***
Хукмдорга бирон-бир катта мансабдорнинг ь^ил-
мишлари з^акдца хабар етказган киши насл-наса-
бидан, одамлар орасида тутган даражасидан к;атъи
назар, уша мансабдорнинг амали, аслзодалик мар-
табаси, ер-мулки ва маошига тула ворислик к^лади.
***
Агар уруш ёрдамида уруш оловини учириш мум
кин булса, унга йул очиб бермок; лозим. Борди-ю,
к;атл этиш орк;али к;отилликка бардам бериш имкони
булса, к;атлга х,ам рухсат этиш жоиздир.
***
Инсонлардаги бойликка ва аслзодаликка инти-
лиш х,аваси к;абр ичидагина бардам топади.
***
Сув ок^ми доимо пастга интилганидек, одамлар
бойликка талпинадилар. Шу боис хукмдорнинг
фармойишидан узларига фойда тегишини кузла-
ган одамлар унинг х;ар к;андай буйрутини сузсиз
бажарадилар.
***
Инсонпарвар киши бошк,а одамларга нисбатан
инсонпарвар булиши мумкин, аммо бу узгаларни
инсонпарвар булишга мажбур этолмайди. Ин
сонпарвар киши узга одамларни севиши мумкин.
Аммо у одамларни бир-бирларини севишга мажбур
к^лолмайди. Бундан куриниб турибдики, оламни
бошкариш учун фак;ат одамсеварлик ва адолатнинг
узигина кифоя к^лмайди.
98
АРАСТУ (АРИСТОТЕЛЬ)
(Милоддан аввалги 384-322 йиллар)
К;адимий юнон файласуфи
Арасту Фракиянинг Стагира
шах;рида туБилган. Шу туфайли
баъзан Арастуни Стагирит деб
х;ам аташади.
Арастунинг отаси Никомах Ма
кедония хукмдори Аминт II нинг
шахсий табиби булган. Арасту
Македониянинг булруси хукмдо-
ри Филипп билан болалигиданок;
бирга уйнаб катта булган. У 17
ёшидан 37 ёшигача (367-347 йиллар) файласуф
Афлотуннинг Академиясида тах;сил олган.
Милоддан аввалги 343 йилдан бошлаб Арасту
Искандар Макдуний (Александр Македонский)га
мзфаббийлик к^1ла бошлайди. Искандар Макдуний
хукмдорлик тахтига утиргач, уз устози ва дустига
атаб х;айкал барпо этади. Бу х;айкалнинг пойида
шундай ёзувлар бор эди: «Искандар ушбу ёдгорлик-
ни Никомахнинг 5*тли, буюк донишманд ва авлиё
Арасту хотирасига урнатди».
Шарк; асотирларида ёзилишича, бир куни Искан
дар Зулк;арнайндан сзфайдилар:
- Не сабабдан устозинг Арастуни отанг Султон
Файлакус (Филипп)дан х;ам аъло курасан?
Шох; Искандар шундай жавоб цайтаради:
- Отам менинг жисмимни тарбиялаб, осмондан
ерга олиб тушди. Устозим Арасту эса менинг руз^им-
ни тарбия к;илиб, ердан осмон к;адар юксалтирди.
Арасту пешонасига сочини тушириб, калта сок,ол
куйиб юрган. Замондошларининг гувоз^лик бери-
99
шича, лаблари четидаги доимий кинояли табассум
натижасида пайдо булган ажинлар Арасту узини
файласуф Афлотуннинг шогирди, деб билишидан
дарак берарди. Арасту юнон илм-фани кулга ки-
ритган билимларни эгаллаш борасида Афлотунни
з^атто шох; Искандардан х,ам устун куйган.
Милоддан аввалги 336 йилда Арасту Афина
шазфида узининг хусусий мактабини очди. Бу ил-
мгох; кураш мактаблари к;аторида ва Афинанинг
шимолий дарвозасидаги Аикей майдонларига ту-
таш ерда жойлашганди.
Арастуни з^аяжонга солувчи муаммолар фавку-
лодца к^зш^арли ва теран эди. Масалан, инсон энг
аввало узини севиши керакми ё бошк;аними, деган
савол уни куп уйлантирарди. Узини купрок; севган
одамни худбинликда айблайдилар. Бошк;а томондан
олиб к;аралганда эса, инсон аввало узининг энг як^ш
дусти булган кимсани купрок; к,адрлаши ва севиши
лозим, дейилади. Вах,оланки, х,ар бир одамнинг
узидан узга садок;атли дусти борми оламда? Демак,
инсон аввало узини хурмат к^лиши ва севиши ло
зим, деб фикр юритади Арасту.
Агар файласуф Зенон Элейский Арастуга замон-
дош булганида шу сузлари учун унга таъзим к^лиши
турган ran эди.
Арасту х;авас к^ларли даражада уткир зех^т cox^i-
би булган.
У 445270 сатрдан иборат 28 та китоб ёзган.
Файласуфнинг «Методика», «Метафизика», «Жон
х;ак^ида», «Поэтика», «Осмон х;ак^вда», «Физика», «Ри
торика», «Севги х^к^ида», «Уйку ва бедорлик хгакгида»
асарлари шу китоблар сирасига киради.
100
**★
Арастуга бир одам унинг ортидан гайбат к^лга-
нини айтишганда, у:
- ^ечк,иси йут$. Ортимдан калтаклашса ^ам май-
ли, - деб жавоб берган экан.
Файласуфдан тез кексайиб бораётганининг бои-
сини сурашганда:
- Бу олижанобликдандир, - деб жавоб берган.
Ундан яна фалсафадан к,андай наф олгани хзди-
да сзфашганда эса куйидагича жавоб к;айтарган:
- Боищалар к;онун к;аршисидаги куркув туфайли
мажбуран бажарадиган ишларни мен уз ихтиёрим
билан адо этишни зфгандим.
* ★★
Арастунинг орзуси тарки дунё калган бахтиёр
файласуфларнинг афсонавий оролидаги академия
борининг шийпонида назарий фикрлар билан банд
булиб, осойишта.х;аёт кечиришдан иборат эди.
***
Арастунинг шиори: файласуф имкон к;адар ут-
кинчи нарсалардан узокрок; туриши ва узининг
«ватани» - чин х;ак^ик;атлар салтанати томон интил-
м о р и лозим.
***
Арасту уз устози Афлотунни тан^ид к^лиш дара-
жасига етгач, «ягриндор Аристокл» (Афлотун) буни:
«Бу тойчок; узини дунёга келтирган бияни аллала-
мокда», - деб шархдаган экан.
* ★*
Арасту жисм узининг огирлигига мутаносиб тез-
ликда ерга кулашига к;аттик; ишонган. Унинг нима
101
сабабдан бундай деб уйлашини х;еч ким тушунол-
маган. Чиндан х;ам тошнинг момик; патга нисбатан
ерга тезрок; тушиши кундек равшан х,а*дик;ат-да. Шу
боис файласуф х;еч иккиланмай фикрида к;атъий
турган.
Биринчи булиб Халилео Галилей (1564-1642
йиллар) бу фикрга шубх;а билан к;араб, Италиядаги
мяттгхур «кулаётган» Пиза минорасидан бирининг
огирлиги бир фунт, иккинчисиники эса 100 фунт
булган икки тошни баравар пастга таптлатан. Буни
к,арангки, х;ар икки тош х;ам бир вацтда, баравар
ерга келиб тушган.
***
Афсоналарга к;араганда, Арасту Эвбей оролини
Беотиядан ажратиб турувчи Еврип бутозидаги сув-
нинг кучли к;айтиши ва кутарилиши муаммосини
ечолмай, узини сувга ташлаган.
***
Арастунинг улимидан сунг унинг илмий асарлари
уйи як^нидаги горда сакданган. Кейинчалик Искан-
дариядаги мозийгох^а топширилган. Бу кулёзмалар
орасида асл нусхалар йук; эди. Уларни милоднинг 70
йилида Сулла исмли саркарда Румга улжа сифатида
келтириб, бир неча нусхада купайтирган. Арасту
200 йиллик унутилишдан сунг фалсафа оламида
шу тарифа к;айта к;ад ростлади.
***
«^акдоатни излаш х;ам осон, х;ам мушкул, - де-
ганди Арасту. - Чунки х,еч ким унга тулик, эришол-
майди. Шунинг баробарида, ^еч ким уни умуман
пайк^амаслиги х;ам мумкин эмас. Аммо х;ар бир
одам табиатни англашимиз учун озгина б^лса-да,
102
уз ^иссасини кушади, ушбу х;иссалар йигандиси
натижасида эса улурвор манзара пайдо булади».
(Арастунинг бу сузлари Вашингтондаги миллий
фанлар академияси биноси пештокдга уйиб ёзилган).
***
Фарангистон президенти генерал Шарл де Голл
(1890-1970) Арасту х;акдца придай фикр билдир-
ганди: «Чукур фикрлар, енгил тахдил ва ишончли
мулох,азалардан холи булган х;ар к;андай касбга дойр
илм бехуда х^ийла-найрангга айланади. Оз булса-да,
ушбу сифатларни узида жо этган, аммо уларни
тарбиялай олмаган, шунингдек, улардан фак;ат
х;арбий со^ада фойдаланганлар янглишадилар.
Акд муайян касб ма^оратидан топиб булмайдиган
хилма-хилликни талаб этади. Умумий маданият
х;ак^к^ий бошк;арув мактабидир. Оламда битта х;ам
саркарда йук^от, уз х;арбий санъатини инсон тафак-
кури хазинаси эвазига юксалтирмаган булсин. Биз
буюк саркарда Искандар Макдунийнинг галабалари
асосида, албатта, Арастуни курамиз...»
***
Инсон фалсафа билан шутулланиши керакми? Бу
саволга шутулланиши керак ва ёки керак эмас, деб
жавоб к;айтариш мумкин. Агар «инсон фалсафа би
лан шутулланиши лозим» дейилса, х;аммаси тушунар-
ли. Х|ечк;андай савол туБилмаслиги табиий. Борди-ю,
одамлар «фалсафа билан маииул булмасликлари дар-
кор» деб жавоб к;айтарилгудек булса, буни исботлаш
учун х;ам (яъни машгул булмаслиги даркорлигини)
фалсафий фикрлашга турри келади. Бундан шундай
хулоса келиб чик;адики, инсон х;ар к;андай вазиятда
фалсафа билан шугулланмоги керак.
103
***
Хайрат фалсафанинг ибтидосидир.
***
Xjap куни Куёшнинг осмон ток^ши айланиб ути-
шини, тунда эса узга ёриткичларнинг бир текис
жилваланишини кузата туриб, бу х;аракат ва уй-
рунликларникг сабабкори Худонинг мавжудлигига
иймон келтирмаслик мумкин эмас.
***
Кемалар учун унинг х;аракатини боищарувчи
одам, араваучун аравакаш, кушик; учун бошловчи,
кушин учун саркарда ва давлат учун к;онун к;ан-
дай урин тутса, Худо х,ам олам учун шундай 5фин
тутади.
***
Табиат узини узи даволовчи одамга ухшайди.
***
Х,еч нарса тасодифан содир булмайди. Биз тасо-
диф деб атайдиган х^мма нарсанинг уз сабаби бор.
***
Сезги буюмларнинг шаклини уларнинг модди-
ятисиз к,абул кдлиш к;обилиятидир. Бу худди те-
мир ва олтиндаги тасвирнинг мумга жо булишига
ухшайди. (Яъни мум сезги булса, темир ва олтин
- буюмлар. С.Ж.)
(Буни яна шундай тушунтириш мумкин. Биз
куриб турган тошнинг айнан узи эмас, балки унинг
шакли к;албимиздан урин олади).
104
***
Х,аракатнинг пайдо булиши ёки ройиб булиши
асло мумкин эмас.
***
Сафсатабозлик ва диалектика х;ам фалсафа маш-
ьул булган масалалар билан шутулланади. Фалсафа
диалектикадан узига хос к;обилиятлари билан, саф-
сатабозликдан эса танлаган йули билан фаркданади.
Яъни диалектика бирор жабх;ани донишмандлик
нук;таи назаридан билишга уринади. Сафсатабозлик
эса уткинчи донишмандликдир, холос.
★* *
Рух; танасиз эмас, тана х,ам эмас, дегувчилар
турри йул тутадилар. Чунки рух; тана эмас ва айни
вак;тда танада макон топган бир нарсадир.
***
Руц кулга ухшайди. Кул - куролларнинг куроли,
акд - шаклларнинг шакли, сезиш - х^ис кдлинаётган
нарсанинг шаклидир.
***
Рух^ш танадан ажратиб булмайди.
ic ic it
... Вак;т «х;озир»сиз мавжуд булолмайди ва бутун
маъносини йук;отади. Зеро, «х;озир» узида х;ам ибти-
дони, х;ам инти^они жо этгувчи урталикдир.
***
Тафаккур ва фикрлаш айнан бир нарса булиб,
х;ар иккиси х;ам моддиятдан айридир.
105
it it it
Табиийлик ва инсон... Агар биз ёточ курсини ерга
кумиб, унинг усиб чик^ши учун йул тополганимиз-
да х;ам ундан бари бир янги курсилар эмас, балки
дарахтлар усиб чик;аверади.
***
Табиат эркин одамларнинг жисмоний уюшмаси
билан кулларнинг жисмоний уюшмаси зфтасидаги
фарк^ш з$ам таъминлаб куйган. Кулларнинг жисми
бакувват булиб, зарур жисмоний юмушларни бажа-
ришга мослашган. Эркин одамлар эса к;аддиларини
тик тутиб юрадилар ва ofhp жисмоний мез^натга
ярамайдилар. Аммо улар сиёсий фаолиятга ярок,-
лидирлар.
•к it -к
Шон-шух,ратга интилишда х;ам, ундан к;очишда
х;ам меъёрни сакдай билинг.
•к-к "к
Хурматли одамнинг к;андайлигига одатда унинг
ишига к;араб бах;о берилади. Бусиз унинг мак;са-
дини билиб булмайди. Агар инсоннинг виждонини
ва гузалликка интилишларини бевосита куриш
мумкин булганда, бу одам бажараётган ишисиз х;ам
олижаноб зот саналаверарди.
-к it -к
Худбинлик узини узи севиш билан эмас, бу сев-
гининг меъёрдан ортиб кетиши билан белгиланади.
★* ★
Шухратпарастлар бу сифатдан холи булган одам-
ларга нисбатан ^асадгуйрокдирлар.
106
***
Кдшшокдикдан, хасталикдан, умуман, иллат са-
налмайдиган ва инсоннинг узига 6 o f a h k ; булмаган
нарсалардан асло чучимаслик даркор.
* **
Истакларини енга олганлар букилмас инсонлар-
дир. Узини маглуб эта олганлар жасур ва мардо-
надирлар.
***
Эзгулик к;илишдан чучийдиганларни ахлок^ий
гузал одамлар тоифасига кушиб булмайди. З^ам-
ма яхши нарсаларни яхши деб билган, бойлик ва
амал з^ам буза олмайдиган одамлар энг олижаноб
инсонлардир.
★к *
Биз буш вак;тни кулга киритиш учун буш вак;тдан
мах,рум буламиз, тинч яшаш учун эса уришамиз.
***
Виждон олижаноб инсоннинг одил ^акамидир.
***
Ранж ва алам чекмай, ^узурланмай эзгу ишларни
амалга ошириш мумкин эмас.
***
Маълум бир ахлок^ий сифатларга эга булмай ту-
риб, чунончи, муносиб инсон булмай туриб, ижти-
моий х;аётда х;аракат к;илиб булмайди.
★* -к
Мак;сад эмас, балки унга етиш воситалари х;ал
крилувчи уринни эгаллайди.
107
Ошна-огайнилари мул одамнинг дусти булмайди.
***
Дар бир ишнинг бошланиши шу ишнинг деярли
ярми бажарилгани билан баробардир.
***
Жиддийлик кулги билан, кулги эса жиддийлик
билан енгилади.
***
Арасту уз фалсафасини х;еч к;ачон метафизика
деб атамаган. Умуман, унинг замонасида бундай
атама булмаган. Бу янги сузни милоддан аввалги
1 асрда Искандария кутубхонасининг курикдовчи-
си родослик Андроник тасодифан «уйлаб топган».
Яъни бир куни Арастунинг кулёзмалари 5фамини
жавонга тахлаш чогида у аввал табииёт х;ак^даги
«китоб »ларни, кейин эса фалсафий мазмундаги
асарларни тартиб билан жойлаштиради. «Кейин»
сузи юнонча «мета» деган маънони англатади. Шу
тарифа метафизика сузи пайдо булди («мета» - ке
йин, «фюзик» - лотинча табииёт маъносини билди-
ради). Бир к;арашда тасодифан юзага келган бу суз
буюк такдир «эгаси» булди.
мэн-цзи
(Тахминан милоддан аввалги 372-289 йиллар)
«Мен Коинот фук;аролари-
данман», деган экан Мэн-цзи.
У Хитойнинг х;озирги Шандун
вилояти худудида жойлашган
Ау хонлигида турилиб усди.
Мэн-цзи Конфуцийнинг не-
вараси Цзи Си кулида тах;сил
олган. Бу файласуф мамла-
катни муваффак;иятли идо-
ра этишнинг 12 к;оидасини
ишлаб чик^ан.
Узининг ана шу рояларини
амалга татбик; этиш ниятида у хукумат тизимига
ишга кириш учун Хитойнинг турли хонликларини
кезиб, к;иск;а муддат Ци хонлигида маслах;атчи
булиб ишлаган. Инсонпарварликка таянган з^олда
давлатни бошк;ариш рояларини х;аётга татбик; этиш
йулидаги бехуда зфинишлардан сунг Мэн-цзи вата-
ни Луга к;айтади ва роявий к;арашларини узи таш-
кил этган мактаб, шогирдлари, китоблари орк;али
тарриб ва ташвик; к^лади.
Мэн-цзининг асосий асари «Мэн-цзи» деб ата-
лади. Людвиг Фейербах: «Мэн-цзи Хитойнинг Кон-
фуцийдан кейинги энг буюк файласуфидир», - деб
ёзганди.
Мамлакатнн муваффак;иятли идора
этишнинг 12 цоидаси
1-к;оида. Эзгулик ва олижанобликка таяниш.
Инсонпарвар хукмдорнинг мухолифи булмайди.
109
***
Фук;ароларни куч билан буйсунишга мажбур
этиш мумкин. Аммо к;албларини буйсундириб бул-
майди. Одамлар давлат куч жих,атидан устун бул-
гани боис буйсунишдан узга илож тополмайдилар.
Эзгулик ва олижаноблик воситасида фук;ароларни
буйсундириш эса к;албларда кувонч туйгуларини
уйтотади ва одамлар х;акрдк^ш итоатгуйликни на-
мойиш этадилар.
***
Донишмандликда камолга етган хукмдорлар
дуккакли донлар ва тарик;ни худди олов ва сув
каби мул булишини таъминлайдилар. Ана шунда
фук;аролар орасида инсонпарварликни узига касб
этмаган битта х;ам одам к,олмайди.
***
Олижаноб эр уз бурчини, пасткаш эса уз фойда-
сини яхши тушунади.
Ривоят к;илишларича, Лян хонлиги хукмдори
Мэн-цзини хузурига чорлаб: «Ота! Сиз х;ойнах;ой
орадаги минг ли масофани менинг салтанатимга
бирон фойда етказиш мак;садида босиб утиб кел-
гандирсиз?» - дейди.
Шунда Мэн-цзи куйидагича жавоб к;айтаради:
«Эх;, ван! Нима учун гапни албатта фойдага бурасиз?
Хукмдор салтанатга к^ндай фойда келтириш керак,
деб к;айрурса, дафу оилага к,ай йул билан наф ет
казиш мумкин, деб бош к;отирса, оддий фук;аролар
ва ши эса к;аердан ва к;андай йул билан узим учун
фойда орттирсам экан, дея FaM чексалар... Ахир,
олий ва куии табак;алари фойда учун узаро кураш-
га. киришган давлат з^алокатга мах^кум булади-ку!
Агар фойда биринчи зфинга чик^йб, бурч кейинда
110
к;олиб кетса, бу кураш х;еч к;ачон тугамайди. Агар
жэн булмаса, х;амма уз к;адрдон ерини ташлаб ке-
тади. Бурч булмаса, з^аммауз хукмдорини унутиши
аник;. Эз$, ван! Нима учун албатта фойда х,ак^ида
гапириш керак?
***
2-к;оида. Фук;ароларни доимий мулк билан таъ-
минлаш.
Доимий мулкка эга булмаган фук;аролар доимий
туйгулардан х;ам мазфум буладилар. Доимий туй-
рулардан мазфум фук;аролар эса парокандаликка
учраб, тубанлашадилар ва хохдаган ишларини
к^ладилар.
***
3-к;оида. Донишмандларни хурматлаш ва к;оби-
лият эгаларидан фойдалана билиш.
Азуш донишлар хурматланиб, к;обилият ва ис-
теъдод эгаларидан фойдалана билинган хукуматда
нодир шахслар фаолият курсатадилар.
ккк
4-к;оида. Солик; ва улпонларни камайтириш.
Фук;аролардан матолар ва арк;онлар, тарик; ва
гуруч, муддатли OFHp жисмоний мезщатга мажбур-
лаш каби турли куринишдаги соликдар ундириб
олинади. Санаб утилган ofhp соликдарнинг фак;ат
биттасидан фойдаланиш мумкин. Иккинчиси-
ни бир оз юмшатиш лозим. Бир вак;тнинг узида
иккинчи турдаги улпондан з^ам фойдаланмаслик
даркор. Учинчи тур соликдар х;ак;ида эса гапирма-
са х;ам булади. Чунки у очликдан улиш х;амда ота
ва боланинг айрилик;к;а мал^сум булиши каби ofhp
ок;ибатларга олиб келади.
111
***
Токи олий ва к;уйи табак;алар х;аддан ортик,
фойдага интилаверар эканлар, давлат х,алокатга
учрайди.
***
5-к;оида. Фук;ародан фойдаланиш, аммо уни ба-
жараётган ишидан чалиггмаслик.
Агар фук;ародан бажараётган ишидан чалтитмай
фойдаланилса, у ме^нат билан банд булишига к;ара-
май, норозилик билдирмайди; узгаларнинг х;аётини
сакдаб к;олиш учун одамлар к;атл этилганда х;ам халк;
норозилик эълон крдлмайди.
***
Омборхоналар тулиб-тошган такдирдагина хат-
ти-х;аракат к;оидалари ва бурч нима эканлигини
англаб етиш мумкин; кийим-кечак ва озик;-овк;ат-
лар етарли булганда, обру-эътибор ва шарманда-
ликнинг моз^иятини тушуна олиш мумкин.
***
6-к;оида. Фук;аронинг кунглини олмокдик.
Фук,арони кулга олмокдик осмони фалакни эгал-
лаш билан тенг. Фук;арони кулга олиш унинг к;ал-
бини забт этиш демакдир. Фук;аронинг кунглини
олиш учун унинг истаган нарсасини мух;айё этиш
х,амда унга маъкул булмаган ишларни бажаришдан
тийилмок; лозим.
***
7-к,оида. Халк^и к,адрлай билиш.
Мамлакатнинг асосий бойлиги унинг халк^здир.
Ер ва дон-дун халкдан кейинги мавк;ени эгаллайди.
112
* * -к
Хукмдорлар учта к^мматба^о бойликка эгадир-
лар. Булар ер, фук;аро ва бонщарув ишлари.
***
8-к;оида. Хурматли кишиларга эътибор курсатиш.
Нуфузли зотларга к;ах;р-разаб курсатилмаса, мам-
лакатни бонщариш осон булади.
★ -к -к
A k^v билан иш юршувчилар одамларни боцщара-
дилар, куч билан иш курувчилар эса узгалар томо-
нидан бопщариладилар. Фук;аролар уз боищарув-
чиларини бок;адилар. Фук;ароларни боищарувчилар
фук;аролар томонидан таъминланадилар.
к -к -к
9-к;оида. Инсон табиатидаги эзгуликнинг йук;о-
лишига йул куймаслик.
Хосил мул булмаган йил куплаб yFHA фарзандлар
ваукалар барритош булиб к;оладилар. Бу барритош-
лик Коинот томонидан уларга берилган табиий
сифатларга борлик; эмас. Балки очлик уларнинг
к;албларида ёвузликнинг уйгонишига сабаб булади.
★★*
10-к;оида. Фук;арони эзгуликка йуллаш.
Инсон томонидан содир этилган ёвузлик унинг
табиий сифатларига 6 o f a h k ; эмас.
к к -к
К^адимги Хитой файласуфларидан яна бири Гао-
цзи: «Инсон табиати жуш урган сув ок^мига ухшай-
ди. Унга шаркдан йул очсанг - шарк^а томон ок;ади,
F a p 6 r a бурсанг, F a p 6 томон шошади. Сув ок;ими
113
шарк; ва рарбнинг фарк^га бормаганидек, инсон
табиатини х;ам эзгулик ва ёруттшк каби сифатларга
ажратиб булмайди», - деганди.
Мэн-дзи бу фикрга шундай эътироз билдиради:
«Чиндан з^ам сув шарк; ва рарбни ажратолмайди.
Аммо у паст-баланднинг фарк^га боради-ку! Сув
пастга к;араб ок^анидек, инсон х;ам табиатан эзгу-
ликка интилади.
Куйига томон оцишни истамайдиган сув бул-
маганидек, инсонлар орасидан х;ам эзгулик тила-
майдиган одамни топиш мумкин эмас. Агар сувни
уриб, х;аракатга келтирсангиз, у бошингиз узра
кутарилади. Борди-ю, йулини тусиб х;аракатга кел
тирсангиз, у токлар к,адар юксалади. Бу х;олатлар
сувнинг табиатига борлик; х;олда содир буладими?
Йук;. Улар ташк^: куч таъсири остида, сунъий ра-
вишда юз беради. Инсонга з^ам таъсир утказиб,
ёвузликка ундаши мумкин. Чунки унинг табиати
х;ам сувга ухшайди.
***
Инсон табиатан олижанобдир.
* * -к
11-к,оида. Бой берилган нарсаларни идрок орк,а-
ли излаш.
Маърифатнинг йули битта. У х;ам булса йук;отил-
ган нарсаларни идрок ила к;идиришдан иборат-
дир. Ички идрок амрига буйсунсанг, катта инсон
буласан, иккинчи даражали (яъни куз ва кулок,
сезгилари) туйгуларга амал к,илсанг, майда одамга
айланасан.
114
***
12-к;оида. Адолатни ёдца тутмокдик.
Мэн-цзидан сурадилар:
- Адолат туйгусининг замирида нима ётади?
Файласуф деди:
- Бу х;акда гапириш мушкул. У жуда улур ва
фавкулодда муставкам туйрудир. Бу туйьуни тар-
биялаб, тусик; куйилмаса, ердан осмон к;адар юк-
салади... Тафаккурингиз бу туйруни унутмасин.
Аммо унинг усишига сунъий равишда ёрдам бер-
манг. Яъни Сун салтанатининг фу^аросига ухшаб
йул тутманг. Бу одам майсаларим яхши усмаяпти,
деган уйда уларни бир-бир чузрилаб чик;ади. Ва
уйга келиб: «Бутун жуда чарчадим. Майсаларга
усишлари учун ёрдамлашдим», - дейди. Унинг угли
дарз^ол майсалар томон чопади ва уларнинг сулиб
ётганини куради:
«Ер юзида майсаларнинг усишига ёрдамлаш-
майдиганлар озчиликни ташкил этади. Адолат туй-
гуларини тарбиялашни кераксиз з^исоблаб, ундан
буйин товловчилар майсаларга ишлов бермайдиган
кимсаларга, майсаларнинг буй чузишига ёрдамла-
шувчилар эса, уларни чузрилаган сунлик фук;арога
ухшайди».
115
ЧЖУАН-ЦЗИ
(Тахминан милоддан аввалги 369-286 йиллар)
Хитой файласуфи Чжуан-
цзи Сун улкасининг Мэн ви-
лоятида таваллуд топди. Ав-
валига майда амалдор булиб
ишлади. Кейинчалик хизматни
тарк этиб, ёлгизликда яшай
бошлади.
Чжуан-цзи бир куни тушида
гуллар орасида шодон к;анот
к;ок,аётган кичкина капалакни
куради. Файласуф уйгонгандан
кейин боши к;отди, у аслида
ким - тушида узини капалак
циёфасида курган Чжуан-
цзими ёки узини Чжуан-цзи к;иёфасида курган
капалакми?
Чжуан-цзи таълимоти купчиликка (замондошла-
рига х,ам, улардан кейин яшаганларга х;ам) омад-
сизларнинг фалсафаси булиб туюлган.
Унинг асосий асари «Чжуан-цзи» деб аталади
(бизгача бу китобнинг 33 булими етиб келган).
Ривоят к^лишларича, Чжуан-цзи Пу дарёсида
балик, овлаётганда Чу салтанатининг икки амалдо-
ри келиб, хукмдорнинг номасини топширадилар.
Номада: «Зиммангизга давлат ишларини юкламок,-
чиман» деган сузлар бор эди. Файласуф к;армок^ни
сувдан олмай ва х,атто бошини х;ам угирмасдан
амалдорларга шундай деди:
116
- Эшитишимча, Чу салтанатида бундан уч минг
йил мук;адцам улган мук;адцас тошбак;анинг жасади
сак^анар экан: Чу хукмдорлари уни ураб, сандик^а-
да асрашар ва эъзозлашаркан. Айтайлик, тошбаца
учун икки йул бор. Ё суякларини эъзозлашлари учун
жасадлигича к;олиши керак, ё булмаса, тирилиб,
думини балчикда судраб яшаши керак. Сизнингча,
у к;айси йулни танлаган буларди?
- Албатта, тирик к;олиб, думини балчикда судраб
яшашни афзал кзфарди, - деб жавоб бердилар з$ар
икки амалдор.
Шунда Чжуан-цзи деди:
- Кетаверинглар! Мен з$ам думимни балчикда
судраб яшашни истайман.
***
Чжуан-цзи бир куни Чу улкаси томон йул олибди.
У ерга як^гнлашганда бузариб кетган, аммо з^али
бутун бош чаногига дуч келади. Файласуф кулидаги
таёк; билан калла суягини туртиб:
- Сен к;андай к^либ бу азфолга тушиб холдинг?
Яшашга булган телбаларча иштиёк^нг сени шу куй-
га солдими ёки кунда устидаги ойболтами? Балки
ота-онанг, хотин, бола-чак;ангни шарманда этган
ножуя ишларинг ёхуд к,ах;ратон совук; ва очлик
азоби сени шу аз^волга солгандир? Ё булмаса, куп
йиллик х,аёт йулинг шу даражага олиб келгандир?
- деди. Кейин бошини калла суягига куйиб, уйкуга
кетди.
Ярим тунда бошчанок; файласуфнинг тушига
кириб, деди:
- Сен худди сафсатабозларга узсшаб вайсак^лик
к,илдинг. Сузларинг азобда долган барз^аёт ин-
соннинг ташвишлари билан тулиб-тошган... Сен
мархумнинг сузларини тинглашни истайсанми?
117
- Истайман, - деди Чжуан-цзи.
- Мархумнинг тепада хукмдори, куйида эса хиз-
маткори булмайди, - дея суз бошлади бошчанок;.
- Унинг учун йилларнинг алмашинуви з^ам йук;.
Мархум хотиржамлик билан осмон ва ернинг йил-
лик даврийлигига амал к^лади. Бундай эркинлик
ва бахт х;атто подшохдарга з$ам насиб этмайди.
Чжуан-цзи унинг сузларига ишонкздэамай шун
дай деди:
- Хохдайсанми, мен Яратгандан сенга жон, эт
ва рух; ато этиб, ота-онанг, хотининг, бола-чак;анг,
дуст-ёрларингни к,айтаришини илтимос к^ламан.
Бошчанок; файласуфга бир дам тикилиб к;ол-
ди-да, сунг зсумрайиб жавоб берди:
- Мен шох,она бахтни инсоний азоб-укубатларга
алмаштиришни истамайман.
***
Дунеда икки буюк тушунча бор. Буларнинг бир-
ламчиси - такдир, иккинчиси - адолат.
•к -к к
Бир одам Чжуан-цзига мурожаат к;илиб:
- Ичи ковак к;амишдан ясалган най каби Ернинг
найи х;ам ундаги ёрикдардан бунёдга келади. Ай-
тинг-чи, Койнот найи нима? - деб суради.
- Коинотда сон-санок;сиз пардалардан озс;англар
таралади. Бу ох,англарнинг х;ар бири узича мустакдл
янграйди. Умуман барча буюмлар узича ох,анг чик;а-
ради. Уларга кимдир таъсир утказармикан?
★* ★
Хакрик;ат ва ёлрон борасида бах,с юритиш бе-
маънилик булиб, машхур масалдаги маймунлар
тортишувига узсшайди. Накд этишларича, маймун
бокувчи бир одам булган экан. Бир куни у маймун-
118
ларга шундай дейди: «Эрталаб сизларга учтадан,
кечкурун эса турттадан ёнгок; бераман». Бу гапни
эшитиб, маймунлар норози булишибди. Шунда
маймунбок;ар: «Майли, ундай булса, эрталаб турт
тадан, кечкурун учтадан ёмок, бераман», - дебди.
Маймунлар кувониб, розилик билдиришибди.
Бу х;икоядан куриниб турибдики, бах;сда ном
х;ам, моз^ият х;ам узгармай к;олди, аммо у кувонч ва
норозиликка сабаб булди.
***
Тузок; куёнларни овлаш учун зарур. Куёнлар
овлангандан кейин тузок^ни умуман унутиб юбо-
радилар. Сузлар фикрни тутиш учун керак. Фикр
тутилгандан сунг, сузни унутадилар. Канийди, суз-
ни унутган одамни топиб, у билан суз^батлашсам.
★* *
Агар сиз ва мен - иккимиз к;ай биримиз з^ак;
эканлигимизни билмасак, буни ким ашщлай олиши
мумкин? Дейлик, сизнинг фикрингизни куллаб-кув-
ватловчи одамларни тупладик. Аммо фак;ат сизга-
гина з^амфикр булган бу одамлар масалани одил х;ал
эта оладиларми? Ё булмаса, менинг фикрларимни
куллаб-кувватловчи одамларни й и р д и к , дейлик. Улар
х;ам фак;ат менга х;амфикр булганлари боис маса
лани тугри х;ал к^нлишга к;одир эмаслар... Борди-ю,
сизнинг х,ам, менинг х;ам фикрларимизга кушил-
майдиган одамларга мурожаат этсак-чи? Бизга хай-
рихох; булмаган одамлар к;андай к^либ бир к;арорга
келадилар? Агар х;ар иккимизга з^амфикр одамларни
чакрирсак-чи? Улар масалани к;андай з(;ал кдларди-
лар? Курдингизми? Сиз з<;ам, мен х,ам, боцщалар х,ам
ким з^а^, ким ноз^акдигини аник; айтолмаймиз. Хуш,
яна кимдан ёрдам кутишимиз мумкин?
119
★* *
Бир куни файласуф Чжуан-цзи ва Хуй Ши Хао
дарёси устида курилган куприк устида кезиб юри-
шарди. Чжуан-цзи сувга тикилиб, х;амроз^ига деди:
- Баликдар сувда маза крлиб уйнашаяпти. Улар
шундан завк; олишади-да.
- Сен балик; эмассан-ку. Уларнинг нимадан завк,
олишини к,аердан биласан? - деб суради Хуй Ши
кувлик билан.
- Сен мен эмассан-ку. Уларнинг нимадан завк,
олишларини билмаслигимни к;аердан биласан? -
деди файласуф х,ам буш келмай.
- Т$грри, мен сен эмасман, - деб жавоб берди Хуй
Ши. - Сузсиз мен сени билмайман. Лекин сенинг
балик; эмаслигинг аник;. Шундай экан, сен х;еч к;ачон
уларнинг нимадан завк; олишларини билолмайсан.
Файласуф деди:
- Маркамат к;илиб, бах,симизнинг бошланиш
нук^гасига к;айтсак. Сен менга: «Баликдарнинг ни
мадан завк; олишини к;аердан биласан?» дединг.
Демак, сен бунинг менга маълумлигини яхши бил-
ган х;олда шу саволни бергансан. Мен баликдар
нинг нимадан завк; олишини Хао дарёси устидаги
куприкда юрганимда билиб олдим.
★★★
Чжуан-цзининг бир ривоятида шахснинг дао
таълимотига мувофик; узлатга чекиниши борлик;-
нинг турли шаклларидан боскгичма-боск^ч бегона-
лашишига олиб келиши тасвирланган.
«Донолик йули»га кирган бир аёл етарли дара-
жада ик,тидорга эга булган, аммо х;али бу йулдан
бехабар Бу исмли кишини тарбиялай олиши мум-
кинлигини шундай з^икоя кдлади: «Мен уни бир дам
тухтатиб, керакли с^зни айтсам, уч кун утгандан
120
кейин осмону фалакдан бегоналашганини англаб
етади. Мен яна у билан су^батлашаман. Ва етти
кундан кейин у буюмларга нисбатан бегоналикни
?$ис этади. Шундан кейин яна у билан учрашаман.
Орадан тукдаз кун утиб, бу х;аётга нисбатан бего
наликни фа^млаб етади.
Хаётдан бегоналашгандан кейин у тонг каби
тиникда тцади. Тонг каби тиник; булгандан кейин
эса у ягоналикни кура олиш к;обилиятини кулга
киритади. У ягоналикни кургач, утмиш ва х;озирги
вок;еликни зшутади. Утмиш ва з^озирги вок;еликни
унз^ггандан сунг у х;аёт х;ам, улим х;ам булмаган бир
оламга к;адам куяди.
***
Эзгулик к;илувчи бир одам Чжуан-цзига деди:
«Менинг куланса шумтол деб ата/\увчи дарахтим
бор. Унинг танаси шу к;адар рурраларга тулиб кет-
ганки, йуниб текислаш амрима^ол. Шохлари эса шу
к;адар эгри-бугри ва чигалки, улардан ч и з р и ч ёки
паргар х;ам ясаб булмайди. Шу боис дурадгорлар
йулдаги бу дарахтга х;атто к;айрилиб к;арамайдилар
х;ам. Сизнинг сузларингиз х;ам буюк, аммо бефой-
дадир. Уларнинг х;еч кимга кераги йук;».
Чжуан-цзи зшинг бу сузларига шзшдай жавоб
к;айтарди:
- Ерга ётиб олиб, уз улжасини пойлаётган тулки
ёки ёввойи мушукка з<;еч эътибор берганмисиз?
Аммо улар гоз$ шарк; томон, гох, рарб томон, баъзан
пастга, баъзан эса юк;орига сапчиб, улжага ташла-
надилар ва купинча узлари тузок^а илиниб, тур
ичида з^алок буладилар. Осмонни к;оплаган к;ора
булут каби улкан кутос эса 5^а кудратли б^лса-да,
х,атто сичк;онга з$ам азоб бермаслигини биласизми?
Сизни катта дарахтнинг з^еч к,андай фсшда келтир-
121
маслиги ташвишга солаяптими? Бу сизнинг FaM
чекишингизга арзимайди. Ахир, дарахтни бепоён
чул барридаги х,осилсиз ерга кучириб ущазиш мум-
кин-ку. Хуш, нега энди унинг теграсида сайр крилиб,
сояси остида мизгимаслик керак? Дарахт х;еч кимга
фойда келтирмасдан кесилиб кетиши мумкин. Аммо
унинг бировга зарари х;ам тегмайди.
***
Нарсаларнинг чегарасини суз билан х;ам, сукут
билан х;ам ифодалаб булмайди.
***
Кррошу зулматда курмокдикни, сукунатда эшит-
мокдикни урганинг. Шунда сиз зулмат аро нурни
курасиз, сукунат аро уйрунликни тинглайсиз.
***
Баъзилар бир умр сузлайдилар-у, х,еч нарса ай-
толмайдилар. Баъзилар эса бир умр сукутда була-
дилар-у, аммо айтилмаган суз к;олмайди.
***
Фикрламаслик ва хаёл сурмаслик Даони англаш-
нинг бошланишидир. Х,еч ерда булмаслик ва х,еч
нарсага тиришмаслик осойишта Дао оламига ки-
ришнинг бошланиши демакдир. Х,еч нарсага амал
к^лмаслик ва х;еч бир йулга кирмаслик эса Даони
эгаллашнинг бошланишидир.
★* *
Х,ак^к;ат изловчи зулмат аро дайдиб юради.
***
Меъёридан ортик; ахлок;ийлик нарсаларнинг
табиатига соя ташлайди. Чунки бундай ахлок^ий
122
сифатлар эгаси узини сурнай ва думбира садолари
остида ноёб намуна сифатида кукларга кутариб
мак;ташларини, машхур булишни истайди:
Ахир, бу к;албакилик эмасми?
***
Камарнинг илгагини угирлаган кимса к;атл эти-
лади, салтанатни укфлаганлар эса хукмдорликка
эришадилар.
***
Мукаммал маънавий сифатлар эгаси х;еч нарсага
эга булмайди. Бундай улур инсон х;атто узидан х;ам
ма^румдир.
***
Вак;т етиши билан Устоз тугилди; кетар вак,ти
келганда - Устоз бунга х;ам буйсунади. Такдирга тан
бериб, мук;аррар к;исматга буйсунсангиз, сизга на
кувонч ва на к;айгу йул топа олади. Мозийда буни
«дор остидан к;айтиш» деб атаганлар.
***
Инсоннинг к;увонч билан яшашига халак;ит
к;илиш, уни кийиниш, тикиш-бичиш, ерга ишлов
бериш ва овк;атланиш имкониятидан махрум этиб,
эзгулик ва адолатпарварлик билан безаш —дониш-
мандларнинг бор-йук; жиноятидир.
123
ПИРРОН
(Тахминан милоддан аввалги 365-275 йиллар)
Кдцимги юнон файласуфи Пиррон Пелопннесе-
даги Элида шазфида турилиб усган. Пиррон дастлаб
мусаввирлик билан шурулланган. Кейинчалик аб-
дералик файласуф Анаксархнинг муло^азаларини
тинглаган Пирронда фалсафага к^изш^ишуйгонади.
У Искандар Макдунийнинг Осиё юришларида
инггирок этиб, гимнософистлар билан учрашди. Пир
рон з^атто Искандарнинг жанг чогида асир олинган
гимнософистлар билан булиб утган сузфатида х;ам
иштирок этган. Гимнософистларни юнонлар «яланточ
донишмандлар» деб аташган. Бу з^инд зозрвдлари
жуда орик, ва яшовчан булиб, к;оп-к;ора баданларида
белбордан узга з$еч к^ндай кийимлари булмаган. Ис
кандар шох; уларни улдиришга к;арор к^лади. Бирок;
аввал уларнинг донолигини синаб куриш учун з$ар
бирига саволлар билан мурожаат этади. Искандар
нинг: «Тириклар купми, уликларми?» деган саволига
биринчи зохрд шундай жавоб к,айтаради:
«Тириклар з$ам, уликлар х;ам мавжуд эмас». «Жо-
ниворларни купрок; ер бок;адими ёки денгизми?»
- деган саволга иккинчи гимнософист: «Жонивор-
ларни асосан ер бок;ади. Денгиз эса ернинг бир
к^сми, холос», - деб жавоб берди.
Бирин-кетин берилаётган тагдор маъноли са
воллар зс,ар к,анча мураккаб булишига к;арамай,
гимнософистлар буш келмайдилар.
Искандар шох; деди:
- Жониворларнинг энг айёри к;айси?
- Инсонга нотаниш булган жонивор энг айёридир.
Савол:
- Кун аввал пайдо булганми ё тун?
124
Жавоб:
- Кун бир кун аввал пайдо булган.
Савол:
- Энг суюкли инсон булиш з^чун нима к^лмок;
керак?
Жавоб:
- Б}гнинг учун энг кудратли з^амда жасоратли
инсон булмок; лозим.
Савол:
- Даёт кучлими ё улим?
Жавоб:
- Даёт кучли.
Ушбу тарихий вок;еадаги сунгги саволнингжаво-
би Макдуния хукмдорини к;аттик; з^аяжонга солди.
Унинг: «Инсон Тангри була оладими?» деган саво-
лига: «Инсонлар бажаришга к;одир булмаган ишни
бажарган кимса Тангри булади» деб жавоб к;айта-
ради гимнософист. Искандар узи з^ак^да пгундай
юксак фикрда эди. Шу боис асирларнинг бу жавоби
}гнга жуда маъкул булади ва тантилик к^либ, гим-
нософистларни озод этади. Улур саркарданинг бу
гайриоддий з^аракати дунёга яна бир ажойиб ин-
сонни - файласуф Пирронни туз^фа к^лади.
***
Пиррон Элиданинг олий козрши эди. Файласуф-
нинг хулк;-атвори, табиати сирли ва узига хос булиб,
у х;еч нарсани севмас, х;еч нарсадан таъсирланмас-
ди. Шунингдек, х;еч ким у каби нарсаларнинг мозрга-
тига ишонч билан к;арамасди. Пиррон сузлаётганда
атрофдагиларнинг тинглаш ёки тингламасликлари
билан к^зик^асди. Борди-ю, тингловчилар тарк;аб
кетишса з^ам у нутк^ши давом эттираверади.
125
***
Пиррон узини х;ар нарсага шубх;а билан к;аровчи
кишилар к;аторига кушар, нарсаларнинг мозргатига
оид х;ар к;андай к;атъий фикр айтишдан тийилишни
афзал курарди. (Пьер Бейль: «Пиррончилик - бар
ча масалаларни уларнинг мох^штини четлаб утган
з^олда муз^окама к;илиш санъатидир», деб ёзганди).
***
Бир куни Пиррон очик; денгизда кетаётганда
блфон туради. Файласуфнинг кемадаги з^амроз^лари
вах^мага тушадилар. Фак;ат Пирронгина мутлак,о
хотиржамликни сакдаган з^олда, узини йуцотмай
ниманидир кавшаётган чучк;ага ишора кдлади-да:
«Донишманд х;ар к;андай шароитда ана шундай бе-
фаркдикни сакдаб k;o a m o f h лозим», - дейди.
★* *
К,адимий юнон файласуфлари Сукрот ва Пифа
гор каби Пиррон х,ам фак;ат огзаки тарзда таълим
берган. Унинг дунёк,араши х;ак?вда шогирди флиунт-
ликТимон (милоддан аввалги 320-230 йиллар) ёзиб
к,олдирган манбалар орк;али тасаввурга эга булиш
мумкин.
***
Тимон уз устозини Куёшга нисбат этган. Х,ар
нарсага шубх;а билан к;аровчи Секст Эмпирик
уз дунёк;арашларига содик; к;олган х;олда шундай
деганди: «Куёш куздан койиб нарсаларни ёритиб,
равшан к;илади. Пиррон эса аксинча, з<;ар к;ан-
дай кимса учун аник;-равшан булган нарсаларни
мавхумлаштиради».
126
***
Бир куни Пирронга к^тмирларча шундай савол
бердилар:
- Пиррон, сен улмаганмидинг?
Уз таълимотига содик; Пиррон учун:
- Билмайман, —деб жавоб беришдан узга йул
к;олмаганди.
***
Агар тирик мавжудотлар уртасидаги хилма-хил-
ликка боглик; равишда мух;окама этиб булмайдиган
турли к;арашлар мавжуд экан, у х;олда нарсалар
з^акдда хукм чик;аришдан тийилмок; зарур. Масалан,
инсонлар денгиз сувини ичганларида худди зах;ар
каби ёк^имсиз туюлади. Баликдар эса шу сув ичида
яшайдилар.
***
Агар бир нарса х;амма учун бирдек гузал ва око
лона куринганда, инсонлар уртасида раразли бах;с
пайдо булмас эди.
***
Нарсалар бизга номаълум сифатларга эга булиши
эх;тимолдан холи эмас. Сабаби бизда бу сифатларни
з^ис этиш аъзоларининг йукдигидадир... агарки, сез-
гилар тяттттсмоламни к;абул кдлишга к;одир эмас экан,
демак, тафаккур х;ам у х,акда етарлича мушох;ада
юритолмайди. Шунинг учун х;ам биз ташк,и олам
хусусида з^укм чицаришдан тийилишимиз жоиз.
***
Агар х;ар к;андай х,одиса маълум шароитлар, ма-
софалар ва х;олатларда намоён булиб, тасаввурла-
римизда катта узгариш ясаган тагущрда х;ам биз
127
уларни мух,окама к^илмаслигимиз жоиз. Чунки к,ан-
дайдир тасаввурни далил-исботсиз чамаламок^а
бизнинг х,ак^имиз йук;. Дейлик, биз далил-исботни
х;ам тппдик. Аммо у х;ам уз навбатида далил-исбот
талаб к^лади.
***
Нарсаларнинг табиати х;ак;ида хукм чик;ариш
ножоизлигини тасдикдовчи далиллар куп. Маса-
лан, эчки шохининг Ьуипикдари ок; рангда курина-
ди, лекин бутун шохининг ранги к;орадир. Худди
шунингдек, кумушнинг кукуни к;ора тусли булиб
туюлади, аммо у яхлит х;олга келтирилганда оппок;
рангга киради. Шу боис уларни к;ора х,ам, ок; х;ам
деб хулоса чик;ариб булмайди... Кум заррасини уш-
лаганингизда к;аттик; туюлса-да, уни тудалаганин-
гизда юмшокдигини x^ic этасиз. Меъёрида истеъмол
к^линган мусаллас жисмни бакувватлаштиради,
керагидан ортоти эса уни бушаштириб юборади.
Зилзилага биринчи марта дуч келганлар ва ер
силкинишига куникиб к;олганлар ундан турлича
таъсирланишади. Денгизни илк марта курган одам
к;анчалик кучли х;аяжонга тушиши маълум. Худди
шунга ухшаш илк марта ва тасодифан учраганимиз
инсоннинг жисмоний гузаллиги бизни унинг одатий
куринишига нисбатан купрок; х;аяжонга солади.
Умуман, камёб нарсалар кримматли булиб туюлади.
Осонлик билан етишишимиз мумкин булган ва сон
жи^атдан куп микдордаги нарсалар эса кдмматини
йук;отади. Демак, айнан бир нарса бизга зпга F ap o -
йиб ёки к^мматли булиб туюлади. Ёхуд биз нарса
ларни куплиги ёки камёблигига к;араб бах;олаймиз.
Шундай экан, биз нарсаларнинг асл куриниши
к;андайлигини аникдашга к,одир эмасмиз.
128
ЭПИКУР
(Милоддан аввалги 341-270 йиллар)
Юнон файласуфи Эпикур-
нинг ватани - Лампаска шах;ри
булиб, Афинадан Самос оролига
кучиб утган оилада турилган.
Эпикур Афлотуннинг шогирди
Памфил кулида тах;сил олган.
Донишманд милоддан аввалги
310 йилда Лесбосдаги Митилен
шазфида, 306 йилдан улимига
к;адар Афинадаги уз «Бог»ида
талабаларга фалсафадан сабок;
берган. Бу бор эпикурчиларнинг
мук;аддас дарго^ига айланган. Эпикур умри даво-
мида х;еч к;ачон узгаларнинг фикрига таянмасликка
х;аракат калган. Жами 300 гаяк^ш асар ёзган, бирок;
улар бизга к;адар етиб келмаган. Эпикурнинг таъли-
моти асослари баён этилган учта мактуби ва баъзи
кулёзмаларидан парчаларгина сакданиб к,олган.
Донишманд умрининг сунгги 14 куни давомида
буйрагидаги тошдан к;аттик; азоб чеккан. Ривоят-
ларга к;араганда, у иссик; сув тулдирилган жомга
ётиб уткир шаробни симирган-да, дустларига са-
бокдарини унутмасликни васият к;илиб, з^аётдан
куз юмган.
★* *
«Фалсафа ёхуд донишмандликка мех;р куйиш
акдни чархлаш демакдир, - деб ёзади Эпикур. - Бу
мех,р фикрлаш ва су^батлашиш ёрдамида бахтли
^аётнинг мох[иятини очиб беради. Зеро, фалсафа
фанининг бошк;а илмлардан фарк;и х;ам шундаки,
129
бунда мак;садга мех^натнинг сунггида етилади ва
шу билан к;аноат х;осил к^линади».
***
Нав^иронлик чогларида фалсафани бир четга
суриб куйишдан, кексайганда эса ундан безиб к;о-
лишдан сакданинг. Ахир к;алб сих;атлигига эришмок,
учун ёшнинг з$еч к;андай аз^амияти йук;-ку.
***
Фалсафа билан шурулланишга з^али эрта ёки
бунинг вак^ги утди де1увчилар зсудди бахтиёрлик
онлари з^али етиб келмади ёки у утиб кетди дегувчи-
лар кабидир. Шу боис фалсафа кексалар учун з$ам,
успиринлар учун з<;амбирдек зарур. Кексаларга шу-
нинг учун зарурки, фалсафа туфайли улар утмиш-
ларидан кувонадилар ва эзгуликдан базфаманд
булишади. Успиринлар эса фалсафа туфайли кекса
донишмандлар сифатларига эришиб, келажакдан
чучимайдилар.
***
Коинот чексиздир. Аслида интих;ога эга булган
нарсаларнинг чегараси булади. Чегара эса четдан
туриб кузатиш мумкин булган нарсадир. Коинот
чегарасиз, демак, унинг интизфси йук,. Интиз^осиз
нарса эса бепоён ва чексиздир.
Олам к;ачон пайдо булганидан к;атъи назар,
йилнинг ба^ор кезларида яралганига шубх;а йук;.
Айнан бах;орда х,амма нарса илк марта куртак очиб
гуллаган ва мева туккан.
* ★*
Эпикур жон х,ак^вда шундай деганди: «Жон ута
даражада латиф тук,ималардан таркиб топган.
Аммо шунга к,арамай, у турт хил табиатли нарсалар
130
аралашмасидан иборатдир. Уни бир улуш олов, бир
улуш х;аво, бир улуш нафас ва хрясэтиш к;обилиятига
эга булган туртинчи номсиз улуш кушилмаси сифа-
тида тасаввур к^лиш лозим. Сунгги номсиз улуш
жоннинг жонига ухшайди. Чунки у туфайлигина
жон жонга айланади».
***
Жон уз долина, жисм уз х;олича хрс этиш к;оби-
лиятидан мазфумдир. Улар иккиси биргаликдагина
x^tc эта оладилар.
***
Файласуфнинг инсон азоб-укубатларига малкам
булолмайдиган сузлари курук; сафсатадан узга нар
са эмас. Жисмдаги касалликни йук;отолмайдиган
табобатдан з^еч к;андай наф булмаганидек, к;албда-
ги хасталикка даво тополмайдиган фалсафа х;ам
бефойдадир.
***
Сезги х;еч к;ачон аддамайди. (Эпикур бек;арор
ва юзаки сезгини барк;арор ва умумий саналмиш
фикрга к;арама-к;арши куювчи к;адимий фалсафа
ак;идаларини рад этган. У сезгини х;ак;ик,атнинг
мезони деб х^соблаган.)
***
Акд-фаросатдан ма?фум х;олда бахтли яшагандан,
акд-фаросат билан бадбахт булган аълорокдир.
***
Утган саодатли онларини унутганлар к;арияга
айланадилар.
131
Улим - энг да^шатли ёвузлик. Аммо бунинг бизга
х;еч к;андай дахли йук;. Чунки биз тирик эканмиз,
улим х;ам булмайди, улим етиб келгач, биз гойиб
буламиз.
***
Бизга керакли нарсаларни енгил, керакмаслари-
ни эса OFHp кдлиб яратган доно табиатга та^синлар
айтамиз.
***
Эркинлик истакларни жиловлаш натижасида
эришиладиган энг олий неъматдир.
***
Зарурият кулфатдир. Аммо зарурият билан
яшашнинг х;еч к;андай зарурати йук;.
★* *
Акдли, ахлокди ва адолатли булмай туриб, кунгил-
дагидек яшаш мумкин эмас. Ва аксинча, кунгил-
дагидек яшамай туриб, акдли, ахлокди ва адолатли
х,аёт кечириб булмайди.
***
Навк^ронларни эмас, балки х;аётини яхши яшаб
утган кекса одамларни бахтли санамок, лозим.
***
Барча истаклар олдига шундай саволни кунда-
ланг куймок; керак: хуш, истагим амалга ошгач, мен
нимага эришаман? Истагимга эришолмасам-чи?
***
Донишманд ^еч к;ачон бефа^мга айланолмайди.
***
Донолик х;амма нарсанинг ибтидоси ва буюк
эзгуликдир. Шу боис у з^атто фалсафадан х;ам к^ш-
матлирок;.
***
Инсонлар ё з^асад, ё куролмаслик, ёки нафрат
туфайли бир-бирининг дилини орритадилар. Доно
киши эса акд-идрок ила буларнинг барчасидан
устун туради. Доноликка эришган одам х;атто ата-
йин уринса з$ам бунинг аксини к^лолмайди.
***
Датто энг булмалур к;онун з^ам инсонлар учун
зарурдир. Акс з^олда одамлар бир-бирини ражиб
ташлайди.
***
Узингга бино куймай, доно, акд-заковатли бу-
лишга интил.
***
Йик^илганни тургизмок; учунгина эгил.
***
Узгаларга курк^инчли туюлган одамнинг к;алби
х,ам курк^инч з^исларидан холи эмас.
***
Инсон ё куркув, ёки интих;осиз ва бехуда эх;тирос
туфайли бахтсиз булади.
***
Донишмандгина шеърият ва мусик;ага турри бах,о
бера олади.
133
КИТИЙЛИК ЗЕНОН
(Милоддан аввалги 346-264 йиллар)
Кядимий юнон файласуфи
Зенон кух^а Кипрнинг тук;к;из
асосий шах;арларидан бири
булмиш Китий шах;рида тути-
либ усди. Унинг отаси Мнасей
савдогарлик билан шуруллан-
ган. Зенон киниклардан бири -
файласуф Кратетдан ва Мегар
мактабининг намояндалари
Стильпон ва Диодордан, ке-
йинрок; Афлотуннинг издоши
Полемондан тах;сил олди.
Зенон ёк^мсиз ташк^ кцгёфага эга булган. Ман-
баларда ёзилишича, унинг буйни щшшик,, узи эса
ута орик; ва новча булиб, оёкдари гавдасига нисба-
тан йутонрок; эди. У узининг нотавон ва мажрух;
к,иёфасидан доимо уялиб яшаган. Файласуфнинг
синчков чехраси, жиддий нигох^ ва ажинлар кесиб
утган манглайи х;ар к;андай одамнинг дик^атини
тортарди. У доимо хомуш к^ёфада юрар, чез^раси-
дан аччик, истех,зо аримасди. У доимо одамлардан
узини олиб к;очар, лоак,ал бир томондан булса-да,
одамлардан холи к,олиш учун кучадаги уриндик^шнг
з^ам энг чекка крясмига бориб утирарди.
Зенон фалсафанинг нозик жих;атлари х,ак,ида
узича тасаввурга эга эди. У Кафисий исмли най-
чининг имкон борича к;аттикрок; овоз билан куй
чалишга уринаётган шогирди елкасига к;ок^б: «Эз-
гулик кучда эмас, балки куч эзгуликдадир», дегани
х,адидаги вок;еани сузлаб беришини хуш курарди.
Зенон алох;ида бир теран заковат эгаси эди.
Унинг асарларидан бизгача фак;ат сарлав^алару
кулёзмалар парчаларигина етиб келган. У фалса
фа фанига биринчи булиб «каталепсис» (тушунча)
атамасини олиб кириб, оламни икки асосий нук;таи
назардан англаш f o h c h h h ишлаб чикди ва уларни
куйидагича атади:
1. Бизнинг ^укмимиздаги нарсалар.
2. Хукмимиздан ташк;аридаги нарсалар.
Зенон фалсафий к;арашларга ойдинлик кири-
тишда номаълум нарсаларни аслида маълум, аммо
тушунарсиз нарсалар воситасида тушунтириш
усулидан фойдаланди.
Масалан, у вак;тнинг мозргатини шундай туш}ш-
тиради:
Вак;т - х,аракатнинг масофасидир.
Зенон гайриоддий тарзда х;аётдан куз юмган.
Бир куни у к;окрилиб, ерга йик^илади-да, бу х;олни
юк;оридан юборилган огохдантириш ва чак;ирув
деб зрдсоблайди з^амда зала захоти узини узи бугиб
улдиради.
***
«Донишманддан узга з$еч ким х;еч нарсани бил-
майди», деб ёзганди Зенон. У узининг бу фикрини
даракат орк;али тутиз^нтирган. Яъни, бармокдари
ёзилган кулига ишора к;илиб: «Бу тимсол аломати»
дейди. Кейин бармокдарини сал бзтсиб, шундай
дейди: «Бу ризолик аломати», низ^оят бармокдарини
мушт к;илиб тугиб: «Бу эса англаш аломати» дейди
ва узининг бу узсшатмасига каталепсис деб ном
беради. Сунгра чап кулини узатиб, унг мзгштини
к;аттик; сик^б: «Мана бу донишманддан узга з^еч ким
эришолмайдиган билимдир», - деб сузини тугатади.
***
Фалсафани тирик мавжудотга к^ёслаш мумкин, -
деб ёзади Зенон. - Чунончи, суяклар ва асаб тизими
135
мантик; илми булса, эт ахлок, таълимотидир. Жон
эса табииёт (физика)дир. Фалсафани яна тухумга
у м ухшатиш мумкин: пусти - мантик;, ичидаги
ок, суюкдик к;атлами - ахлок;, уртадаги сарири эса
- табииёт. Фалсафа илмини яхши мух;офазаланган
ва акд билан бошк;ариладиган бир шах,арга х;ам
к^ёсламок; уринли булур эди.
* -к *
Х,еч бир ёвузлик хурматга сазовор булолмайди.
Ёвузлик - бизда кудрат, юксалиш, эзгулик туйFyла
ри уйтонишига бир тусик;, холос.
** *
Худо мангудир. У оламдаги х;ар бир нарсани жа-
мики моддият воситасида яратган.
■кir "к
Бизнинг рузщмизга кзптлаб тасаввурлар жо этил-
ган.
★★★
Жон саккиз к^смдан таркиб топган. Унинг беш
к^гсми куриш, эшитиш, билиш, таъм билиш ва
сезиш х^исларидан иборатдир. Олтинчиси - овоз,
еттинчиси - наел к;олдириш к^смлари булиб, сак-
кизинчиси эса бонщарувчи к;исм деб аталади. Бу
к^см худди саккизоёк, сингари к;олган етти к^смини
бошк^ради ва улардан фойдаланади.
***
Табиат билан тотувликда яшамокдик, эзгулик
билан якдил булмокдик демакдир.
к к -к
Биз ташк^ оламни туйруларимиз ила к;абул этиб,
акдимиз ила англашга к;одирмиз.
136
***
Суз буюмларни белгилаш учун одамлар узаро
келишиб к;абул калган ифода булмай, сузларнинг
узи бз^юмлар ва бутомларнинг табиатига кура бел-
гилангандир.
***
Эркинлик - донишмандларгина етишиши мум
кин булган бир х;олат. Крлганлар учун эса у номаъ-
лум ва етиб булмас манзилдир.
***
Манманликдан ортик; адабсизлик булмайди.
* * -к
Илм эгаллаш асносидаги энг кераксиз нарса ди-
мордорлик, энг зарзф нарса эса вак;тдир.
***
Дуст бизнинг иккинчи «мен»имиздир.
***
Бир эзма одамга Зенон шундай деган экан:
«Бизга купрок; эшитиб, камрок; сузлаш учун иккита
кулок; ва биттагина o fh 3 ато этилган».
***
Файласуф уз нутк^ши акди билан безаб сузламори
жоиздир.
***
Фалсафа турли-туман мевали дарахтлар билан
тулик; 6oFra ухшайди. Мантик; бу богнинг девори
булса, табииёт (физика) унинг дарахтлари, ахлок;
эса пишиб етилган меваларидир.
137
сюн-цзи
(Тахминан. милоддан аввалги 313-235 йиллар)
К^адимийХитой файласуфи Сюн-цзи Чжао хок;он-
лигида дунёга келди. Милоддан аввалги 266 йилда
Чжаони тарк этиб, Цин салтанатига жунади ва бу
ерда хок;он Чжао-ван х,амда унинг бош вазири Суй
билан х,амсух,бат булди.
Милоддан аввалги 264 йили файласуф Ци хок;он-
лигига келиб, «Цзися» академиясида даре бера
бошлайди ва тез орада салтанатдаги энг кузга
куринган аъёнлар к;аторидан жой олиб, олимларга
бошчилик к^лади.
Ута мустак^ллнкка ва фикрларини очик;-ойдин
айтишга одатлангани боис Сюн-цзи 255 йилда
туздматга учрайди. Натижада Ци хок;онлигидан Чу
салтанатига к;араб йул олади ва бу ерда Ланлин
туманига х,оким килиб тайинланади.
Милоддан аввалги 250 йилда Сюн-цзи вазифаси-
дан озод этилади ва Чжао хонлигига к,айтиб боради.
Орадан куп угмай у Чу хок;онлиги Ланлин вилояти
з^окимлиги вазифасига к;айта тикланади.
Милоддан аввалги 238 йили файласуфнинг х;о-
мийси булмиш Чун-шэн вилоятининг хукмдорига
суик;асд кдлинади. Сюн-цзи ноилож давлат хизма-
тидан кетади. У Ланлин вилоятида мук^м к;олиб,
шогирдлари билан биргаликда «Сюн-цзи» деб ном-
ланган асарини ёзишга киришади.
Хукмдорлару вазирлар билан дадил мулок,отда
булиб, уз фикрини тал тортмай айта олган Сюн-
цзи х,аётини к;ашшокдик ва фак^рликда утказа-
ди... Замондошлари унинг фалсафий салоз^иятини
муносиб к,адрлай олмайдилар. У з<;аётдан шу тарифа
куз юмади.
***
Утмишга сажда к;илманг, келажак учун fsm чек-
манг ва ташвишли хаёлларга берилманг! Кези кел-
ганда, фурсатни кулдан бермай ишга киришинг!..
- деб ёзади Сюн-цзи.
***
Мен кун буйи уй сурдим-у, аммо х;атто энг к^ск;а
фурсатли тах;силчалик наф ололмадим, Оёгимнинг
учида кутарилиб, узокдарга куз тикдим. Бирок;
юксакликдан якдол намоён булгувчи сар^адларни
куролмадим. Чунончи, баланд жойга чик;иб кул
силкиганча бирор кимсани чак^ирганингизда ку-
лингиз узайиб кетмаса-да, уша одам уни узокдан
кура олади. Товушингизни шамолнинг йуналиши-
га мослаб к^чкдоганингизда, бундан товушингиз
кучайиб к;олмаса-да, тингловчилар сизни аник;
эшитадилар. Отлар кушилган аравага тушганин-
гизда оёкдарингиз чопагон булиб к;олмайди. Би
рок; сиз бир неча минг чак^рим масофани к^ск;а
фурсатда босиб утасиз. К,айикда кетаётганингизда
сузиш борасидаги ма^оратингиз ошмаса-да, катта
ва кичик дарёларни бемалол сузиб утасиз. Хулоса
шуки, мукаммал, комил инсон дунёга келганда гуё
узгалардан фарк; к^лмайдигандек туюлади. Аммо у
к;ачон ва к,андай нарсага таянишни яхши билиши
билан бошк;алардан ажралиб туради.
***
Инсон бакувватлик борасида хукиздан ожизлик
1^идиб, чопк^рликда отдан ортда к;олса-да, бу жо-
ниворларнинг ^ар иккисини уз измига буйсунди-
риб, ишлата билади. Бунинг боиси нимада? Чунки
инсонлар хукиз ва отдан фаркди уларок; х;амжих;ат-
ликда яшахи ик;тидорига эгадирлар. Хуш, инсонлар
139
ниманинг эвазига х;амжих;атликда яшайдилар?
Бунинг сири инсонлар Уртасидаги вазифаларнинг
узаро так,симланишидадир. Хуш, бу так,симланиш
ниманинг эвазига амалга оширилади? У бурч туй-
руси эвазига амалга оширилади.
★★*
Минг йил аввал юз берган нарсалар албатта так-
рорланади. Бу такрорланиш доимийликдир.
***
Ибтидо инти^одир, айни вак;тда интго^о ибти-
додир. Бу х;олат на боши ва на охири булмаган ай-
ланага ухшайди. Агар у бузилса, Коинот ^алокатга
учрайди.
★* *
Дез$к;он узининг бор куч-кувватини экин-тикин
ишларига сафарбар этгани билан далаларга яр
ким булиб к;ололмайди. Савдогар бор райратини
олди-сотди ишларига багишласа-да, бозорнинг
хукмдорига айланолмайди. Дунарманд бор кучини
турли асбоб-ускуналар ясашга к;аратса-да, ишлаб
чик,аришни идора к;илолмайди. Бирок; шундай
одамлар борки, улар биз тилга олган касбларнинг
биттасини х,ам эгалламаган булишларига к;арамай,
дех^онларни х^м, савдогарлар ва хунармандларни
x^im бошк^ра оладилар. Бунинг боиси шундаки, улар
бутун дик^ат-эътиборларини буюмларга эмас, дао
таълимотига к;аратадилар. Уз диктат-эътиборини
буюмларга жалб этган одам фак;атгина бир туркум
нарсаларни бонщара олади. Уз дик^атини даога
к;арата олган одам эса бир вак,тнинг узида барча
даражадаги нарсаларни бошк,аришга к;одир булади.
Комил инсон бутун дикдатини дао фалсафасига
к;аратади ва шу аснода буюмларни тадк^к; этади.
140
★* *
К^албнинг табиий туйгулар ила з$ак^к;атни ёлрон-
дан ажрата олишимизга кумаклашуви уйляттт деб
аталади.
***
К^алб тананинг соз^иби ва доноликнинг х;окими-
дир. У танага буйрук; беради.
***
Инсон к;албини идишдаги сувга к^ёслаш мумкин.
Идишдаги сув х;аракатсиз, тинч турганда лойк;алар
тубига чукади ва сув тиникдашади. Бу сувдаги
аксингизда к;ошларингизни, киприкларингизни
ва з^атто юзингиздаги ажинларни з$ам куришин-
гиз мумкин. Аммо салгина эпкин эсиб, идишдаги
сув чайк;алса, тубидаги лойк;а чукинди зг;аракатга
келади. Натижада сув зсиралатгтади. Энди бу сувга
тикилиб, х;еч нимани ажратиб булмайди. Инсон
к;алби з$ам шундай. Тамойиллар ёрдамида турри
йуналтирилиб, хотиржамлик ва осудалик кумагида
тарбияланган к;албни з;;еч бир нарса турри йулдан оз-
диролмайди. Ана шунда инсон к;алби яхши-ёмонни
ажратиб, мужмал нарсаларни билмокдикка к;одир
булади.
***
К|алби безовта инсон таом к;анчалар лаззатли бул-
масин, унинг таъмини сезмайди, к;анчалар ёруимли
булмасин, KjyHFHpoKj жарангини ^ис этолмайди,
кузлари ажойиб нак^шлар билан безалган либосни
куриб турса-да, бу гузалликдан завк^ ололмайди.
Агар инсон к;алби осуда ва шод булса, гуллар
одатдагидек мафтункорлик касб этмаса xjaivi кузи
кувнайверади, о^англар одатдагидек ёк^имли жа-
рангламаса-да, дили ором олаверади.
141
Агар бирор нарса барчата баравар так,сим этилса,
х;аммага етмай к;олиши мумкин. Борди-ю, х,окимият
тепасидагиларнинг мавк;еи тенглаштирилса, з^ам-
жщатлик бардам топади. Агар х;амма теппа-тенг
булса, мех;нат к^ладиган одам к;олмайди. Токи ос-
мон ва ер мавжуд экан, юк;оридагилар ва куйида-
гилар уртасидаги фарк; х;ам йук,олмайди.
•к -к -к
Хукмдорлар бадавлат ва сахий булмасалар, мам-
лакатни идора этолмайдилар.
***
Халк^ганг даромадини к^шиб, боз устига борини
тортиб олгандан кура, аввал даромад кдлиш им-
кониятини яратиб, сунг унинг бир к;исмини олган
аълодир.
-к-к it
«Бобокалонларимиз одамлар устидан хукмронлик
к;илувчи зот хушсурат ва гузал либосли булмаса,
халк,ни х,амжих,атликда ушлаб туролмаслигини
яхши билганлар», - деб ёзади файласуф.
***
Сюн-дзи доноликни турт тоифага ажратади.
1. Хизматкорнинг донолиги: чавдонлик, тош^ир-
лик, акд-фаросат билан йуррилган, аммо изчиллик-
дан холи нутк,; х,еч кимга кераги булмаган илм билан
шурулланиш; х,ак;ик,ат ва ёлгон билан х^соблашиш-
ни истамаслик.
2. Кув одамнинг донолиги: иккиюзламачилик,
муомаланинг барча тамойилларини бузиш; х,ар бир
ишда хатога йул куйиш.
3. Маърифатли одамнинг донолиги: оз, турри ва
к;иск;а сузлаш, фикрларни мисоли ипга тизгандек
тартиб билан баён этиш; узини тута билиш.
4. Комил инсоннинг донолиги: нуткдаги изчил-
лик, бирорта з^одисанинг сабаблари хусусида бир
неча кунлаб мушох;ада юритиш, уларга х;ар та-
рафлама ёндашиш ва шунинг баробарида изчил-
ликни сакдаб к,олиш.
***
Давлат бопщарувини к;ай тарзда амалга ошир-
мок, керак? - деган саволга Сюн-цзи шундай жавоб
беради:
- Бунинг учун доно ва истеъдодли одамларнинг
кимлиги ва мавк;еидан к;атьи назар, юк,ори лавозим-
ларга кутариб, дангаса ва ик;тидорсиз кишиларни
вазифасидан четлатиш лозим.
***
Чацалокдар х;амма ерда бир хил йирлашади. Кат
та булганларида эса турли к^сликдар к,илишади. Бу
- тарбиянинг ок^бати.
***
Уяптгян ортик; шафк;атсизлик к;илганлар муваф-
фак^штсизликка учрайдилар, ута. мулойимлик эса
сени занжирбанд этади.
•к к к
Фак;ат уз шахсий манфаати х,ацида к,айруриб,
бурчни унутмокдик утакетган пасткашликдир.
ккк
Нак^\ к^илишларича, хукмдорни к;айик;к;а, хадруни
сувга к^иёслаш мумкин. Сув к^айик^ни олиб юриши
х;ам, тунтариб юбориши з^ам мумкин, - деб ёзганди
Сюн-цзи.
143
Х,ар бир инсон ниманидир туфи, деб х^соблайди.
Бу х,олат донога х,ам, ах^мок^а х,ам бирдек тегишли.
Бирок; улар турри деб топган нарсалар бир-бирига
ухшамайди. Доно билан ах^мок; уртасидаги фарк;
ана шундадир.
**★
Комил инсон текшириб булмайдиган сузларга,
илгари учрамаган х;аракатларга ва фикрларга эх;ти-
ёткорлик билан муносабатда булади.
Хукмдорнинг к;удратли, шавкатли булиши,
мамлакатда осойишталик урнатиши ва заифлик,
хавф-хатар, шармандаликдан йирок; туришининг
энг осон йули к;андай? - деган саволга Сюн-цзи
шундай жавоб беради:
- Бунинг учун хукмдор узига муносиб вазир тан-
лай билмори лозим.
***
Орхидея гули узига яраша хушбуй. Агар у пе-
шобга ботириб олинса, комил инсон унга як;ин
йулолмайди. Оддий одамлар эса уни чаккаларига
так^майдилар.
Бу х;ол орхидея гулининг хдци билан эмас, балки
у ботириб олинган пешобнинг жирканчлиги билан
изохданади. Шу боис комил инсон покиза жойда
яшаб, илмли кишилар билан дустлашади, шу йул
билан узини ёлрон ва пасткашликдан их,оталаб,
ростгуй ва турри одамлар билан як,инлашади.
ХАН ФЭЙ
(Милоддан аввалги 288-233 йиллар)
Кдцимий Хитой файласуфи
Хан Фэй Хан салтанатининг
аслзода хонадонларидан би-
рида дунёга кедди. У болалик
чогаданок; дудукданиб гапи-
рарди. Кейинчалик Сюн-цзи-
нинг кулида тах;сил олиб, Шан
Ян, Шэн Бухай, шунингдек,
даосизм (хитойча «дао» - к;о-
нун демак) таълимоти билан
к^зик^ан.
Хан Фэй узига к;адар яшаб
утган куплаб йирик донишмандлар каби легистик
(«легист» - лотинча «к;онун» деган маънони англата-
ди) дунёк;араш тарафдори булиб, давлатни бошк;а-
риш муаммолари билан шурулланган. «Хонунлар
халк^ганг отаси ва онасидир. Хукмдор ва амалдор-
лар, олий насаблилару паст табак;адагилар - з^амма
к;онунга бирдек амал k^iamofh лозим. Бу - буюк бош-
к;ариш санъати деб аталади» деган f o h h h ёкдаган.
Хан Фэй к;онунни биринчи уринга куйган Шан
Ян («К|онунлар ва фармойишлар - халк^шнг з^аёти
ва боищарувнинг асосидир»), з<укмдорлик санъати-
ни биринчи уринга куйган Шэн Бухай («Хукмдор
кули остидаги амалдорларни ишлата билади ва
х;аракатларининг натижаси билан узгаларни лол
к;олдиради»), иерархия (куйи мансабдагиларнинг
юк;ори мансабдагиларга буйсуниш тартиби) кучини
биринчи уринга куйган Шэн Дао («Ахлок;сизларни
итоатга келтириш учун донишмандликнинг узи
етарли эмас, аммо донишмандларни эгиб олиш учун
145
эътиборли мавк;енинг узи етарли») к,арашларига
таяниб, бошк,арувнинг «уч куроли» ва «икки таянчи»
уякттяяги таълимотни ишлаб чикди.
***
Крнунга риоя к;илиш, х;окимиятнинг амалда
мавжудлиги ва бошк;ариш санъатидан фойдалана
билиш хукмдорнинг кулидаги уч бошк;арув куроли
булиб, давлатдаги тартиб-интизомнинг гаровидир.
Улардан биттасини х;ам эътиборсиз к;олдириш
мумкин эмас.
★* *
Дар бир к;онуннинг икки таянчи булиб, бири
жазо, иккинчиси мукофотдан иборатдир.
***
Хан Фэйдан учта кулёзма асар к;олган, улардан
бири «Ё л ри з одамнинг нолиши» деб аталади. Фай
ласуф бу асарига куйидаги гояларни сингдирган.
Деч к^чон хукмдор булмаган одамнинг шоз^га акд
5фгатиши х;ар кимга х,ам эриш туюлиши мумкин.
К^ни айтингчи, фалакиётшунос олим этикдузнинг
маслах,атига мух^гозкми? Этикдуз маслах^т берди х;ам
дейлик, аммо унинг айтганлари фойдали ва уринли
булармикан? Бирок; боцща томондан олиб к;араганда,
«мушкулингни осон кдлувчи сузни х;еч к;ачон узинг
учун топиб айтолмайсан», деган накд з^ам барчата
маълум-ку. Гуёки ёрур нурга йуррилган асл маслах;ат-
ни фак;ат четдан кутиш мумкин. Хан Фэйнинг бу таъ-
лимоти билан танишган азиз укувчиларимиз уткир
заковат сох^би Руставелининг: «Жангни четдан туриб
кузатган хздэ бир киши узини мозртр лашкарбоши,
деб зсаёл к^илади» деган сузларини эслашаётгандир.
Шунингдек: «Кднчалар узокдашсанг, шунчалар язаии
кура оласан», деган накд. x^lm мавзкуд.
Хан Фэйнинг иккинчи китоби «Беш текинхур»,
учинчиси «Хан Фэй-цзи» деб номланади. Файласуф
уз асарларида хукмдорларга шундай масла^атлар
берадики, улар х;озирги кунда х;ам уз к^мматини
йук;отмаган.
***
Хукмдор ^окимиятни х;еч к;ачон, х;еч ким билан
булишмаслиги лозим. Агар у амалдорларга заррача
х;окимият берса, улар уша захоти бир зарра х;оки-
миятни юз зарра ^окимиятга айлантирадилар.
★* *
Х,аддан ортик; фойда олишга интилиш ташвиш
келтиради. Ташвиш эса бетобликка сабаб булади.
Бетоблик доноликнинг кучини к;ирк;ади. Доно-
ликнинг кучи кдок;илгач, меъёр здясси йук;олади.
Меъёр йук;олгач, ^аракатлар тартибсиз туе олади.
Тартибсизлик эса бахтсизлик ва азоб-укубатларни
етаклаб келади. Бахтсизлик ва азоб-укубат етиб
келиши билан бетоблик инсоннинг бутун жисму
жонини чулгаб олади. Ташк;аридан келган бахтсиз
лик гам-андух^а сабаб булади. Агар азоб-укубат ва
оррик; ички аъзоларга з^ам кириб борса, инсонни
шафк;атсизларча яралайди ва азобли оррик; кучая-
ди. Шафк;атсизларча яраланган инсон огрик^а дош
беролмай, узини айблаб, узидан упкалайди. Демак,
ортга чекиниш ва уз-узидан упкалаш фойда ор-
тидан кувишнинг натижасидир. Шу боис: «Инсон
учун шахеий манфаат кетидан кувишдан ортикрок;
хавф-хатар йук;», дейилади.
* * т*г
Доно хукмдор уз хатти-х;аракатлари сабабини
яширади, токи амалдорлар улардан фоидаланма-
син. ХукмД°Р узининг донолигини пин^он тутиб,
147