топарсиз, эшикни
к,ок,инг ва у очилгусидир. Дар бир суровчи олади,
изловчи топади ва келувчига эшик очилади.
***
Ким узини осмон тутса, ер булажак, узни ер бил-
ганлар эса осмон булажак.
***
Кулга шамшир тутганлар унинг тигидан ^алок
булгайлар.
***
Ким сенга раним булса, кетингда тургай.
**★
Сукдо сукдони етаклаши мумкинми?
159
Дар иккиси чозц'а куламайдими, ахир?
***
К,албингизни сабр билан кущаринг.
***
Сизга х,ак,ик;атни ва яна х;ак;ик;атни айтаман:
агар тупрок^а тушган бутдой урути униб чикдоаса,
яккалигича к;олаверади, агар тутиб кетса, катта
хазинага айланади.
***
Узингизни билмасангиз, к;ашшокдикка дучор
буласиз.
★* *
Баланд to f устида курилган муста^кам шах;ар
куламайди, аммо сирли булолмайди.
***
Эшак тегирмон атрофида айланиб, 1ООО мил ма
софани босиб утибди. Уни бушатганларида аввалги
жойидан кримирламагани куринди. ТТТундяй одамлар
борки, куп юрадилар-у, аммо турган жойларидан
силжимайдилар.
***
Х,аворийлар (Исонинг шогирдлари) Исо алай^ис-
саломдан сурадилар:
- Бизнинг интих;омиз к;андай?
Исо алайдиссалом шундай жавоб к,айтардилар:
- Интих;они излашдан аввал ибтидони топиб ол-
дингизми? Зеро, ибтидо к,аерда булса, интих;о х;ам
уша ердадир. Ибтидони топган одам саодатманд-
дир. Чунки у интих;они англайди ва мангуликка
дохил булади.
160
СЕНЕКА КИЧИК ЛУЦИЙ АННЕЙ
(Тахминан милоддан аввалги 4 йилда тпугилиб,
милоднинг 65 йилида вафотп этган)
К^адимги Рим ша?фида яшаб
утган файласуф, шоир ва сиё-
сий арбоб Сенеканинг вата-
ни Испания эди. Отаси уни
гудаклик чорида Римга олиб
келди. Сенека бу ерда Пифа-
горнинг издоши Сотион кулида
та^сил олди.
Сенека Кичик Агриппиннинг
угли, 11 ёшли булажак импера
тор Неронга мураббийлик калган. У уз таълимотла-
рида цакрнщй фалсафада бир-бирига сира ухша-
майдиган назариётчиларнинг роялари амалда бир
нарсага бориб так;алишини очиб беришга интилган.
Такдирни к;арангки, Сенеканинг пешонасига
телба император Калигула (37—41 йиллар), акди заиф
хукмдор Клавдий (41-54 йиллар) х;амда шафк;атсиз-
лик бобида донг таратган император Нерон (54-68
йиллар)нинг хизматида булиш ёзилганди (Нерон ми
лоднинг 68 йили 7 июн куни уз жонига к;асд калган).
Сенека уз к;арашларини куйидаги асарларида
баён этган:
«Лудиллийга битилган ахлок^ий мактублар» (Ушбу
кулёзма Сенеканинг энг йирик асари булиб, унинг
асл нусхаси ^озирга к;адар сакданиб к;олган)
«Табиатшунослик масалалари»
«Бахтли х;аёт х;ак,ида»
«Такдири плохой ^ак^да»
«К,ах;ру газаб х;ак^да»
«Ру^ий хотиржамлик х;акдаа»
161
«Ра^м-шафк;ат звдида»
«Юпанч»
Бундан танщари Сенеканинг «Медея», «Федра»,
«Эдип», «Агаменон» деб номланувчи фожиавий асар-
лари х;ам маълум.
Сенека кул урган мавзулар кенг куламли булиб,
уларнинг х;ар бири маълум мак;садларга йуналти-
рилгандир. Куйида биз улардан баъзиларини санаб
утмок^шмиз:
- рух^ий камолотга етиш йулида вак,тдан фойда
лана билиш;
- эзгулик ва бойлик х;ак^ида;
- дуст танлаш хусусида;
- улим дахдгати х,ак^да;
- сохта х;амда х;ак^к,ий фалсафа баёнида;
- чинакам дустлик х,ак,ида;
- жисмоний машкдар хусусида;
- фалсафанинг афзалликлари;
- келажакдан курь^иш х;ак;ида;
- донишманд назарида булмокдик хусусида;
- кексалик мак;товлари;
- бехуда саё^атлар х,ак^ща;
- Худо ва рух; х;ак^да;
- оламнинг тузилиши х,ак^да;
- кундалик хатти-х;аракатлар х;ак,ида;
- миш-мишларга нафрат хусусида;
- улимни хотиржамлик билан к;аршилашга х;о-
зирлик хусусида;
- эл назари остида яшаш х,акгида;
- инсонларнинг тенглиги;
- шахсий нук,сонларни кура билиш;
- донишманд х;ар ерда фарогатда;
- шодлик лаззатланишда эмас;
- кулфатларга шай туриш хусусида;
- ичкиликбозлик х;ак,ида;
162
- х;алоллик, ягона бахт ^ак^ида;
- рузщи чиник;тириш хусусида;
- яхши ном к;олдирмокдик борасида;
- уз жонига суик;асд к,идиш х;ак^ида;
- к;айгу-х;асрат чекишнинг меъёри хусусида.
Милоднинг 57 йилида Сенека олий лавозимга -
элчилик вазифасига тайинланади.
Сенеканинг мол-давлати ва олий мартабасига
насади келган кимсалар Нероннинг ожизлиги ва
шафк;атсизлигидан фойдаланиб, файласуфга к;ар-
ши фитна кузгайдилар. Улар Сенекани императорга
к;арши фитнанинг иштирокчиси сифатида маккор-
ликда айблаб, тух^гат к^ладилар. Бух;тонларга лак^а
ишонган хукмдор Сенекани улимга ма^кум этади.
Уз жонига к;асд к^илиш турини танлаш хукук^ эса
Сенеканинг ихтиёрига топширилади. Кекса файла
суф но^ак; хукмни мардона к;арши олиб, томирини
кесади ва дунёдан куз юмади.
***
Сенека шундай деб ёзади: «Одамлар менга таъли-
мотим ва дунёк;арашларим билан з^аётим уртасида
тафовут борлиги х;ак;ида сузлаб, таъна к^хладилар.
Улар бир вак;тлар Афлотун, Эпикур ва Зенонга х;ам
шундай айб так;агандилар. Лекин барча файласуф-
лар узларининг к;андай яшашлари хусусида эмас,
балки к;андай х;аёт кечириш лозимлиги борасида
фикр юритадилар. Мен х;ам узим х;ак;имда эмас,
эзгулик хусусида мушо^ада к^либ, уни изохдаш-
га уринаман. Турли иллатларга, шу билан бирга
узимдаги камчиликларга к;арши курашаман».
***
Одамлар купинча мен х;ак^мда: «Нима учун у
фалсафани севади-ю, аммо бадавлатликни касб
163
этган? Нега у одамларни бойликдан нафратланишга
ундайди-ю, узи мол-давлат туплайди? У куврин-
ни писанд этмасликни маслах;ат беради-ю, аммо
ватанида х;аёт кечириб, вафот этмокдикни афзал
куради?» - дейишади.
Мен уларга жавобан шундай дейман: «Санаб
утилган нарсалардан нафратланиш - улардан
буткул воз кечиш дегани эмас. Мен айнан ана шу
нарсалар хусусида рам-зах^лат чекиб, узни бехуда
к^ийнамаслик даркор, демок^тман. Доно одам бой-
ликни севмайди, к;ашшокдикни афзал куради. У
бойликни к;албига йулатмайди, бошпанасига эса...»
***
Фалсафа мух;окамани эмас, балки амалда ба-
жаришни ургатади. Суз билан амалнинг мушта-
раклигини сакдаб к;олиш з^чун эса х,ар бир киши
фалсафа к,онунларига амал к^лиши лозим. Фалсафа
бек;арорлик ва суз билан амалиётнинг тарк;окдигини
ёк;тирмайди.
★★*
Фалсафа оломонга куз-куз кдлиш учун айёрларча
уйлаб топилган эрмак эмас. Унинг мох^шти огизда
эмас, амалда намоён булади. Фалсафа кунни завк;
билан утказишда ёки бекорчиликдан зерикиш
чорида кул келувчи оддий восита х;ам эмас. Фалса
фа рух^и шакллантиради, х;аётни тартибга солиб,
хатти-х,аракатларимизни бошк;аради ва йул-йурик,
курсатади. У кема бошк,арзгеини кулга олиб, }ши
асов тулк^нлардан эсон-омон олиб утади. Фалса
фа —хотиржамлик манбаи. Турмушда соат сайин
шундай бех^соб вок;еа-х;одисалар юз берадики, биз
масла^атга мух;тож булиб к;оламиз. Ана шунда фал
сафа ёрдамга келади.
164
★* *
«Луциллий! - деб ёзади Сенека уз мактубида. -
Сайёз^нинг юки к,анчалик к^имматли булса, у ден-
гизнинг осудалиги звдида шунчалик куп к,айруради.
Сувнинг сокинлиги учун илох; Нетундан миннатдор
булади. Файласуф х;ам хотиржамликда фикр юри-
тиш учун юрт тинч булишини истайди з^амда ана шу
осойишталикни ту^фа этганларга миннатдорчилик
изх;ор этади...»
* ★*
Маънавий кулликдан шармандалирок; мутелик
йук;-
***
Мен х;еч к;ачон кулларча итоатгуйлик к^лмайман
ва х;еч кимга эргашмайман. Куп долларда буюк
одамларнинг фикрларига ишонаман, аммо баъзи
масалаларда уз к;арашларимга таянаман.
***
Такдир тан берувчиларнинг кулидан тутади,
к;аршилик курсатувчиларни эса судрайди.
•к* *
Акд-идрок - инсон танасига жо этилган илозрш
рух; зарраси.
***
Инсон к;алби буюк ва бепоёндир. У чегара бил-
майди.
■кк к
Биз яшаётган жамият тошдан ясалган гумбазни
эслатади. Агар тошлар бир-бирини тутиб турмаса,
бу гумбаз шу захоти кулаб, вайрон булади.
165
***
Жамики нарсалар бир-биридан пайдо булади.
Масалан: х,аво сувдан, сув х;аводан, олов х;аводан,
х;аво оловдан юзага келади. Шундай экан, нима
сабабдан Ернинг сувдан, сувнинг эса уз навбатида
Ердан пайдо булиши мумкин эмас?
★* *
Барча унсурлар бир-бирига айланишга мах^сум-
дир. Яъни х;алок булган унсурлар боища унсурларга
айланади.
-к -к-к
Сен Худони такдир деб аташни истайсанми?
Янглишмайсан. 4}гнки б}ггун олам Унга борлик;. У
барча сабабларнинг сабабкоридир.
Худони табиат деб атасанг х;ам хатога йул куй-
майсан. Чунки х,амма нарсани У яратади ва биз
Унинг нафасидан бахра олиб яшаймиз.
Уни дунёи жах;он деб атамок^шдирсан балки?
Алданмайсан. Чунки сен куриб турган бир бз^тун
олам х;ам Унинг Узидир. Бу оламни ташкил этувчи
х,ар бир кремни У мукаммал тарзда яратган. У Уз
кудрати билан Узини асрайди, х,имоя кдлади.
★ * -к
Олий бахт туйруларда эмас, акд-идрокда яширин.
Шунинг учун х^им инсондаги энг олий сифат - акд-
идрок. У акд кучи билан х,айвонотдан устун туради
ва илохдарга тенглашади.
•к -к *
Pjrx; —олий хилк,атлардан узилиб, узига бегона
унсурга тзпниб к,олган з^чкун тажаллиси.
166
***
Мен файласуфларнинг «Нарсаларнинг табиатига
мувофик; яша», - деган к;оидаларига амал кдламан.
Нарсаларнинг табиатидан чекинмаслик, унинг к;о-
нунларига амал к^либ, урнак олиш - донишмандлик
демак.
★* *
Табиат бизни киришда х;ам, чик^иида з^ам тин-
тув руилади. Ялангоч келгандик, ялангоч кетамиз.
Бу ердан олиб келганингдан ортик; нарсани олиб
кетолмайсан.
***
Ким сизга улимни даз^шатли деб таърифлади? Ё
бирор кимса у дунёдан к;айтиб келолганми? Не са-
баб узингиз билмайдиган нарсадан курк;асиз? Балки
фалакнинг ишораларини англаш афзалрокдир? Эъ-
тибор беринг-а: бу дунёда биз мунтазам беморликка
маз^куммиз; гох; бир дард билан орриймиз, кейин яна
бошк;асига чалинамиз. Гох; ошк;озонимиз хастала-
нади, гох; оёримиз отриб к;олади. Бу дунёда бизни
доимо бетоблик, з^айвонлар ва инсонларнинг к;азфу
разаби з$артомондан таък^б к^лади. Биз гуёки турт
тарафдан кувгинга учраганга узсшаймиз. Бундай
х;олат фак;атгина бировнинг уйида яшаётгандагина
содир булиши мумкин. Шундай экан, нега мех^дон-
дан уз уйингизга к;айтишга курк,асиз?
★* *
Сиз онангизнинг иссик; багрини тарк этиб, ёрур
дунё юзини курдингиз. Сизни уша захоти ер юзида-
ги эркин х;аво чулгаб олди. Дагал куллар танангизга
ботган захоти номаълумлик к;аршисида даз^шатга
тушиб, чинк;ириб йиглаб юбордингиз.
167
Шундан кейин йиллар утиб, бу epyF олам багри-
ни тарк этиб, узга бир номаълумлик билан рубару
булишга тараддудланар эканмиз, яна дах^иатга ту-
шамиз. Нега придай? Ахир биз бир вакрглар - epyF
дунё нафасини илк бор сезганимизда х;ам шундай
куркувни бошимиздан утказмаганмидик? Яна
нимадан курк;амиз? Она багри тук^из ой давоми-
да бизни epyF оламдаги х;аётга тайёрлайди. EpyF
оламда эса биз гудаклик чогимиздан то кексайгуни-
мизга к;адаряна к;андайдир янги тутилиш они з^чун
етилиб борамиз. Нега шуни тушзгнмайсиз?
***
Сиз шуни к;айта англайсиз, йук;, йук;, биз улмай-
миз. Биз фак;ат табиат баррига беркиниб оламиз.
Ахир бизнинг руз^имиз мангу... Эз$, тезрок; манзил-
га етиб олсак эди. Ахир биз бу дунёдан яна нима
истаймиз? Нимадан кунгил узолмаймиз? Балки
май ва асал таъмидандир? Ё неъматларданми?
Бу нарсаларнинг барини биз минг марталаб та-
тиб курганмиз-ку? Ёки биз худди очик^ан итлар
каби чайнамасдан, бутун-бутун ютиб, таъмини
х;ам сезмай к;оладиган омад «лук^ма»ларидан кун
гил узолмаймизми? Буларнинг бари бемаънилик...
Шошилинг! Мех^лондан к,айтадиган фзфсат етди!
Манзилга! Манзилга!
**★
... Ахир улар куллар-ку? Xja, аммо улар узинг каби
кулга аиланган дустларинг. Уйлаб кэдэалса, улар з^ам,
биз х,ам бирдек такдир з<укмига кулмиз.
168
***
Менга дедилар: ахир улар куллар-ку? Да, аммо
мана бу кул озод рух; эгаси. Кдни, менга у ёки бу
маънода кулликка мах^сум булмаган одамни кур-
сатинг-чи? Манави одам - ша^воний нафс кули,
анавиниси эса - гаразгуйлик ва очкузлик кули, бу
эса - шухратпарастлик кули...
***
Кулфат ташк;аридан келмайди, у бизнинг узи-
мизда, ич-ичимиздадир.
***
Эзгуликнинг х;адисини олган одам уни унутиб
куйиши, эсидан чик;ариши мумкин эмас.
***
Зох^рий нук;сонлар хавфли эмас. Зеро, беморлар-
нинг дарди ташк;арига ёриб чик^андан кейингина
улар сорая бошлайдилар. Шуни унутмангки, атроф-
дагилар учун хасислик, шухратпарастлик каби
иллатларнинг инсон ботинига яшириниб олиши ва
буни х;еч ким сезмай к;олишидан х;ам х;алокатлирок;
хавф йук;.
★* *
Купчиликка нафи тегадиганларни ва узига узи
фойда келтирувчиларни «яшаяпти» деса булади.
Харакатсизликда к;отиб, узини панага олувчилар
учун эса уйлари гуё тобутдир. Сиз бундай одамлар
яшайдиган уйнинг остонасига мармар тахтача
натиб, уларнинг исмини ёзиб куйсангиз х;ам булади.
Чунки улар улимидан аввал улганлардир.
169
***
Буни к;аранг: рам-руссада х;ам шухратпарастлик
нишонаси бор экан! Чунки биз рам-к;айгуга буй-
сунмай, х;асратимизни кузёшлар орк;али куз-куз
кдламиз.
* **
Кичик к;айру кишини сузлатади. Каттасига эса
суз йук;.
* **
Хавотирга тушган одам узини бопщара олиш
к;обилиятини йук;отади.
*
* **
Фак;ат акд-идрок осойишталикни таъминлай
олади.
* **
Х,еч бир нарса уз-узидан иллатга айланмайди.
* **
Озга к;аноат калган меъда куп нарсадан озод
булади.
к -к -к
Х,ар к,андай пасщам ердан х;ам осмонга кутари-
лиш мумкин.
***
Бирор нарсани йук;отишдан да>^шатга тушиш —
жудолик рамини чекиш билан баробардир.
if "кit
Х,ар к,андай лаззат хавф-хатарни кучайтиради.
170
■к -к ic
Эзгу ишнинг мукофоти - унинг амалга ошиши-
дадир.
**к
Мавхумликдан кура ортик;рок; азоб йукдир.
***
Фалокат юз берган човда к;алтис к;арорлар к;абул
крилишга тутри келади.
•к к к
Хадцан ортик; шодликх;ам инсонни эзиб юборади.
•к ic ic
Ёшлик чобда илм олиб, кексайганда эса ана шу
илмдан завкданиб яшамок, энг тутри йулдир.
***
Х,еч нарса билмагандан кура керагидан ортик;
билган афзалрок;.
кк*
Ургатиш асносида урганаман.
***
Хафагарчиликдан кутулишнинг энг яхши йули
кечиришдир.
***
Бир сузласанг, ун бор тингла.
★* *
Дар бир гапни узгаларга сузлашдан аввал узинг-
га айт.
171
★* *
Элга бош булишни истасанг, узингда акд-идрок
хукмронлигини таъминла..
* ★★
Инсонлардаги х,авас улар узларини к;анчалар
бахтсиз сезишларидан дарак беради. Узгаларнинг
хатти-х^ракатларига мунтазам диктат к^лиш эса
зерикищцан далолатдир.
***
Инсоннинг феъл-атворини арзимас майда-чуй-
далар орк^ли билиб олиш мумкин.
***
Буюк такдир буюк кулликдир.
* ★★
Хамма турри яшаш з^ак^ада эмас, узок; умр куриш
х;ак^зда к;айгуради. Вах;оланки, туфи яшаш х;амма-
нинг кулидан келади, узок; умр куриш эса х;еч кимга
насиб этмайди.
***
К,ачонлардир юз берадиган бахтсизликни уйлаб,
узини доимо бахтсиз хрис этиш ахдоокдикдир.
***
Донишманд бойлик куршаб олганда к,ашшокдик
х,ак^да х,ар вак;тдагидан купрок; уйлайди.
■к-к -к
Баъзи амалларнинг улурворлиги уларнинг кула-
ми билан эмас, балки уз вак;тида бажарилганлиги
билан белгиланади.
172
***
Акд ожизлик калган ерда купинча вак;т ёрдам
беради.
***
Агар х;еч нарсадан чучишни истамасангиз, х;ар
бир нарсадан чучишга асос борлигини ёдда сакданг.
***
Узгаларнинг нафратидан х^ддан ортик; курк;ади-
ган одам х;еч к;ачон хукмрон булолмайди.
***
Баъзи ёзилмаган к;онунлар ёзилганларидан куч-
лирокдир.
***
Бахт инсонни узга одамларга му^тожлик сезил-
майдиган даражадаги юксакликка ^еч к;ачон олиб
чик;олмайди.
***
Янгилик инсонга улугворликдан купрок; завк;
багишлайди.
***
Инсон узидаги истеъдодни амалда куллаш орк;а-
лигина англаб олиши мумкин.
173
ХЕРОНЕЯЛИК ПЛУТАРХ
(Тахминан 46-127 йиллар)
Юнонистонлик адиб, насих,ат-
гуй-файласуф Плутарх Беотия-
нинг Херонея шахрида турилиб
усди. Плутарх император билан
як;ин алок;ада булган аслзода
оиланинг фарзанди эди. У бо-
лалигиданок; Афинада тах;сил
олди. Вояга етгандан кейин эса
шу ердаги Академияга доимий
равишда к;атнаб турди.
Плутархни купрок; куйидаги мавзулар к^зик;ти-
ради:
- дуст билан хушомадгуйни ажратиш;
- ёш болаларга мух,аббат;
- нико^га оид кулланмалар;
- кексайганда давлат ишлари билан машгул бу-
лиш ёки бундан воз кечиш масаласи;
- усмирларни шеърият билан таништириш усул-
лари;
- Сукротнинг ички овози;
- аёлларнинг жасорати.
Плутархнинг з^аммаси булиб 227 та асари маъ-
лум. Уларнинг деярли ярмиси х;озиргача сакданиб
к;олган.
Куёш, Ой, Осмон, Ер ва денгиз бутун инсони-
ятга бирдек тегишли. Инсонлар хох, шимолда, хох;
жанубда яшасинлар, хох; юнон, хох, узга юртлик
булсинлар, ягона Худо га сиринадилар. Инсонлар
Яратувчини турлича номлар билан атасалар-да, бу-
174
тун оламга ёлгиз Худо х;окимлик кдлади. Х^амма ерда
айни бир куч хукмрондир. Фак;ат к;албни ило^иёт
сари йулловчи номлар, тимсоллар ва маросимлар-
гина турлича, холос.
***
Ворлик; - х;аракатдир.
***
Эшитиш к;обилияти инсон к;албини барча сез-
гилардан кура осонрок; чалБитиб, тезрок; з^аяжонга
солади ва акд-идрок билан муло^аза юритиш к;оби-
лиятидан мах;рум этади.
***
Инсоннинг табиати аслида узгармасдир. Аммо
такдир х;ар хил янги умидлар турдириб, янги ташаб-
буслар сари бошлайди.
***
Уруш ёвузликдир. Адолатсизлик ва ззфавонлик
унга доимо ^амрох;. Аммо виждонли одам урушда
х,ам муайян к;оидаларга амал к^хлади. У пасткашлик
ва жиноят йули билан кулга киритиладиган ралаба
кетидан кувмайди.
***
Букж саркарда бошк;алар томонидан содир эти-
ладиган сотк;инликка эмас, уз кулига таяниб, жанг
олиб боришни афзал деб х^исоблайди.
***
Йук,отиб куйишдан курк^иб, зарур нарсани олиш-
га иккиланган кимса курк;ок; ва к;атъиятсиздир.
175
Кичик нук;сонлар, айник;са, х;окимият ишониб
топширилган зотларда катта булиб куринади.
***
Тинч-хотиржам булишни истовчилар мух;тожлик-
да яшашни урганмокдари лозим.
***
Энг зафарли х,аракатларда х;ам эзгулик ёки ахлок;-
сизлик очик; намоён булавермайди. Гох;о к;андайдир
арзимас бир к,илик;, суз ёки х,азил инсон феъл-атво-
рини ун минглаб одамлар х;алок буладиган жангда-
гидан кура аникрок; ва руй-рост намоён этади.
***
Дамдардлик - узгаларнинг бахтсизлигидан азият
чекиш, х,асад - бировларнинг бахтини куриб рамга
ботиш.
★* ★
Ичик,оралик - узгаларнинг мусибатидан лаззат-
ланиш демак.
■к-к -к
Деч бир айтилган суз айтилмай к;олган сузчалик
фойда келтирмаган.
★* *
Дар к;андай адашиш х;алокатлидир. Э^тирос
х,амрох, булган адашиш эса икки карра х,алокат-
лирок;.
***
Биз купинча жавобга мунтожлигимиз туфайли
эмас, балки узгаларнинг овозини эшитиб, уларни
узимизга ордириб, су^батга тортиш учун савол бе-
рамиз.
***
Кишининг узига ортик^а ишониб, ку^на эътик;од
ва урф-одатларни писанд этмаслиги ок;ибатида
хатога йул куйганидан кура, уларга эх;тиёткорона
амал ь^илиш натижасида адашмокдиги афзалдир.
•кк "к
Менимча даралликнинг х;ам, журъатсизликнинг
х;ам илдизи илмсизликка бориб так,алади.
177
ЭПИКТЕТ
(Тахминан 50-135 йиллар)
Эпиктет Кичик Осиёда жойлашган Гиерполис
шахрида тугалиб усди. Х,озирги Туркия давлати-
нинг пойтахти Анк,арадан 75 чакздэим узокдикда
жойлашган бу ша^арда савдо-сотик; жуда ривож-
ланган эди.
Эпиктет кул оиласида дунёга келди. Болалик
чогида уни Рим шахридаги кул бозорига келтиради-
лар. Эпиктетни хукмдор Нероннинг танкурик^иси
Эпафродит сотиб олади.
«Эпиктет» сузи - «сотиб олинган» деган маънони
англатади. Эпафродит Эпиктетни сотиб олаётганда
унинг чидамлилигини текшириш мак;садида таёк;
билан тиззасининг пастига уради. Эпиктетнинг
оёги синиб, бир умрга ок;сок; булиб к;олади.
68 йилда 30 ёшли император Нерон вафот эта-
ди. Янги хукмдор Домициан унинг танкурик^шси
Эпафродитни к,атл к^лади. Эгасининг улимидан
сунг Эпиктет кулликдан озод булади. У файласуф-
лар Эврат ва Музоний Руф кулида тах,сил олади.
Эпиктет файласуфларга хос к;ашшокдикда кун
кечиради. У доимо: «Сабр к;ил ва чида!» - деган
накдни такрорлашни хуш курарди. Эпиктет ёддан
таълим олиб, нуткдни х;ам к;орозга туширмасдан
ёдаки баён этган.
***
Энг мухами - Худонинг мавжудлиги ва У бутун
Коинотни донишмандлик ила бошк;ариб турморига
комил ишонч билан к,арамокдик лозим. Сен Унга
буйсун, руй бераётган вок,еа-х,одисаларга к;аршилик
курсатмай, барчасига тан бер.
178
***
Мен нимаман? Инсонман. Агар узимга бошк;а
нарсалардан алохдда ва мустакдл. бир жон деб к;ара-
гудек булсам, у х;олда мен сузсиз узок; умр куришим,
бой-бадавлат, бахтиёр ва сорло м х;аёт кечиришим
керак. Агар узимга бутуннинг кичик бир зарраси
сифатида к;арагудек булсам, у х;олда ана шу бутун-
га нисбатан х;ар к;андай хасталикка, му^тожликка
буйсунишим ёки х,атто бевак;т улимга х;ам шай
турморим лозим. Шундай экан, менинг ношукр-
лик к^илишга х,ак^им борми? Ахир мен ношукрлик
туфайли юришдан бош тортиб, танадан ажралиб
к;олган оёк; каби инсонликдан мах;рум булиб к;олиш
мум1шнлигини яхши биламан-ку!
★* ★
Сен драмада иштирок этаётган бир актёр экан-
лигингни, катта ёки кичиклигидан к;атъи назар,
муаллиф томонидан топширилган ролни уйнашинг
кераклигини унзггма. Агар у сенинг цашшок; тимсо-
лини уйнашингни истаса, бу вазифани сидк^идил-
дан бажар. Бирор ногирон кимса ёки хукмдор, ё
булмаса оддий ф}гк;аро тимсолини х;амастойдил адо
эт. Сенинг вазифанг зиммангга юклатилган ролни
яхшилаб бажаришдан иборат. Ролларни так;симлаб
бериш эса узганинг иши.
***
Шуни ёдда тутгилки, агар инсон бахтсиз экан,
бунга унинг узи сабабчи. Чунки Худо барча одам
ларни бахт учун яратган.
★-к*
Бизнинг к;албимиз сувли идишга, фикрларимиз
эса сувга тушаётган нургаухшайди. Идишдаги сув
179
чайк^лганда, унга тушаётган нур нам чайк;алиб, си-
наётгандек туюлади. Аслида эса бундай эмас. К,алб
Наяжондан жунбушга келганда гуёки фикрларимиз
х;ам чалкашиб, заифлаптгандек булади. Аммо к;алб
осойиш топгач, фикрларимиз х;ам уша заноти ас-
лига к;айтади.
***
Вок;еалар узинг истаган тарзда содир булишини
талаб этма. Инсон вок;еа-нодисаларни бонщара ол-
маслигини, аксинча, унга мослашмоги кераклигини
доимо ёдда тут. Ана шунда бахтиёр яшайсан.
***
Фалсафа мактаби касалхонага ухшайди. Сиз
уни хуш кайфиятда эмас, балки оррик; билан тарк
этасиз.
★* *
Мавжуд нарсаларнинг баъзи бирлари бизнинг
Нукмимизда булса, бошк;алари ихтиёримиздан
тапщаридадир. Биз хониш-истакларимиз, ирода-
миз, интилиш ва тонишларимизга, жамики хат-
ти-наракатларимизга хукмронмиз.
Бизнинг нукмимиздаги нарсалар табиатан эркин
булиб, тусик; ва чеклашлар нималигини билмайди.
Хукмимиз ташк;арисида к,олган барча нарсалар
заиф, муте, турли тусик; ва тазйикдарга манкум-
дир. Бас, придай экан, бир уйлаб куринг: агар сиз
табиатан муте ва тазйикдарга манкум нарсаларни
узингизники к^либ олгудек булсангиз, албатта ту-
сикдарга, турфа ташвишлару нотинчликларга дуч
келасиз. Тангридан ва одамлардан норози булаве-
расиз. Агар сиз, аксинча, фак,ат табиатан узингизга
тегишли нарсаларгагина эгалик кдлиб, тазйикдар-
180
га мазрсум нарсаларни бегона санасангиз, у з^олда
сизни з$еч ким з^еч нарсага мажбурлай олмайди
ва мак;садингиз йулида туск;инлик к^лолмайди.
Натижада сизга бирор зиён етказишмагани боис
з^аммадан миннатдор булиб яшайсиз.
* ★★
Мени куринг: на фук,аролик хукук^м, на бир
бошпанам, на давлатим ва на кулим бор. Тунлари
очик; осмон остида ухлайман. Хотиним, фарзандла-
рим з$ам йук;. Менинг мана шу ер, осмон ва ёпин-
чиримдан узга х;еч вак;ом йук;. Хуш, менга яна нима
керак? Х,еч нарса. Чунки мен эркинман. Узимга
хон, узимга бекман. БадарFa?.. К^аерга бадарра к;и-
ладилар? Ким мени бу оламдан ташлаб юборишга
к;одир? Мен к;аерни истасам, уша ерга бораман.
Азшр, куёш, ой, юлдузлар, кушлар хониши з^амма
жойда бир зшл-ку...
***
Кулида болта ёки чолру асбоби ушлаган одамни
дурадгор ёки мусик;ачи деб аташ мумкин булмага-
нидек, акдли гапларни сузловчи з$арк;андай одамни
х;ам донишманд деб з^исоблаш ножоиздир.
***
Кимки эркин булишни хоз^лар экан, узгалар
измида булган з^еч бир нарсани кулга киритишни
хохдамасин ва бу нарсалардан жирканмасин х;ам.
181
НАГАРЖУНА
(Тахминан 113-213 йиллар)
Нагаржуна Ь^адимий Диндистоннинг Куча
шахрида истик;омат к^лувчи аслзода хонадонлар-
нинг бирида дунёга келди. У тук^из ёшидан бошлаб
Шимолий Диндистон, К^ашк;ар, Ёркент х,амда Куча
шах;арларида будда акридалари ва таълимотидан
сабок; олди.
Нагаржуна ёшлик чогида Кашмир-Гандхар ви-
лоятидаги ибодатхонада роз^ибликни к;абул к;илади.
Шуниси к^зикди, бир нечта тарихий шахслар -
турли ок,имга мансуб файласуфлар, афсунгарлар,
кимёгарлар, з^акимлар ва баъзи кулёзма асарлар
муаллифлари узларини Нагаржуна деб аташган.
Афсуски, з^анузгача «Биринчи Нагаржуна ким
эди, у х,аётий шахсми ёки афсонавий тимсолми?»
- деган саволга ойдинлик киритилмаган.
Баъзи тахминларга к;араганда биринчи Нагар
жуна Диндистоннинг жанубида фаолият курсатган.
Нагаржуна райритабиий рух;ий имкониятлар
сох^би булиш билан бир к;аторда фаннинг кимё,
табобат, илми нужум, табиатшунослик, маъданшу-
нослик каби соз{;аларини пухта эгаллаганди.
У умрининг куп к^смини сайёзушкда зпгказган.
Манбаларда ёзилишича, у мух;аббат илми ва ёшариш
санъатига оид к^.тор кулёзмаларнинг муаллифидир.
Нагаржуна «илм гилдирагини иккинчи бор бураб
юборган» донишманд сифатида «Иккинчи Будда»
деб аталган.
* ★★
Бу дунёда «пайдо булиш» деган тушунча йук;. Чун
ки мутлак, янги нарсани англаб х;ам, тушуниб х;ам
булмайди. Чинданам ^ар к;андай «янгилик» «эски»
нарсалар к,аторидаги ёки «эскилик»дан яралган
182
всщеликдир. Энди айтинг-чи, «эскилик»дан яралган
нарсани «янгилик» деб аташ мумкинми? Ахир, у
доимо мавжуд булган-ку?
* к*
Улимнинг мук;аррарлиги ва жон таслим к^лиш
азобини к5фганингизда тириклик х;аловатига эри-
шиш учун ёвузлик к^лмаслик зарурлигини англанг.
***
Мезфибон, маслах;ат1уйустозларниулар нималар-
дан воз кечганларига к;араб ажратиб олиш мумкин.
Улардаги шукроналик, х;амдардлик, ахлок;ийлик
ва к;албан ^ис этиш рам-вуссанинг йулини тусувчи
воситалардир.
***
Бойлигингни хузур-^аловат йулида сарфласанг,
бу дунёда фароратга эришасан. Агар уни хайр-эх;-
сонга сарфласанг, у дунёда - улимингдан cjrar
рох;атини курасан. Демак, азоб-укубат хузур-х;ало-
ватга эришиш ёки хайр-эх;сон к^илишнинг имкони
йукдиги туфайли пайдо булади.
к -к*
Сахийлик ва ахлок;ийликдан атрофингдагилар
фойда олса, сабр-ток;ат ва к;атъийлик узингга ман-
фаат келтиради.
***
Таомни нотутри танлаб, бемаврид тановул к^илган
одам ^алокатга юз тутади, турри овк;атланиш эва-
зига эса умрузох^лик, саломатлик, куч-кувват ва ху-
зур-^аловатга эришади. Илм олиш жараёнини х,ам
шунга к^иёслашмумкин. Яъни, илмсиз кишиларнинг
х;алокатга учрашлари мук;аррар, илм эгалари эса
маърифатга юз тутиб, рох;ат-фароратда яшайдилар.
183
МАРК АВРЕЛИЙ АНТОНИН
( 121- 180)
Хадимги юнон файласуфи
Марк Аврелий Антонин Римда
дунёга келди. 17 ёшга тулган-
да к;ариндоши ва мамлакат
императори Антоний Пий уни
5прил к;илиб олади. Марк Авре
лий саройда мамлакатни идора
этиш, нотикдик санъатига дойр
билимларни зфганади. 161-180
йилларда у Римни идора этади.
Файласуф сифатида Сенека таълимотини давом
эттиради.
Марк Аврелий узини узи бошк;аришнинг х;ади-
сини олганди. К,айгули ва шодиёна кунларда унинг
чех;расида бирон узгариш сезилмасди.
***
Хамма нарса узгаришга ма^кум. Жумладан, сен
узинг х,ам доимий узгариш ва крисман улим жараё-
нини бошингдан кечирасан. Бутун олам х;ам шунга
мазрсум.
***
Узлуксиз вак,т окдми доимо мангуликнинг х;адсиз
навк^фонлигидан хабар беради.
* ★★
Хамма нарса бир-бирига чатишиб кетган. Хам-
ма ерда илоз^ий узвийлик мавжуд. Барча нарсалар
умумий тартиб-к;оидалар асосида бирлашиб, айнан
бир оламни безашга хизмат к^лади.
184
***
Инсон умрини белгиловчи вак;т лах^зага тенг.
Унинг моз^ияти мангу з^аракатдир. Сезги ноаник,-
лик, к;алб бек;арорлик, такдир сирлилик демакдир.
Шон-шузфат эса ишончсиз нарса. Даёт кураш ва
саргардонлик демакдир.
***
Дозир руй бераётган нарсалар аввал х;ам булиб
утганини доимо ёдингда тут. Худди шу нарсалар
келажакда х;ам к;айтарилиши эсингдан чикрласин.
Улар мангу к;айтарилаверади, фак;ат ижрочилар -
одамлар узгаради, холос.
***
Дамма нарсанинг уткинчилигини ва бутун мод-
дият мангу х,аракатланувчи 0191м эканлигини, шу-
нингдек, юз берган ва келгусида руй беражак барча
нарсалар - мингинчи алмашинув, мангуузгаришлар
занжири эканлигини унутманг!
***
Х,еч бир нарса мустах^ам эмас. Оддинда ^ам, орт-
да цам жамики нарсани домига тортувчи чексизлик
хукмрон. Шу боис манманликка берилиш ёки узини
утга-чук^к;а уриб, кузёш тукиш а^мок^икдир.
***
Узгаларнинг к;албида нималар руй бераётганига
бепарволик билан к;арагани туфайли бахтсиз бул
ган одамларни курсатиш к^дйин. Аммо уз к;албига
кулок; тутмаган, уни назорат к^илолмаганларнинг
бахтсизликка учраши мук;аррардир.
185
***
Бошингга к;андай иш тушмасин - наммаси ав-
валдан такдирингга ёзиб куйилган. Зеро, чигал
сабаблар ибтидоданок; сенинг мавжудлигингни шу
ишларга боглаб туради.
★* *
Х,ар бир нарсага юзаки назар ташлаб кувониш-
дан сакданинг.
***
Бирор нарса х,акдца сузлашаётганингизда, фикр
юритаётганингизда ва бирор ишни бажариш h o f h h -
гизда узингизни х,ар бир лах,за х;аётингизнинг сунгги
они булиши мумкиндек тутинг.
***
Энг узок; умрнинг энг к^ск;а умрдан сира фарь^и
йук;. Х,еч ким утмишдан х;ам, келажакдан х;ам ажра-
ла олмайди.
***
Шароит сендан нимани талаб кдлса, шуни бажар.
Афлотун республикасини тузаман деб бенуда урин-
ма. Олта босган биргина к,адамингдан нам шод бул.
Ким инсонларнинг фикрлаш тарзини узгартиришга
к,одир? Бундай узгаришларсиз куллик, ону нола ва
мунофикглик билан бзшин эгишдан узга нарсага
эришиб булмайди.
***
Марк Аврелий х;аётининг сунгги кунларида: «Тез
орада сен ^амма нарсани унутасан ва уз навбати-
да сени ^ам х;амма ёдидан чик;аради», - деб ёзиб
к;олдирган.
186
ТЕРТУЛЛИАН КВИНТ СЕПТИМИЙ ФЛОРЕНС
(Тахминан 160-220 йиллар)
Кдцимийлотин файласуфиТертуллиан Квинт Септи-
мий Флоренс кудратли Рим империясининг Шимолий
Африкадаги Карфаген деб номланувчи вилоятида
дунёга келди.
Тертуллиан дунёк;арашининг шаклланишида Ци
церон ва Сенеканинг асарлари катта урин тутди.
(Дарвок;е, Сенекага мурожаат калган з$ар бир одам
ундан нимадир олади. Сенека таълимотини к^зик^пи
билан чукур урганган киши эса унинг услуби ва дунё-
к;арашини беихтиёр к,албига чукур сингдириб олади.
У - инсоннинг кунглига киргач, ундан к;айтибчик^яай-
диган ягона файласуфдир- Сенеканингинсонк;албива
тафаккурини тарк этолмаслиги унинг уз истаги билан
руй бермайди. Аксинча, одамларнинг узлари ундан
ажралишни истамайдилар.Чунки Сенеканинг фикрла-
ри раройиб ва фавкулодда гузал х,амдатеран маъноли.
Масалан, унинг мана бу сузларига эътибор беринг-а:
«Улимдан сунг з^амма нарса бардам топади. Хатто,
улимнинг узи х;ам»). Тертуллиан фалсафага Сенекани
ук^шт орк;али кириб келган. У Римдаги суд идорасида
нотикдик вазифасида хизмат калган.
***
Хак^1к;ат энг бошданок; мавжуд булган. Хатолар ва
янглишишлар эса ундан сунг тугилган.
***
Тил - панжаралари тишдан ишланган, лаб к;афаси
ичидаги л;айвон. ***
Ёмон одамларнинг руз$и улимидан сунг иблисга
айланади.
***
Ким жаннатга киришни истаса, жаннатга хос бул-
маган нарсаларнинг барчасидан воз кечиши лозим.
187
АВГУСТИН АВРЕЛИЙ
(САОДАТЛИ)
(354-430)
Августин Аврелий Шимолий
Африкадаги Тагаста (нозирги
Жазоир давлатининг Сук-Арас)
шадрида тугилди. Августин
улгайгач, Карфагендаги нотик;-
лик мактабида уч йил давомида
та^сил олди. Ана шу вак;т ичида
у Цицероннинг фалсафий к;а-
рашларини катта к^изикртш би
лан урганди.
Августин 375 йилдан бошлаб
8 йил давомида нотикдик санъати буйича талаба-
ларга сабок; берди.
384 йилда у Италияга йул олди ва Милан шах;ри-
даги нотикдик мактабида муаллимлик крилди. Бу
ерда насронийлик динига кириб, уни чукур ур"
ганишга киришди. 388 йили Августин Африкага
к;айтиб, орадан уч йил утгач, узини буткул диний
илмларни урганишга баришлади. Ва куп вак;т утмай
Гиппон шахрининг епископи Валерий х;омийлиги
остида рух,онийликни к;абул к^лди.
395 йил епископ Валерийнинг улимидан сунг
Августин Гиппондаги епископлик кафедрасига
етакчилик кдлиб, 34 йил - умрининг сунгги дамла-
ригача шу ерда ишлади. У тинмай мутолаа к;илар
ва шунга яраша ута маърифатли, билимдон эди.
Августин узидан жуда бой маънавий мерос к;ол-
дирди. Файласуф 75 ёшига к;адар умумий нажми
232 та китобга жо булган 90 та трактат ёзиб улгур-
ди. Булардан атиги унтасигина бизга к;адар етиб
188
келган. Машхур к;омусий олим Исидор Севилский
(570-638) Августин звдида шундай деб ёзган эди:
«Августин тафаккури ва билими жиз^атидан з^ам-
мадан устундир.
Чунки х;атто кечасию кундузи з^аракат к^нлган
такдирда з^ам х;еч ким унингдек куп ёзолмайди ва
укриёлмайди».
***
Августиндан сзфадилар:
- Муъжиза бор нарсами?
- Бор нарса, - деб жавоб берди файласуф. - Куёш-
нинг чш^иши з^акдаий муъжизадир.
***
- Мен Худони ва рузрги англашни истайман, -
деди Августин.
- Яна нимани хоз^лайсан? - деб с^радилар.
- Боища х;еч нарсани, - деди донишманд.
★* *
Кулфатлар билан келувчи айни бир куч язоии
одамларни синайди, тозалайди ва саралайди, ёвуз
кимсаларни эса элакдан утказиб, хароб этади.
***
Оловнинг раройиб сифатларини ким тушунтириб
бера олади? Нега энди у узи ёруг булатуриб, доми-
га тушган нарсаларни к;орайтириб юборади? Ёки
гулханда тобланган тошларнинг ок;ариш сабабини
к;андай изоз<даш мумкин?
***
Эй Тангри, сен инсон жисмига уни з^аракатга
келтирувчи ва бошк;арувчи жонли рух; ато этдинг.
189
***
Биз ^аётни яшаётганимиз учун эмас, уни англай
олганимиз учун севамиз.
•к -к -к
Тафаккур - к;албдир ёки у к;албда макон топган.
** *
Х.акдоат ва ёлгонни ажратиш жуда мушкул иш.
Шу боис адашган одамлардан ранжиш ярамайди.
** *
Менимча, х;ак^к;ат ёлгиз Худога аён. Инсон руз^и
х,ам х,ак?щатни билишга к,одир. Аммо бунинг учун
у зимистон танадан чш^мори лозим.
***
Адолат тарк этган салтанатнинг к,арок^илар ур-
дасидан фарщ! к;оладими?
***
Инсон турилган ониданок; улим сари юз тутади,
аникроги, у бир вак;тнинг узида х,ам яшайди, х;ам
ула бошлайди...
* к*
Мен буйрук;бозларга эмас, ургатувчиларга купрок;
ишониш кераклигини англаб етдим.
■к к -к
Буйин эгиб тавба-тазарру крилган рух; юксакларга
кутарилади.
**★
Сузларимга ишониш учун уларнинг марзини чак;.
Худони англамок; учун эса Унинг сузларига ишон.
190
***
Худонинг узи узгармайди-ю, аммо узгарувчан
нарсаларни яратади. Узи вак;тдан ташк;арида-ю,
аммо вак;тинчалик нарсаларни бунёд этади.
***
Олам яралмасидан илгари вак;т нам булмаган.
Унинг яралиши наракатни юзага келтирган. Ана
шу наракат онлари ва оламдаги узгаришлар - вак;т
деб аталади.
*★
Вак;т фак;ат бизнинг рунимиздагина мавжуд.
Утмиш - хотирамизда, келажак эса орзу-умидлари-
мизда яшайди. Келажакни нозирги вацтдаги баъзи
белгилар воситасида кура олишимиз мумкин. Де
мак, нозирги вак;тнинг монияти кузатиш, мушох,ада
юритишдан иборатдир.
★* *
Биз барча муъжизаларни табиатга зид з^одиса-
лар деб атаймиз. Аекин аслида бундай эмас. Ахир
Яратгувчининг иродаси билан яратилган нарсалар
к;андай к;илиб табиатга зид булиши мумкин.
★* *
Сукунат - шовк^шнинг, ялангочлик - либоснинг,
хасталик - саломатликнинг, зулмат - ёрзпрликнинг
йукдигидан дарак берганидек, ёвузлик эзгуликнинг
й^кдигини билдиради.
★★★
Биз нимадан ташкил топганмиз? Рун ва жисмдан.
Уларнинг к;ай бири аъло? Албатта, рун яхширок;.
191
Мукаммаллик инсоннинг узидаги номукаммал-
ликни англамога демакдир.
***
Вак;тинчалик нарсаларга булган иштиёк^ш ман
гу нарсаларнинг мазасини татиб куриш ёрдамида
сундириш мумкин.
***
Кейинрок; тушуниб етиш мумкин булган нар
саларга аввалдан ишонмайдиган одам х;еч к;ачон
Худога етиша олмайди.
* -к-к
Тушунмок; учун ишонмок; даркор.
■к-кк
Зулм инсон томонидан содир этиладиган ва у
бошидан кечирадиган нарсадир. Содир этиладига-
ни - гунох,, бошдан кечириладигани - жазо... Инсон
узи истаган х;олда зулмни содир этади, истамаган
з^олда уни уз бошидан кечиради.
ккк
Узгалар сени олк;ишлаганда, сен узингдан
нафратлан. Сени сен орк;али х;аракат к^илмок^и
булганлар олщгшлайди.
БОЭЦИЙ
(Тахминан 480-524 йиллар)
Римлик файласуф, давлат
арбоби Боэций гудаклигида-
ёк; отасидан етим к;олди. Уни
Рим шах;рининг х;окими Квинт
Аврелий Меммий Симмах уз
тарбиясига олди. Симмах уша
даврдаги энг маърифатли ва
олижаноб мансабдорлардан
бири булган.
Боэций Арастунинг ман-
тшрш асарлари ва Порфирий-
нинг «Арасту тоифасига кириш»
деб аталган кулёзмасини тар-
жима к^илди х;амда шархдаб берди.
Боэций VI асрнинг бошидаёк; Афлотун ва Арасту
асарларини лотин тилида тулик; нашр этишни ният
калганди. У Арастунинг бир нечта асарини таржи-
ма к|илиб улгурди. Аммо Афлотуннинг ижодига кул
уришига бевак;т ажал халак^т берди...
Боэций к^хрк; ёшга як^нлашиб к;олганда хукмдор
Теодорих салтанатидаги энг олий мартабалардан
бирини эгаллаб, к;айнотаси Симмах билан бирга-
ликда сенатдаги энг нуфузли шахсга айланди.
Унинг фалсафага булган к^-хзик^иши, юксак суз-
лаш ва эшитиш к;обилияти х;амда кенг куламли
маданий ва сиёсий билимлари купчиликда я;авас
уйкотарди. Боэций «фалсафа дустлари»нинг тугара-
гини очди. Бу тугаракка Симмах ва папа Иоанн I
х;ам аъзо булиб киришди. Уларни фалсафага булган
к;изик^шларидан тацщари, Византияга ку^на ма
даний к;адриятлар учоги ва Рим турмуш тарзининг
193
юксак намунаси деб к;арашдек муштарак фикрлар
бирлаштириб турарди.
Хукмдор Теодорих салтанатида шузфат чук^иси-
га эришган Боэцийнинг саодатли кунлари узовда
чузилмади. Сарой аъёнларидан бири Киприан Те-
одорихга сенатор Албин гуёки Византия импера-
торига яширинча мактуб жунатиб туриши з^ак^зда
хабар етказди. Сенат мажлисига зудлик билан етиб
келган Боэций бу чакувни к;атъий рад этиб, нутк;
сузлади. Пировардида айбдорлик сояси сенатор
Албинга тушгудек булса, унинг дусти - сенат раиси
Боэций х;ам четда к,олмасди.
Боэцийнинг сенатда сузлаган матонатли нущи
унинг душманларига яхши дастак булди. Дасад-
гуйлар хукмдор Теодорихнинг хузурига бориб, Боэ-
цийни ёлрон гувохдик берганликда ва... фалсафа
билан машрулликда(!) айбладилар.
Боэций маьрузасининг сенат томонидан сукут
билан куллаб-кувватланиши сершубх,а Теодорихни
хавотирга солиб куйди. Устига-устак, саройдаги
адоватчи ва фитначи кимсалар Теодорихнинг
шубх;аларини янада алангалатиб, Боэций ва унинг
тугаракдош дустларига к;арши турли тух;матлар,
ирво-бух,тонлар тарк,атишди.
Тух,матчи ва галамис мансабдорларнинг бух;тон-
лари хукмдор Теодорихни талвасага солиб куйди. У
юзидаги маърифатпарвар хукмдор ник;обини ечиб
ташлашга мажбур булди. У аслига - к;онхур, жоз^ил
подшоз5;га айланди. Унинг буйругига мувофик;,
Албин ва Боэций хиёнаткорликда айбландилар.
Сенаторлар куркув остида бу айбловни тасдикдаб,
куллаб-кувватлашди. Боэций ва Албин забега олин-
дилар. Албин тез орада к,атл этилди. Боэцийни эса
бир неча ой зиндонда сакдаб, сунг дорга осишди.
Орадан икки йил утгач, зукмдор Теодорих з<;ам уз
к^лмишидан пушаймон булиб, оламдан утди.
Боэций зиндонда хукм ижросини кутиб, «Фалса
фа тасаллиси з^ак^да» асарини ёзиб тугатди.
***
Тухдоатчилар менга бух;тон к;иладилар. Мен бу
бу^тонга буйсунаманми? Йук;. Чунки итоатгуйлик
тух;матчилар билан курашмокдан воз кечиш де-
макдир.
***
Не сабабдан такдир мени - айбсиз бир кимсани
курук; тух^матга дучор этиб, туз^матчиларнинг паст-
кашлигига йул очиб беришдан уялмади?
* ★*
Як^ш кишиларимизга ёмонлик тилаш, шубх;асиз,
бизнинг кусуримиз. Лекин ёвуз кимса томонидан
айбсиз одамга к;арши фитнанинг амалга оширили-
ши Тангри наздида з$ам энг катта к;абиз$лик булиб
куриниши керак. Чунончи, куйидаги мангхур савол-
ларга к;айтиш адолатдандир: «Агар Тангри мавжуд
булса, ёвузлик к;аердан пайдо булади? Агар Тангри
йук; булса, эзгулик к;айдан келади?»
***
Ёмонлик жазосиз к;олмайди. Хрлбуки, бу иллатга
эга булишнинг узиёк; - энг биринчи жазо.
***
Имкон турилган ерда ишонч ва тафаккурни бир-
лаштиринг.
195
ФОРОБИЙ
(Абу Наср Мухаммад ибн Мухаммад ибн Тархон
ибн Узлуг ал Форобий ат-Туркий)
(870-950)
Буюк аждодимиз Форобий
Арис дарёси сувининг Сирдарёга
куйилиш ерига жойлашган Фо-
роб к^иилорида турилиб усди.
Форобийнинг ёшлиги араб
халифалиги пойтахти Бардод
шах;рида кечди. У бу ердаги
маданий мух^тдан нафас олиб,
олимлар билан як;индан та-
нишди. Шунингдек, фалсафа
илмидан сабок; олди. Форобий
Арастунинг х;амма асарлари-
ни битта х,ам к,олдирмай ук^б чикди. Натижада
Форобийда Арастунинг рояларини енгиллик билан
тушуниб, унинг уз олдига куйган вазифалари ва
уйлантирган муаммолари куламини з^ис этиш ку-
никмалари пайдо булди. Айтишларича, Форобий
Арастунинг «Жон х;акрвда» деб номланган асарига
уз кули билан: «Мен бу асарни 200 марта ук^едим»,
- деб ёзиб куйган экан.
Манбаларда ёзилишича, Форобий дастлаб к;ози-
лик калган. Лекин кейинчалик х;акдаатни излаб
топиш умидида давлат ишлари ва к;исман му-
даррислик билан машрул булади. Бир куни якрин
кишиларидан бири Форобийга бир к;анча китобни
омонатга топшириб кетади. Бу китобларнинг ичи-
да Арастунинг бир к;анча асарлари х,ам бор эди.
Форобий буш вак;тларида ана шу асарларни бир
чеккадан укришга киришади. Айнан ана шу муто-
лаа унинг к,озиликни ташлашига сабаб булади. Бу
196
тасодиф Форобийнинг такдирида музрш )фин ту-
тади ва у буюк олимлик мак,омига етишади. Баъзи
маълумотларга Караганда, Форобий Арастунинг
«Табиий уйБунлик» асарини 40 марта, «Риторика»
асарини 2 0 0 марта укрб чик^ан.
Форобийга Арастудан кейинги «Иккинчи устоз»
деб ном берилган. Чунки у худди Арасту каби илм
оламининг деярли барча жабз^аларига оид к;арашла-
рини мунтазам равишда баён этиб борган. У буюк
шоир х;ам эди.
Форобий 950 йилда з^аётдан куз юмди ваДаманщ
шадрида дафн этилди.
***
Форобий шундай ёзади: «Агар салтанат з^ар
к;андай талабга жавоб берса-ю, аммо уни дониш-
мандлик тарк этса, мамлакат хукуматсиз к;олди,
деяверинг. Бу мамлакатни бошк;арувчи хукмдор
з^ам уз мавк;еини буткул йук;отади. Мамлакат эса
х,алокатга юз тутади».
***
Агар хукмдор одамларни узига буйсундириш,
итоат эттириш, уларни буткул уз измига солиб, нима
истаса, нимани буюрса, шуни сузсиз бажо келти-
ришлари учун жанг к^лса, бу адолатсиз курашдир.
Агар хукмдор кимдандир устун туриш мак;садида
жанг крилса, бу х;амадолатсиз уруш х^исоблашусидир.
Борди-ю, хукмдор кимнидир ёки кимларнидир уз
разабини к;ондириш ёхуд шунчаки хузурланиш учун
улдирса, бу х;аракат х;ам адолатсизлик саналади.
•sir★★
Фук;аролар билан мулок;от усуллари ва уларга таъ
сир утказиш йуллари содда ва тушунарли булмоги
лозим. Акс х;олда одамлар хукмдорни тушунмайди-
197