The words you are searching are inside this book. To get more targeted content, please make full-text search by clicking here.
Discover the best professional documents and content resources in AnyFlip Document Base.
Search
Published by utkirusarov15, 2023-01-12 03:27:04

100_mumtoz_faylasuf

100_mumtoz_faylasuf

лар ёки унинг талабини бажаролмайдилар. Хукм-
дорлар дорини беморнинг севимли ва куп тановул
к^хладиган таомига кушиб ичирадиган мах;оратли
табибга ухшамокдари лозим. Зеро, мехру мух;аббат
ва рагбатлантиришлар фук;аролар билан муомала-
нинг энг асосий усулидир.

***
Хукумат раз^барида куйидаги 12 та тутма сифат-
лар жам булмога жоиз: хушбичимлик, фаз$м-фа-
росатлилик, уткир хотира, идроклилик, сузга че-
чанлик, илмга чанк;окдик, х,ар бир ишда меъёрни
сакдай билиш, х,алолликка мух;аббат ва ёлронга
нафрат, олижаноблик, бойликка нафрат, адолат-
парварлик, к;атьийлик.

★* *
Бир куни Форобийдан сурадилар:
- Кимнинг билими кучлирок;: сеникими ё Арас-
туникими?
Форобий шундай жавоб к;айтарди:
- Мен уша замонда яшаб, у билан учрашганимда
ва унинг кулида тах,сил олганимда эди, унинг энг
яхши шогирдлари сафидан жой олган булардим.

198


АБУЛЦОСИМ ФИРДАВСИЙ

(Тахминан 934-1024 йиллар)

Буюк шоир Абулк;осим Фир-
давсий Хуросон вилоятининг
Туе шахрида камбагал оилада
дунёга келди.

Фирдавсий кенг к;амровли ва
чукур илм эгаси булиб етишди.
Шу боис уни «этаким», «дониш­
манд» деб улуглаганлар. Шоир
ижодининг айни гуллаган дав-
рида Казна шазфида (з^озирги
Афронистон худуди) - турк сул-
тони Махмуд Казнавий саройида яшаб, ижод к^лди.

Фирдавсий Мазрмуд Казнавийга бахишлаб маш-
хур «Шоз^нома» асарини ёзди. Лекин бу асар Маз^муд
Казнавий томонидан етарли к;адрланмади.

Ривоят к^лишларича, султон Казнавий Фирдав-
сийнинг ёзилажак «Шоз^нома» асарининг х,ар бир
байти учун биттадан олтин танга беришни ваъда
киля/ти. 60 минг байтдан иборат асар тайёр булган-
дан кейин эса Казнавий ваъдасидан к;айтади. Фир-
давсийга Казнавий карвон орк;али бериб юборган
тангаларнинг х;аммаси кумуш булиб чик;ади. Бундан
к;аттик; ранжиган шоир тангаларнинг бир к;исми-
ни карвондагиларга, боыща к^исмини з^аммолларга
улашади. Тангаларнинг долган ^аммасига эса яхна
ичимликлар сотиб олади. Унинг бу з^аракатлари
хукмдорга к;арши норозиликнинг як^,ол ифодаси
эди. Султон Казнавий шоирни филнинг оёкдари
остига ташлаб, жазолаш з^акдоа фармон беради.
Фирдавсий туиялган ерини ташлаб, мусофирликда
х;аёт кечиришга мажбур булади.

199


* ★*

Рам-к;айру х;ам, хузур-х;аловат х;ам акддандир.
Улурворлик ва бузилиш х;ам акддандир.

***

Сен донишманднинг мана бу сузларини тингла-
ганмисан? У х;ак^к;атсеварларга шзтодай таълим
беради: «Уйламасдан кддам босиб, хатога йул куйган
кас пушаймон булади. У донолар наздида ах^мок^а,
як^шлари наздида бегонага айланади».

**★

Оламда энг аввал инсон акди яралган. Акд к,алб
посбонидир. Акд яна уч курик^ш: тил, куз, кулок;-
нинг устидан х;ам посбонлик к^лгувчидир. Зеро,
эзгулик ва ёвузлик айнан ана шу уч аъзо орк;али
к;албга кириб боради.

***

Не сабабдан узок; jnvip курмок, тилайсан? Била-
сан-ку, барибир олам сирларини х;еч к;ачон англаб
ета олмайсан.

***

Ёвузлик хукмрон булган саройнинг к;онуни
шундай: ё сен эгарда ултирурсан, ё сенга эгар 5ф-
натурлар.

***

Кухда олам удуми шундай: сирлар денгизида
сузаверамиз-у, лекин х,еч к;ачон к^фрок^га курол-
маймиз.

***

Донишманд деди: «Очк^злик ва мух;тожлик - ман­
гу бедор икки иблис».

200


***

Парвоз к;анчалар юксак булса, кулаш шунчалик
дащгатлидир.

★* *
Акдли суз дур-жавох;ирлару тож-тахтдан х;ам
кримматлирокдир.

***

Эй хукмдор, идрокли, сахий, адолатли бул. Эл-
нинг бахти хукмдорнинг бахтидир.

Эй хукмдор, ёлронни тож-тахтга як^нлаштирма.
Доимо х;акрик;ат йулини тут.

Эй хукмдор, эзгу ишлар учун маблагни аяма.
Юрагингга бир ла^за х;ам куркувни йулатма. Акс
х;олда кушни шох; дадилланиб, бош кутаргай. Бу
серкулфат х;аётда доно ва бардам бул. Юз берган
х,ар бир х;одисага муносиб ба^о бера бил. Яна шуни
билгилки, ким осмон к;адар багри кенг, сахий булса,
уша султонликка лойикдир. Нодон маслах;атчилар-
дан сакдан. Тубал кишиларнинг сузларига кулок;
осма: уларнинг юрагида х;асад мужассам. Сирингни
х;атто энг як^ш одамингга х;амайтма, акс х,олда кул-
фатларнинг кети куринмай к;олур. Узини ^аммадан
устун куювчиларни машваратга як^нлаштирма.

201


АЛ-МААРРИЙ АБУЛ АЛА

(979-1057)

Ал-Мааррийнинг асл исми
Ах;мад булиб, Суриянинг Ма-
арра шадрида турилиб усган.
Ах^аднинг отаси к;озилик вази-
фасида хизмат калган. Ахдоадда
гудаклик чогиданок; ноёб к;оби-
лиятлар намоён була бошлаган.
У уч ёшида ук;ишни урганиб,
шеърлар ёд олган, т}фт ёшида
чечак касалига чалиниб, кузла-
ри курмай к;олган. Ал-Мааррий
2 0 ёшга етганда деярли барча
фанларни пухта эгаллаган, бир
нечта фалсафий х;амда шеърий асарлар тупла-
мини яратиб улгурган. Ах;маддаги истеъдод ва
х;а*уик;атсеварлик уни пойтахтга - Бардод шахрига
етаклайди. Мааррий бир дустига ёзган мактубида
шундай деганди: «К,асам ичиб айтаманки, Бардодга
мен бойлик орттириш ва машхур кишилар билан
учрашиш учун келмадим. Мен бу илм мездварига
келиб, унинг узим учун номаълум дурдоналаридан
бахраманд булишни орзу к^лгандим». Ах^мад тез
орада уз ижоди билан Багдодца шухрат к;озонди.
Унинг асарларини одамлар кулма-кул кдлиб ук^й
бошладилар. Ь^иск;а фурсатда истеъдодини муно-
сиб к,адрловчи дустлар орттирди. Шоир 79 ёшида
вафот этди. Унинг улимидан чукур к;айруга ботган
84 нафар шоирлар марсиялар, разаллар битишди.
Х,озирги кунда Ал-Мааррийнинг к;абри устида мак,-
бара бунёд этилган. Хануз бу ердан одамларнинг
кодами узилмайди.


***

Купчиликка мавжудликнинг маъносини к;абр
англатади. Мени эса ^аётсеварлик хароб кдлди.

***

Эх;тиросларни ким жиловлай билар,
Давру даврон оша бизни етаклар.

***

Баъзан якринларингх;амбегоналар каби к^лбингни
яралайди. Шундай дамларда Аллохдан мадад кут.

-к-к*

Хотиржамлик ёр булган кишиларга х;еч к;ачон
х;авас к^лма. Зеро, уларнинг умри х;амчегараланган
ва биз х;аммамиз тасодифларга буйсунамиз.

***

Яхшилик к^лиш цанчалик к^шин булса, тубан-
ликка юз тутиш пгунчалар осон.

***

Бир пайтлар к;албимга олтиндан тамга куйдим,
Бзггун сукут сакдашни мен олтинга йуйдим.

***

Акдига з^мидсизлик соя ташлаган одам уткинчи
нарсадан имкон излайди.

* ★★

Тиланганга сунгги тангангни бергил,
Берганинг одамни айланар, кургид.

кк*

Бизга не аталган айтиб булмарай,
Токи такдир юки устун келмагай.

203


Фарзанд курдим деб, уни улимга юзлатар,
Фарзанд нок;обил булиб, бир умр бузлатар.

★* *

Лаганбардор, хушомадгуй булса ким,
Дустликни товокда келтирурлар жим...

** *

Такдир, менга дуст булак;ол, деб булмас,
У сенга х;еч к;ачон угрилиб кулмас.

***

Эй мук;аддас замин, йотла, й и р и келганда,
К,ашшокдар х,ак;орат... бой шарманда келганда.

***

Тилини тийса ким безгакликда х,ам,
Бахт унга тез кунда булгуси х;амдам.

***

Хатоларинг оёгинг остида кумдир.
О, тавба-тазарруга етарми умр...

***

Мен инсоний ахлок^инг асл мохриятини англаб ет-
дим. Бу к^мматбах;о неъмат сукут сакдамокдикдир.


ИБН СИНО АБУ АЛИ ДУСАЙН ИБН
(Абдулла ибн Дасан ибн Али ибн Сино)

(980-1037)

Буюк х;аким, олим ва
файласуф ибн Сино Бухоро
шах;ри якрннидаги Афшона
к;ишлорида турилди. У 19
ёшга тулганда она шахри
Бухорони к;орахонийлар бо-
сиб олдилар. Боск;инчилар
ша^арни буткул вайрон к^и-
либ, куплаб маданий бойлик-
ларни йук;отиб юборишди.
Бу вак;тга келиб, ибн Сино
истеъдодли х;аким ва файласуф сифатида танилиб
улгурганди. Куп утмай Шаркда уни «Шайх ар-раис»,
яъни «Донишмандлар етакчиси» деб атай бошладилар.

Ибн Сино жуда куп мутолаа криларди. У илм чук^и-
ларига мустак,ил ук^б-урганиш йули билан етиб
борди. Бу з^акда алломанинг узи шундай ёзади: «Ун
ёшимда Куръонни ургандим, бадиий адабиётларни
ук^иб чикдим. Кейин мантик; илмига оид китобларни
мутолаа к^илиб, мустак^л равишда бу илмнинг но-
зик к^фраларини узлаштира билдим. Шундан сунг
тиббиёт илмига мурожаат к^либ, куплаб китобларни
укрншгатутиндим. Киск;а вакр' ичида менинг тиббиёт
соз^асидаги билимларим ва даволаш санъатим шун­
дай сарх^дларга етдики, уша даврнинг энг хурматли
з^акимлари менинг хузуримга маслах;ат сураб кела
бошладилар. Мен з^акимлик амалиёти билан з^амтин-
май шутулландим ва низ^оят менга инсонларни даво­
лаш илмининг дарвозалари кенг очилди. Бу вак^гда
эндигина 16ёшгатулгандим. Ана шу ёшимда тунлари

205


уйку, кундузлари з^аловатнелишни билмай фак^пгилм
билан мятитул булдим, инсон табиати уз билимларини
мустах^самлаш ва илм йулида олга боришга к;ай да-
ражада к;одир булса, мен х;ам шу даражада х;аракат
к^либ, тер тукдим».

**★

Ибн Синонинг фалсафий жи^атдан шакллани-
ши осон кечмади. У бир тасодиф туфайли фалсафа
оламига кириб борди. Бу х,акда узи шундай ёзади:
«Арастунинг «Метафизика» асарини ук^б чикдим.
Аммо муаллифнинг мак;сади мен учун жумбокдиги-
ча к;олаверди. Асарни то ёд булгунча к;айта-к;айта
укдаим. Лекин барибир х,еч нарсага тушунмадим.
Шундан сунг бу тушунарсиз асар экан деган хулосага
келиб, уни ташлаб куйдим. Бир куни мук;овасозлар
бозоридан утаётиб, бир савдогарнинг уз китобларини
мак^гаётганини эшитиб к;олдим. Дуконга як^ш бор-
дим. Савдогар менга китоблардан бирини курсатди.
Бу Абу Наср Форобийнинг «Метафизиканинг асосий
к;оидалари» деб номланган асари эди. Мен жаз$л
аралаш бу тушунарсиз илмдан х;еч к;андай фойда
й^кдигини айтиб, китобни рад этдим. Сотувчи эса
куярда-куймай китобни арзон бах;ода сотиб олишга
ундарди. Ахийри китобни бор-йуриуч дирз^амга сотиб
олдим. Уйга к^йтиб, китобни мутолаа кдлишга ки-
ришдим: у менгауз сирларини очди ва мен фалсафага
оид барча саволларимга жавоб топдим».

•к-к-к

Донишмандлик бизга х,аёт сукдоокдарида улуи
саодатни х,озирлаб инъом этувчи воситадир.

***

Барча фанларнинг асосий к,онун-к;оидалари мета-
физикага асосланади (метафизика табиатдан ташк^-

206


ридаги х;одисалархркдцаги фан). Гарчиуни энг кейин
ургансалар-да, аслида у биринчи уринда туради.

***

Рух; - абадий. У жисм булгандан кейин х;ам мав­
жуд булиб к;олаверади.

* ie к

Рух, - жисмга 6ofahk; булмаган равишда мустак^л
фикрлайди.

***

Тириклик жисмнинг идрок ва х;аракатга эга бул-
mofh демакдир.

"к ie ic

Акд тарозусида тортиб курилмаган х;ар к;андай
билим асоссиздир. Шу боис мантик; илмини 5фган-
мок; жуда му^им.

ie к -к

Дакимнинг уч куроли бор: суз, гиёх; ва t h f .
***

Ё л р и з л и к ^алокатга олиб келади. Зеро, инсон
узига керакли нарсаларни фак;ат жамият ёрдамида
кулга киритиши мумкин.

***

Чала билим эгаси булишдан к^фа, билимсизлик
афзалрокдир.

★* к

Рух; - шамчирокдеа, билим - ана шу шамчирок;-
дан таралаётган ёгдуга, Аллоз^нинг закоси - мойга
уутпяйди. Шамчирок; ёнишдан тухтамас экан - сен
тириксан. Агар у учса - сен ^алок буласан.

207


УМАР ХАЙЁМ

(1048-1131)

Гиёсиддин Абулфатх; Умар
ибн Хайём Нишопур шадрида,
бадавлат хунарманд оиласида
турилиб, вояга етди. Унинг лак;а-
би Хайём булиб, бу суз «чодир ти-
кувчи» деган маънони англатади.
Умар Хайём тили аччик;, баджа^л
одам булган. У уз шеърларини
форс тилида, насрий асарларини
эса араб тилида битган. Хайём
узининг рубоийлари билан ном
крзонган. Унинг тахминан 400 та рубоийси мавжуд
булиб, шулардан 293 таси Кембриж дорилфунуни-
нинг кутубхонасида сакданади.
Умар Хайём, шунингдек, «Евклид китобларига
шархдар», «Арифметика муаммолари», «Дониш-
мандлик тарозиси», «Маликшох;нинг фалакиёт
жадвали» (Умар Хайём бу жадвални Исфахондаги
расадхонада ишлаган вак;тида тузиб, уни Эрон
шоз^и Маликнинг исми билан атаган), «Борлик; ва
бурч х,акдда к,айдлар» каби илмий асарларнинг х;ам
муаллифидир.
Умар Хайём к,омусий олим эди. Унинг 600 йилдан
с}пнг аникданган математик формулалари мавжуд.
Хайём, шунингдек, 11 ёшли шах;зодани даволаган
х,аким, Куёш ва Ой тутилишини, об-^аво к;андай
булишини аввалдан айтиб берувчи мунажжим х;ам
эди. Бухоро хукмдори Умар Хайём билан сух;бат
чорида юксак хурмат-эътиборининг белгиси сифа-
тида уни доимо уз ёнига - тахтга утк;азган.


* ★*

Алаох, барча нарсаларни бир йула эмас, балки
пасайиб борувчи занжирсимон тартибда яратган,
- деб ёзади Умар Хайём.

***

Инсонлар ва мавжудотлар дунёга келадилар-у,
сунг яна к;айтиб кетадилар. Хуш, улар к;айдан ке-
ладилар ва к;айга кетадилар? Докими Мутлак; та-
биатни яратиб, тартибга солади-ю, сунг нега унга
талафот етказди? Агар сабаб табиатнинг ярок;сиз-
лигида булса, бунинг учун ким айбдор? Агар табиат
яхши булса, у х;олда уни вайрон кдлишнинг сабаби
нимада?

***

Умар Хайём з^аёти ва такдири акс эттирилган
энг кузена кулёзмаларда унинг улими билан 6ofahk;
к^зик; бир маълумот баён этилган. Бир куни 83 ёшли
Хайём ибн Синонинг фалсафага оид асарини муто­
лаа к^ла туриб, паймонаси тулганини, улими як^ш-
лигини з^ис этади. Уша захоти мутолаадан тухтаб,
асарнинг ук,иб булинган сах^фасига кулидаги олтин
тиш кавлагичини куйиб китобни ёпади. Сунг ур-
нидан туриб як^гнларига васиятларини айтади-да,
шу ондан бошлаб ейиш-ичишни тарк этади. Шом
намозидан сунг у саждага бош куяди-да, Яратганга
шундай илтижо к^илади: «Аллоз^! Мен кучим етганча
Сени англашга х;аракат к^глдим. Данчалар англага-
ним сайин Сенга як^нлаша бордим. Кечир мени!»
у шу сузларни тугатиб, з^аётдан куз юмади. Шоир
ва олим Умар Хайём Нишопурдан Марвга олиб
борадиган йул буйига, шафтолизор ва нокзордан
иборат бовда дафн этилади. Унинг к;абри з<;озиргача
сакданиб к;олган.

209


* ★*

Бор эди кулол дукони, кирдим бир гал,
Дастгох; бошида кузагар ишларди жадал.
Курдимки, гадо илкию шоу; калласидан,
У л кузага бежирим буйин, даста ясар...

***

Ёшдир-царидир, ж(щонга юз тутгайлар,
Бу нуК'Тпани то кунгилга жо этгайлар.
Х,еч кимсага г^олмагай абад мулки жсщон,
Келдик, кетамиз, боз келиб-кетгайлар...

***

Кун утса кунингдан, сен уни ёд этма,
Х,ам келмаган ул эртага фарёд этма,
Бу келмаган-утган била бунёд этма,
Хуп хайр дегил, умрни барбод этма.

***

Асрори азалии сану ман билмасмиз,
Бу %арфи чигални сану ман билмасмиз,
Х,ар нечаки сузладик, дедик парда оша,
Чу пардаки тушди, сану ман билмасмиз...

★* *

Авлоди баьиар буйида жигарпора эмиш,
Шодлик била гам куйида овора эмиш,
Сен чархга умид боглама, ул чархи фалак,
Сендан-да гариб эрмишу бечора эмиш.

***

Билгаймисан, аё, са^арларда хуроз,
Фарёд этарда сенга не суйлар роз?
Ул дерки, аён булди са^ар кузгусида
Тун утди умрдан, бехабардирсан боз...1

1Рубоийларни Жамол Камол таржима цилган.

210


АБУ ХАМИД МУХАММАД АЛ РАЗЗОЛИЙ

(1058-1111)

Файласуф ал Раззолий Туе
шазфида туБилиб усди. Жуда
ёшлик чогиданок; олимлик пото-
насига кутарилди. 1091 йилдан
бошлаб у Бардоддаги машхур
Низомий мадрасасида талаба-
ларга фалсафа ва илоз^иёт ил-
мидан сабок; берди. У 34 ёшида
кучли рух;ий инк;ирозни бо-
шидан кечирди. Шундан сунг
з^акдоатни файласуфлар белги-
лаган йулдан топа олмаслигини тушуниб, мудар-
рисликни ташлади ва мустак^л равишда тасаввуф
илмини урганишга киришди. Орадан 11 йил утгач,
имом Раззолий яна мадрасага к;айтиб, талабаларга
таз^сил бера бошлайди. У бутун умрини з$ак^к;атни
одамларга тушунтириш ва адашганларни турри
йулга к;айтаришга баришлади.

Раззолийнинг фалсафа, тасаввуф илмига оид
асарлари жуда ёрк^н, равон ва тушунарли услубда
битилган. Куйида унинг ана шундай асарларидан
баъзиларини санаб утамиз: «Файласуфларнинг
мак;садлари», «Файласуфларнинг радцияси», «Дин
х,акдцаги фаннинг тугилиши», «Олам жавони» ва х,.к.

***

Имом Раззолий жуда купни курган, ук^ган ва
билган зот булишига к;арамай, уни фак;ат араб шо-
ири Аабиднинг мана бу мисраси завкдантирган:
«Аллохдан узга з^аммаси ёлгон эмасми?»

211


Акрид илмининг билимдонларидан бири Суютий
Имом ал Раззолий х,ак^да шундай ёзганди: «Агар
Мухаммад алайх^гссаломдан кейин яна бир пайгам-
бар дунёга келиши мумкин булганда, бундай саодат
шуб^асиз ал Раззолийга насиб этарди».

***

«Аллохди англащцан аввал узни англамок; жоиз», -
дейди Раззолий.

***

Курган нарсангнигина к;абул эт, эшитганларингни
унут: Куёш бош кутаргач, Зух^лни томоша к^лишдан
бизни маярум к^лади.

***

Шубхдхрк^щатга олиб борувчи йулдир. Ким шубхр.-
ланмас экан, з$еч нарсани кура олмайди. Куриш-
дан махрум одам эса тушунолмайди. Тушунишдан
махрум кимса мисоли сук^р каби йулдан адашади.

•к -к ★

Аввало шуни тушуниб олиш жоизки, Аллох; х^ида-
ги бор щ !щ атни ва Унинг улурвор моз^иятини фак^ат
Аллохринг Узигина билади. Бундан з^айрон булмаслик
жоиз: фаришталар х^идаги х^кдоатни фаришта,
пайгамбарлар туррисидаги хркдаатни пайрамбаргина
била олади. Датто шогирд то устозининг даражаси-
га етолмас экан, уни чинакамига тушунолмайди. У
устозининг даражасига етгандан кейингина узини
устози каби англай бошлайди...

★★★

Тирик мавжудотларнинг куйи даражадаги турла-
ри: чумоли ва чивинларни х;ам фак^пг чумоли ^амда
чивинларгина англай олади. Афсуски, фацат ин-


сонпша узи з^акдца з^акдоий билимга эга эмас. Биз
узимизни фак;ат сиртдан - у ёки бу к^лмишимиз ва
танщи криёфамиз орк;али биламиз. Рузрш моз^ияти-
мизни билишга уринмаймиз.

***

Пайрамбаримиз шундайдегандилар:«Уч нарсадан:
шубх;а-гумондан, ёмон хаёллардан ва з^авасдан з^еч
ким кутулолмайди. Мен сизга улардан халос булиш
йулини айтаман. Агар гумонсирасанг текширма, ёмон
зсаёллар келса, улардан к;оч, з^авасинг келган нарсага
эга булиш истагидан узингни тий».

★* -к

Пайрамбардан сурадилар: «Халкдарнингкулфатига
нималар сабаб булади?» У зот шундай жавоб к^йтар-
дилар: «Манманлик, гердайиш, такаббурлик, рак;обат,
тарк;окдик ва з^асадхалкдарга кулфат келтиради. Ана
шулар туфайли аввал халкдар уртасида ажралиш юз
беради, сунгра тартибсизлик бошланади».

***

Учта одам мавжуддир: уларнинг бири зозририй,
иккинчиси ботиний одам булса, х,вр иккисининг ора-
сидан яна бир одам - ру^ий одам урин олган.

***

Буюк ва кудратли Тангри барча бандаларига му-
рожаат к^илиб: «Илмни сизларга оз микдорда бердим»,
деди.

Дарвок;е, оламдаги барча тафаккур эгалари й и ри -
лишиб бош к^отирганда з^амлоак^ал Унинг чумоли ва
чивинни Kjaft тарифа яратганига оид илми ва зако-
сини англаб етолмайдилар, бу масаланинг ундан би-
рини х,амечолмаидилар. Инсон фак^атАллох, буюрган
илмнигина эгаллашга к;одир.

213


ХУЖА АХ|МАД ЯССАВИЙ

(1103-1166 йиллар)

Хужа Ахдоад Яссавий - турк
тилида ижод к;илган энг би­
ринчи суфий шоир, яссавия
тарик;атининг асосчиси. У 1103
йилда Туркистоннинг Ясси
шадрида турилган. Баъзи та-
рихий манбаларда ёзилишича,
Яссавий Сайрам шадрида та-
валлуд топган.
У гудаклигидаёк; онасидан, 7 ёшида отасидан
ажралган ва буваси Арслон бобо кулида тарбия
олган. А^мад Яссавий дастлаб Яссида, кейинчалик
Бухорога бориб, мадрасада мутасаввуф Юсуф Х|а-
мадонийдан таълим олади. Устози вафот этганидан
кейин эса, бир оз вак;т Бухорода унинг ишини да­
вом эттиради. Сунг Бухоро шайхлигини Абдулх;олик;
Риждувонийга топшириб, Ясси шах;рига к;айтади.
У ерда хонак;ох; очиб, муридлар туплайди ва уларга
таълим беради. Айни пайтда турк тилида шеърлар
ижод к^ла бошлайди. Бизга к;адар алломанинг
«Девони х^кмат» номли шеърий туплами етиб кел-
ган. Мазкур асарда инсоф, адолат, х;алоллик ва
туррилик тарриб этилган. У тасаввуф рояларини
биринчилардан булиб туркийлар орасига ёйиб, уз
рояларини оддий халк^а жуда як^н ва содца услубда
баён этган. Шу сабабли утмишда унинг х^кматлари
халк, орасида кенг оммалашиб, инсонларнинг маъ-
навий-маърифий камолоти йулида хизмат калган.
Ривоят кралишларича, Ах^лад Яссавий 63 ёшга,
яъни Пайгамбар ёшига етгач, ертулага кириб, умри-
нинг сунгги йилларини тоат-ибодатда утказган.
Баъзи ривоятларга кура у 133 йил умр курган.

214


К,орахонийлар хукмронлиги даврида А?^мад Яс­
савий к;абрига сарана курдирилган булиб, муруллар
боск^ини даврида вайрон этилган. Яссавий вафо-
тидан кейин 223 йил утиб, шахсан Амир Темур
фармони билан аллома к;абри узра «Дазрат Султон»
мак;бараси бунёд этилди. Яссавий тарик;ати мак-
таби шайхлари эса XIX асрда хукмронлик калган
Бухоро амирлари саройида шарафли мартабага эга
булганлар.

***

Нафс йулига кирган киши расво булур,
Йулдан озиб, тойиб, тузиб, гумрох; булур.
Нафсинг сени охир дамда гадо крллгай,
Дин уйини горат гщлиб, адо крхлгай,
Огрлл эрсанг нафси баддин булгил безор.

***

Цайда курсанг кунгли синук, махрам булгил,
Андог; мазлум йулда г^олса, х^амдам булгил.

***

Нафсдан кечиб, г^аноатни пеша г^хлгон,
Х,ар ким топса, рози булуб, буйин сунгон.
Яхшиларга хизмат ь^илиб, дуо олгон,
Андоц ошик, мах^шар куни армони йук,.

***

Банда булсанг манманликни зинх^ор таита,
Са^арларда жонинг к;ийнаб тинмай ишла,
Йулдан озгон гумрох^ларни йулга бошла,
Бир назарда дилларини сафо г^илдим.

***

Хайфи одам уз к,адрини узи билмас,
Манманлик крллиб, яхшиликларни кузга илмас.

215


***

Хайру сано гумпгонлар, етим кунглин олгонлар,
Чсщор ёрлар хрмро^и кавсар лабинда курдим.
Ожил булгон олимлар, йулга кирган осийлар,
Андог олим жойини доруссаломда курдим.

***

Муфти булгон олимлар, ноцщ фатво берганлар,
Андог му фти жойини сирот куфругда курдим.
Золим булибзулм этган, етим кунглин огриттан
Царо юзлуг мсидиарда гфлин ореада курдим.

***

Бешак билгил бу дунё барча хсищдин утаро,
Инонмагин молингга, бир кун гщлдин кетаро.
Ота, она, цариндош г^аён кетти, фикр гулл,
Турт оёглиг чубин от бир кун санга етаро.
Дунё учун гам ема, х,ацдин узгани дема,
Киши молини ема, сирот узра тутаро.
Азуш аёл к&риндош, %еч ким булмпйдур йулдоьи,
Мардона бул гариб бош, умринг елдек утаро.

***

Х,ак^цатнин2 маъносига еткан киши,
Бе%уд булиб, куюб-ёнар ичи - тоши.

***

Му^аббатнинг богин кезмай ошиг; булмас,
Хорлик, зорлиг; тортмагунча нафсинг улмас,
Бир гухтрага г^онеъ булмай, ул дур булмас,
К^онеъ булуб хос гав^арин олдим мано.

★★★

Нодон бирла уткан умринг нори catlap,
Нодон борса, дузах андин щиггай %азар,

216


Нодон бирла дузах сори г&ишанг сафар,
Нодон ичра хазон янглиг сулдум мано.
Дуо ущлинг, нодонларнинг юзин курмай,

JХ,ац таъоло рафик; булса, бир дам турмай,

Бемор булса, нодонларнинг %олин сурмай,
Нодонлардан юз минг жафо курдим мано.

***

Чин ошицни Аллох; суюб, бандам деди,
Ора йулда цолмасун деб, гамим еди,
«Ёлгончилар дийдоримни курмас» деди,
Ишк; бобида махрам булуб турдум мано.

***

Огумл эрсанг, гуристондин хабар олгил,
Ман хрим шундог булурман, деб ибрат олгил,
«Муту г^абла ан тамуту»га амал прмлгил,
Бу %адисни фикр айлабон улдим мано.

***

Нафс шайтони асир крилди одам углин,
Шутурлайин боглаб олди икки гфлин,
На мушкулдур унг сулни, билмай йулин,
Во дариго, хрсрат билан боргум мано.

★* *

Ок^иь эрсанг гарибларнинг кунглин о&ла,
Мустафодек элни кезиб, етим ковла,
Дунёпараст, ножинслардан буйун товла,
Буйун товлаб, дарё булуб тоштим мано.

217


ЧЖУ СИ

(1130-1200)

Хитойлик файласуф Чжу Си (лак;аби Юан хуэй,
умрининг сунгги йилларида Чжу Хуй-ан тахаллу-
сини олган) Хуйчжоу вилоятининг Юан туманида
тутилиб усди. У жуда куп китоб ук,иш асносида
Конфуций ва унинг издошлари томонидан битил-
ган барча мумтоэ донунларни кунт билан 5фганди.
Табииёт илмининг билимдони булиб етишди.

Чжу Си х;аётининг куп к^смини давлат хизматига
баришлади. Аввал Чжангчжоу вилоятининг х,окими,
сунгрок; Цзянлин музофотининг хукмдори булди.
Шунинг билан бир к;аторда император фармойиш-
ларини ёзиш билан шурулланди.

1196 йилда Чжу Си з^асадгуйлик, h f b o , тубанлик
ва сарой «уйин»ларининг курбони булди. Натижа-
да ишдан четлатилди ва илм даргохдарида унинг
таълимотини урганиш ман этилди.

Улимидан бир йил олдин Чжу Си окданди ва ав­
валги лавозимига кдйтишига ижозат берилди. Лекин
файласуф аввалги хизматига к,айтишни истамади.

***

Аввал билим, сунгра х;аракат.

***

Фак;ат икки нарса мавжуд: олий к;оидани англа-
мок; ва уни х,аётга тадбик; этмок;.

**★

Чжу Си к^рашларининг асосини ташкил этувчи
умумий тушунчалар: «Ли» - нарсаларнинг пайдо
булиш асосини белгиловчи, айни вацтда хатти-х,а-
ракат меъёрлари, асослари ва олий к;онун-к;оидани
мужассам этувчи —к;онун-тафаккур.

218


«Ци» —беш крисмдан иборат борлик;: дарахт, олов,
маъдан, сув, ер.

«Тайцзи» —«буюк сарз^ад». Унга фак;ат савкри та-
биий (интуиция) орк;али етишиш мумкин.

«Жен» - инсонпарварлик.
«И» - бурч.
«Чжи» - донишмандлик.

***

Фалак ва замон пайдо булмасидан аввал фак^т
олий к;оида хукм сурган. Сунгра зарралар яратилган.

ic * -к

Олий к;оида ва зарралар - бир-биригаухшамайди-
ган икки нарса. Аммо улар узаро шундай к;оришиб
кетганки, бир-биридан асло ажратиб булмайди.

■к * *

Олий к;оида ягона булса-да, аммо турли тарзда
тарк;алади. Масалан, буни шунга к^гёслаш мумкин:
осмондаги Ой битта. Лекин у куллар ва дарёларда
акс этиши натижасида без^исоб Ой пайдо булади.
Шунингдек, сувда куринган х;ар бир аксда Ойнинг
к;айсидир бир к^сми эмас, балки язслит шакли на-
моён булади. Шу боис ун минг - бирга, бир эса ун
мингга тенгдир.

■к к к

Бир-бирига к^рама-крршихрдисаларнингз$арбири
бир-бирини келтириб чик;аради. Зеро, Шарк; Fap6ra
к;арши, Жануб Шимолга к;арши жойлашган. Бирор
нарса ёки з<;одиса йук^си, шу кридага буйсунмаса.

★* ★

Оламда олий к;оидага буйсунмайдиган нарса йук;.
Масалан, бутдой, гуруч, каноп, тарик; доимо муайян
бир муддатда экилади ва йигиб-териб олинади.

219


***

Олий кридалар юракдаяшайди. Юракун минглаб
олий к;оидани к;амраб олади ва ана шу ун минг олий
к;оида биргина юракда жо булади.

***

Кузсиз оёкдар юролмагани ва оёкдар кузсиз курол-
магани каби билим ва з^аракатх;аммудом бир-бирига
муз^тож.

***

Барча х,аракатлар олий к;оида узлаштирилгандан
сунг амалга ошади. Чунки олий кридани тушунмай
туриб бирор ишни амалга ошириб булмайди.

★* *

Билиб туриб х;аракат к,илмаслик билимсизлик
демакдир.

***

Инсон юраги битта. Агар бу юракда олий Самовий
к,оида сакданиб крлса, инсоний хозрпи-истаклар fo-
йиб булади. Аксинча, инсоний хозрпи-истаклар голиб
келса, олий Самовий крида х,алок булади. Олиму
фузалолар юракдаги инсоний хоз^иш-истакларни
буткул йукртиб, унинг урнига олий Самовий крида-
ни мангу жо этмокдари жоиз. Энг олий даражадаги
комил донишмандларнинг минглаб доно сузлари
инсонларга олий Самовий кридани тушуниб, тизгин-
сиз хоз^иш-истакларни бартараф этишни ургатади.

***

Агар инсон: «Пешонамга шундай ёзилган» деса-ю,
бориб омонат деворнинг тагига туриб олса ва девор
кулаб уни босиб к;олса, буни такдирга тункаб бул­
майди. Инсон х^р бир ишнинг амалга ошиши йулида
кучи етганча, имкони борича х;аракат кгилгандан
кейингина такдир хгакдца гапиришга хгакди.

220


ЖАЛОЛИДДИН РУМИЙ

(1207-1273)

Жалолиддин Румий Балх шах;-
рида тз^илиб усди. Уни баъзан
Жалолиддин Балхий деб х;ам
аташади.

Румий шеъриятнинг барча
шаклларида мукаммал ижод кдл-
ди. У битган разаллар, рубоийлар
ва маснавийлар шеърият бусто-
нининг дурдонасига айланган.
Румий асарларида ташбехдарга
уралган фалсафий, суфиёна, те-
ран рояларга кенг урин берилган

***

Кузни юмгил, кузга айлансин кунгил.

***

Улимимдан сунг мени к;аро ердан эмас, маъри-
фатли инсонларнинг цалбидан изланг.

***

Эзгуликдан бир к;алъа барпо айлангким, мах^сам-
ликда анга х;еч нарса тенг булолмас.

★* *

Бу олам бир бору бир йук;. Аста-аста кетганлар -
йун;, аста-аста келгувчилар бор.

***

Аё, сарв! Юксакларга интилмокри бизга х;амУргат!
★* *

Ай, рунча! Узликни намоён этмок^и ургат!

221


УЗУМ ХДЦИДА МАСАЛ

Бир-бирини тушунмаслик дустни душманга ай-
лантириши х;аядца Румийнинг шундай масали бор.

Турли тилда турлича айтилган бир суз баъзан
узаро низога сабаб булади. Турк, араб, форс ва
юнон миллатидан булган турт нафар йуловчига бир
сахий одам танга х;адя этади. Йуловчилар 5фтасида
тангани к,андай сарфлаш борасида жанжал чик;ади.
Форсий тилда сузловчи йуловчи шерикларига:

- Юринглар, бозорга борамиз-да, ангур1 сотиб
оламиз, -дейди.

- Эй фирибгар! - унинг сузини булади араб. - Мен
ангур эмас, эйнаб2 ейишни хо^лайман!

Туркий йуловчи эса уларнинг х;ар иккисига эъ-
тироз билдириб, шундай дейди:

- Биродарлар, нега шовк^ин кутарасиз, балки бу
пулга узум сотиб олармиз?

Юнонистонлик йуловчи эса:
- К,андай одамсиз узи. Келинглар, стафил3 сотиб
оламиз-да, маза кдлиб еймиз, - дейди.
Шу тарифа турт йуловчи бир-бирини тушунмай,
жанжаллашиб к,оладилар. Аслида улар айнан бир
нарсани исташарди.
Турт йуловчи билимсизлик, нодонлик туфайли
бир-бирларини роса дуппослашди.
Агар уларнинг орасида юз тилни биладиган одам
булганда бир суз билан низога чек куйиши мумкин
эди.

1Ангур - форсийда узум маъносини англатади.
Эйнаб —араб тилида узум маъносини англатади.

3 Стафил - юнончада узум маъносини англатади

222


ДЕВДОН ВА ШЕР
Бир куни тунда шер дех^оннинг огилхонаси-
га кириб, сигирини ебди-да, уша ернинг узида
дам олгани чузилибди. Дех^он эса тунда уйгониб,
шамни х;ам ёкрмасдан сигиридан хабар олиш учун
орилхонага йул олибди. У огилхонага кирибди-да,
пайпасланиб шернинг елкасини силабди. Шунда
шернинг хаёлидан шундай сузлар утибди: «Эз$, икки
оёкди нодон-а! У мени сигир деб уйлади. Кундуз
куни булганда мени куриб, танамга кул теккизиш
уёкда турсин, курк^анидан утакаси ёриларди!»
Эй доно одам, сен энг аввало нарсаларнинг мо>^и-
ятини бил, уларнинг алдамчи шаклига ишонма!

***
Суз - либос. Маъно шу либос остига яширинган
сир.

***
Кузгуда х;амма нарса тескари куринади. Аммо биз
кузгусиз узимизни х;еч к;ачон куролмаган булардик.
Сен менга суз ожиз, дединг. Агар узингни х,ак;
деб билсанг, у х;олда сузнинг ожизлиги х;акридаги
сузларинг х;ам ожиздир.

223


РОЖЕР БЭКОН

(Тахминан 1214—1292)

Инглиз файласуфи, Париж
дорилфунунининг илох;иётчи
олими доктор Рожер Бэкон
Англиянинг жануби-гарбида-
ги Доргет графлигида тугилиб
усди. У Оксфордца таълим олди.
1236-1247 йилларда Париж до-
рилфунунида даре берди. 1277
йилда файласуф ибодатхона
^амокрсонасига банди этилди ва
14 йил туткунликда яшади.
Хдкоя к^лишларича, Рожер Бэкон Англия короли
Генрих III (1216-1272)ни олимларнинг душмани,
манфур ва шафк;атсиз кимса - епископ Пьер де
Рошдан эх;тиёт булиши кераклиги х,ак,ида бир неча
бор огохдантирган. Файласуф Винчестер еписко-
пининг исми шарифидан фойдаланиб, суз уйини
к^лади. Пьер де Рош лотинча Петрус де Рупибум,
яъни «к;оялар ва тик тоглар» деган маънони англата-
ди. Бундан хабардор Бэкон к^рол Генрихга шундай
савол билан мурожаат к^лади:
- Жаноби олийлари, айтинг-чи, тошкрин денгиз
оша к^ршк^а томон сузаётган кема учун энг ха-
тарли ва курк^нчли ро в нима?
К,ирол Генрих файласуфнинг саволига жавобан:
- Буни сайёхдару сайёрлар яхши биладилар, -
дейди.
Киролнинг бу жавобидан Бэконнинг к^злари
мардона чак^аб, юраги гупиллаб уриб кетади ва
кздэолга х,акдоатни айтишга жазм этади:
- Зоти олийлари, денгизда к;оялар ва тик тоглар-
дан хатарлирок; ро в йукдир.

224


***

Маълум булишича, телескоп х;акдцаги дастлабки
к;айдлар Р.Бэкон кулёзмаларида уз аксини топган.
Араб оптикаси ютукдари билан яхши таниш булган
ва куёш х;одисасини шахсий тажрибасида кузатиб,
«сезфли кристалл» (лупа) ёрдамида мутолаа калган
файласуф куйидаги х;аяжонли хулосаларини ёзиб
к;олдирган: «Мен сизга табиат ва санъатнинг х;ар
к;андай райритабиийликдан холи булган х;айратли
«ишлари» х;акдца сузлаб бермок^иман. Шаффоф
жисмларга ишлов бериш натижасида олисдаги
нарсалар жуда як;ин куринади ва аксинча, биз
узок; масофадан митти х;арфларни ук^нн ва кичик
буюмларни илгаш, шунингдек, юлдузларни томоша
к^лиш имкониятига эга буламиз».

***

Токи жохриллик мавжуд экан, инсон ёвузликка
к;арши бирон чора тополмайди.

***

Баён аник;-равшан булмоги лозим. Амалиётсиз
ва тажрибасиз аникдикка эришиб булмайди. Кули-
мизда билишнингуч воситаси бор: обру, фикрлаш
ва тажриба. Модомики, турри эканлиги исботлан-
мас экан, обру х;еч к;андай ах;амиятга эга эмас,
чунки у билим бермайди, муроса талаб к;илади,
холос. Биз фикрлаш асносида х;ак;ик;атни ёлгон-
дан ажратамиз ва хулосамизни тажриба орк;али
текширамиз. Тадк;ик;ий фанлар бошк;а фанлардан
келиб чик;адиган хулосаларни текширади ва си-
найди х;амда уз кучига таяниб, табиат сирларини
таджик; к;илади.

225


Инсон кули билан яратилган х;еч бир нарса му-
каммал эмас...

***

Худо, фаришталар, у дунёдаги х;аёт ва осмон
жисмлари инсоннинг акди ожизлик к;иладиган,
эгаллаши ь^ийин булган илм манбаларидир. Улар
к;анчалик аъло даражада булса, биз учун шунчалар
номаълумдир.

***

Математика фалсафанинг энг аввал кашф этил-
ган булагидир. Инсон пайдо булгандан сунг биринчи
булиб математика кашф этилган.

***

Модомики, биз узга фанларда аникдикка ин-
тилиб, хатолардан холи булишга интиларканмиз,
математика х,ар к;андай илмнинг, фаннинг пойде-
ворига айланмори лозим.

***

Бир гурух, олимлар турри услубга эга булмаганла-
ри боис донишмандликнинг му^им сирлари очил-
масдан к;олмокда.

***

Гарчи Арасту силлогизм (икки фикрни так^ослаб,
уларнинг натижаси булган учинчи бир фикрни
чик;ариш)ни билим манбаи сифатида тан олган эса-
да, шундай х;олатлар буладики, одций тажриба х;ар
к,андай силлогизмдан кура яхширок; натижа беради.


***

Инсонларга сезги орк;али фикр юритиш асносида
билиш лаёк;ати берилган. Демак, сезгиларсиз илм
х;ам булмайди. «

***
Илм-фан илох^иёт учун х;ам фойдалидир. Нух;
алаю^иссалом кема ясаб, туфондан кутулиб к;олган.
Бу улкан кемага Нух; алайх^ссалом ва унинг оиласи,
ер юзидаги жамики тирик мавжудотларнинг х;ар
биридан бир жуфти жо булган. Узунлиги 30 тирсак-
ли кема куйи, иккинчи ваучинчи ошёнадан иборат
эди. Турган гапки, бундай кемани з^андаса фанини
билмай туриб ясаш мумкин эмас.

227


АКВИНОЛИК ФОМА

(1225-1274)

Италиялик файласуф ва
илоз^иётчи олим Фома Аквино
як;инида жойлашган Рокка-
секка к;алъасида дунёга келди.
Унинг отаси граф Ландолф
Аквинский кдоол Фридрих II
саройида ридар булган.

Фома Неапол дорилфуну-
нининг тайёрлов куллиётида
фалсафа ва мантик; илмини
урганди. У 17 ёшида Парижга жунади ва уч йил
давомида уз даврининг низ^оятда машхур олими
Буюк Алберт фон Болштедт кулида та^сил олди.
Фома 1249-1251 йилларда устози Буюк Албертга
эргашиб, Кёлн шахрига боради ва у ерда талаба-
ларга илоз^иётдан сабок; беради. 1252 йилда эса
Парижга к;айтади ва Париж дорилфунунида йирик
илох^ётчи олим сифатида иш бошлайди. Орадан
куп утмай шогирд устоздан узиб кетади. Фома Буюк
Албертни йулда к;олдириб, уз илми билан х;аммани
х;айратга солди. Дунёнинг турли бурчакларидан
куплаб насроний успиринлар унинг хузурига ок^б
кела бошлашади.
Ута мулойимлиги ва ювошлиги учун Фомага «Фа-
ришта доктор» деб ном беришган.
Фома 1272 йили Италияга жунайди ва к;адрдон
Неапол дорилфунунида илоз^иётдан даре бера бош­
лайди. Шуниси х;айратланарлики, бу илох,иётчи
олимнинг илмий асарлари лурати к^рийб 13 ОООООО
атамадан иборат. Бу рак;амнинг салморини англаб
етишингиз учун мана бу далилларга диктат к,илинг:


- рус тили илмгох^шинг маълумотларига Караган­
да* рус тилида жами 440 ОООта суз мавжуд;

- сермаз^сул ижодкор А.С.Пушкиннинг асарлари-
да жами 60 ООО та суз ишлатилган.

Фоманинг куйидаги асарлари бизгача етиб кел­
ган:

«Тафаккурнинг яхлитлиги хусусида ибн Рушдга
к;арши мулоз^азалар».

«Оламнинг мангулиги з^акдца вайсадиларга к;ар-
ши мулоз^азалар».

«Муъжизалар зсусусида».
«Аллоз^нинг кудрати згусусида».
«Фаришталар хусусида».
«Иблислар зсусусида».
«Табиатнинг сирли ишлари зсусусида».
«Арастунинг «Метафизика» китобига шарх;» ва
х;оказо.
Фома 1274 йилнинг баз^орида вафот этди.

**к

Шундай одамлар борки, уларни Аллох; х;ам рад
этади.

***

Рух, х;ак^идамушо^ада юритиш учун жисм ^ак^ида
фикрлайман. Жисм мушох;адаси орк^али ало^ида
бир хилк;ат х;ак;ида уйлайман. Хилк;ат фикридан
мак;сад эса Аллох;нинг зикридир.

к "к it

Тафаккур ёрдамида англаш мумкин булган Аллох,
х;ак,идагиз^акдаатларни билишучун аввалданок; куп-
лаб илм сирларидан хабардор булиш зкуда мух^м-
дир. Зеро, фалсафа илмига дойр барча изланишлар
уз олдига Аллох^и англашни мак,сад к^либ куйган.

229


Илох^ш х;ак?щат бонща х;ар к;андай х;акдоатнинг
мезонидир... Дар к;андай асосли х;ак^к;ат Тангри
х,ак^1к,ати билан улчанмоги зарур.

***

Аллохринг мавжудлигини беш йул билан исбот-
лаш мумкин.

1. Биринчи ва аник; йул - х,аракат тутунчаси
билан белгиланади. Модомики, бирор жисм х;а-
ракатланар экан, уни бошк;а бир жисм з^аракатга
келтиради. Бундай х;аракат занжирининг ни^ояси
йук; дегувчилар янглишадилар. Бу занжирнинг
интих;оси бор. Акс х;олда х,аракатни биринчи булиб
бошлаб бергувчининг узи з$ам ва табиийки, бошк;а
х,еч к;андай з^ракатлантирувчи кучлар х;ам булмас-
ди. Шу боис узи х;аракатсиз цолувчи ва бошк;а нар­
саларни х;аракатга келтирувчи куч сари интилмок;
зарур. Бу куч - Аллох;.

2. Иккинчи йул сабаб тушунчаси билан изохдана-
ди. Бир нарса иккинчи бир нарсага сабаб булади. Бу
сабаблар занжирини келтириб чик;арувчи биринчи
сабабкорни х,аммамиз Аллох; деб атаймиз.

3. Учинчи йул имконият ва зарурият тушунча-
лари билан борликдир. Умумнинг фикрича, барча
нарсаларнинг зарурияти сабабини узида жо этган
х;ам Аллохдир.

4. Туртинчи йул нарсаларнинг турли даражада
эканлиги билан белгиланади. Масалан, барча нар­
салар купрок; ёки камрок; даражада мукаммаллиги,
асосли ва самаралилиги билан бир-биридан фаркда-
нади. Бошк,а муносабатларда х;ам шундай з^олатга
дуч келамиз. Бирор сифатни узида зиёда этган
нарса, шу сифатнинг учкунига эга булган бопща
барча х;одисаларнинг сабабчиси булади. Масалан,


олов иссикдикнинг тимсоли сифатида х;ар к;андай
иссикдикнинг сабабчисидир. Худди шунга ухшаш
барчамиз учун эзгулик ва мукаммаллик сабабкори
булган бир Мутлак; Моз^ият борким, биз уни Аллох;
деб атаймиз.

5. Бешинчи йул табиатнинг тартиб-к;оидалари
билан изохданади. Акд-идрокдан холи булган та­
биат жисмлари муайян мак;садга буйсунишидан
хабардормиз. Уларнинг з^аракатлари доимо ёки
айтиш мумкинки, аксарият х;олларда эзгулик билан
низ^ояланади. Шундан келиб чик;адики, улар бу эзгу
мак;садга тасодифан эмас, балки Онгли Идрокнинг
з^укми билан эришади. Аллак;андай Олий Тафаккур
идрокдан мазфум табиатни ук^и нишонга йунал-
тирган мерган каби бопщаради. Табиатда руй
берадиган барча вок;еа-з$одисаларнинг мак;садини
белгиловчи ва йуналтирувчи кучни биз Аллщ деб
атаймиз.

***

Вак;т ва мангулик айни бир нарса эмас.

***

Боэдийнинг фикрича, вак;т ва мангулик уртаси-
даги фарк; шундаки, мангуликнинг з$арбир лазраси
язслит вок;еликдан иборат. Вак;т эса бундай сифат-
дан мах;румдир. Мангулик - мавжудлик мезони
булса, вак;т - х;аракат мезони.

★* *

Вак;тнинг чеки йук; дейдилар. Лекин унинг
маълум бир булагини олиб бошланиш ва тугаш
нук;тасини белгилаш мумкин. Масалан, биз кун ёки
йилнинг бошланиши ва охири звдида гапирамиз.
Аммо мангулик звдида бундай деёлмаймиз. У бун­
дай сифатдан холидир.

231


УИЛЯМ ОККАМ

(Тахминан 1281-1349)

Инглиз файласуфи Уилям
Оккам Лондоннинг жану-
би-рарбида жойлашган Оккам
ша^арчасида турилиб усди.

У Оксфорд дорилфунуни-
нинг илох;иётчи олими Дус
Скотт (1266-1308) кулида таъ-
лим олди. Уилям 1324 йилга
к;адар Оксфорд дорилфуну-
нида тах;сил олди ва укртувчилик крилди. Бу илм
даргоз^ида тез-тез илмий мунозаралар, мубох,аса,
х;имоялар утказиб туриларди. Илмий ба^сларда
одатда талабалар узларининг муайян фикрларини
уртага ташлашар, бошк;а к;атнашчилар эса унга
эътироз билдиришарди. Талабауз фикрини к,атъий
з^имоя к^либ, уларга муносиб жавоб бериши муно-
зараларнинг асосий шарти х,исобланарди. Бундай
бах;слар одатда кескин, х^яжонли бир вазиятда утар
ва купинча... муштлашув билан тугарди.
Уилям илох^ёт магистри даражасига эришган
олим. У фан тарихида янги услубий к;оидалар му-
аллифи сифатида ном к,олдирди. Файласуфнинг бу
к,оидалари кейинчалик «Оккам устараси» деб ном
олган. Оккамнинг машхур «устараси» усимликнинг
ортик^ча навдаларини кесиб ташловчи токк,айчи
каби билиш, англаш дарахтидаги текинх5ф ата-
маларни йук,отишга хизмат калган. Оккам илмий
билиш услубида оддийлик, соддалик тамойилла-
рига риоя этишни афзал х^соблаган. Оккам 1323
йилда Оксфорд дорилфунуни кандлери билан
жанжаллашиб к,олади. Канцлер файласуфга к,атор


айблар та_к;аб, папа Иоанн XXII га хабарнома йул-
лайди. 1324 йилда Оккам папа Иоанн XXII нинг
Авинондаги к;ароргоз$ига жунатилади. У Авинон
ибодатхонасининг турмасида турт йил суд хукми-
ни кутиб ётади ва 1328 йилнинг май ойида олмон
императори Людвиг IX Баварский хузурига к;очиб
боради. Файласуф умрининг охиригача Олмонияда
яшайди. 1349 йили Уилям Оккам Мюнхен шазфида
вабо билан огриб, вафот этади.

***

Озгина восита ёрдамида х;ам бажариш мумкин
булган ишга куп чора-тадбир кулламокдик без^уда-
дир.

***

Худонинг х;ар нарсага к;одирлигини мукаммал
исботлаш мумкин эмас. Бунга фак;ат эътик;од ёр­
дамида эришиш мумкин.

** *

Х^аракатдаги жисм ва з^аракат муштаракдир.

***

^окимликни одамларнинг узлари уйлаб топиш-
ган, хукмронликни уз истаклари билан майдонга
келтиришган.

***

Бирламчи моддият яралиш ва бузилишга ма^кум
xjap к;андай нарсанинг ягона асосидир.

***

Ахир менда ва сенда, одамларда ва эшакда уша
бирламчи моддият айнан бир хил эмас-ку!

233


Агар бир моддий нарса иккинчисидан нима-
си билан фарк; крилади, деган савол тугилса, улар
бир-биридан уз-узича фаркданади, деб жавоб бер-
мок; жоиз.

***

Гарчи х,ар к;андай фан алоз^ида бир нарсани
урганиш туфайли келиб чик;са-да, аслида бирги-
на нарсани зфганувчи фан булиши мумкин эмас.
Менимча, ана шу алохдца нарсаларни белгиловчи
умумий тушунчалар х;ак^одаги фан мавжудцир.


ПЕТРАРКА ФРАНЧЕСКО

(1304-1374)

Италиялик файласуф ва шоир
Петрарка Франческо Ареццо
шах;рида тутилди. Унинг отаси
нотариус хизматчиси булиб, Фло-
ренциядан шу ша^арга кувгин
кдлинганди.

1312 йилда унинг оиласи
Авеньон шазфига кучиб утади.
9 ёшли Петрарка бу ерда устози
Конвеневоле да Прато шарофа-
ти билан Цицероннинг мусик;а
каби жозибали ва яузурбахш нотикдик санъати-
дан баграманд булиб, бир умр унинг мафтунига
айланади. Бу х;акда Петрарканинг узи шундай деб
ёзади: «Цицероннинг сузларидаги оз^ангдорлик ва
жарангдорлик мени узига шу к;адар мафтун эт-
гандики, ундан узга ук;иган ва эшитганларимнинг
з^аммаси купол ва келишимсиздек туюларди».

1326-1330 йилларда Петрарка Монпелье ва Бо-
лон дорилфунунининг хукук;шунослик куллиётида
сабок; олади. У Болон дорилфунунида акаси Герардо
билан бирга укрийди.

Петрарка 1326 йилда рух;онийликни к;абул к^-
лади.

1330 йилда эса кардинал Жованни Колонн хиз­
матига киради ва 1337 йили илк бор Римга сафар
к^лади. 1341 йилда у Капитолиянинг биринчи шо-
ири деган унвонга сазовор булади.

Петрарка Жованни Боккаччо (1313-1375) ва
Колюччо Салютати (1331-1406) каби ик;тидорли
ижодкорлар билан дустлашган.

235


Уз улимини «ибодат ёки ижод дамларида к;арши
олишни» орзу калган файласуф 1374 йилнинг 19
июлига угар кечаси - 70 йиллик таваллудига бир
кун к;олганда вафот этади.

Петрарканинг куйидаги асарлари маълум: «Фи­
лология» (комедия, 1326-1336 йилларда ёзилган),
«Канцоньере» (шеър ва кушикдар, 1336-1358 й),
«Машхур кишилар з^ак^ада» (1338-1358 й.), «Афри­
ка» (1342-1343 й.), «Шеърий номалар» (1350-1352
й.) ва з^оказо.

***

Х,ар бир одамнинг шахсий ташвиши узига етиб
ортади. Намотки сен бошингга тушган кургуликлар-
га боыща х;еч ким дучор булмайди, деб уйласанг.
Янглишасан. Деярли з^еч ким ташвишларни четлаб
уголмайди. Кимнинг асари ёки жасорати кузи очик;-
лигида юзага чик^бди? Инсон улимидан сунг шузфат
к;озонади. Бунинг сабабини биласанми? Чунки з^асад
унинг жисми билан бирга яшайди ва бирга улади.

***

Сен аввал бир разм солгин-а, З5;амманинг огзига
тушган, мак;талган асарлар кимга тегишли? Бундай
асарларнинг муаллифлари аллак;ачон бу дунёни
тарк этишган. Сенинг асарларингни х;ам мадташла-
рини истайсанми? Дунёни тарк эт! Зеро, инсоннинг
улимидан сунг унга мойиллик уйтонади. Умрнинг
интих,оси шухратнинг ибтидосидир. Борди-ю, ин­
сон кузи очикдигида шузфат к;озонса, билгилки, бу
ерда к;андайдир гайриодатийлик зоз^ирдир. Яна
бир ran айтаман: токи оламда сени танигувчи бир
шахе к,олса х,амуз мак,садингга тула эришолмайсан.
Сени билгувчилар х;ам к^.брга кириб, уларнинг ЗФ"
нига нафрат ва адоватдан холи одамлар келгандан


кейингина адолатли ажрим булади. Унгача майли,
давр устимиздан истаганча хукм чик,араверсин.

***

Тан олиб айтишим жоизки, мени айнан бир одам-
нинг интилишлари орасидаги узаро низо з^айратга
солади! Тугри-да, к;ай биримиз ёздаз^ам, кришдах;ам
айнан бир нарсани истаймиз? Йук;, фикримни тугал
айтолмадим: к;ай биримизнинг бугунги ва эртанги
хохришларимиз бир-бирига мос келади, к;ай бири­
миз окдгомда х;амтонгги истаклар билан яшаймиз?
Кун соатларга, соатлар эса дакдоаларга булинади.
Инсоннинг хозрнн-истаклари ана шу дак^к;алардан
х;ам купдир. Мен ана шу нарсадан жуда з^айратла-
наман. Одамларнинг бундан ажабланмаслиги эса
мени яна х;ам з^айратлантиради.

***

Мен узим ишонч з^осил калган бир нарсага сени
з$ам ишонтиришга уриниб курмок^шман: сен пок
киши к;андай з^аракат крялса, шундай йул тут. Зеро,
х;атто чиркинлик душмани булган покиза жонивор-
лар х;амуясидан чик^анда атроф булганганини сез-
са, дарз^олбошпанасига бик^ниб олади. Гар бу замин
узра бир фарогат ва юпанч тополмасанг, узингга
к;айт. Уз-узинг билан бул, узинг билан фикрлаш ва
з<;амсух£>ат бул, ёлризликдан, узинг билан танз^о к;о-
лишдан сира чучима. Агар узинг билан узинг булол-
масанг, одамлар орасида з^амёлризлигингча к^оласан.

***

Инсон токи тирик экан, ёшидан к;атъи назар,
фикрлаш ва з(укм чик;аришга к;одирдир. Унинг умр
йулида эзгулик ва иллатларга з^ам, шон-шу^рат ва
шармандаликка х,ам жой топилади. Одатда куз
ойининг ёк;имли ва баракали булиши учун ёзда

237


мехмат к^либ згаинг рамини ейиш керак. Худди
шунга ухшаб, умр шоми - кексалик х,аётнинг тус-
сиз, мевасиз, х,асратли ва бефойда к^смига айла-
ниб к;олмаслиги з^чун ёшликда тинимсиз мех;нат
билан зтаинг пойдеворини мустах^самлаш зарзф.
Ана шунда кексалик осойишталик, мул-кулчилик ва
эзгуликдан куч олади, фойдали ва кувончли утади.

* ★*

Биз тухтовсиз равишда улим томон як^инлашиб
борамиз дейлик, мен ушбзши ёзаётганимда, сен
укрётганингда, узгалар тинглаётганда ёки тингла-
маса х;ам улимга к,араб бораверади. Сен ушбуни
украётганингда мен х;ам улим томон кетавераман.
Шу йусинда х,амма тухтовсиз равишда улимга то­
мон ^аракатланаверади. Биз бу фоний дунёда яшар
эканмиз, улим сари тинимсиз кдцам ташлайверамиз.
Бу ^аракат эзгу ишларимиз билан чин дунё - х;еч ким
улмайдиган, х,амма мангу яшайдиган, х;еч к,андай
узгаришлар сезилмайдиган, саодатли онлар тугаб
к;олишидан чучимай, х;аёт кечириш мумкин булган
одам томон йул куриб битиргунимизча давом этади.

★★★

Даддан ортик; тиришиш муваффак^ятлар йули­
ни тусади. Ироданинг х,аддан ошик; зурик^ши эса
ишга халак^т беради.

★* к

Х,ар к^ндай одам узини узгалардан осонрок; кечи-
ради ва аксинча, бошк,аларни узидан кура тезрок;
овутади.

ккк

Инсоннинг кунгли доимо бир хил таом тусамай-
ди. Бас, шундай экан, акд х;ам мудом бир тарзда
озикданавермаслиги жоиз.


***

Одатда ёвузлик эзгуликдан, дах;шатли туфон
чаророн кундан кура купрок; ёдда к;олади.

***

Табиат бугунги кунга ва келажакка ишонч tjtf-
дириш учун х;аёт интихрсини номаълумлик пардаси
остига яширди.

★★-к

Инсон аянчли аздволдан кутулишни чин дилдан
истаса, албатта, мак;садига эришади.

***

Инсон рз^^ий куч-кувват ёрдамида эришолмаган
нарсасига баъзан ор-номус кучи кумагида эришади.

***

Калтафаз^м ва жох;ил кимсалар деярли х,амма
ишни яширинча бажарадилар.

★* *

Камёблик х;ар бир нарсанинг к;адрини оширади.
Агар х;ар бир к;арич ерда дур учраса х;ам оёк; остида
топталиши турган ran. Камёблик туфайли энг од­
дий нарсалар з^ам 1^имматбах;о хазинага айланган.
Масалан, Ливия чулларида ташналикда азоб чеккан
одамлар Рум саркардасининг кафтидаги озгина
сувга х;ам х;асад билан к;арашган.

***

Мак;садим —к^ашшокдикка юз тутмай, исроф-
гарчиликка йул куимай, узгаларга буйрук; бермай,
бировларга тобе булмай яшаш.

239


БАХ;ОУДДИН НАЩПБАНД

(1318-1389)

Суфийликнинг нак^нбандия
тарик;ати асосчиси Ба^оуддин
Накдгбанд Шарк; фалсафаси та­
рахтиётига улкан x^icca кушган
буюк аллома мутасаввуфлардан
биридир. У 1318 йили Бухоро
шазфи як;инидаги К^асри Х,ин-
дувон (^озирги К,асри Орифон)
кршлорида хунарманд оиласида
дунёга келган.
Ёшлигидан ута зийрак ва зукко Бах;оуддин 7
ёшидаёк; «Куръони карим»ни тулик; ёд олган. У
дастлаб Мухаммад Бобойи Самосий кулида тадсил
олган. Унинг вафотидан кейин эса уз даврининг
мангхур мутасаввуфи Амир Сайид Кулол Ба^оуд-
динга таълим берган.
Амир Сайид Кулол ёш Бах;оуддинни К,аршига
олиб боради. У К^аршида суфийлик назариясини
пухтазфганиб, кейин Самарк,андга бориб, маигхур
дарвешлардан илм зфганади. Сунг Бухорога цайга-
ди. У уз ак^дасига («даст ба кору дил бу ёр», яъни:
«кулинг мех;натда, дилинг Аллохда булсин») амал
к,илиб дех^ончилик к;илади, отаси билан дастгохда
мато тук;иб, мисга нак;ш тушириш билан шурулла-
ниш асносида илм олишдан тухтамайди.
Тарихий манбаларга кура у икки марта х,аж зиё-
ратига борган.
У 1389 йилнинг март ойида Бухоро четидаги
Карвонсаройда шогирдлари ва дарвешлар кур-
шовида оламдан утган. Ба.х,оуддин Нак,шбаид
узигача утган барча суфийларнинг таълимотини


пухта эгаллаган ва куплаб илмий асарлар ёзиб
к;олдирган. Лекин унинг илмий мероси бизгача
тулик; етиб келмаган. Унинг «Х,аётнома», «Далили
ошик;он», «Одоб ал-соликин» (Муридлар одоби»), «На-
сих;ат ул-соликин» («Муридлар учун насиз^ат») номли
асарлари маълум.

Ба^оуддин асос солган тарик;атнинг негизини
«Хуш дар дам» (х;ар нафас огохдик билан утсин),
«Назар бар к;адам» (муриднинг нигоз^и доимо оёк;
остига к;аратилган булсин, шариат так;икдаган
нарсаларга нигох; тушиб гунох^а ботмасин), «Сафар
дар Ватан» (муриднинг уз табиатига сафари, яъни
ёмонликни тарк этиб, яхшиликка юз тутиш, ода-
мийликдан фаришта сифатига зпгиш), «Хилват дар
анжуман» (зоз^иран халк; билан, ботинан Аллозрш
ёд этиб турмак), «Даст ба кору дил ба ёр» (кулинг
мез^атда, дилинг Аллохда булсин) каби 13 та дас-
турий шарт ташкил этади. Аллома узининг ана
шундай таълимоти орк;али суфийликни турмушга,
инсон х;аётига як^нлаштиришга муваффак; булиб,
мазкур тарик;атда ислозрш янгилик яратди.

***

Шамдай з^аётутказ, з^амманинг уйини нурафшон
этиб, узинг цоронруда бул!

***

Мен нафсимни эллик марта сув тула арик; лабига
ташна олиб бориб, ташна келтира оламан.

***

Ошикдарнинг кули ишда, к;алби ёрда булмоги
лозим, улар текинхурлик, таъмагирликкаурганмас-

ликлари керак.

241


Бирор бир нарсадан узгалар ундан нотурри фой-
даланганликлари учун воз кечмокдик утакетган
тентакликдир. Суфийлик ^акдаатини акдоалар ва
низомлар, к;оидалар ва урф-одатлар билан тенг-
лаштириш мумкин эмас, бирок; бу х;акдаат уларнинг
барчасида к^сман зоз^ирдир.

***

Агар сен Аллох;ни севсанг, шуни англагинки,
к;албинг Унинг жамолини акс эттирувчи кузгудир.
Сенинг Аллоздинг жисминг салтанатида зоз^ирдир ва
сен агар уз к;албинг заррасида Аллох^шнг аршини
курсанг, бундан асло х;айратланма.

***

Устознинг вазифаси - таълим бермокдикдир.
У таълим бериш учун уз шогирдлари мезф куйган
барча нарсаларни ва уларнинг нотурри фикрлари-
ни эътиборга o a m o fh жоиз. Масалан, устоз бухоро-
ликлар билан Бухоро тилида, бордодликлар билан
Б о рд о д тилида сузлашмоги керак.

***

Шундай озук,а борки, у одатдагисидан фарк; к^ла-
ди. Мен инсон онгига уни $фаб турган атроф муз^ит-
нинг куплаб нук;таларидан узлуксиз сингиб борувчи
таассуротлар озук;аси з^ак^ща суз юритмокдаман.
Фак;ат айрим танлаб олинган кишиларгина бундай
таассуротларнинг нелигини биладилар ва уларни
бошк;ара биладилар. Бунинг моз<;ияти суфийлик
асрорларидан биридир. Уста изловчининг кули ета-
диган «алоз^ида» егулик озук,а тайёрлайди ва озук;а
изловчининг камолотига кумаклашади. Бу оддий
тасаввурлар доирасига сирмайди.


***

Инсон к;алби Аллохдан узга барча нарсалардан
покланганлигининг белгиси шуки, у Аллоз^га ишо-
нувчиларнинг барча хатоларини эзгу амаллар си-
фатида изохдай олади.

***

Донолардаги турли хатти-з^аракат меъёрларига
сифат белгиси деб эмас, балки шахслардаги тафовут
белгиси деб к;араш жоиз.

243


АЛИШЕР НАВОИЙ
(НИЗОМИДДИН МИР АЛИШЕР)

(1441 йил 9 февраль -1 5 0 1 йил 3 январь)

Алишер Навоий - буюк уз­
бек шоири, узбек адабий тили
асосчиси, мутафаккир, давлат
арбоби. У 1441 йил 9 февралда
Темурийлар давлатининг пой-
тахти Х,ирот шах;рида давлат
хизматчиси Риёсиддин кич-
кина оиласида тутилган. Уша
даврдаги таникди олимлар ва
санъат намояндалари бу оила-
га тез-тез ташриф буюриб туришган. Алишернинг
тораси Абусаид шоир эди, иккинчи тогаси Мухам­
мад Али эса созанда ва хаттот сифатида элга та-
нилган. Алишер темурийлар оиласидаги болалар
билан бирга тарбияланган. У, айник;са, Хуросон
давлатининг валиахди, булгуси султон Хусайн Бой-
к;аро билан як^ш дуст булган. Хусайн Бойк;аро х;ам
шоир ва санъат х,омийси эди.
Навоий Хдоотда, Манщад ва Самаркандца тах;-
сил олган. У устозлари ичида Абдурах^юн Жомий
(1414 - 1492) билан дуст ва х;амфикр эди. Алишер 15
ёшидаёк; шоир сифатида ном к,озониб, х;ам туркий,
хрм форсий тилда ижод к^лди.
Алишер Навоий 1466 - 1469 йилларда Са­
маркандца яшаб, мадрасада тах,сил олди, куплаб
дустлар орттирди. Дусти Хусайн Бойк;аро тахтга
утиргач, Х,ирот шазфига к,айтди.
1469 йилда у Хусайн Бойк,аронинг мухрдори этиб
тайинланди. 1472 йилда эса Алишер Навоий вазир
лавозимига ва амирлик рутбасига кутарилди. 1476


йилда эса у истеъфога чикди. Лекин шунга к;арамай,
Султон ^усайн Бойк;аронинг якрнн кишиларидан
бири булиб к;олди. Султон Хусайн Бойк;аро Х^ирот-
даги ва кейинчалик ораларига совук^илик тушгач,
Астрободдаги музщм ишларни амир Алишерга ишо-
ниб топширган.

Алишер Навоий олиму мутафаккирларга, му-
саввирлар, шоирлар ва хаттотларга з^омийлик кал­
ган, уларни модций жих;атдан куллаб-кувватлаган.
Уша даврда ^иротда олимлар ва ижодкорларнинг
тугараги ташкил этилган булиб, Алишер Навоий,
Жомий, Хусайний тахаллуси билан шеърлар ёзган
Хусайн Бойк;аро, муаррихлар Мирхонд, Хондамир,
Восифий, Давлатшох; Самарк;андий, мусаввир
Без^зод, меъмор К^авмиддин з$ам бу тугаракнинг
аъзолари эди. Навоийнинг ташаббуси ва бевосита
рах;барлигида ^иротда Инжил анх;ори ёк;асида Мад­
раса, хонак;о, кутубхона ва касалхона бунёд этилган.

А .Навоийнинг дунёк;араши, фалсафаси суфийлик
тарик;атига хос эди. У суфийлик ахлок;-одоб к;оида-
ларига, этикасига амал к^илиб, оила цурмаган ва
х;арамга з$ам эга булмаган.

Алишер Навоийнинг ижодий мероси зкуда бой
ва серк^рра булиб, у 30 га як^гн йирик асарни -
девонлар, достонларни, шунингдек фалсафий ва
илмий рисолаларни уз ичига олади, 3150 га як^ин
лирик разаллари маълум.

Алишер Навоийнинг асосий асарларига к^ск;ача
тухталамиз. «Хазоиин-ул-маонии» («Маънолар хази-

наси») йирма девони шоир томонидан 1498 - 1499
йилларда тузилган булиб, бу асарда унинг бутун
з^аёти давомида ёзган шеърлари хронологик тарзда

жамланган.
Алишер Навоиининг маиххур «Хамса.#сини унинг

ижодиёти чук^иси деб айтиш мумкин. У 1483-1485

245


йилларда ёзилган булиб, нафак^т узбек адабиёти, бал­
ки жадон адабиёти дурдоналаридан бирига айланган.

«Хамса» беш шеърий достондан иборат: «Х,айрат-
ул-аброр» (1483), «Дайли ва Мажнун» (1484), «Фарх;од
ва Ширин» (1484), «Сабъаи сайёр» (1484) ва «Садци
Искандарий» (1485).

«Хамса»нинг биринчи достони «Х,айрат-ул-аброр»
фалсафий-дидактик характерга эга. Бу жанрда
Навоийга к;адар Низомий, Хусрав Дехдавий ижод
крлганлар. Ушбу асар 64 бобдан иборат булиб, улар
маънавият, ахлок;-одоб ва динга оид масалаларни
к;амраб олган.

Шоир асарда феодал зулмни, давлат амалдорла-
рининг шафцатсизлигини, талончиликни, жа^олат-
ни, беклар ва шайхларнинг ярамасликларини фош
этган, адолат юяларини илгари сурган.

«Дайли ва Мажнун» достонида ёш шоир К,айснинг
Лайлига булган мух;аббати к;аламга олинган. Ушбу
достон Шарк; адабиётига ва узбек халк, огзаки ижо-
дига катта таъсир курсатди.

«Фарх;од ва Ширин» - пахдавон Фарх;однинг
Арманистон гузали Ширинга булган мух;аббати
тарихига багишланган достондир. Ушбу сюжет
Низомий Ганжавийнинг «Хамса»сида д;ам мавжуд
булиб, унда форс хукмдори шох; Хусрав бош к;ах,ра-
монлардан биридир. Навоий эса уз асарида пахда-
вон Фарх;одни бош эпик к,ах;рамонга айлантирган.

«Сабъаи сайёр» - етти х;икоятни уз ичига олган
достондир.

«Садци Искандарий» - «Хамса»нинг сунгги достони
булиб, адолатли идеал хукмдорнинг - донишманд Ис-
кандарнинг х^ёти тугрисидаги ярим фантастик асар.

Умуман олганда, Навоийнинг адабий ва илмий
меросини турт фаслга булиш мумкин: девонлар, дос-
тонлар, форсий тилдаги шеърий асарлар, илмий-фи­
лологик, насрий ва тарихий асарлар.

94.fi


«Аисонут-тайр» («Кушлар тили») достони, «Му^о-
каматул-лутатайн» («Икки тил мух;окамаси») номли
илмий асари ва «Мах;бубул-кулуб» («К^албларнинг
севгани») насрий панднома асари Алишер Навоий
х;аётининг сунгги йилларида яратилган буюк асар-
лари хртсобланади.

Алишер Навоийнинг инсонпарварлик фаолияти,
илбюр к;арашлари, обру-эътибори сарой аъёнлари
орасида норозилик турдирган. Улар бош вазир
Алишер Навоий билан з^укмдор Хусайн Бойк;аро
уртасига нифок; солиб, 1487 йилда уни лавозимидан
бушатишга муваффак; буладилар. Хусайн Бойк;аро
Навоийни Астрободга х;оким этиб тайинлайди. На­
воий Астрободца икки йил докимлик к^либ, улкан
ободончилик ишларини амалга оширади, кушни
давлатлар билан яхши алок;аларни йулга куйиб,
савдо-сотик^ш ривожлантиради.

Астрободда Навоий билан Хусайн Бойк;аро муно-
сабатларига путур етказувчи гаплар юзага келгач,
Хусайн Бойк;аро унинг Диротга к;айтишига рухсат
беради ва шоирга бир нечта олий лавозимларни
таклиф этади. Навоий рози булмагач, унга «Мук;ар-
раби х;азрати Султоний» («Султон ^азратларининг
энг як,ин кишиси») деган расмий унвон берилади.
Алишер Навоий давлатнинг х;амма ишларига ара-
лашиш ва истаган вакргида подшох; билан куришиш
хукук^га эга булади. Мамлакатда юзага келган ички
нифокдарни бартараф этиш, урушли низоларни
бостириш купинча Навоийнинг зиммасига тушган.

Бирок;, 1490 йилларнинг зфталарига келиб мам­
лакатда ижтимоий-сиёсий танглик кучаяди. Тему­
рийлар хонадонида зукмдор уриллар уртасидаги
зиддиятлар авж олади. Алишер Навоий уларни му-
росага келтиришга уринади. Бирок; шунга к;арамай,
шох; Хусайн Бойк;аро билан унинг убли - Астробод

247


Click to View FlipBook Version